Category: цаг-үе

“Эрдэнэс-Таван Толгой” ХК-ийн Үйл ажиллагаа эрхэлсэн дэд захирал М.Мягмар-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Танай хамт олонд баяр хүргэе! Өнгөрсөн оны хувьд хамгийн их нүүрс экспортлосон компани танайх болж чаджээ. 5,7 сая тонн нүүрс борлуулсан нь чамлахааргүй тоо санагдаж байна. Энэ тоог нэмэх боломж байсан уу?

-Баярлалаа. Юуны өмнө энэ өдрийн мэндийг уншигчдадаа хүргэе. Бид 2014 онд осол эндэгдэлгүй, байгаль орчинд хор хөнөөлгүй,үр ашигтай үйлдвэрлэл явуулсан амжилт үзүүлж чадлаа. Энэ бол хамгийн гол амжилт.2014 оннүүрсний салбарт ажилладаг аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд хүч сорьсон жил байлаа. Бид анх 2013 оны сүүлчээр 2014 онытөлөвлөгөөгөө гаргахдаа нүүрсний зах зээлийн чиглэлээр мэргэшсэн томоохон судалгааны байгууллагууд болох www.sxcoal.com, Platts, Mc closkey-ийнсудалгаа, дүгнэлт, тайлан дээр тулгуурлаж цаашид зах зээл дэх нүүрсний үнэ харьцангуйгаар тогтворжих төсөөлөл дээр тулгуурлаж боловсруулсан. Энэ утгаараа харьцангуй өөдрөг төсөөлөлтэйгөөр Цанхийн зүүн хэсгээс 5 сая, баруун хэсгээс 6 сая тонн нүүрс тус тус олборлож, борлуулах төлөвлөгөөтэйгөөр 2014 оныг эхлүүлсэн. Гэвч дэлхийн зах зээл, Хятадын нүүрсний зах зээл дэх нүүрсний үнийн бууралт2014 оноос эхэлж, өнөөг хүртэл даруй 37 хувь уначихсан. 2014 оны эхний улирлын байдлаар үнэ нь 25 хувиар унасан нь 2014 оны стратеги төлөвлөгөөнд өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлагатай болгосон. Тухайн цаг мөчтэй давхцуулж Шинэчлэлийн Засгийн Газрын санаачлагын хүрээнд нүүрсний экспортыг нэмэгдүүлэх зорилгоор нүүрсний уурхайн компаниуд Гаалийн Ерөнхий Газар, Хил хамгаалах Ерөнхий газар, УМХЕГ, Гадаадын иргэн харьяатын асуудал эрхэлсэн газар гэсэн төрийн байгууллагуудтай хамтран ажиллаж эхэлсэн. Энэ төлөвлөгөөний хүрээнд манай компани Гашуун сухайтын боомтоор 6 сая тонн нүүрс экспортлох төлөвлөгөөг шинэчлэн боловсруулж ажилласнаар өнөөдөр биелүүлээд байгаа нь энэ юм. “Эрдэнэс-Таван Толгой” ХК-ийн төлөвлөгөөгөө биелүүлж амжилттай ажиллахад Засгийн газрын дэмжлэг, хамтран ажилласан төрийн байгууллагуудын хүнд сурталгүйгээр, түргэн шуурхай, ажлын уялдаа холбоо сайтай ажилласан нь ихээхэн дэм болсон бөгөөд “Эрдэнэс-Таван Толгой” ХК-ийн удирдлагууд, хамт олны уйгагүй зүтгэл, хөдөлмөрийн дүнд ажлынхаа үр дүнг үзэж чадлаа. Ингэснээрманай компани Монгол Улсад200-аад сая ам.долларын борлуулалтынорлого улсдаа оруулаад байна.

– 2014 онд нүүрсний үнэ 40 хувиар унаж, нүүрсний компаниуд олборлолт, борлуулалтаа бууруулж буй энэ үедтанай компани борлуулалтаа бараг 3 дахин нэмэгдүүлсэн байна. Амжилтад хүрэхийн тулд та бүхэн хэрхэн ажиллав?

– Мэдээж хүч сорьсон энэ нөхцөл байдал биднийг зардлаа танаж, удирдлагын менежментийг сайжруулж, үр бүтээлээ дээшлүүлж ажиллахыг зайлшгүй шаардсан. Үүний хүрээнд юуны түрүүнд зайлшгүй шаардлагагүй зардлуудаа танан, үр ашгаа дээшлүүлж, нэгж бүтээгдэхүүнээ өрсөлдөхүйц өртгөөр зах зээлд борлуулснаар компани ашигтай ажилласан юм. Энэхүү ажлын хүрээнд юун түрүүнд үйлдвэрлэлийн олборлолтын өртгийг бууруулсан. Гэрээт олборлогчидтэй хийсэн гэрээнд өөрчлөлт оруулснаар Баруун Цанхийн гэрээний нэгж бүтээгдэхүүнд оногдох өртгийг 15 хувь Зүүн Цанхийн гэрээний нэгж бүтээгдэхүүнд оногдох өртгийг хоёр дахин багасгасан. Мөн түүнчлэн үйлдвэрлэлийн өртөгтэй тэнцэхүйц өндөр зардал гардаг тээврийн өртгийг30 хувь бууруулж чадсан. Бид зардлаа ингэж бууруулсан ч дараагийн тулгарч байсан томоохон асуудал нь борлуулалтын үнийг нэмэгдүүлэх явдал байсан. Та бүгдийн мэдэж байгаачлан тус компани нүүрсээ хятадын Чалко компанид зах зээлийн үнээс 20 ам.доллараар бага үнээр нийлүүлэх гэрээг 2011 онд байгуулсан. Удаан хугацааны хэлэлцээний үр дүнд Чалкод нийлүүлдэг нүүрсний үнийг зах зээл дэх бодит үнээр нийлүүлэх боломжтойгоор гэрээг шинэчилсэн. Өөрөөр хэлбэл, 2011 онд тохиролцсон 70 ам.долларыг хэлэлцээрийн үр дүнд 92 орчим ам.доллар болгон өсгөж чадсан нь манай хамт олны том амжилт байсан. Энэ асуултын хариултыг дүгнэвэлүйлдвэрлэл болон тээврийн өртгийг багасгаж, борлуулалтын үнийг өсгөснөөр зах зээлд нүүрсний үнэ буурсан хүнд үед манай компани ашигтай ажиллаж чадлаа гэж хэлж болно.

-Компани ашигтай ажиллах бүх арга хэмжээгавсан гэж дүгнэж болох уу?

-Компанийн үр ашгийг дээшлүүлэх нь аливаа компанийн байнга хийгдэж байх ёстой ажил юм. Бидний 2014 онд хийсэн ажлыг дүгнэхэд, “Эрдэнэс-Таван Толгой” ХК-нь ирж буй он жилүүдэд ашигтай ажиллах үндсэн суурь нь тавигдсан гэж хэлж болно.

-Танай компани нүүрсийг түүхийгээр нь гаргаж, монголын экспортоор гаргаж байгаа нүүрсний үнэдсөргөөр нөлөөлдөг гэсэн шүүмжлэл дагуулдаг. Та энэ асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Аливаа уул уурхайн компани шууд л төслийнхөө үндсэн хүчин чадлаар ажиллаж эхэлдэггүй бөгөөд төслийн үндсэн шатлалаараа ажиллаж эхлэхэд хугацаа шаарддаг. Манай компани шатлалынхаа дөнгөж эхэн үед явж байна. Та бүхний мэдэж байгаачлан Тавантолгой орд газрыг цаашид 50-200 жил ашиглах боломжтой бөгөөд бид төслийг эхлүүлээд гуравхан жилийн нүүр үзэж байна. Өнөөдрийн байдлаар “Эрдэнэс-Таван Толгой” ХК 20 сая тонн нүүрс угаах, боловсруулах баяжуулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ-г боловсруулж батлуулаад, ус хангамж хийгээд бусад дэд бүтцийн төслүүдээ бэлэн болгочихсон байгаа. Нүүрсний үнэ зах зээлд буурч, нүүрсний компаниудын үнэлэмж буурч, хөрөнгө оруулалтын нөхцөл хүндэрсэн энэ үед орд газраа хямдаар үнэлүүлж, хөрөнгө оруулалт татах нь “Эрдэнэс-Таван Толгой” ХК болон Монгол Улсад ашиггүй. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ нүүрсний зах зээлд тодорхой цаг хугацааны хүрээнд өгсөж, уруудаж хэлбэлздэг. “Эрдэнэс-Таван Толгой” ХК дээрх төслүүдээ эхлүүлэх тохиромжтой хугацааг хүлээж байгаа.

-Танай компани 2013 онд шилдэг татвар төлөгчдийн жагсаалтын 6-рт бичигдсэн. Өнгөрсөн оны хувьд амжилтаа бататгаж чадав уу?

-Яг өнөөдрийн байдлаар санхүүгийн тайланэцэслэн гараагүй байна.Бид ойролцоогоор 60 тэрбумтөгрөгийн татвар төлөхөөр байгаа бөгөөд амжилтаа ахиулна гэдэгт итгэлтэй байна.

-Танд ярилцлагынхаа эцэст өнгөрсөн оныхоо ажлыг дүгнэн нэмж хэлэх зүйл байна уу?

-2014 онд”Эрдэнэс-Таван Толгой” ХК-ийн хамт олны, бидний амжилтын салшгүй нэг хэсэг болох гэрээт компаниуд, УМХЕГ, ГИХАЭГ, ХХЕГ,ГЕГ-ын хамт олны хичээнгүй зүтгэлийн үр дүн дээр амжилтад хүрснийг хэлэхэд таатай байна. “Эрдэнэс-Таван Толгой” ХК-ийн хамт олныг төлөөлж хэлэхэд бид Монгол Улсын хөгжлийг түүчээлж, дэлхийн жишигт хүрсэн уул уурхайн компани болохын төлөө хичээн ажиллах болно.

Ярилцлага өгсөн танд баярлалаа.

УИХ-ын гишүүн Ц.Оюун­гэрэлтэй ярилцлаа. Тэрээр Шүүмжлэгчийг хамгаалах тухай хуулийг боловсруулаад байгаа юм.

–Шүүмжлэгчийг хам­гаа­­лах тухай хуулийг боловсруулжээ. Хууль ямар хэм хэмжээнд мөрдөгдөнө гэсэн үг вэ?

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд хүн үгээ хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй гэж заасан байдаг. Хүний энэ эрхийг баталгаатай хадгалахын тулд шүүмжлэгчийг хамгаалж байж 100 хувь хангадаг юм байна. Уг ойлголтыг улс орон бүр өөр өөрөөр нэрлэдэг. Шүгэл үлээгч, бузарыг илчлэгч гэх мэтээр. Тэгэхээр аливаа салбарт бугшиж буй муу муухайг салбар дотроосоо илчилнэ гэдэг тухайн шүүмжлэгч ажлаасаа халагдах, цалингүй болох гээд олон эрсдэлтэй тулгардаг. Тиймээс бусдын атганд бай­гаа хэрнээ шүүмжилж ча­даж байгаа иргэдээ хамгаалах механизмыг Монголд нутагшуулъя гэж байгаа юм. Монгол оронд хэн бүхэн үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, эрх чөлөөтэй орон. Хэвлэлийн эрх чөлөөгөө 20-иод жилийн өмнө хуулиар баталгаажуулсан хэрнээ хэвлэлээр гардаг мэдээллийг гаргаж өгдөг хүмүүсээ хуу­­лиар хамгаалаагүй. Тиймээс мэдээлэгчийг хамгаалах хуулийн төслийг боловсруулсан. Одоогийн байдлаар УИХ-ын 17 гишүүн дэмжиж гарын үсгээ зураад байна.

–Мэдээж хуулийн үйлч­лэлийн хүрээ гэж байгаа байх. Шууд хэлбэл шүүмжлэгчээс гадна хэнд хамаатай вэ?

-Бусдаас хараат бус хүмүүс чөлөөтэй шүүмжилдэг. Жишээ нь АНУ, Канадад амьдарч байгаа Монголын иргэн эсвэл гадаадын иргэн Монголын тухай, Монголын зарим салбарыг шүүмжлэхэд чөлөөтэй. Эргээд үр дагавар нь сөрөг бус байдаг. Харин Монголдоо, салбар дотроосоо шүүмжлэхээр нэг бол шоронд эсвэл их хэмжээний мөнгөн дүнгээр торгуулж байна. Тэгэхээр хаана байгаа хүмүүсээ хамгаалах вэ гэдэг асуудал үүссэн. Тэгээд эрх мэдэлтний удирдлага дор ажиллаж байгаа шүүмжлэгчийг буюу шүүмжлэгчийн хүрээ, шүүмжлэлийг хүлээж авах үүрэгтэй хүмүүсийн хүрээг тус бүрээр нь хуульд зааж өгсөн.

–Шүүмжлэгч нь хэн, шүүмжлүүлэгч нь хэн байх юм?

-Ер нь олон нийтийн ашиг сонирхлыг хөндсөн ажил хийдэг эрх мэдэлтэнгүүд шүүмжлүүлэх үүрэгтэй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс эхлээд УИХ, Засгийн газ­рын гишүүд, төсвийн мөн­гийг захиран зарцуулж буй албан тушаалтнууд хамаарна. Хувийн хэвшлээс нийтийн эрүүл мэнд, байгаль орчин, аюулгүй байдалд хамааралтай байгууллагууд бас орно. Тэрчлэн хийж байсан ажилтай нь холбогдуулж асуудал тавьж, шүүмжилсэн бол гэдэг асуудал ч хуулийн хэрэгжилтийн хүрээнд орж байгаа. Харин шүүмжлэгч нь тухайн шүүмжлүүлэгчээ арьс өнгө, нас хүйс, шашин шүтлэг, гэр бүл гээд Үндсэн хуульд заасан хувийн язгуур эрхэнд нь халдах ёсгүй.

–Хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хэр хамаатай вэ. Нийгэмд тулгараад буй асуудлуудын томоохон шүүмжлэгч нь сонин хэвлэл шүү дээ?

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэг­сэл нэгдүгээрт шүүмжлэгч байна. Хоёрдугаарт шүүмжлэгчийг хамгаалагч байж болно. Шууд хэлбэл хэвлэл мэдээллийнхэн эх сурвалжаа энэ хуулийн хүрээнд нууцалж, хамгаалж чадна гэсэн үг. Хууль батлагдвал хуулийнхан мэдээллийн эх сурвалжаа илчил гэхгүй. Илчлээгүй тохиолдолд өмнөөс нь шоронд ордог байдал алга болох учиртай.

–Хуулийг гажуудуулсан нөхдөд ямар хариуцлага хүлээлгэх бол. Өнөөдөр бол шүүмжлэгч торгуулж, яллуулж байгаа?

-Манайд үг сонсч чаддаггүй хэдэн даргатай болсон гаж үзэгдэл яваад байгааг л цэгцлэх юм. Өнөөдөр хэн нэгэн үг хэлээд шүүмжилбэл шууд цагдаагийн байгууллагад өгчихдөг болж. Тиймээс хуулийнхаа гол философийг иргэд хардах эрхтэй.

Тэгснийх нь төлөө төрийн албан хаагчийн хүсэлтээр шийтгэхгүй гэж байгаа. Шинэ хуулийн зарчмаар явбал саяхнаас босоод буй Даваапилийн асуудал байна. Даваапил бүх тоо баримтаа хуулийнханд өөрөө гаргаж өгөхгүйгээр харин ч шалгаж өгөөч гэсэн хүсэлтийг хяналтынханд тавибал ёсоор болгодог заалт орж байгаа. Шууд хэлбэл шүүмжлэгч хүн шүүмжлэлийнхээ дагуу муу зүйлийг шалгуулах эрхтэй. Өнөөдөр Монголд эрх, үүргийн эрэмбэ алдагдчихсан байгаа. Бүх мэдээллийг атгаад сууж байгаа хүн юуг ч тайлагнадаггүй хэрнээ бусдыг асуудлынх нь тухай сураглахаар, мэдэхгүйгээсээ болж хардахаар тухайн этгээдийг эрүүдүүлээд эхэлж байгаа юм. Ийм буруу жишгийг Зам, тээврийн сайд асан А.Гансүх тогтоож байна. Салбарынх нь мэргэжилтнүүдийн санаа зовнил нийгэмд хамгийн их хэрэгтэй байдаг. Нийгэм энэ салбарт юу болоод байгааг мэргэжлийн хүмүүсийн мэдээлэлгүйгээр мэдэхгүй. Хардалтыг арилгахын тулд сайд нь бүх мэдээллээ нийгэмд гаргах ёстой байтал хувь хүн дээрээ тусгаж аваад заргалдаад явчихаж байгаа юм. Ингэснээрээ олон нийт мэдээлэлгүй үлддэг. Товчхондоо олон нийт Даваапилийн гаргасан эр зоригийн үр дүнг хүртээгүй. Харин ч Даваапил хохирч олон нийт айдастай үлдлээ. Үүнийг л таслан зогсоох хууль.

–Бусдын нэр хүндэд халдагчид гаарах юм биш биз. Нууц нэрээр бусдыг доромжлох гээд сөрөг тал бас байдаг?

-Нэгнээ үнэхээр хохироосон бол заргалддаг журмаараа явна. Харин эрх мэдэлтэй, албан тушаалтай олны өмнө үүрэг хүлээсэн хүмүүс тийм ч амар бусдыг шүүхэд өгөх эрхгүй болно. Тэдний өмнө шүүхдэхээсээ өмнө олон нийтийг мэдээлэлжүүлэх үүрэг тавигдаж байгаа юм. Хэрвээ хэн нэгэн шүүмжлээд түүнд нь нийгэм хариулт нэхэж байвал эхлээд бодит байдлыг мэдээл, дараа нь шүүмжлэгч ор үндэсгүй зүйл ярьсан байвал хувийнхаа асуудлыг тавь гэсэн үг. Ингэхдээ шүүмжилж байна гээд нэр төрд нь халдах тохиолдлыг хамгаалаагүй. Бид хамгийн түрүүнд эрсдэлд өртөх магадлалтай тэр тойргийг л хамгаалах хуулийг боловсрууллаа. Хамгаалахдаа шүүмжилснийх нь төлөө цалинг нь хасч, ажлаас нь хөөн зайлуулж болохгүй гэсэн заалтыг оруулж байгаа.

–Ер нь шүүмжлэгчид заналхийлэх тохиолдол манайд ямар хэмжээнд байдаг юм бол. Тоон судалгаа хийв үү?

-Хуулийн төслийг боловсруулахын тулд олон орны энэ төрлийн хуулийг судалсан. Бас олон улсаас манайд уг чиглэлээр өгч байсан зөвлөмжийг судалж, бусад тооцооллыг хийсэн. Хэргийн үр дагаврыг ч судалж үзсэн. Тэгэхэд Монголд гарч байгаа нэр төрөө сэргээлгэнэ гэж Эрүүгийн цагдаагийн газарт хандсан нийт хүсэлтийн 90 хувь нь албан тушаалтных байсан. Эндээс харахад жирийн иргэд нэр төрөө сэргээлгэнэ гэж бусдад эрүү үүсгүүлдэггүй юм байна. Энэ нь албан тушаалтан хүчнийхэнтэй хавсарч эрх мэдлээр далайлгадаг юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүргэж байгаа. Үүнийг засах Шүүмжлэгчийг хамгаалах хуулийн төслийг ирэх долоо хоногт өргөн барих төлөвлөгөөтэй байгаа.

Л.МӨНХТӨР

• Хөдөөгийн хүн амын ажил эрхлэлт, орлогын үндсэн эх үүсвэр

• Тогтвортой хөгжлийн замд орж чадвал хөдөөгийн ажил эрхлэлт, орлогын дундаршгүй эх үүсвэр юм.

МАА-н салбар, малчдын амьжиргааны эмзэг байдал буюу өрсөлдөх чадварын доройтол

МАА-н салбар, малчдын амьжиргааны эмзэг байдал нь дараахь зүйлээр илэрнэ. Үүнд:

• Байгалийн эрсдэлээс хамгаалагдаж чадаагүй

• Малын тооны хэт өсөлтөөс улбаалсан бэлчээрийн доройтол нь малын ашиг шим, чанарт муугаар нөлөөлөөд зогсохгүй отрын нөөц нутаггүй болсноос байгалийн эрсдэлээс дайжин нүүж малаа авч үлддэг байсан уламжлалт аргыг үгүйсгэн эрсдлийн өмнө ямар ч хамгаалалтгүй болгосон. Ган, зудаас дайжиж нүүх бэлчээргүй болсныг нэмэгдэл тэжээлээр орлуулж чадав уу гэтэл харин ч эсрэгээрээ 1 хонин толгойд ноогдох тэжээл бэлтгэлийн хэмжээ 25 жилийн өмнөхөөс ч буурсан байна.

• Мал, малын гаралтай бүтээгдхүүний эрүүл ахуй, чанарын шаардлага хангадаггүйгээс өндөр үнэтэй зах зээлд хүрч чаддаггүйд оршиж байна.

Малчдын амьжиргаа баталгаагүй болсноос тэтгэврийн насны хөгшчүүл голлосон цөөн хүн мал дээр үлдэж, малчдын залгамж халааны асуудал эзэнгүйдэх хандлага газар авлаа.

1998 онд 32.9 байсан ма­лын тоо байнга өссөний дотор сүүлийн 4 жилд дунджаар 12.2%- иар өсч өнөөдөр 52 сая болоод байна. Харамсалтай нь зуд 1999-2000, 2009-2010 онуудад 2 удаа давтагдаж малын тоо урьд оноос 25-30%-иар хорогдож, малчдын амьжиргааг эрс доройтуулж, ДНБ-ийг ихээхэн савлуулж байв. Хэдийгээр харгис боловч хүн зохицуулж чадахгүй бол мал, бэлчээрийн даацын ха­рьцааг байгаль эх өөрөө зохицуулдгийн жишээ энэ юм.

Дэлхий нийтийн цаг агаарын өөрчлөлт, хүний зохисгүй үйл ажиллагаанаас үүдсэн ган, зудын давтамж нэмэгдэж байгаа нөхцөлд малчид маань дараагийн гамшиг хэзээ болох бол гэсэн айдастайгаар жил бүрийн өвлийг угтаж аз дүйн малаа өсгөсөөр. Үүний нөгөө талд МАА-н үндэс болсон бэлчээрийн доройтол газар авч, биологийн олон янз байдал хомсдон,соргог бэлчээрт идээшилсэн хосгүй амтлаг, экологийн цэвэр хүнс хэрэглэж, унаган сэргэг байгальд өсч торних хойч үеийнхний маань эрх ашиг хохирсоор.

Мал, махны эрэлт, нийлүүлэлтийн гажиг буюу хэн ч хожихгүй тогтцолцоо

Монгол улсын 5 төрлийн малын бүтцийг төлөөлсөн 3 тэмээ, 21 адуу, 24 үхэр, 165 хонь, 157 ямаа бүхий нийт 370 толгой малтай нэг малчин өрх дээр малынхаа тоог өсгөхгүй барих (тухайн жилд бойжуулсан төлийн тоотой тэнцүү хэмжээний малыг заазлан борлуулах буюу аж ахуйн эргэлтэнд оруулах), жилд тэмээний тоог 6.5%, бусад малыг 10%-иар өсгөх гэсэн 2 хувилбараар сүргийн эргэлтийн нарийвчилсан тооцоог 2 жилээр хийн харьцуулж үзэв. Сүргийн эргэлтээр малынхаа тоог өсгөхгүй барих тохиолдолд мах үйлдвэрлэл нядалгааны жингээр 2.87 тонн, харин малаа өсгөсөн тохиолдолд 1.84 тонн болж буурч байна. Хөдөөгийн өрхийн махны дотоод хэрэглээг жилийн 120 кг, өрхийн 3.4 хүнээр тооцвол 400 орчим кг буюу 0.4 тонн болно. Үүнийг нийт үйлдвэрлэсэн махнаас хасч зах зээлд нийлүүлсэн махыг тооцвол малынхаа тоог өсгөхгүй барих тохиолдолд 2.47 тонн, малаа өсгөсөн тохиололд 1.44 тонн болж, 1.03 тонноор багасч байна. Өөрөөр хэлбэл малчин өрх малаа өсгөснөөр жилдээ 1.03 тонн махаа кг-ийг нь 4 мянган төгрөгөөр бодон зах зээлд нийлүүлж, 4.1 сая төгрөгний орлого олох боломжоо алдаж байгаа хэрэг юм. Үүнийг өнөөдрийн 141.5 мянган малчин өрхөөр тооцвол улсын хэмжээнд малчдын орлогын алдагдал 580 сая төгрөг, махны нийлүүлэлтийн алдагдал 145.7 мянган тонн болж байна. Өөрөөр хэлбэл малын тоог өсгөх нь малчин өрхийн орлогыг бууруулаад зогсохгүй махны нийлүүлэлтийг багасган үнийг өсгөх гол хүчин зүйл болж байна. Сүргийн эргэлтийн загварыг ашиглан дээрх тооцоог аймаг, сум, өрх нэг бүрээр хийх боломжтой.

Малын тоог өсгөх нь махны нийлүүлэлтийг бууруулан үнийг өсгөдөг болохыг 2004-2013 оны хонь, үхрийн тоо ба хонь, үхрийн махны үнийн хамаарлыг харуулсан дээрх тахирмагаас тодорхой харагдана. 2009 онд мах бэлтгэл хамгийн өндөр буюу 264.4 мянган тн байсан үед махны үнэ буурсан байна.

2013 онд Монгол улсын хэмжээнд 250 мянган тонн мах хэрэглэсэн статистик мэдээтэй бөгөөд махны алдсан нөөц нь үүний 58%-тай тэнцэж байгаа хэрэг юм. Хэрвээ дээрх мах зах зээлд нийлүүлэгдсэн бол махны үнэ 58%-иар багасдаггүй юм гэхэд тухайн үеийн үнээс ихээхэн доогуур байж, 2013 онд гарсан 10.5%-ийн инфляцийг нэг оронтой тоонд элбэг барих хүчин зүйл болох байлаа. Алдагдсан махны нөөцийн кг бүрийг нь 4 доллараар бодож экспортод гаргасан бол 580орчим сая долларын орлого олох байв.

Ийнхүү малын тоог өсгөснөөр малчин өрхийн орлого багасч, хотын хэрэглэгчид маань илүү үнэтэй мах идэж, гадаад валютын томоохон боломжийг алдаж, Монгол улс бүхэлдээ хохирч, хэн ч хожихгүй байгаа хэрэг. Энд малын хэт өсөлтөөс үүдэн бэлчээр, биологийн олон янз байдал, байгаль орчинд учирч байгаа хохирлыг огт оруулаагүй хэрэг шүү дээ.

Авч үлдэх малын тоог тухайн жилийн бэлчээрийндаацад тааруулан тогтоож, үүнээс илүү гарах малыг намар-өвлийн эхэнд зах зээлд борлуулах нь малчин өрхийн хувьд 4 талын ач холбогдолтой юм. Үүнд нэгд, тухайн жилийн мөнгөн орлогыг шууд нэмэгдүүлнэ, хоёрт, үлдэх малын өвөлжилтийн бэлтгэлийн чанар дээшилж, малын зүй бус хорогдлыг бууруулна, гуравт,бэлчээрийн тэжээлийн хангамж сайжирснаар малын чанар, ашиг шим нэмэгдэнэ, дөрөвт, бэлчээрийн ачаалал буурснаар ургамалын нөхөн төлжих үйл явц хэвийн болж, газрын гарц, зүйлийн бүрэлдэхүүн сайжран МАА-н тогтвортой өсөлтийг хангах нөхцөл болох юм. Түүний хажуугаар сум бүрт борлуулах мал, махны хэмжээ нэмэгдсэнээр мал, махны борлуулалтын чиглэлийн маркетингийн хоршоод хөгжих, төвлөрсөн бэлтгэл сайжрах эх үндэс тавигдах юм.

Бэлчээрийн даацаас хэтэрсэн нөхцөлд малын тоог бууруулах нь малчин өрхийн орлогыг бууруулахгүй, харин ч малын хээл хаялт, сувайралт, хорогдол багасан төл бойжилт, ашиг шим нэмэгдсэнээр өрхийн орлого өсөх боломжтой болохыг Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын жишээн дээр малын тоог жилд 8%-иар 5 жилийн турш бууруулаад байхад малчин өрхийн орлогыг жилдээ 10%-иар өсгөөд байх боломжтой гэсэн сүргийн эргэлтийн тооцоо харуулж байна.Үүн дээр нэмээд малын сүргийн бүтцийг сайжруулан эх малын эзлэх хувийн жинг нэмэгдүүлэн эр малыг өсвөр насанд нь борлуулах, малын чанарыг нутгийн шилмэл омгийн малаар сайжруулах зэргээр бүтээгдхүүн үйлдвэрлэл, орлогыг нэмэгдүүлэх ихээхэн нөөц боломж ашиглагдахгүй байна.

Ханбогд сумын хувьд өнөөгийн 126 мянган малыг бэлчээрийн даацад тохирч байсан 1990 оны 60 мянган толгой болтол бууруулсан ч малчдын орлогыг өнөөдрийн түвшингээс бууруулалгүй жил бүр 10%-иар өсгөх бүрэн боломжтой гэсэн үг.

Дээрхээс гадна бүтээгдхүүний чанарыг дагаад борлуулах үнэ нэмэгдэх ёстой бөгөөд энэ асуудлыг төр, МАА-н бүтээгдхүүнийг худалдан авагчхувийн салбар хамтран оновчтой шийдвэл МАА-н салбар, малчдын амьжиргаа бүр ч хурдан өсөх боломжтой юм. Тухайлбал ноолуурын голчийг 0.1 микроноор багасгахад 50 центийн буюу дундаж голчийг 16-аас 15 микрон болгож бууруулахад л 1 кг самнасан ноолуурдутмаас 5 доллар буюу 10000 төгрөг нэмж олох боломжтой. Харамсалтай нь чанарын ялгааг харгалзалгүй хавтгайруулан олгодог ноосны харалган урамшууллаар энэ асуудлыг шийдэх биш, хүндрүүлж ирлээ.

Малын хөлийн татвар асууд­лыг шийдэх гарц болох нь

Малын хөлийн татвар гэж нэрлэж заншсан татвар нь агуулгаараа бэлчээр ашигласны төлбөр байх нь зүйтэй юм. Учир нь малын толгойн тоонд бодон тооцдог учир энэ нь орлогын татвар гэхээсээ илүү бэлчээр буюу бэлчээрийн ургамал, ус, хужир мараа зэрэг байгалийн нөөцийг ашигласны төлөөх төлбөр юм.

Монгол улсын Үндсэн хуульд”бэлчээр төрийн өмч”, “мал сүрэг төрийнхамгаалалтад байна”гэсэн 2 чухал заалт бий. Харамсалтай нь төр өөрийн өмчийн бэлчээрээ ч хамгаалж чадсангүй, малыг байгалийн эрсдлээс хамгаалах найдвартай тогтолцоог ч бүрдүүлж чадсангүй явж ирлээ.

Төр бэлчээрийг ашиг­луулс­ны төлөө тодорхой төлбөр авах нь зах зээлийн эдийн засгийн зарчимд бүрэн нийцнэ. Харин ч төлбөргүй байснаар бэлчээрийг зохистой ашиглуулж, хамгаалах эдийн засгийн хөшүүрэггүй болж, малын эмх замбараагүй өсөлтийг дэвэргэж байгаа хэрэг юм. Хамгийн гол нь малын тоогоор хөөцөлдөх нь хэнд ч ашиггүй бөгөөд ямар сөрөг үр дагавартай болохыг дээр дурьдсан билээ.

Дээрх тооцоонд үндэслэн малын хөлийн татварыг бэлчээр ашигласны төлбөр хэлбэрээр ноогдуулж, МАА-н салбар, малчдын амьжиргааг тогтвортой болгох хэрэгсэл болгон ашиглах санал дэвшүүлж байна. Үүнийг дараахмеханизмаар хэрэгжүүлье.

1. Бэлчээр ашигласны төлбөрийн орлогыг МАА-н салбар, малчдын амьжиргааг тогтвортой болгох зориулалтаар сумын мэдэлд үлдээн малыг эрсдлээс хамгаалах, малын эрүүл мэнд, чанарыг сайжруулах, бэлчээрийн менежментийн үйл ажиллагаанд зарцуулах (чухам энэ тохиолдолд малчид төлбөрөө сайн дураар төлөхөөс ч татгалзахгүй болохыг туршилт, судалгаа харуулсан)

2. Бэлчээр ашигласны төлбөрийг оны эцэст тоологдсон хонин толгойд ноогдуулах

3. Малыг хонин толгойд шилжүүлэхдээ малын бэлчээрийн өвсний идэмж, бэлчээрт учруулах хохирлыг харгалзан хонь 1, ямаа 2, тэмээ 3, үхэр 4, адуу 8 гэсэн итгэлцүүрийг ашиглах

4. Хот айл, айл саахалт, малчдын бүлэг зэрэг нэг дор нутагладаг малчин өрхүүд төлбөрөө хамтран төлөх, чинээлэг олон малтай нь ядуу, цөөн малтай өрхийн өмнөөс ацаглан төлөх зэргээр харилцан бие биенээ дэмждэг тогтолцоог нээлттэй байлгах

5. Тавиул малыг төлбөрөөс чөлөөлөхгүй байх

6. Бэлчээр ашигласны суурь төлбөрийг 1 хонин толгойд 500 төгрөгөөр тогтоох (Дээр дурьдсан 370 мал бүхий малчин өрх жилдээ энэ жишгээр 400 шахам мянган төгрөг төлөхөөр байгаа нь малыг эргэлтэнд оруулснаар жил бүр олох 4.2 сая төгрөгийн нэмэгдэл орлогынхоо 10 хүрэхгүй хувийг л зарцуулах тул малчинд энэ нь ямар ч дарамт болохгүй юм)

7. Байршлаас хамаааран суурь төлбөрийг доорх маягаар нэмэгдүүлэх бахөнгөлөх

a. Улаанбаатар хотын мал аж ахуй эрхлэх бүсийн хил дотор +50%

b. Улаанбаатар хотын хилээс 30 км-ийн радиус дотор +35%

c. Дархан, Эрдэнэт хотын хил дотор +35%

d. Дархан, Эрдэнэт хотын хилээс 30 км-ийн радиус дотор +25%

e. Аймгийн төв, түүнтэй дүйх томоохон суурин газрын хилийн дотор болон түүнээс 20 км-ийн радиус дотор, түүнчлэн төмөр зам, хатуу хучилттай авто замаас 10 км дотор +20%

f. Сумын төв болон түүнтэй дүйх жижиг суурингийн хил болон түүнээс 10 км-ийн радиус дотор +10%

g. Нэн алслагдсан болон ашиглалтгүй бэлчээрийг шинээр ашигласан бол

-30%

h. Хилийн боомт, дэд бүтцийн зангилаа зэрэг суурин газраас 30 км доторхи бүсээс гадна улсын хил дагуу байнга нутагладаг малчдад -50%

8. Бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулан түүнд хавсаргах бэлчээр ашиглалтын зургийн хил заагийг үндэслэн малчдын бүлэг нэг бүрээр бэлчээрийн даацыг тогтоох (альч суманд бэлчээрийг зохистой ашигладаг малчид байхын зэрэгцээ даацыг хэтрүүлэн талхалдаг жудаггүй малчид байдаг, иймд сайныг нь урамшуулж, саарт нь харицулага тооцох үүднээс бэлчээрийн даацыг бүлэг нэг бүрээр тооцохоос өөр гарцгүй). Бэлчээр ашиглалтын гэрээнд ган, зуд болоход бусдын малыг бэлчээрийн даацад нийцүүлэн оруулах үүргийг тусгах

9. Бэлчээр даац хэтрэлтээс хамааруулан суурь төлбөрийг 100% (1 хонин толгойд 1000 төгрөг хүртэл) нэмэгдүүлэн ноогдуулах замаар малыг жил бүр аж ахуйн эргэлтэнд оруулах хөшүүрэг болгох

10. Бэлчээр ашиглалтын төлбөрийн орлогыг сумын төсөвт төвлөрүүлэн дараахь арга хэмжээнд зарцуулах (1 хонин толгойд ноогдох 500 төгрөгөөс тооцов). Үүнд:

a. Малын эрсдэлийн даатгалын санд 300 төгрөг(энэ нь малчид, орон нутгийн чадамжаас давсан том хэмжээний гамшиг буюу малын хорогдол тухайн сумын дүнгээр 5%-иас хэтэрсэн тохиолдолд олгодог даатгалын тогтолцоо бөгөөд энэхүү даатгалд нийт малын дөнгөж 10% орчим нь хамрагдаж байгаагнэмэгдүүлэн нийт малыг хамруулах шаардлагатай)

b. Малын эрсдлээс хамгаалах санд 100 төгрөг (үүнийг малчид, орон нутаг өвөлжилтийн бэлтгэлийг сайн хангаснаар давж гарах боломжтой бага хэмжээний эрсдлээс хамгаалах зориулалттай өвс тэжээл, хашаа хороо гэх мэт зорилтот үйл ажиллагаанд зарцуулахийн зэрэгцээ мөнгөн хэлбэрээр хадгалан шаардлагатай жилд ашиглахаар хуримтлуулдаг боломжтой байх)

c. Малын чанар, эрүүл мэндийг сайжруулах санд 100 төгрөг (үүнийг шилмэл омгийн үржлийн малаар хангах, эрүүл мэндийн үйлчилгээнд сумын Мал эмнэлэг, үржлийн тасгийн шугамаар зарцуулна)

11. Бэлчээрийн даац хэтэрснээс үүдсэн нэмэгдэл төлбөрийн 40%-ийг Малын эрсдлээс хамгаалах сан, Малын чанар, эрүүл мэндийг сайжруулах санд үлдэх 60%-ийг бэлчээр менежментийн үйл ажиллагаанд зарцуулах

Өнөөгийн байдлаар малын эрсдэл, чанар, эрүүлмэндтэй холбоотой арга хэмжээнд улсын төсвөөс жилдээ дунджаар 17-18 тэрбум төгрөг зарцуулж байна. Үүнийг дээрх бэлчээр ашиглатын төлбөрөөс бүрдүүлэх боломжтой.

Улсын дүнгээр 100 сая орчим хонин толгой, нэг сум дунджаар 300 мянга орчим хонин толгой малтай байгаа учир дээрх саналыг хэрэгжүүлсэн тохиолдолд суурь төлбөрөөр 150 сая төгрөг, даац хэтрэлтийн нэмэгдэл төлбөрөөр 100 сая төгрөг (даац 67%-иар хэтэрсэн гэж үзвэл нэмэгдэл төлбөр 500 төгрөгөөс энэхувир тооцвол 335 төгрөг болно) нийт 250 сая төгрөг, улсын хэмжээнд 83.5 тэрбум төгрөг бүрдүүлэх тооцоо байна. Өөрөөр хэлбэл 1 суманд суурь төлбөрөөр малын эрсдэлийн даатгалын санд 90 сая,Малын эрсдэлээс хамгаалах сан, Малын чанар, эрүүл мэндийг сайжруулах санд тус бүр 30 сая төгрөг, нэмэлт төлбөрөөр Малын эрсдэлээс хамгаалах сан, Малын чанар, эрүүл мэндийг сайжруулах санд тус бүр 20сая төгрөг, бэлчээрийн менежментийн үйл ажиллагаанд 60 сая төгрөг төвлөрөх боломжтой юм.

Манай орны өнөөгийн нөхцөлд мал сайжруулахад сайн чанарын хээлтүүлэгч ашиглах нь хамгийн дөхөмтэй, харьцангуй богино хугацаанд үр дүнг нь үзэх боломжтой. Нэг суманд дундажаар жишигт тэнцэх үржлийн насны 240 азрага, 140 бух, 17 буур, 550 хуц, 500 ухна, бүгд 1450-аад хээлтүүлэгч байх ёстой. Үүнээс азрага, буурыг өөрийн сүргээс шилэх, эсвэл цөөнөөр худалдан авах боломжтой юм.

Хээлтүүлэгч малыг үржилд ашиглах зохистой хугацаагаар баримжаалж, эхний ээлжинд нийт хээлтүүлэгчийн 30 орчим хувь буюу 50 бух, 300-350 богийн хээлтүүлэгч шаардагдана. Зах зээлийн үнээр тооцоход 100 сая орчим төгрөгийн эх үүсвэрээр энэ арга хэмжээг хэрэгжүүлэх бөгөөд даруй 60 гаруй хувийг зөвхөн Малын чанар, эрүүл мэндийг сайжруулах сангаас гаргах боломж ийнхүү бүрдэж байгаа юм. Энэ ажлыг компаничлах биш, сумынмалын чанар, малчдын эрэлт, орон нутгийн нөхцөлд тохируулан хэрэгжүүлэх учиртай. Сумын сүргээсээ дотор нь шилэх, малчдын хооронд хээлтүүлэгч солилцох, сайн хээлтүүлэгчийг өөр малаар сольж авах зэрэг зардал хэмнэх олон арга байна. Орон нутгаас бүрдэх сангийн хөрөнгөөр сумын хээлтүүлэгч малын хэрэгцээг 3-4 жилд хангах боломжтой, үүнд санал болгож буй хувилбарын амин сүнс нь оршиж байгаа болно. Дашрамд дурьдахад үхэр, бог малын нийлүүлгийг гардан хээлтүүлгийн аргаар дагнан зохион байгуулбал дээрх тоог хоёр дахин, зохио­мол хээлтүүлгийн аргыг нэвт­рүүлбэл даруй 12-15 дахин бууруулах боломж бас бий.

Малын эрүүл мэндийн санхүүжилтийг эрх мэдлийг орон нутаг, малчдад өгөх нь хамгийн зөв шийдэл. Тэд өөрийн хэрэгцээг жагсааж, эрэмбэлээд, хамгийн тул­гамдаж буй асуудлаар хөтөлбөр, төслөө өөрсдөө боловсруулж, санхүүжүүлж, хамгийн сайн үйлчилгээг сонгон хэ­рэгжүүлдэг хариуцлагатай байх шаардлагатай. Одоогийн байдлаар суманд хэрэгжүүлэх малын эрүүл мэндийн хөтөлбөр нь зөвхөн тухайн жилд вакцинжуулах малын тоо төдий бөгөөд үүнийг нийлүүлгэч хувийн мал эмнэлгүүд нь төлөвлөдөг, шахдаг, Сангийн яам, аймгийн Засаг дарга санхүүжүүлдэг бөгөөд харин хэрэглэгч ма­лчин болоод төрийг төлөөлөн суугаа сумын Засаг дарга энэ талаар эрх мэдэлгүй байна.

Ийнхүү дэвшүүлсэн са­налыг хэрэгжүүлснээр МАА-н үндэс болсон бэлчээрийг зохистой ашиглах, МАА-н салбар, малчдын амьжиргааг эрсдлээс бүрэн хамгаалах замаар тогтвортой болгох, бэлчээрийн даацыг үндэслэн малыг аж ахуйн эргэлтэнд оруулснаар нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэн үнийн өсөл­төөс сэргийлэх, МАА-н зориу­лалтаар олгож байгаа төсвийн төвлөрлийг сааруулан хэрэг­лэгч малчид, орон нутагт ойртуулах, экспортын орлогыг нэмэгдүүлэх өргөн боломж бүрдэх юм.

БОДЛОГО СУДЛАЛЫН ТӨВ

Эдийн засаг хүндэрсэнэнэ үед валютын орлого нэмэгдүүлэх нэг гол арга нь нөхөгддөг баялгаа зохистой ашиглах явдал юм. Саяхан цагаан зээрийг хэрхэн замбараагүй ашиглаж байгаа талаар нилээд шуугилдлаа. Ил харагдаж байгаа нь цагаан зээр болохоос манай бүх амьтан, ургамал дээр ийм зүйл явагдаж байгаа. Товчхондоо зохистой ашиглах тогтолцоо бий болгохгүй бол зохисгүй ашиглалт явагдсаар байгаль ч, улс ч, ард иргэд ч хохирсоор байх болно гэсэн үг. ИймээсБОНХАЖ-ын шинэ сайд Д.Оюунхорол ажлаа зохистой ашиглах асуудлаас эхэлнэ гэж маш зөв тодорхойлсон. Тэгвэл зохистой ашиглах тогтолцоог бид байгальтай холбоотой 14 конвенц буюу олон улсын гэрээгээ бүрэн биелүүлдэг болсон тохиолдолд л бий болгож чадах билээ. Ялангуяа Зэрлэг амьтан ба ургамлын аймгийн ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенц буюу CITES гэгддэг Засгийн газар хоорондын олон улсын гэрээгээ биелүүлэх явдал юу юунаас чухал болоод байна.

Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Холбооны гишүүдийн 1963 онд гаргасан хурлыншийдвэрийн үр дүнд боловсруулсан CITES-ийн конвенцийн эхийг 1973 оны гуравдугаар сарын 3-нд АНУ-ын Вашингтон хотноо 80 гаруй орны төлөөлөгчид оролцсон хурлаарбаталснаар 1975 оны долдугаар сарын 1-нээс энэхүү конвенцхүчин төгөлдөр хэрэгжиж эхэлсэн. Энэхүү гэрээнд өнөөдөр 180 улс нэгдээд байгаа бөгөөд албан ёсны хэл нь англи, франц, орос, испани хэл юм. Монгол улс 1996 оны нэгдүгээр сарын таванд гишүүнээр элсэх хүсэлтээ гаргажэнэ оныхоо дөрөвдүгээр сарын 4-нөөсАзи тивийн 49-дэх бүрэн эрхэт гишүүн улс болсон.

CITES-ийн үүргийг маш товчоор хэлбэл ургамлын нөөцөө тогтоож тархалт, нягтшилтанд нь сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй ашиглах хэмжээгээ шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тогтоох мөн амьтны сүргийн бүтэц буюу тоо толгойг хөгшин, залуу эр эмээр нь гаргаж тархалт тоо толгойд нь сөрөг нөлөө үзүүлэхгүйгээр ашиглахтоог шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тогтоон CITES-ийн Нарийн бичгийн газраас эдгээр хэмжээгээрээквот авч 179 улсад гаргах эрхээ авах. Энэ үйл ажиллагааныхаа тайланг тогтсон журмын дагуу жил болгон CITES-ийн Нарийн бичгийн газраар дамжуулан ДБХХ /Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Холбоо/-ны дэргэдэх Дэлхийн мониторингийн төвд өгч байх ёстой билээ. Өнөөдөр CITES-аар дамжинжилд нийт 35 000 зүйл амьтан, ургамлын зохистой ашиглалтын дүнд тэрбум, тэрбум долларын наймаа амьтан, ургамал дээр явагдаж байна. Энэ үүрэг өнөөдөр БОНХАЖ-ын яаманд бий. Гэтэл яамныхан өдөр тутмын ажлын ачаалалдаа дарагдаадМонгол улсын олон улсын гэрээний заалтууд байтугай Амьтны тухай хуулийн зарим заалтыг ч огт биелүүлж чаддаггүй. Өөрөөр хэлбэл Байгаль орчныг хамгаалах тухай болон Амьтны тухай хуулийн2.2-т Монгол Улсын олон улсын гэрээнд энэ хуульд зааснаас өөрөөр заасан бол олон улсын гэрээний заалтыг дагаж мөрдөнө гэсэн заалтыг огт хэрэгжүүлж чаддаггүй гэсэн үг.Ганц жишээ дурдахад орон нутгаас “Тарвага сэргээн нутагшуулах ажил чинь тарвага устгах ажил болж төсвийн мөнгө хий дэмий үрэгдэж байна” гэсэн шүүмжлэл удаа дараа гарах болсон тул бид энэ жил хямд зардалтай, өндөр үр дүнтэй “Тарвага сэргээн нутагшуулах аргачлал” боловсруулж амьдрал дээр амжилттай туршин орон нутгаас албан ёсны санал авахад бүгд бүрэн дэмжсэн.БОНХАЖЯ тарвага сэргээн нутагшуулах аргачлалаа батлаж өгөөгүй атлаа тарвага нутагшуулаад байхаар дээрх шүүмж гаралгүй яахав. Энэ ньАмьтны тухай хуулийн 8 дугаар зүйл “Амьтныг сэргээн нутагшуулах” гэсний 8.2.-т Мэргэжлийн байгууллага амьтан сэргээн нутагшуулах үйл ажиллагааг төрийн захиргааны төв байгууллагаас баталсан аргачлалын дагуу явуулна гэсэн маш тодорхой заалтбайхад л яам ньхуулиа зөрчөөд байдаг гэсэн үг. Хууль ингэж зөрчигдөөд байгаад БОНХАЖЯ-хныг буруутгахад бас хэцүү. Учир нь аргачлалаа боловсруулж, батлуулах мөнгө төсөвт суулгавал сангийн яам хасчихна. ХаринУИХ-ын хэн нэгэн гишүүн орон нутгийн иргэдийн хүсэлтийн дагуу тарвага сэргээн нутагшуулах шийдвэр гаргуулж мөнгий нь төсөвт суулгуулчихдаг. Ингээд нэгэнт төлөвлөгдсөн төсөвт ажлыг яамныхан нүдээ аниад л явуулахаас өөр аргагүй болно. Ямар аргачлал алга гээд ажил тасалдуулсан хэрэгт сайн дураараа уналтай биш. Ийнхүү яамныхан CITES-ийн Нарийн бичгийн газарт сайнаар хэлбэл гэрээнийхээ үүргийг биелүүлдэггүй, муугаар хэлбэл худалч гэсэн нэр зүүдэг. Харин Засгийн газар нь сайнаар хэлбэл хүнд сурталтай, муугаар хэлбэл авилгач нэр зүүдэг. Үүнээс гарах ганц арга нь монголчууд олон улсын гэрээгээ биелүүлдэг болох явдал. Үүний тулд байгальтай холбоотой 14 конвенцийг чиглэл чиглэлээр нь мэргэжлийн холбоодод шилжүүлж өгөх шийдвэрийг УИХ гаргах хэрэгтэй байна. Ингэвэл зөвхөн CITES-аас гэхэд л орон нутагт нөхөрлөлийн гишүүдэд амьтан, ургамлыг эзэмшүүлснээр Монгол улс хүлээсэн үүргийнхээ дагуу амьтан, ургамлаа зохистой ашигладаг болно. Хулгайн ан, хулгайн ургамлын зохисгүй ашиглалт зогсоно.Ингэснээр улсын төсвөөс нэг ч төгрөг гаргахгүйгээр Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн дагуу олон сая ам.доллар улсын төсөвт төвлөрөх боломжтой болно. Мөн улсын төсвөөс гарах байсан амьтан, ургамал хамгаалах олон тэрбум төгрөгийн төсөв хэмнэгдэнэ. Эх орны байгаль цөлжилтөөс ангижирч эргээд унаган төрхөндөө шилжинэ. Малыг малчид амьтныг байгаль өсгөдөг болохоор малчид завтай болно. Хангалттай орлоготой, бас завтай болсон малчид анх удаа өөрсдөө бие даан гадаадад очиж фермерийн болон амьтан үржүүлэх тэргүүний аж ахуйн туршлагатай танилцах боломж бүрдэнэ. Малчид маань өнгөрсөн зууны бус энэ зууны малчид болно. Хотоос хөдөөг зорих их нүүдэл эхэлнэ. Орон нутагт валютын орлоготой олон мянган ажлын байр бий болно. Бас Хүннү болон Чингисийн цэргүүд, өнөөгийн манай энхийг сахиулагчид бусдаас илүүрхээд байдаг нь ан агнууртай шууд холбоотой зүйл гэдгийг ч мартаж болохгүй. Мөн амьтан, ургамал унаган төрхөндөө орвол аялал жуулчлал гэж том орлого бий. Зөвхөн эрвээхэй үзэх, барих гэж олон мянган сонирхогч жуулчид гаднаас ирнэ.

Олон улсын гэрээнүүдээ мэргэжлийн холбоодоор дамжуулан биелүүлдэг болсноор олон улсын байгууллагаас үйл ажиллагаандаа зориулж авах ёстой олон сая долларыг эх орондоо оруулах боломж монголчуудад нээгдэнэ. Энэ нь мэргэжлийн холбоод конвенцийн Нарийн бичгийн газруудын байнгын хяналтанд ажиллана гэсэн үг. Мөн англи хэлтэй хоёр хуульч байхад л БОНХАЖЯ холбоодын үйл ажиллагааг давхар хянах бүрэн боломжтой болно. Эцэст нь хэлэхэд энэхүү 14 конвенц нь бүгд Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Холбооны дор ажилладаг юм. Манай улс ДБХХ-нд гишүүнээр элсээд хоёр ч сар болоогүй байна. Энэ нь мэргэжлийн холбоод 14 конвенцийг биелүүлээд эхэлбэл БОНХАЖЯ өөрөө ДБХХ-ноос байгалиа зохистой ашиглах, хамгаалах олон зуун сая ам.долларын төслүүд авах эрхтэй болно гэсэн үг. Үнэндээ бидөөрсдийн буруугаас болж олон улсын гэрээгээ биелүүлэхгүй байгаагаас хөгжиж буй улс гэсэн хөнгөлөлтөөр 14 конвенцоосжил болгон авах байсан хэдэн зуун сая ам.доллараа алдаж байгааг ёстой бурхан л мэдэх байх. Харин үүргээ биелүүлдэг болчихвол жилд хэдэн тэрбум доллар авахаа монголчууд өөрсдөө мэддэг болно. Эдийн засаг, эдийн засаг бас конвенц гэхийн учир энэ буюу.

Г.АМАРСАНАА

Японы Гинза, Шибүяа, Шинжикү, Роппонгиг залуусын дүүрэг гэж хэлж болно. Автомат тоглоомын төвүүд, караоке, олон үндэстний хоол, дэлгүүр, массажийн төв, кино театр нэг дор төвлөрсөн зугаа цэнгээний газар. Энд байх үйлчилгээний газар гэхээсээ илүүтэй залуусынх нь өмссөн зүүсэн дээр нүд унаж, дуу алдмаар. Токиогийн шоу цэнгээний гол хэсэг болох Роппонги дүүргийн метроны буудал дээр буухад л шал өөр уур амьсгал угтав. Юбка өмссөн залуу урдуур гараад хэнэг ч үгүй алхаад явах нь содон. Өмссөн юбка нь зүгээр ч нэг урт хормойт биш. Өвдөгнөөс нэлээн дээгүүр урттай, дэрвэгэр хормойтой. Хамгийн марзан нь түүнийхээ дээгүүр цагаан цамц, пиджак өмсчихөөд хээв нэг алхах юм. Ингэж хувцасласан залууг надаас өөр тоож харж байгаа ч хүн алга. Угаасаа энэ хавиар эр, эм гэлтгүй бүгд л иймэрхүү маягаар хувцасладаг болохоор гайхаж хараад байх жигтэй явдал биш ажээ. Метроны буудлын ариун цэврийн өрөөгөөр ортол гоо сайхны салонд яваад орчихов уу гэж эндүүрмээр. Энд хүүхнүүд гадаад төрхөө яаж өөрчлөхийг жинхэнэ утгаар нь харуулах юм. Бүгд л нэг нэг толины өмнө зогсоод өөрөө өөртөө иж бүрэн үйлчилгээ хийх ажээ. Ингэж гоодох охидыг хармаар санагдаад нүүрээ угааж буй охины зэргэлдээх толины өмнө цүнхээ тавиад хэсэг зогслоо. Хажуугийн охин жижигхэн тайрсан үсээ дээш шуугаад боочихсон нүүр гараа угааж байна. Бүр шүдний сойз гаргаж ирээд амаа хүртэл угаав. Ингэж угаасныхаа дараа нүүрээ будаж эхэллээ. Чийгшүүлээд, крем пудр түрхээд л. Юу юу ч давхарлаж түрхээд байгааг нь сүүлдээ ойлгосонгүй. Дараа нь нүүрээ будаж байна. Анзаараад хартал хөмсгөө юу ч үгүй хусаад хаячихаж. Цүнхнээсээ хөмсөгний хэлбэр гаргадаг тусгай хэв гаргаж ирж харж байгаад хамгийн гоё зохиж байгаагийнх нь дагуу буддаг ажээ. Дараа нь уртаа гээчийн баахан саа, шигтгээ болсон хиймэл сормуус наалаа. Хацраа өнгөлж, хамраа өндөрлөсний хойно уруулаа будаад сая нэг дуусах шиг болов. Үсээ яах гэж байгаа юм бол доо гэж бодож байтал мэдсэн юм шиг ууттай хиймэл үс цүнхээсээ гаргаад ирж байна. Үндсэн өнгө нь шар, түүн дээрээ тод цэнхэр, ногоон, улаан, ягаан өнгийн сортой бэлхүүс давсан урт хиймэл үсээ эвтэйхэн гэгч нь тогтоочихлоо. Анх харж байснаас шал өөр, нүд хөмсөг болсон хөөрхөн бүсгүй болоод хувирчих нь тэр. Таних хүмүүс нь ч танихгүй болтлоо өөрчлөгдсөн бүсгүй ингэж хувирахдаа тэгтлээ удсангүй. 15 минут хэрийн хугацаанд л будаж шунхдаад дууссан. Мэргэжлийн гоо сайханчаас ч илүү мэдрэмжтэй, хурдан шаламгай гоодсоныхоо дараа ариун цэврийн өрөөний буланд очоод хувцсаа сэмхэн солих ажээ. Өмсөж явсан даавуун өмд, урт ханцуйтай цамцаа бэлхүүс гарсан богинохон цээживч, дэрвэгэр хормойтой юбкаар солин цүнх рүүгээ хийв. Цүнх ч гэж дээ чемодан гэж хэлэхээр чирдэг том цүнхэнд өмсөж байсан бүхнээ хийгээд метроны буудал дээр байх тээш хадгалах хэсэгт 500 иен төлөөд өгчихдөг юм байна. Ингээд ганган гэж жигтэйхэн, хөөрхөн гэж ярилтгүй болсон бүсгүй Роппонги дүүргийн төв хэсэг рүү алга болж өгөв. Түүнийг ажиглан ариун цэврийн өрөөнд зогсох хооронд яг л энэ маягаар нүүрээ будаж, хувцсаа сольсон хүүхнүүд хөлхөх ажээ. Орж ирсэн хүүхнүүд зуны оройн үдэшлэгт явах гэж байгаа мэт нимгэн хувцастай гараад явчих юм. Гэхдээ доогуураа нимгэн, бүр хөл нүцгэн хүүхнүүд Роппонги гэлтгүй хаа сайгүй таарч байсан. Хэдийгээр цаг агаар харьцангуй дулаан ч гэлээ Токиод өвөл болж байгаа. Өдөртөө 10 хэмийн дулаантай хэрнээ цаанаа л нэг жиндүүхэн. Гэтэл хүүхнүүд төдийгүй хүүхэд, хөгшид ч сандаал, өндөр өсгийттэй яваад байх юм. Хүйтэн газраас ирсэн, эднийг бодвол хамаагүй чийрэг байгаадаа гэж дотроо бодож байвч урт түрийтэй гуталтай хэрнээ даарах маягтай явж байхад Токиогийн хүүхнүүд дэргэдүүр туфльтэйгээ л гунхаад байх нь тэр.

Роппонгид япончуудаас гадна гадныхан их цуглана. Ялангуяа lady man ихтэй. Баар, караоке, массажны газрын үүдэнд нь дандаа иймэрхүү хүмүүс зогсох юм. Бас зүгээр явуулахгүй урд хойно гарч бүжиглээд л. Гар шүүрч аваад хөх, өгзгөн дээрээ тавьж аальгүйтэнэ. “Өөрсдийнхөө ажилладаг баар руу оруулахын тулд ингэж аягладаг байх нь” гэж бодсон нь ташаа байж таарав. Учир нь тэд аль нэг цэнгээний газарт харьяалагддаггүй гэсэн. Зүгээр л өөрсдийнхөө хүсэл сонирхлоор ийн зогсдог ажээ. Яавч эмэгтэй хүнд л баймаар тэгш урт хөл, гоолиг нуруутай lady man эндхийн салшгүй нэг хэсэг болтлоо хөгжжээ. Гадны жуулчид төдийгүй япончууд өөрсдөө хүртэл тэднийг харах гэж, хамтдаа зургаа авахуулахаар Роппонгид ирдэг гэсэн. Бас өнгөт арьстан ихтэй. Өргөн өмд өмсөж бүдүүн гинж зүүсэн тэд гудамжаар зөрөн өнгөрөх хүүхнүүд рүү шүгэлдэнэ. Илт татаж чангаагаад байхгүй ч гэлээ янз бүрээр сэмхэн өддөг бололтой юм. Япон хүүхнүүд нэг хэсэг тэднийг үздэггүй, харьцдаггүй байснаа сүүлийн хэдэн жилээс овоо нааштай харьцах болжээ. Нүд үзүүрлэж байсан шалтгааныг нь хэдэн жилийн өмнө болсон хүчингийн хэрэгтэй холбож тайлбарладаг юм байна.

Энэ гудмаас орон орны хоолыг идэж болно. Хоолны газрууд нь үүдэндээ амталгаа маягийн хэсэгтэй. Тэнд нь нэг нэг хүн суучихаад урдуур гарах хүмүүсийн анхаарлыг татах гэж хэр чадлаараа хичээх юм. Үндэстнийхээ дууг дуулах юмуу, янз бүрийн хөгжим тоглоно. Шөнө оройгоор зугаацаж яваа хүмүүст зориулсан болохоор хамар цоргих шарсан мах, янз бүрийн шорлог байх ажээ. Анзаараад байхад энэтхэг, непал үндэсний хоол байс гээд л таарч байв. Энэтхэг хоолны урдуур өнгөрөхөд сари өмссөн бүсгүй бэлхүүсний бүжиг бүжээд инээмсэглэн зогсоод хоол идэхийг урих юм. Хоолны газраас цаашлаад баар, караокенууд эхэлнэ. Бас дээд давхруудад массажны газар байгааг илтгэх зурагт хаягтай. Тэндхийн үйлчлүүлэгч бололтой залуучууд гудманд хөл нүцгэн, халаад өмсчихсөн тамхилж зогсох ажээ.

Шибүяа, Шинжикүд дэлхийн томоохон брэндийн дэлгүүрүүд бий. Иймэрхүү гадны брэндийн дэлгүүрээр голдуу нас тогтсон хүмүүс үйлчлүүлдэг шиг анзаарагдсан. Бас үйлчлүүлэгч харьцангуй цөөтэй. Харин “109 men”, “109 women” зэрэг Японы өөрсдийнх нь брэндийн хувцас зардаг дэлгүүрт залуучууд нь ёстой нэг бужигнаж байх юм билээ. Хувцас, барааных нь ч үнэ харьцангуй өндөр. Гэхдээ сонголтыг яаж л бол яаж хийхээр өргөн. Өнгө, загварын төрлийг тоолж барамгүй. Иймэрхүү дэлгүүрийн үйлчлүүлэгч охид залуус ганган гэж жигтэйхэн. Охид төдийгүй эрчүүд нь нүүрээ будаад гангалчихсан явна. Хөмсгөө засаагүй эрэгтэй бараг алга. Бүгд л хөмсгөө хэлбэр гаргаж засаад уруулаа өнгөгүй өнгөлөгчөөр будчихдаг юм байна лээ. Бүр метроны буудал дээр, эсвэл хоолны газраас гарахдаа ийн будаж зогсох залуустай олон таарч байлаа.

Энэ хавиар орой болох үед Санта клаусын хувцас өмссөн залуус мотоцикль унан давхих юм. Зул сарын уур амьсгал оруулж ийн төвийн дүүргийн гудмаар баярын жагсаал аятай сүр бадруулан явдаг ажээ. Ингэж явахдаа бүгдээрээ санта клаусын хувцастай. Бүр малгай, бээлий, нүдний шилээрээ хүртэл ижилсэх юм. Зарим нь ардаа том цүнх үүрчихсэн, бодвол тэр дотроо бэлэг хийгээд явж байгаа байлгүй. Бас гудамжинд нүүр амаа будан цасан охин болчихсон зогсоо эрчүүд тааралдана. Нүүрээ цав цагаан болтол кремдээд хацраа улаанаар өнгөлөн, нүдээ цэнхрээр буджээ. Дээгүүрээ санта клаусын хувцас өмссөн байх ч доогуураа дотуур өмдтэйгээ зогсож байна. Бас өндөр өсгийтэй сандалтай. Шибүяад явж байхад ийм залуучуудтай тав алхаад л таарна. Гэхдээ дандаа оройн цагаар. Бас л аль нэг баар, хоолны газар, караокены үүдэнд зогсож байдаг. Юм л бол хажуугаар нь яваа хүмүүсийг дуудаад хамтдаа зургаа авахуулахыг санал болгох юм. Ингэж зургаа авахуулахад ямар нэгэн төлбөр нэхэхгүй. Хариуд нь хацар дээрээ үнсэхийг гуйна. Заримдаа зүгээр л баярлалаа гэж хэлээд явуулах ажээ. Хүмүүс ч тэдний энэ үйлдэлд дуртай. Яасан хөөрхөн болж хувираа вэ гэж хэлээд талархал илэрхийлээд л өнгөрдөг ажээ. Зураг авч өгч байгаа залуу өнөөх зургийг нь газар дээр нь угаагаад хэвлээд гаргаж өгч байв. Яагаад ингэж үнэгүй тараадаг юм бол гээд анзаараад хартал зурагныхаа ар талд караокеныхоо танилцуулгыг наачихдаг юм байна. Ингэж эвтэйхэн аргаар, хөөрхөн реклам хийхээрээ үйлчилгээний газрууд нь өрсөлддөг бололтой юм. Дүрд хувирсан иймэрхүү залуусаас гадна гадуур зугаалж яваа хүүхнүүд нь ч зул сарын уур амьсгалд зохицуулан хувцаслажээ. Голдуу цасан охины хувцас өмсөөд толгой дээрээ гэрэлтдэг зүүлт зүүчихэж. Шинэ жилийн гацуур модны хэлбэртэй үсний даруулга зүүгээгүй хүн ховор. Ингэж яваа хүмүүсийг хараад байхаар шинэ жилийн баярын уур амьсгал эрхгүй төрж байлаа.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн, УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдоржтой ярилцлаа.

-Монгол Улс Ардчилсан Үндсэн хуулиа батлаад даруй 23 жилийг үджээ. Ардчилсан Үндсэн хууль манай ард түмний хувьд шинэ зүйл байсан байх. Иргэд хэрхэн хүлээж авч байсан бэ?

-Монгол Улсын дөрөвдүгээр буюу олон түмний өгсөн хүндэтгэлийн нэр нь Ардчилсан Үндсэн хууль батлагдаад 23 жил болж байна. Уг Үндсэн хууль нэг талаас 1990 оны ардчилсан хувьсгалын үр дүнд түүний гол зорилгыг баталгаажуулсан Үндсэн хууль юм. Тэр ч утгаараа ард түмнээсээ Ардчилсан Үндсэн хууль гэдэг нэрийг авсан гэж ойлгодог. 1980-аад оны сүүлчээр гурав дахь Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулах шинэчилсэн Үндсэн хуулийг боловсруулах талаар яригдаж байсан. Гэхдээ тухайн үед өөр төрийн үе байсан тул өөр агуулгатай, өөр улс төрийн харилцаатай, эрх чөлөөний өөр хязгаарлалттай байсан цаг үе. Харин 1990 онд хийсэн ардчилсан хувьсгал анхнаасаа ардчилсан хүчнүүдээс түр хурлыг байгуулъя. Түр хурлыг олон намын оролцоотой байгуулж, түр хурал нь шинэ Үндсэн хуулийг батлаад, Шинэ Үндсэн хуулиар бий болж байгаа төрийн тогтолцоондоо өөрийнхөө бүрийн эрхийг шилжүүлж ардчилсан төрийн тогтолцоо, Шинэ Үндсэн хуулийн дагуу шинэ ардчилсан төрийн тогтолцоотой хүний эрх, эрх чөлөө баталгаажсан Үндсэн хуультай байх ёстой шүү гэсэн шаардлага тавьж байсан. Гуравдугаар сард МАН-ын удирдан жолоодох чиг үүрэг бүхий заалтыг хасч олон нам байхыг хүлээн зөвшөөрсөн. Дараа нь тавдугаар сард БНМАУ-ын Үндсэн хуульд хавсралт хууль хэмээн батлагдсан. Түүгээрээ төрийн ерөнхий байгууллагынхаа тогтолцоог өөрчлөх Ерөнхийлөгчтэй байнгын ажиллагаатай парламенттай хуучин Ардын Их хурлын өмнө байхаар төрийн эрх мэдэл чиг үүргүүдийг тодорхой хэмжээгээр салган хуваарилсан. Тухайлбал, Улсын Бага хурал хууль тогтоох, хянан шалгах бүрэн эрхийг өөртөө хадгалж Үндсэн хуулийг батлах асуудал Ардын Их хуралдаа хадгалагдана гэж байлаа. Ингэж Бага хурал батлагдан байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдаад ирэх онд 25 жилийнхээ ойтой золгох гэж байна. Бага хурал маань бидний яриад байдаг түр хурлын үзэл санааг өөртөө шингээж пропорциональ сонгуулиар суудлаа авч Ардын Их хурлаар гишүүд нь сонгогдож байсан түүхтэй. Энэ бүхэн Ардчилсан Үндсэн хуулийн урьдчилгаа нөхцөлүүд байсан.

-Тэгээд дараа нь яасан юм?

-Эдийн засгийн өмч хөрөнгийн тодорхой хэлбэрийн ардчиллуудыг хийсэн. Тухайн үеийн Үндсэн хууль нь хүлээн зөвшөөрөөгүй ч гэсэн Ардчилсан хувьсгалын үзэл санаа олон түмний хүсэл зоригийн илэрхийлэл байсан. Өмч, бизнес, боловсролын салбарт хувийн сургуулиуд байж болно гээд, Үйлдвэрчний эвлэл, Улс төрийн намуудын хуулийг шинэчлэн баталж намуудыг үйлдвэр дагасан байсан бол төр засгийн нэгж рүү шилжүүлэх гээд маш олон ажил байлаа. Нарийн яривал хуучин Үндсэн хуультайгаа зөрчилдөж байгаа боловч хэн ч үүнтэй маргаагүй. Учир нь бидний явж байгаа чиг тэр байсан. Энэ нь Ардчилсан Үндсэн хуулинд гол улс төрийн харилцаа яаж явах нь вэ гэдгийг Бага хурал ердийн хууль тогтоомжуудаар баталж эхэлсэн. Үүний зэрэгцээгээр Үндсэн хуулийг батлах комиссыг байгуулж тэр үед Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатаар ахлуулж байлаа. Үндсэн хууль боловсруулах комисс тухайн үед “Монгол Улсын их цааз” гэсэн төслийг боловсруулж Бага хурлаар хэлэлцүүлсэн. Бага хурал хэлэлцээд ард нийтээр хэлэлцүүлэх төсөл болгож гаргасан. Ард нийт үнэхээр идэвхтэй оролцсон. Олон мянган санал ирүүлсэн нь ард түмэн Шинэ Үндсэн хуулийг хүлээж байсан гэдгийн илэрхийлэл байлаа. Шинэ Үндсэн хуулиар өөрсдийн эрх, эрх чөлөөг баталгаажуулж, төр яаж ардчилсан, хязгаарлагдсан ард түмэндээ үйлчилдэг, ард түмнээсээ байгуулагддаг ард түмний төр байх ёстой юм бэ. Нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал яаж халдашгүй байх юм. Газар түүний баялгууд, мал сүрэг эдийн засгийн болон баялгийн болон өвийн харилцаанд яаж орох ёстой юм. Улсын нэр ямар байх юм гээд олон асуудал байсан. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх уу, парламентын засаглалтай байх уу гээд олон санал ирсэн. Энэ бүгдийг нэгтгээд Улсын Бага хурал дахин хэлэлцэж Ардын Их хурал руу өргөн барих төслөө боловсруулан өргөн барьсан. Улсын Бага хурал олон улсын практикт Үндсэн хууль ямар хэлбэр төрлүүдтэй байдаг. Манайд аль нь зохистой вэ гэдэг дээр олон улсын нэртэй Үндсэн хуульчдыг цуглуулж, тэднийг сонсож, олон улсын харьцуулсан судалгаан дээр үндсэн дээр боловсронгуй болгож Ардын Их хурал руу оруулсан.

-23 жилийн өмнө Ардчилсан Үндсэн хууль шинээр гарч байсан тул хүн бүхэнд сонин байсан байх. Өнөөдөр харин хөгжиж буй манай нийгэмд Үндсэн хууль үндсэн үүргээ биелүүлж чадаж байна уу?

-Би өөдрөгөөр боддог. Олон түмэн Үндсэн хуулийн төгсгөсөн “Мэдэхтүн, сахихтун” гэдэг үг монголчуудын хүлээж авсан сэтгэл зүрх гэж ойлгодог. Тиймээс Үндсэн хуулиа манай ард түмэн судалдаг, мэддэг. Мэдэхийн төлөө, сахихын төлөө байдаг гэсэн өөдрөг үзэлтэй хүн. Үндсэн хуулиа мэдэхгүй бол Үндсэн хууль хөвсөн зүйл болно. Үндсэн хууль гэдэг чинь амьдралд шингэсэн. Яаж шингэсэн гэхээр тэр хүний эрх, эрх чөлөө Үндсэн хуулиар баталгаажсан. Бизнесийн болон улс төрийн сонгох сонгогдох эрхүүд, өөрийн хүсэл зоригоо илэрхийлэх, хамгаалах, шударга ёстой байх, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхээс эхлээд энэ бүхнийг мэддэг. Өөрийнхөө эрхийг хамгаалах, хөндөгдсөн бол эрхээ хамгаалуулахын төлөө иргэдийн хууль эрхзүйн мэдлэг тэр тусмаа Үндсэн хуулиас үүдэлтэйгээр өргөн хүрээг хамарч байна. Үндсэн хуулийн цэц дээр иргэдээс ирдэг мэдээлэл болон гомдлоор Үндсэн хуулийн зөрчлийн асуудал маш өргөн болж байгааг харж болох юм. Энэ үед нийгмийн харилцаа маань шилжилтийн байсан бол шилжилтийн үе дууслаа. Одоо шинэ үе шатандаа бүрэн орлоо гэсэн агуулга эдийн засаг, улс төрийн харилцаанд харагдаж байна. Энэ нь цаашид Үндсэн хуулиа боловсронгуй болгох нэхэлтийг явуулж байгаа. Тийм ч учраас Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулах асуудал яригдаж байгаа нь тэр.

-Дордуулсан долоон өөрчлөлт гэдэг зүйл өнөөдрийг хүртэл яригдсаар байна. Та бол харин дордуулсан гэдэгтэй санал нийлдэггүй…

-Би дордуулсан гэдэгтэй үнэхээр санал нэгдэхгүй. Дордуулсан гэж ярьдаг хүмүүс, Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд тааламжгүй овог өгсөн хүмүүст хандаж нэгдүгээрт Үндсэн хууль боловсруулсан Бага хурал, ард нийтийн хэлэлцүүлэг, Бага хурал, Ардын Их хурал гэсэн бүх шатан дээр Үндсэн хуулийн ямар ямар агуулга зүйл заалтууд хаашаа яаж өөрчлөгдөв гэдэг динамикийг үзчихээсэй гэж хэлье. Мөн Үндсэн хуулиа хэрэгжүүлээд шинэ төрийн харилцаанд ороод явж байхад ялангуяа 1996-2000 оны хооронд ямар бэрхшээлүүд тулгарав. Үндсэн хуулийн суурь харилцааны хүрээнд Үндсэн хуулиар тогтоогдсон үндсэн суурь зарчмуудад ямар тулгамдсан асуудлууд үүсэв. Тэр бэрхшээл гүнзгийрвэл ямар зүйл рүү орохоор байна гэдгийг хараарай. Манайхан Үндсэн хуулийн хямрал гэж ярьдаг.

-Тэр нь юу гэсэн үг вэ?

-Үндсэн хуулиар бий болсон институци өөрсдөө ажиллах боломжгүй болоод ирнэ. Төр үйл ажиллагаагаа явуулах боломжгүй болно гэдэг чинь ард түмэнд төрийн бүх эрх мэдэл хадгалагдана. Энэ эрх мэдлээ шууд болон сонгон байгуулсан байгууллагаараа эдэлнэ гэсэн суурь эрх алдагдана. Үүний бодит жишээ 1996-2000 он. 1996-2000 оны бэрхшээл тэндээ үлдэг гэж бодоход тэндээс хойших УИХ, Загсийн газрын үйл ажиллагаан дээр нэг анализ хийгээд үз. УИХ-ын хуралдаан дээрх бэрхшээл, мухардлуудыг бодоод үз. Өмнөхөөрөө байсан гээд бодохоор ямар байдалд орохоор байж вэ. Дордуулсан гэж хэлэх гээд байгаа юм бол Үндсэн хуулийн эрх зүйн хэмжээг судалж мэд. Үүн дээр бод, анализ хий. Түүнээс биш Үндсэн хууль гэдэг бол янз бүрийн доог тохуу болгон хэлээд байх зүйл биш. Хэрэв батлаагүй бол 1996-2000 оны Үндсэн хуулийн шинжтэй хямрал бүр гүнзгийрчихсэн, ерөөсөө төр үйл ажиллагаагаа явуулах боломжгүй болчихсон байх байлаа.

Одоогийн ярьж байгаа өөрчлөлтүүд нийгмийн харилцаа, ардчиллаа улам гүнзгийрүүлэх, Ерөнхийлөгчийн санаачлаад байгаа шууд ардчилал, иргэний оролцооны асуудлыг яаж Үндсэн хуулийн хэмжээнд нэмэгдүүлэх вэ. Үндсэн хуулийн нэг суурь зарчим нь орон нутгийн удирдлага нь төрийн удирдлагыг өөрөө удирдах ёстой хослуулах явдал мөн. Өөрийн удирдлага нь ИТХ, Төрийн удирдлага нь Засаг дарга. Засаг даргаараа дамжаад нэг талаас төрийн төлөөлөгчөө дээд шийдвэрийг хэрэгжүүл. Нөгөө талаас өөрөө удирдах байгууллагын гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх шийдвэр гарсан нь том ололт шүү. Үүнийг цаашаа ардчилсан, иргэний илүү оролцоотой, өөрөө удирдах ёс нь илүү давамгай байдлыг хураангуйлсан байх чиглэлийн шинэчлэл өнөөдөр шаардлагатай.

-Давхар дээлийн асуудал ч гэсэн Үндсэн хуулийн дордуулсан долоотой холбоотой гэдэг…

-Манайхан гадаргуу дээр нь ярих юм. Давхар дээлнээс боллоо, Засгийн газар нь Их хурлаас хараат боллоо, Их хурал нь Засгийн газраас хараат боллоо гэх мэтчилэн асуудлыг буруу оношлоод зөөлөн шийдлээр хийх юм шиг бодоод байгаа юм. Үүнийг Үндсэн хууль яаж батлагдаж явсан билээ гэдгийг хараарай. Парламентын бүгд найрамдах улс, Ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улсын холимогдуу хэлбэр рүү орчихсон. Энэ нь Засгийн газар дээр гараад ирдэг юм. Цэвэр парламентын бүгд найрамдах улсын хэлбэр бол Засгийн газар нь Ерөнхий сайд. Ерөнхий сайд нь кабинетаа бүрдүүлнэ. Тэгэхгүй Их хурлаар оруулахаар сайд бүр Их хурлаас даалгавартай юм шиг болчихож байна. Эцсийн бүлэгт Засгийн газрын Ерөнхий сайд Их хурлын өмнө хариуцлагаа хүлээнэ. Ингээд явбал давхар дээлнээс боллоо гэсэн яриа гарахгүй. Оношлогоо нь ердөө л энэ. Үндсэн хууль өөрчлөх асуудлуудаа бид ярьж болно. Ерөнхийдөө парламентын бүгд найрамдах засаг гүйцэтгэх эрх мэдэл нь хүчтэй, парламент нь хууль тогтоох эрх мэдлээрээ хүчтэй, шүүх тогтоох эрх мэдэл нь өөрөө гуравдагч эрх мэдэл нь. Ингэснээр Ерөнхийлөгчийн жинхэнэ эрх мэдэл нь үлдэнэ. Тэгвэл магадгүй Ерөнхийлөгч нь парламентаасаа сонгогддог байх юм. Энэ бүхэн Ардчилсан Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байхад гарч байсан санаа. Ардын Их хурал дээр зөвшилцөөд Ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс эсвэл парламентын бүгд найрамдах улс байя гэсэн хоёр салсан зүйлийг нийлүүлж байж Үндсэн хууль гарна биз дээ. Энэ бүхнийг үзэх хэрэгтэй. Үүн дээр Үндсэн хуулийн хөгжил явагдах ёстой. Популист хэлбэрээр хэлэгдсэн зүйлээс татгалзаж бид гүн рүүгээ орох ёстой гэж байгаа юм.

-Дордуулсан долоог өнөөдөр хүчингүй гэх юм…

-Тийм юм байхгүй. Түүхээ мэдэх хэрэгтэй. Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш байгуулагдсан анхны Засгийн газар УИХ-ын гишүүн сайдтай байлаа. 1996 онд сонгууль болоод анх удаа Ардчилсан холбоо эвслийг байгуулан “Ард түмэнтэй байгуулсан гэрээ” гэсэн хөтөлбөртэй ороод 50 суудалтай олонх болсон. Тангараг өргөсний дараа Засгийн газрыг байгуулах гэж байтал цэц дээр УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болохгүй гэсэн асуудал үүссэн. Ингэж шийд гарсны дараа сонгуульд өрсөлдөн хүчтэй гарч ирсэн лидерүүд Засгийн газраа толгойлох, засагтаа орох боломжгүй байдал үүссэн. Улс төрийн нам эрх барьж байгаа юм бол гол түүчээ болсон хүмүүс орж байж ажил явуулна. Яагаад Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзсэн гэхээр Засгийн газрын болон УИХ-ын тухай хуульд заасан юм алга гэсэн. Тэгэхээр нь Засгийн газрын хуулинд өөрчлөлт оруулж Их хурлын гишүүдээс бүрдсэн М.Энхсайхан, Ц.Элбэгдоржийн Засгийн газар байгуулагдсан. Үндсэн хуулийн орчин дотор болох юм уу үгүй юм уу гээд асуудал өрнөсөн. Үндсэн хуулинд агуулга нь тодорхойгүй байсан зүйлийг илүү тодорхой болгон оруулж ирсэн.

Өнөөдөр төр болохгүй байна гэдэг үгийг УИХ-ын гишүүд нь хэлээд байна. Тэд үглэж суудаг, ард түмэн рүү цацаж суудаг хүмүүс биш. Болохгүй байгааг нь засах эрхийг нь ард түмэн танд өгсөн. Үүнээс л миний хэлээд байдаг улс төрийн цуурай үүсдэг. Болохгүй байна, тэр муухай байна гэж баахан ярьсныхаа дараа иргэдтэй уулзахад тэр болохгүй байна, тэр муухай байна гэдэг л дээ. Нөгөө гишүүн буцаж ирээд би сонгогчидтойгоо уулзсан чинь болохгүй байна, тэр муухай байна гэж байна гэдэг. Үүн дээрээ бодолцох ёстой. Гишүүн Үндсэн хууль зөрчлөө гэж үзэж байгаа бол хуулиа өргөн барьчих. Хууль санаачлах эрх гэдэг чинь агуу эрх.

-Үндсэн хуулийн талаар нэмж хэлэхээр зүйлс байна уу?

-Үндсэн хуулийнхаа баярыг тохиолдуулаад бүх монголчууд тэр дундаа Үндсэн хуулиндаа саналаа өгч байсан, санал нь Үндсэн хуулиндаа тусгагдсан идэвхтэй оролцсон иргэддээ, Ардын Их хурлын депутатууддаа онцгойлон баяр хүргэе.

Э.ЭНХБОЛД

Францын Парис хотод “Charlie Hebdo” сэтгүүлийн байранд зэвсэгт этгээдүүд халдаж 12 хүний аминд хүрсэн. Амиа алдагсдын ихэнх нь сэтгүүлчид, сэтгүүлийн бодлого тодорхойлогчид байна.Элэглэл, егөөдлийн сэтгүүл буюу “Charlie Hebdo” Исламын зөнч Мухамедын шог зургийг нийтэлсний төлөө лалын шашинтнууд ийн хэрэг өдүүлсэн гэж үзэж байгаа юм. Энэ үйл явдлаас хойш тус хотын оршин суугчид бүх нийтээрээ хэвлэлийн эрх чөлөөний төлөө жагсч эхэлсэн. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний төлөө жагсагч Францын хэдэн мянган иргэд сэтгүүлчдэд, хэвлэл мэдээллийнхэнд хандан “Бит­гий ай” хэмээн урам өгч байна. Тэд дэлхий нийтийг түгшээгч жихадист бүлэглэлийн эсрэг, хэвлэл мэдээллийн байгууллага, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөний төлөө ийм зориг гарган тэмцэж буй.

Дэлхийн бусад орон ингэж хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөний төлөө бүх хотоороо тэмцэж байхад манайд хэвлэх бүү хэл хэлж ярьсных нь төлөө жагсаалаар нь шийтгэх жишиг тогтлоо. Төрийн сайд асан, АН-ын нэр нөлөө бүхий хүнд асуудал тавьсных нь төлөө шүүхийнхэн иргэдийг шил дараалан шийтгэв. Шууд хэлбэл Зам, тээврийн сайд асан А.Гансүх “МИАТ-ийн Бизнес хөгжлийн хэлтсийн дарга асан, жиргээч Ц.Бат миний нэр хүндэд халдсан” гэдгээр шалтаглан шүүхэд гомдол мэдүүлэхэд шүүгчид хэлж ярих эрхээ хэтрүүлэн эдэлжээ гээд 100 хоног баривчлах ял шийтгэж байх жишээтэй.

А.Гансүх сайд салбарын­хаа мэргэжилтнүүдийг хууль, хүчнийхэнтэй хавсарч шийтгэсэн тохиолдол үүгээр дуусахгүй. Төмөр зам судлаач, иргэн Л.Даваапилийг твиттерээр асуулт асуух төдийд л дахиад шүүхэд гомдол гаргачихаж байгаа юм. Түүгээр зогсохгүй шүүх хэргийг хэрэгсэхгүй болгоход давж заалдсаар Л.Даваапилийг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 51 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх буюу есөн сая төгрөгөөр торгуулж байж саллаа.

АН-ын энэ эрхмийн нэр төр яасан ч амархан сэвтчих гээд байдаг юм. Яасан ч их зарга шүүж, ямар ч олон хүнийг шийтгүүлдэг юм. Ер нь манай улсад үгээ хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө асар хүчтэй хумигдаж байна. Иргэдийн чөлөөтэй үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн төлөө, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөнийхөө төлөө хэвлэл мэдээллийнхэн бид л сонор соргог байж тууштай тэмцэхгүй бол үүнээс ч хүнд цаг үе биднийг угтаж магадгүй байна.

Л.ТӨР

ТҮШМЭДИЙН ОРДНЫГ ТҮМНИЙ ЭМНЭЛЭГ БОЛГОЁ

-БАРИЛГЫН ЗАХЫН НЭГ КОМПАНИ 1.3 ТЭРБУМ ТӨГРӨГӨӨР ЗТЯ-НЫ БАРИЛГЫГ ЭМНЭЛГИЙН ЗОРИУЛАЛТААР ЗАСЧ, ЦАГААН САРЫН ӨМНӨ БЭЛЭН БОЛГОЖ ЧАДНА-

Зам тээврийн яамны барилгыг эмнэлгийн зориулалтаар засч тохижуулахад ойролцоогоор 6.2-6.5 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэсэн тооцоог Эрүүл мэндийн яамнаас гаргаад байгаа. Гэтэл Зам тээврийн яамны байрыг эмнэлгийн зориулалтаар засч, тохижуулахад 1.3 тэрбум төгрөг байхад л хангалттай гэдгийг барилгын салбарын инженерүүд ярьж байна. Мөнгийг нь даруй шийдээд өгчихөд барилгын захын нэг компани ажилдаа ханцуй шамлан ороход хоёрдугаар сарын дундуур хүүхдийн шинэ эмнэлэг үүдээ цэлийтэл нээх боломжтой юм байна. Төр нь яамны барилгыг эмнэлгийн зориулалтаар өөрчлөхөд багаар бодоход 6.2 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэж мэдэгдэж байхад барилгын салбарт хөлс хүчээ урсган өдөр шөнө, өвөл, зунтай уралдан ажилладаг, бор зүрхээрээ яваа барилгын компанийн захирлууд энэ ажлыг 1.3 тэрбумын өртөгтэй гэж тооцоолж байна шүү дээ. Энэ хоёр тооны хооронд ямар их зөрүү гарч байгааг хэн ч ойлгоно.

Зам тээврийн яамны барилгын нийт талбай нь ойролцоогоор 2850 метр квадрат. 6.5 тэрбум төгрөгөө талбайн хэмжээндээ хуваачихаар нэг метр квадратыг хэдэн төгрөгөөр засах вэ гэхээр 2.5 сая төгрөг гарч байна. Эрүүл мэндийн яамныхан нэг метр квадратыг 2.5 сая төгрөгөөр засна аа гэж байхад барилгын компаниуд энэ ажлыг 500 мянган төгрөгөөр гүйцэтгэнэ гэж байна.

Төрд авлига гэх зүйл хэрхэн бүрэлдэн бий болж, биеждэгийг энэ бүхнээс харж болохоор байгаа юм. 6.5 тэрбумаас 1.3 тэрбумыг хасахад үлдэж байгаа 5.2 тэрбум төгрөг тэгэхээр тэр чигээрээ авлига болж хувирах нь. Төрөөс тэрбумтнууд ингэж л төрдөг юм байна. Зам тээврийн яамныхан байрыг нь хэрвээ эмнэлгийн зориулалтаар засахаар болбол нүүх зардалд багаар бодоход 200-300 сая төгрөг хэрэгтэй гэсэн. Энэ тоо бас ямар ч эдийн засгийн үндэслэлгүй. Нүүлгэлтийн компаниуд дөрвөн давхар оффиссын барилгыг нүүлгэхэд тавилгуудын овор хэмжээнээс хамаарч 6-11 сая төгрөг болно гэж байгаа юм. Үүнээс харахад дээрхтэй адил төрөөс саятнууд ийм аргаар мэндэлдэг байх нь гэх сэжиг төрнө. Хэн дуртай нь мөрөөдлийнхөө тоог хэлээд л, түүнийг нь цохоод өгчихдөг ийм хяналтгүй систем манай төр, эдийн засагт ноёлчихоод байгаа юм уу.

Эрүүл мэндийн яамныхны хэлээд байгаа 6.2-6.5 тэрбум төгрөг гэх тоог хэр үндэслэлтэй, бодит амьдралтай уялдсан эсэх талаар барилга угсралтын “Пром сервис” компанийн захирал Д.Бямбаагаас тодрууллаа. Тэрээр сүүлийн арав гаруй жил барилгын салбарт хүчин зүтгэж яваа нэгэн бөгөөд Эрүүл мэнд, нийгмийн хамгааллын яамны Стратегийн удирдлага, төлөвлөлтийн газрын даргаар 1996-2000 онд ажиллаж байсан юм.

–Конторын барилгыг эмнэлгийн зориулалтаар засахад 6.5 тэрбум шаардлагатай гэж байгаа нь хэр үндэслэлтэй юм бэ?

-Зам тээврийн яамны барилгыг эмнэлэг болгох гэж байгаа шийдвэр нь өөрөө тааламжтай, олон түмэнд нийцтэй байгаа юм. Тус яамаар орж гарч ажил төрөл хөөцөлдөж явсан хүний хувьд надад багцаа төсөөлөл байна л даа. 2850 метр орчим талбайтай барилга. Тэгэхээр нэлээд том хэмжээний эмнэлэг болно. Гэхдээ үүнд засвар хийхэд 6.5 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэж байгааг нь дуулаад Монгол төр, төрд ажиллаж байгаа улсууд ямар баримжаагүй болчихоо вэ гэсэн бодол төрсөн. Сүүлийн үед салбарын хэмжээнд шийддэг асуудлууд дээр мөнгө угаалт хэтэрхий явагдаад байна уу. Тэр тусмаа эрүүл мэндийн салбар нэлээд жудаггүй болчихоо юу гэсэн итгэл үнэмшил төрж байна. Энэ бүхэнд шүүмжлэлтэй хандах болсон шалтгаан маань гэвэл би энэ салбарт дөрвөн жил ажилласан. Эрүүл мэндийн салбарын яамны Стратеги удирдлагын төлөвлөлтийн газрын даргаар ажиллаж байхдаа салбарын эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын бодлогыг зангидаж байсан хүн шүү дээ. Шинэ эмнэлгүүд баригдаагүй нь үнэн. Шинээр эмнэлэг барих хөрөнгө манай засагт байгаагүй юм. Сүүлийн үед төрөх эмнэлэг баригдах гээд дуншаад байж байна. Баригдах гэж байгаа эмнэлгүүдийг хөндлөнгөөс ажиглахад хэтэрхий өндөр зардлууд сонсогдоод байх болчихсон. Эмнэлэг гэхээр л нэг их тусгай обьект гэж ойлгоод туйлшраад байж болохгүй. Эмнэлгийг илүү тохилог болгоё гэвэл өрөө бүрт бие засах өрөө, гар угаагууртай байлгана гэх хэрэгцээ бий. Тусгай тоноглолтой өрөөнүүд ч байдаг. Гэхдээ нийтлэг барилга гэдэг стандарт жишиг дотор баригдах л бололцоотой. Бид Азийн хөгжлийн банкны төслөөр аймгуудын эмнэлгүүдийн өргөтгөлийг бариулж л байлаа.

6.5 тэрбум төгрөгөөр 6500 метр квадрат талбайтай цоо шинэ обьектыг барьж байгуулах боломжтой. Өөрөөр хэлбэл энэ яриад байгаа Зам тээврийн яамны барилга шиг ийм обьектыг хоёрыг шинээр барих мөнгийг засварт зарна гээд яриад байх юм. Хэрвээ үнэхээр тэгж 6.5 тэрбум шаардлагатай гэж яриад байгаа юм бол түүн шиг худлаа тооцоо байхгүй. Салбарын хэмжээнд төсөв хөрөнгийг нь зохиодог аргачлал байгаа шүү дээ. Тоног төхөөрөмж, эд хогшлууд барилгын засварын ажлаас тусдаа явдаг. Барилгатай огт хамаагүй. Сүүлийн үеийн оношилгооны тоног төхөөрөмж авна гэвэл хоёр, гурван сая ам.доллар болно. Магадгүй тэр 6.5 тэрбум төгрөг нь ч хүрэхгүй тийм үнэтэй тоног төхөөрөмжүүд байгаа. Тэгэхээр хүмүүсийн тархийг угааж байгаа юм шиг бүх хүнийг засварын 6.5 тэрбум гэсэн тоон дотор оруулчихлаа. Тэр тооцоонд нь тоног төхөөрөмж нь орсон уу, үгүй юу гэдэг нь тодорхойгүй. Ийм нэг үл бүтэх мэдээллийн цаана асуудал яригдаад байна л даа.

–Засварт зарцуулна гээд байгаа 6.5 тэрбум төгрөгөөр иж бүрэн тохижилттой, сүүлийн үеийн засалтай, 100 ортой хүүхдийн эмнэлэг хоёрыг барих боломжтой гэсэн тооцоог зарим мэргэжилтнүүд ярьж байна лээ. Хэрэв танай компанид энэ мөнгийг өглөө гэвэл хэдэн цэцэрлэг, эмнэлэг барих вэ?

-Би багцаа тоо хэлье. Саяхан манай компани зуун хүүхдийн цэцэрлэг хоёрыг ашиглалтад хүлээлгэн өглөө. Канад технологиор баригдсан эдгээр цэцэрлэгүүд нь гаднаа дэд бүтэцтэй. Уурын зуух, худаг, шугам сүлжээ, бохирын цооног, тоглоомын талбай, хашаатай. Иж бүрэн тохижилттой эдгээр цэцэрлэгүүд 600 сая төгрөгт боссон.

Өнгөрсөн онд Улаанбаатар хотын хэмжээнд ийм цэцэрлэг 15 ашиглалтад орсон. Одоо хоёр нь ашиглалтад орох гээд хүлээгдэж байгаа. 570 метр квадраттай барилгыг 600 сая төгрөгөөр босгоно гэхээр нэг метр квадратад нэг сая орчим төгрөгийн зардал орж байж шинэ барилга баригдаж байна гэсэн тооцоо гарч байгаа юм. Яам, тамгын газар дэндүү мэдлэггүй хүмүүсийн цугларал болчихсон юм уу, тийм биш юм бол энэ сансрын тоог хаанаас аваад байгаа юм бэ. Аливаа ажлыг хийхэд хийх ажлын даалгавар гэж гардаг.

Зам тээврийн яамны барилгад иж бүрэн засвар хийгдсэн, маш тохилог байр. Тэгэхээр мэдээж түүн дээр нь нэмээд эмнэлгийн зориулалттай болгоход юу хэрэгтэй вэ. Магадгүй өрөө болгонд угаалтуур тавина гэж бодъё. Тэгэхээр сангийн ажлууд хийгдэнэ. Зарим өрөөнд гэрэлтүүлэг нэмнэ гэвэл цахилгаантай холбоотой ажил гарахыг үгүйсгэхгүй. Агааржуулалт, салхивчийг хэсэгчилсэн байдлаар шийдэх, өргөжүүлэх шаардлага гарч ирнэ. Мэдээж эмнэлэг юм чинь ачааны цахилгаан шат хэрэгтэй. Сэхээн амьдруулах, мэс заслын, мэс заслын дараах, хэвтрийн өвчтөнүүдийн, тусгай гээд блокууд бий л дээ. Ийм хэсгүүдэд зориулж аль нэг жигүүрийг нь илүү тохижуулж болно. Энэ бүгдийг бодож тооцоод хийх ажлуудын даалгавруудыг гаргаад ирэхээр яаж ч бодсон тухайн барилгын бодит өртгийн 30 хувиас зардал нь хэтрэхгүй. Шинэ барилга барих нийт зардлын 30 хувиас иймэрхүү ажил хийх зардлын хэмжээ илүү гарахгүй.

Бүтэн барилга нь босчихсон, хана, хаалга, цонх, шал, дээвэртэй, халаалтын систем нь иж бүрэн шийдэгдчихсэн, усан хангамжийн тодорхой хэсэг нь шийдэгдчихсэн барилга байхад жижигхэн засвар, жижигхэн ажлуудын төлөө бүтэн хоёр эмнэлэг шинээр барих мөнгийг зарна гэж яаж байх вэ дээ. Би ингэж л хэлнэ.

Барилгын аль ч ёс зүйтэй компанид тэр 6.5 тэрбум төгрөгийг өгч газрын асуудлыг нь шийдээд өгчихвөл магадгүй тийм эмнэлгийн барилгыг хоёрыг барьчих компани захаасаа аваад олдоно.

Яармагт баригдаж байгаа төрөхийн эмнэлэгт 17 тэрбум төгрөг зарцуулсан ч барилгын ажил нь гацчихаад л байна. Мөнгийг угаадаг, ууршуулдаг энэ юм төрийнхөө систем дээр байгаа улсуудтай нийлсэн ийм луйврын эдийн засаг манайд хөгжчихөөд байгаагийн гамшиг нь өнөөдөр Монгол Улсын эдийн засгийн хямрал болчихоод байна. Монголд эдийн засаг хямраагүй. Олигархи түвшинд нийлчихсэн төрийн монополь капитализм гэдэг зүйл үүсчихээд байна. Төртэйгээ эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй хүмүүс нь нийлж цөөнхөд үйлчилсэн засаглал үүсгэчихээр төрийн монополь капитализм бий боллоо гэж ярьдаг. Тэдний нөгөө талд эмзэг бүлэг, ядуус нь үржиж байдаг. Энэ тогтолцоо цөөхөн хүн амтай Монголд маань бий болчихоод байна.

Тэр 10, 20 тэрбум төгрөгийн тендерүүдийн сураг нь мань шиг арван хэдэн жил барилгын салбарт ажилласан жижиг компаниа удирдмар болоод явж байгаа жижиг хүмүүст дуулдахгүй өнгөрдөг. Барилгын олон компани байна. Зүрх сэтгэлээр зүтгээд барилгаа бариад их ажлынхаа ард гарчихаар мөнгө нь орж ирдэггүй. Яагаад мөнгө нь орж ирэхгүй байна гэхээр конторт суудаг гарын үсэг зурдаг хүмүүсийн үзэмжээс л болоод тэр. Үүнийг л авлигажсан нийгэм гэж хэлээд байгаа юм шүү дээ. Эрүүл мэндийн салбарын бүтэн төсөв, санхүүг зохиож байхад энэ дуулдаад байгаа 6.5 тэрбумын тоонд хүрдэггүй байсан юм. Энэ чинь их мөнгө. Хэдий инфляци өслөө өслөө гэсэн ч. 6000 метр квадрат талбайтай обьектыг барьж байгуулах, III эмнэлгийн хэмжээний тийм том цогцолборыг шинээр барих ийм л мөнгөний тухай яриад байна.

–Чингэлтэй дүүргийн Нэгдсэн эмнэлгийн барилга чинь өмнө нь конторын зориулалттай байсан юм билээ. Хөдөлмөр, цалин хөлсний улсын хороо хороо байрлаж байсан гэсэн?

-Намайг тус хороонд ажиллаж байхад контор маань эмнэлэгт шилжиж байсан юм. Конторын зориулалттай барилгыг эмнэлгийн зориулалтаар ашиглахад хүндрэл гараагүй гэж хэлэхгүй. Ачааны цахилгаан шат төлөвлөөгүй обьект байсан учраас хэвтрийн өвчтөнүүдийг зөөхөд хүндрэл гардгийг сонссон.

Одоо яригдаад байгаа Зам тээврийн яамны дөрвөн давхар барилгын нэг жигүүрт нь ганц, хоёр лефт угсарна биз. Өөр ямар асуудал байгаа юм бэ. 6.5 тэрбум төгрөгийн дөрөвний нэг нь л байхад хоолой давсан төсөв гэж харагдаж байна.

–Зам тээврийн яамныхан хэрвээ байрнаасаа нүүнэ гэвэл багаар бодоход 200-300 сая төгрөг нүүлгэлтэд шаардлагатай гээд байгаа?

-Ямар толгойтой түшмэл ийм тоо хэлээд сууж байдаг байна. Ийм авлигачид, яаманд олон жил болж ялзарчихсан хүмүүс яамны өөрчлөлтөөр цэвэрлэгээнд орох ёстой. 15-аас дээш жил нэг яаманд бугшаад дархлаа үүсчихсэн нөхдийг цэвэрлэгээнд оруулах ёстой. Үнэхээр сайн ажилладаг юм бол өөр салбар руу явуулж ажиллуулах хэрэгтэй. Заавал төрд ажиллах дуртай юм бол өөр ажил хийлгэ л дээ. Нэг газарт олон жил суучихаад нийгмийг хямраасан, сайн сайхны төлөө бус, ард иргэдийн эсрэг тоо баримтыг гаргаж ирээд авлигыг үржүүлээд байж байна. Манай нийгмийг гутааж байгаа хамгийн том зүйл бол авлигал. Авлига гэдэг дээр би нэг л жишээ хэлье. Би сая барилга ашиглалтад өгөх үед ганцхан хүний гарын үсэг зуруулах гэж хэдэнтээ мөргөж, залбирч байж гарын үсгийг нь авлаа. Онцгой байдлын нэг байцаагч гарын үсгээ зурах гэж бидний ажлыг сар шахам гацаасан. Улс нь шийдээд, бариулаад, ашиглалтад ороод туузаа хайчилчихсан байгаа юман дээр л нэг түшмэлд бүхэл бүтэн нэг компанийн хувь тавиланг орвонгоор нь эргүүлэх тийм эрчим хүч байна. Төрд ажиллаж байгаа хүн гэдэг хувийн бизнесийг дампууруулдаг. Татвараас цугласан эдийн засгийн тэр их эрчим хүчийг буруу зүйл рүү зарцуулж тараадаг. Элсэнд асгасан ус шиг, нийгмийн хөгжлийг сааруулдаг ийм улсуудад төр хариуцлага тооцох цаг нь болчихжээ.

Ч.Сайханбилэг сайд аа, таны эхэлж байгаа олон ажлууд тань зөв байгаа. Гэхдээ таны хамгийн том нүүр тулсан асуудал магадгүй мэргэшсэн төсөвчид, мэргэшсэн барилгын инженерүүд, мэргэшсэн компанийн захирлуудыг баригдаж буй обьектууд дээр хөндлөнгийн аудитууд болгон оруулж ирээд задлах, олон тэрбум төгрөг яриад байгаа хүмүүсээс ял асуух үйл явц байж болох юм. Сая саяар нь иддэг байснаа саяа тоохоо байчихаж. Одоо тэрбумаар нь гудардаг болсон байна. Луйварчдыг зогсоогоогүй байгаа цагт Монгол Улсын хөгжил, хямралын тухай яриад ч хэрэггүй. Сайдуудыг ажилла гэж шахах юм бол салбар дотроо тэр хачин тоо тавьдаг нөхдүүдийг эхлээд хаалганы гадна хөөж гарга.

–Конторын зориулалттай барилгыг эмнэлгийн зориулалтаар өөрчлөхөд түүн шиг хэцүү бэрх зүйл байдаггүй, маш хүнд ажил мэтээр ард иргэдэд ойлгуулах гээд байх шиг. Үнэхээр хэцүү юм уу?

-Тэгж үлгэр яриад байх юм. Конторын зориулалттай гэдэг чинь коридортой, өрөөнүүдтэй. Эмнэлэг ч адилхан шүү дээ. Тэрэн дотроо жаахан хуваарилалт хий л дээ. Зохион байгуулалтын ажил хийгдэнэ. Тэр сүржигнээд байгаад сантехникийн ажлууд нь ч хийгдэх нь тодорхой. Шинээр баригдаж байгаа барилгын нийт төсвийн 10 орчим хувь нь сантехникт зарцуулагддаг. Яаж ч бодсон засварын ажлын зардал нийт зардлын 30 хувиас хэтрэхгүй. Ямар ч онцгой обьект болгон зассан бай. Тэгэхээр Зам тээврийн яамны барилгыг нэн даруй засч цагаан сараас өмнө бэлэн болгох хэрэгтэй байна. Цагаан сар хүртэл хүүхдийн өвчлөл буурдаггүй. Цагаан сараар харин ч оргил үедээ хүрдэг. Конторын хүнд сурталтнууд хэдэн тоо хэлж толгой эргүүлж өрөөгөө суллаж өгөхгүй байтал эмнэлгүүдийн ачаалал буурахгүй, хүүхдийн өвчлөл нэмэгдсээр л байна. Өнөөдөр бол хүүхдийн өвчлөлийн оргил үед тулсан мөч. Ийм хариуцлагатай үед тоо хөөцөлдөөд л сууж байна гэдэг дэндүү хариуцлагагүйн шинж.

–Барилгын аль нэг компанид тохирох мөнгийг нь өгөөд эмнэлгийн барилгыг даруй бэлэн болго гэвэл цагаан сараас өмнө амжих уу?

-Амжина. Засгийн газар нээлттэй, хязгаарлагдмал тендер зарлаад компаниудад “Төсвөө зохиогоод, хугацаатайгаа хийгээд ир” гэвэл ёсзүйтэй компани арваар тогтохгүй гарч ирээд “Үүнийг чинь нэг тэрбумаар хийгээд хорь хоногийн дотор бэлэн болгоё” гээд гараад ирж магадгүй шүү. Уг тендерт тэр яаманд байгаа конторын түшмэдийг оролцуулах хэрэггүй. Монголын төрд идээ бээр шиг шигдчихсэн ёсзүйгүй энэ хувалзнуудаас салаагүй цагт төрийн шинэчлэл, засгийн шинэчлэл явагдахгүй. Манай улс эдийн засгийн биш засаглалын хямралтай байгаа юм. Улстөржсөн энэ системийн үед хэн нэгэн даргын ивээлд орчихсон, өчигдөрхөн гутлыг нь арчаад, цүнхийг нь барьж гүйж байсан нөхөд өнөөдөр төрийн албанд оччихоод хэдэн тоо нэмж хасч чадахгүй орон алдаад сууж байна шүү дээ.

Барилгын компаниуд үндсэндээ үүд хаалгаа барьж, ажилчдаа цомхотгохоос өөр аргагүй байдалд орчихоод байна. Хөрөнгө оруулалт зогслоо. Гэтэл үүний цаана хэрээс хэтэрсэн албан тушаалтнуудаас хамаарсан тендер, луйврын процесс явагдсаар байна. Барилга бариад хүлээлгээд өгөх процесс тэр чигээрээ дарамт болчихсон. Хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа хүн ял үүрдэг болчихоод байна.

Д.САРУУЛ

Төсвийн бодлогоор дамжуулан эдийн засагт идэвхтэй нөлөө үзүүлэхийг номлогч Нобелийн шагналт, нэрт эдийн засагч Джон Мейнард Кейнс эдийн засаг өсөх үед төсөв аядуу болж, хомсдох үед төсвийг тэлж эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах ёстой гэж үздэг. Түүний санаанд суурилсан бодлого явуулсан дэлхийн олон улс амжилтад хүрчээ. Кейнсийн онол дээр суурилсан “Хямралын үеийн төсвийн бодлого” хэмээх хүчирхэг онол бий. Үүний дагуу Монгол Улсын төсвийн бодлогыг дараахь байдлаар шинэтгэж, тодотгох нь зүйтэй болов уу. Эн тэргүүнд төсвийн бодлогыг дараахь зорилгод чиглүүлэх шаардлагатай: Нэгдүгээрт,Эдийн засгийг эрчимжүүлэх. Хоёрдугаарт, 2017, 2018 оны төсөвт нүсэр дарамт үзүүлэх “Чингис”, “Самурай” бондын гадаад өр, төлбөрийг төлж барагдуулах бодлогыг одооноос зарлан хэрэгжүүлж, бэлтгэлийг хангах замаар улс нийтээрээ дампуурах эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх, гуравдугаарт, дээрх хоёр бодлогын хүрээнд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээнүүд нь угтаа макро эдийн засгийн тэнцлийг хангасан, тогтвортой хөгжлийн суурийг тавьсан, урт хугацааны бусад бодлоготой нийцсэн байх зэрэг болно.

Төсвийн бодлогын дээрх гурван үндсэн зорилго юунд хүргэх ёстой вэ?

Нийтлэг эрх ашгийн үүднээс нэгдүгээрт, улс орны хөрөнгө зоорийг боломжийн хэрээр бүрэн дайчилсан байна. Хоёрдугаарт, нөөц боломжоо илүүтэй нээх зорилгыг агуулсанбайна.

Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсвийн бодлого нь А.Төсвийн зарлага санхүүжилтийн бодлого, Б.Татварын бодлого гэсэн хоёр үндсэн хэсгээс бүрдэнэ. Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсвийн зарлага санхүүжилтийн бодлого нь эдийн засаг дахь эрүүл эрэлт хэрэгцээг нэмэгдүүлэх, үндэсний үйлдвэрлэл эрхлэгчдийг дэмжихэд чиглэгдсэн дараахь арга хэмжээнүүдээс бүрдэнэ. Үүнд: 1.Төсвийн цалин, тэтгэвэр тэтгэмж, халамжийг 2015 оны эхнээс 50 хувиар нэмэх. 2.Монгол Улсад өртгийн 60-аас доошгүй хувийг бүтээгдэх, эсвэл монгол иргэд 100 хувь хийж гүйцэтгэх эмнэлэг, хүүхдийн цэцэрлэг, ясли, эрчим хүчний шугам, авто замын барилга угсралт, тоног төхөөрөмжийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, худалдан авах ажиллагааг дэмжих. Энэ хүрээнд төсвийн хөрөнгө оруулалт хийж буй гүйцэтгэгч аж ахуйн нэгжид тендерийн баталгаа, гүйцэтгэлийн баталгаа, чанарын баталгаа зэрэг нийт төсөвт өртгийн 15 хувь орчмыг суутган гурван жилээр царцааж буйг цуцлан, гүйцэтгэгч нарт аль болох санхүүгийн хохирол хүндрэлгүйгээр шийдэх арга замыг тогтоох. 3.Орон нутгийн төсвийн харилцааг бүхэлд нь загварт оруулан шинэчлэлийг гүнзгийрүүлэх замаар орон нутаг өөрийн татвар, орлогоо нэмэгдүүлэх, зарлагаа хэмнэх идэвх санаачилгыг дэмжин, орон нутагт байгаа асар их далд нөөц боломжийг нээн эргэлтэд оруулах зэрэг болно.

Эдийн засгийг эрчимжүүлэх татварын бодлого нь дараахь алхмуудаас бүрдэнэ. Үүнд:

1.Жилд 250 сая төгрөг хүртэлх борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгжүүдийг 2015 оны эхнээс 2017 он дуустал 3 жилийн хугацаанд орлогын болон нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлөх, энэ хугацаанд эдгээр татварын хялбаржуулсан тогтолцоог хуульчлан бүрдүүлж, 2018 оноос эхлэн тухайн аж ахуйн нэгж нь татварын уламжлалт тогтолцоо, эсвэл хялбаржуулсан тогтолцооны аль нэгийг өөрсдөө сонгон шийдэх боломжийг бүрдүүлэх, цалингийн орлогын албан татвараас чөлөөлөгдөх доод босгыг нэмэгдүүлэх.

2.Орлогын албан татварын 3 тэрбум төгрөгийн босгыг 2015 оноос эхлэн 5 тэрбум төгрөг болгон өсгөх.

3.Үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор гаалийн татварыг 5-аас 30 хувийн хооронд ялгавартайгаар тогтоох зэрэг болно.

Бодлогыг хэрэгжүүлэхдээ үндэсний бүтээгдэхүүнээ илүүтэй хэрэглэхийг нийт иргэддээ, харин татварын хөнгөлөлтийн бодлогын үр дүнгийн тодорхой хэсгийг өөрсдийн ажилтнуудын цалин хөлсийг нэмэгдүүлэхэд ашиглахыг аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад хүсэлт болгох нь зүйтэй. Дээрх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлснээр эдийн засаг дахь эрэлт хэрэгцээ наад зах нь 2 орчим их наяд төгрөгөөр нэмэгдэж, аж ахуйн нэгжийн борлуулалт тэр хэмжээгээр өснө. Энэ бодлогын дагуу Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн тодорхой хувиар өснө. Импортын нэмэлт хэрэгцээ 500 сая орчим ам.доллараас хэтрэхгүй, тэр бүү хэл үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих энэхүү бодлого нь импортыг орлох, экспортыг дэмжихэд чухал дэмжлэг болж, гадаад худалдааны тэнцэл болон улсын валютын нөөцөд эерэг нөлөө үзүүлэх болов уу.

2015 онд цалин, тэтгэвэр тэтгэмж, халамжийг 50 хувь нэмэгдүүлснээр улсын төсөвт цэвэр зөрүүгээрээ 800 орчим тэрбум төгрөг, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийг 3 жилийн хугацаанд орлогын албан татвар болон нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлснөөр 60 орчим тэрбум төгрөг, нийтдээ 860 орчим тэрбум төгрөгийн төсвийн дарамт бий болох юм. Харин орлогын албан татварын босгыг өсгөх, гаалийн татварыг ялгавартай тогтоон нэмэгдүүлэх арга хэмжээ нь төсвийн орлогын хувьд өөр хоорондоо тэнцвэржүүлсэн арга хэмжээ болох болов уу.

Хямралын үед баримтлах төсвийн бодлого нь төсвийн байгууллагын ажиллагсдын орон тоог цомхотгохыг зөв алхам гэж үздэггүй. Төсөв хумигдаж байгаатай холбогдуулан аж ахуй, бизнесийн байгууллагууд хаалгаа барьж, ажиллагсдаа цөөлж, бизнесээ царцааж байхтай зэрэгцүүлэн ажилгүйчүүдийн тоог нэмэхийг тийм ч ухаалаг алхам гэж үздэггүй. Тэгээд ч төсөв бол нэгэнтээ “нийтийн эв санааны нэгдлийн мөнгөн сан” учраас олны ашиг сонирхолд хөтлөгдөх ёстой болохоос цөөн хэдэн даргын дутуу дулимаг бодолд захирагдах ёсгүй. Ер нь хямралтай эсэхээс хамааралгүй нийгэмд ач холбогдол багатай зүйлд төсвийг зарцуулж буй эсэхийг байнга хатуу хянаж байх ёстой.

Монгол Улс иймэрхүү төсөв, татварын бодлого, чиг баримжаа, тогтолцоотойгоо явбал 2015 он, цаашдын сорилтоо ч даван туулж чадахгүй. 2017-2018 оны гадаад өр төлбөрийн хүндрэлээ ч давж гарахгүй, улс орны тогтвортой хөгжлийн суурь ч бий болохгүй нь нэгэнт ойлгомжтой болоод байна.

Юуны өмнө татвар, төсвийн орлогын хүрээнд эрс шинэтгэл хийх алхмыг цаг алдалгүй хийх шаардлага тулаад иржээ. Төсвийн бодлогын хамгийн чухал алхам бол татварын тогтолцоог илүү шударга болгон шинэчлэх явдал. Нобелийн шагналт, нэрт эдийн засагч Иосиф Штиглиц энэ талаар авах арга хэмжээг ийнхүү тодорхойлсон: Нэгдүгээрт мөнгө, орлого хаана илүү их байна тэнд илүү татвар ногдуулах, Хоёрдугаарт нийгэмд сөрөг үр дагавар авчирдаг бизнесийн үйл ажиллагаанд илүү өндөр татвар ногдуулах.

Банк, санхүүгийн салбарын чанаргүй зээл, хортой моргейж нь аанай л нэг төрлийн орчны бохирдол юм. Бохирдуулж, хор хохирол учруулж байгаа этгээдэд илүү татвар ногдуулж чадсан цагт л “rule of law” (хуулийг дээдлэх ёс) амьдралд бодитой хэрэгжинэ. Сүүлийн үед банк, санхүүгийн байгууллагуудад илүүтэй татвар ногдуулах санаачилга дэлхий дахинаа гарах боллоо.

Татварын шударга тогтолцоо нь төсвийн орлогыг үлэмж нэмэгдүүлэх тэр л боломж мөн. Хэрэв баян, ядуугийн хоорондын ангал өргөсч, нийгмийн тэгш бус байдал түгшүүрийн харанга дэлдэж байвал баячууд, өндөр орлоготой бүлэгт өндөр татвар оноох нь зүйтэй. Улсын бүтэн жилийн орлогын 20 хувийг олдог нийгмийн цөөнхийн давхаргад ногдуулах татварыг 10 пунктээр нэмэгдүүлэх бодлого баримталбал улсын төсвийн орлого ДНБ-ий 2 хувьтай тэнцэх хэмжээгээр шууд нэмэгдэх боломжтой болно.

Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсвийн бодлогоос хамааран төсөвт ирэх дарамтыг саармагжуулах, гадаад өр төлбөрөөс үүдэн 2017-2018 онд учирч болох эрсдлийг даван туулах, улмаар макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд дараахь арга хэмжээг авах нь зүйтэй. Үүнд, 1.Ханшийн өөрчлөлтөөс ашиг орлого нь нэмэгдэж буй банкны байгууллагууд, уул уурхайн экспорт эрхэлж буй аж ахуйн нэгжүүдийн ААНОАТ-ыг 10 пунктээр нэмэгдүүлэх, гэхдээ энэ арга хэмжээг уул уурхайн аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд энэхүү бодлогыг зарласнаас хойш 2 жилийн дараа буюу 2017 оноос эхлэн мөрдүүлэх. 2.Архи, согтууруулах ундаа, тамхины үйлдвэрлэл эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүдийн ААНОАТ-ыг 10 пунктээр нэмэгдүүлэх, арилжааны банкуудын зээлийн эрсдлийн санг өртөгт оруулан тооцож буй одоогийн журмыг өөрчлөн татварын дараахь ашгаас энэхүү санг байгуулдаг өөрчлөлтийг 2015 оноос хэрэгжүүлэх. 3.Монгол банкны эмиссийн орлого болон Монгол банкинд байрших Улсын валютын албан ёсны нөөцийн төгрөгтэй харьцах ханшийн зөрүүгийн орлогын тус тус 70 хувийг Улсын төсөвт орлого болгон оруулдаг журмыг 2015 оноос эхлэн хэрэгжүүлэх, урьд жилүүдэд энэ хоёр үйл ажиллагаанаас олсон орлогыг мөн энэ арга хэмжээнд хамруулах зэрэг болно.

Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд Улсын төсөвт 2015 онд наад зах нь 2,8 их наяд төгрөгийн орлого оны эхнээс даруй нэмэгдэж орох боломжтой ба цалин, тэтгэвэр тэтгэмж, халамжийг 50 хувь нэмэгдүүлэх, татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт олгоход төсөв дээр буух 860 тэрбум төгрөгийн дарамтыг хасан тооцож үзвэл санал болгож буй багц арга хэмжээнүүдийн үр дүнд Улсын төсвийн олох цэвэр орлого 1,9 их наяд төгрөг болох юм.

Төрийн сангаас арилжааны банкуудад борлуулсан Засгийн газрын бондын үлдэгдэл 1,6 их наяд төгрөг болоод байгаа. Эдгээр бондын жилийн хүү 15-17 хувь, 2015 оны төсөвт 300 орчим тэрбум төгрөг эдгээрийн хүүний төлбөрт туссан байх ёстой. Иймээс дээрх төсвийн цэвэр орлогоор нэмэгдэж буй эх үүсвэрийг энэхүү 1,6 их наяд төгрөгийн бондын төлбөрт шууд зарцуулж, үүнээс сулрах бондын хүүний төлбөр 300 орчим тэрбум төгрөгийг дээр дурдсан эмнэлэг, цэцэрлэг ясли, эрчим хүчний шугам, авто замын хөрөнгө оруулалтад ашиглах боломж нээгдэнэ. Дээрх нэн чухал арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсний дүнд Улсын төсвийн нийт тэнцэл 2015 онд 300 гаруй тэрбум төгрөгөөр сайжирна.

Монгол Банкинд эмиссийн орлого болон ханшийн зөрүүгийн орлого нь өөртөө хаагддаг тусгай дансуудад бүртгэгдэн Монгол Банкны өөрийн орлогод тусдаггүй гэж ойлгогддог. Монгол Банк дахь эмиссийн орлого буюу гүйлгээнд гаргасан бэлэн мөнгөний үлдэгдэл багцаагаар 3 орчим их наяд төгрөг болж байгаа болов уу. Дэлхийн олон улс оронд энэхүү эмиссийн орлого нь төсвийн орлогын нэгэн голлох эх үүсвэр болдог. Тухайлбал, АНУ-д долларын дэвсгэртийг Сангийн сайд, Төрийн сангийн эрхлэгч нар нь гарын үсэг зуран баталгаажуулж Сангийн яам нь хэвлэн, хадгалдаг. Харин АНУ-ын Төв банк нь гүйлгээнд бэлэн мөнгө гаргахдаа Сангийн яамнаас номинал үнээр нь худалдан авч, орлого нь Улсын төсвийн орлого болдог.

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин оны өмнө хууль баталж ОХУ-ын Төв банкны эмиссийн орлогын 75 хувийг төсөвт жил бүр дайчлах болсон. Өмнө нь 50 хувийг төсөвт авдаг байсан. Европын Холбооны Төв банк эмиссийн орлогоо хүн амын тоо ба ДНБ-ий үзүүлэлтээс хамаарсан томъёогоор гишүүн орнууддаа жил бүр хуваарилдаг. Төв Банкны ханшийн зөрүүний орлогыг бараг бүх орнууд төсөвтөө хураан авч тэгшитгэдэг байна.

2012 оны дундуур ам.доллартай харьцах ханш 1300 төгрөг байсан бол одоо 1838 төгрөг болж 500 орчим төгрөгөөр нэмэгджээ. Энэ хооронд Монгол Банкинд байрших улсын валютын нөөц 1500 сая доллараас доошгүй хэмжээгээр хадгалагдаж ирсэн гэж үзвэл өнөөдрийн байдлаар ханшийн зөрүүний орлого наад зах нь 750 тэрбум төгрөг болох юм.

Мөнгөний хэт тэлсэн бодлого нь эдийн засгийг дэмжиж, уналтаас аварч байгаа гэсэн Монгол Банкны тайлбарыг зөв гэж үзвээс дээрх хоёр орлогыг Монгол Банкнаас нийтийн эрх ашгийн үүднээс төсөвт татан авах нь Монгол Банкны бодлогод нийцэж байгаа алхам болно. Олигархиудыг биш харин иргэд, мөн жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийг дэмжиж байгаагаараа энэ бодлого илүү оновчтой болох болов уу. Цаашид жил бүр Монгол Банкнаас ийм хэмжээгээр улсын төсөвт орлого дайчилдаг тогтолцоо бүрдүүлэх нь зүйтэй. Хяналтыг сайжруулах үүднээс төгрөгийн дэвсгэртийг АНУ-ын жишгээр Сангийн яам хариуцаж, харин гүйлгээнд гаргах тохиодолд Монгол Банк Сангийн яамнаас нүүр үнээр худалдан авч төсвийн орлого болгодог зарчимд шилжих нь илүү зөв алхам болж болох юм.

Эдийн засгийг эрчимжүүлэх, эрсдлээс зайлсхийх төсвийн бодлогыг макро эдийн засгийн тэнцвэртэй, тогтвортой бодлогоор дэмжих үүднээс ойрын хэдэн жилийн хугацаанд Монгол Банк үнэ тогтворжуулах, томоохон зээл олгох чиглэлээр ямар нэгэн арга хэмжээ нэмж авахгүй байх нь зохистой. Шилэн дансны хуулийг хэрэгжүүлэх талаар хэлсэн үгэндээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “Мянган төгрөг хэмнэх гэж их ухаан зарах мөртлөө хэдэн тэрбумаар нь дэмий юманд үрэхдээ огтхон ч санаа зовдоггүй” гэж дарга нарыг саяхан шүүмжилсэн.

Энэхүү хөндлөнгийн саналыг тавихдаа бусдын нэгэнт ярьж хөөрч, санал гаргаж буйг давтахгүй байхыг хичээв. Төсөвтэй шууд холбоогүй, эдийн засгийн бусад асуудлууд, мега төслүүдийн асуудлыг хөндөхийг бодсонгүй. Гэхдээ “Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар”-ын зардлын эх үүсвэр нь нийт шимтгэлийн орлогын 2 хувь байдаг, улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын 2 хувиар зураг төсөл болон барилга захиалагчдын зардал тооцогддог г.м. 90-ээд оны сүүлээр тогтоосон хувь хэмжээнүүд өнөөг хүртэл хэрэглэгдсээр байгаа нь зарчмын хувьд буруу бөгөөд эдгээр байгууллагын зардлыг төсвийн зарчмаар хянан тогтоож, зарлагаас давсан орлогыг улсын төсвийн орлого болгон дайчлан төвлөрүүлж байх талаар хэн ч ам нээхгүй байгаа тул үүнийг анхааруулах нь зайлшгүй хэрэгтэй санагдлаа.

Хэд гурван орон тоогоор хөөцөлдөж цаг үрж суухаар эрүүл мэнд, боловсролын төсвийн харилцаанд зоригтой шинэтгэл хийн, одоогийн зардал санхүүжүүлсэн тогтолцоог халж, үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг дэмжих хөтөлбөрт суурилсан, үр дүнд чиглэсэн төсвийн шинэ харилцааг бүрдүүлэхэд цаашдаа анхаарах нь зүйтэй байна. Дээрх арга хэмжээг дагалдуулан “Өрийн удирдлагын тухай хууль”, “Ирээдүйн өв сан (баялгийн сан)-ийн тухай хууль”-уудыг ч мөн ойрын хугацаанд баталж, макро эдийн засгийн хариуцлагатай, ил тод удирдлагын тогтолцоо, загварыг бий болгон, тогтвортой хөгжлийн суурийг тавих зайлшгүй шаардлагатай байна. Энэхүү хөндлөнгийн саналыг илүүтэй сонирхсон хүмүүс Нобелийн шагналт, эдийн засагч Пол Кругманы нийтлэлийн тухай “Улс орон компанитай адилгүй”, Нобелийн шагналт, эдийн засагч Иосиф Штиглицийн “Штиглиц: Тэгш бус байдлын хор уршиг” гэсэн нийтлэлүүдийг www.news.mn сайтын архиваас олж уншиж болох юм. Бүгдээрээ хэлэлцвэл бүруугүй.

Л.ДАШДОРЖ

УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэнтэй ярилцлаа.

-2015 оны төсвийн тодотголыг Засгийн газраас өргөн барилаа. Ямар байдлаар орж ирсэн байна вэ?

-Манай бүлэг нэгдүгээр сарын 5-нд хуралдаж,бүлгийн ажлын хэсгээбайгууллаа. Ахлагчаар нь намайг сонгосон. Гэхдээ ажлын хэсэг саналаа нэгтгээгүй учраас хувь гишүүнийхээ үүднээс ярья. Энэ бол манай намын байр суурь биш шүү.2015 оны төсвийн орлогыг үнэндээ зохиомлоор баталсан. Харин шинэ Засгийн газар байгуулагдаад төсвийн тодотголыг оруулаад ирлээ. 900 орчим тэрбум төгрөгийн таналт хийнэ. Ингээд ирэх онд эдийн засгийн өсөлтийг 7.1 хувьд барина гэсэн зорилт тавьж байгаа юм билээ. Магадгүй Сангийн яамгоомой хандчихав уу гэдэг бодол байна.

-Таналт багадсан гэж үү?

-Бага байна гэж үзэж байгаа.Засгийн газрын оруулж ирсэн таналтүнэндээ өөдрөг байна.Би зүүний үзэлтэй хүн. Гэхдээ өнөөдрийн нөхцөл байдал биднийг зүүн, баруун гэж ялгаралгүйгээр ажиллахыгсануулаад байна.Тийм учраас хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийсэн төсөв батлах шаардлага тулгарлаа. 2014 оны эхний 11 сарын гүйцэтгэлээр манайд 800 гаруй сая ам.долларын гадаадын хөрөнгө оруулалт орж иржээ.Ийм байхад бид онцгой горимд шилжихээс өөр арга байхгүй.Манай экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох зэс, нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээл дээр 2017 он хүртэл өсөхгүй гэсэн прогноз байна. Тийм учраас бид валютын хомсдлоос гарахгүй байх магадлал өндөр байна шүү дээ.

-Тэгээд юу юу танахаар болчихов оо?

-Засгийн газраас өргөн барьсан төсөлд одонтой эхчүүдэд өгдөг мөнгийг зааг ялгаатай олгоё гэдэг санал орж ирсэн байна. Тэр нь юу гэсэн үг гэхээрбага хүүхэд нь 18 нас хүрсэн бол тэр ээжид одонгийн мөнгө олгохгүй байхаар тусгажээ. Хүүхдийн мөнгийг зөвхөн зорилтот бүлэгт олгоё гэж байна. 2015 онд 500 сая төгрөгөөс дээш санхүүжилт авах обьектуудын санхүүжилтийг хоёр дахин буулгахаар оруулж ирж. Энэ болхүнд шийдвэрүүд.Эдийн засаг хүндэрчихсэн үед өөр яах билээ. Гэхдэээнэ заалтуудыг тэр чигээр нь батлах уу, үгүй юу гэдгийг одоо хэлж мэдэхгүй.Хэлэлцүүлгийн явцад өөрчлөгдөж ч магадгүй.

-Зөвхөн иргэдийн гар дээр ирдэг мөнгийг хаслаа.Дарга нарын хэрэглээг танасангүй гэдэг шүүмжлэл байна. Үнэндээ бүсээ чангалахаас өөр аргагүй болсон болдээр, дооргүй л таналтад өртөх нь шударга байх.УИХ-ын гишүүн, сайд, дарга, яам, агентлагийнтүвшинд таналт хийж болохгүй юм уу?

-Танах ёстой.

-Жишээлбэл та УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд ямар хэрэглээнээсээ татгалзаж чадах вэ?

-УИХ-ын гишүүд утасны төлбөр авахгүй байж болно. Бензин шутахуун, унааны мөнгө гэж шальтай юм байдаггүй юм. Гэхдээ түүнээс татгалзаж болжбайна. Би хувьдаататгалзахад бэлэн байна.Өөрзардлуудыг танаж болно.Дэд сайдгүй байсан ч яахав гэх мэтийнсаналууд гишүүдийн зүгээс гарч байна. Хүслээр болдог болэдийн засгийн хүнд нөхцөлд УИХ-ын гишүүд 2016 оны сонгууль байхгүй шүү гэж бодоод популизм хийхгүйгээр ажиллаж, хүнд байдлаас гармаар байгаа юм.

-Ийм саналуудыг танай намын бүлгээс оруулж ирэх юм байна гэж ойлголоо…

-Магадгүй. Гэхдээ ажлын хэсгийн гишүүд цуглаж хуралдаагүй байна. Мэдээж ийм саналууд гаргахын тулд холбогдох яам тамгын газруудаас судалгаа авна л даа.

-Төсвийн тодотголыг дагалдаад хоёр төрлийн татвар шинээр бий болго­хоор хуулийнтөсөл боловс­руулжээ. Энэ талаар ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Хуучин автотээврийн хэрэгслийн татвар гэж байсан. Үл хөдлөх хөрөнгө, малын хөлийн, бууны татварыг нийлүүлээд ийм томъёололд оруулж байгаа юм байна. Дээд босгыг нь интервалтай тогтооно гэнэ. Жишээ нь үл хөдлөх хөрөнгийн татвар хоёр хувь байсан бол одоо гурав хүртэл хувь байж болно гэдэг байдлаар оруулж иржээ. Бууны татварыг нэмэх нь. Нэг толгой малаас мянга хүртэлх төгрөгийн татвар авахаар төсөлд тусгажээ. Дээрээс нь нийслэл хотын албан татвар гэдэг юм байна. Нийслэлийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа хүн борлуулалтын үнийн дүнгийнхээ нэг хүртэл хувийг татварт өгөхөөр тусгажээ. Энэ нь инфляцийг хөөргөхөд нөлөөлнө. Тиймээс би хувьдаа энэ татваруудыгдэмжихгүй байна.Татварыг нэмж болно, багасгаж болно. Огт хөдөлгөхгүй ч байсан болно. Гэхдээ ийм хүндрэлийн үед татвар нэмж хямралаас гарч байсан жишээ дэлхийд ховор шүү.

-Татвар нэмж орлогоо өсгөхгээд байгаа байх л даа…

-Ийм татвар бий болгосноор төсөв ямар хэмжээний хөрөнгө төвлөрөх юм гэдэг зарцуулалтыг нь хийгээгүй орхисон байна. Тэгэхээр энэ татваруудыг батлахгүй байхад төсөвт ямар нэгэн нөлөө байхгүй. Тийм учраас эсэргүүцэж байна. Засгийн газраас оруулж ирсэн төсөлд нэг дэвшилттэй зүйл бий. Тэр нь Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлж байгаа улсын төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй төслүүдийг төсөвт суулгаж байна.

-Өрийн таазыг 70 хувьд хүргэх саналыг МАНдэмжиж байгаа юм шиг байна.Танай намынхан өрийн босгыг хэзээ ч нэмүүлэхгүй гээд өмнөх засгийн үед гэдийсэн. Одоо харах нь ээ, улс орноо бодсондоо биш засагт орохын тулд тэгж барьцаалж байжээ гэж бодогдохоор байна…

-Тийм зүйл байхгүй ээ. Даваа гаригт болсон манай бүлгийн хуралдааны уур амьсгалыг харахад гишүүд бараг бүгдээрээ өрийн таазыг нэмэгдүүлэхийн эсрэг байна лээ.

Хэрэв манай нам өрийн таазыг нэмэхгүй гэдэг байр сууриа хадгалбал УИХ дээр энэ санал дэмжигдэхгүй байх бололцоо бий. Яагаад гэвэл энэ асуудлыг УИХ-ын гишүүдийн гуравны хоёрын саналаар шийддэг шүү дээ.

Зээл авбал түр зуурын амь тариа л хийнэ. Түүнээс биш эдийн засаг бүрмөсөн сэргэхгүй шүү дээ. Өнөөдөр өрийн таазыг ДНБ-ий 40 хувьд барина гэсэн хуулийн заалттай.Харамсалтай нь өмнөх Засгийн газрын үед Чингэс, Самурай зэрэг бонд гаргасан учраас өнөөдөр Монгол Улсын өрийн хэмжээ хуулиасаа хэтрээд 55 хувьд хүрчихээд байна. Нэгэнт ийм байдал үүсчихсэн учраасөрийн таазыг нэмнэ гээд байгаа бол хуульдаа өөрчлөлт оруулаад өрийн босгыг ДНБ-ий 55 хувьд нь барьчихъя. Үүнээс цааш нэмж зээл авч, өрийн таазыг 70 хувьд хүргэх шаардлагагүй гэдэг асуудал байж болох юм.

2017 онд байдал хүндэрнэ гэдгийг хүн бүхэн мэдэж байгаа. Яагаад гэвэл бондын өрийг төлж эхэлнэ. Дампуурлын байдалд хүрч болзошгүй. Одоо жаахан мөнгө орж ирдэг юм бол доллар оруулж ирдэг, оруулсан хөрөнгөө нөхдөг төслүүдэд зарцуулах хэрэгтэй. Сургууль, цэцэрлэг барьж,замтавих нь буруу биш. Гэхдээ үүнийг зээлийн мөнгөөр бий болгож болохгүй. Үүнийгээ ухамсарлаж, алдаагаа засах ёстой.Одоо байгаа 55 хувьд нь барьчихъя. Нэмж зээл аваад яах юм. Нэгэнт хууль зөрчсөн байдалд хүрчихсэн учраас 55 хувьд нь хүргээд хуулиа өөрчилье. Үүнээс цааш нэмж зээл авахгүй гээд байгаа юм.

-Мэдээж танай нам хүлээн зөвшөөрсөн учраас хамтарсан Засгийн газар нь өрийн таазыг нэмэгдүүлэх тухай төслөө өргөн барьсан байх…

-Засгийн газрын гишүүдийн зургаа нь л Ардын намынх. Тиймээс Ардын намын бодлогыг хэрэгжүүлэх боломж хомс шүү дээ.

-Ардын нам эрх баригч болчихсон. Тиймээс танай намынханд шаардах эрх байхгүй, ажил хийх үүрэг л оногдсон гэж ойлгоод байгаа…

-Засгийн газар байгуулагдаад удаагүй байна. Мэдээж тодорхой саналууд гаргаж, түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн төлөө явна шүү дээ.

-Та бол зүгээр л танах хэрэгтэй гээд байна.Тэгвэлтаны яриад байгаа ажлуудыг хийхийн тулд мөнгө хэрэгтэй. Энэ мөнгийгзээл авахгүйгээр яаж олох юм бэ?

-Хамгийн амар байдлаас асуудлыг шийдэхийн тулд зээл авахаа л яриад байх юм.Манай зээлжих зэрэглэл муудсан учраас бага хүүтэй зээл ч олдохгүй шүү дээ. Үүний оронд гадаадын хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна. Импортоо багасгаж, дотооддоо орлох бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэх хэрэгтэй.Валютын хомсдлоос гарах нь чухал байна. Энэ чиглэлд юу хийхээ шийдлийн Засгийн газар танилцуулах хэрэгтэй.Эхний ээлжинд бүсээ чангалъя. Бодит байдалтайгаа эвлэрч таналт хийх хэрэгтэй.Та нарын мөнгөтэй, мөнгөгүй бид амьдарч чадна гэдэг мессежийг гадныханд өгье. Монголдвалют болж үлдэх бүх зүйлээ экспортод гаргая. Түүхий эд, боловсруулсан бүтээгдэхүүн гээд юу байдаг юм тэр бүгдээ гаргаж, хөрөнгө оруулалтыг татъя.Хамаагүй нэг ам.долларыг дөрөв, таван ам.доллар болгож өсгөх төслүүд хэрэгжүүлнэ гэвэл бонд гаргахыг зөвшөөрөхийг үгүйсгэхгүй.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ