Category: цаг-үе

-ТОГТООЛ НЬ ГАРААГҮЙ БОЛОХООР ХҮЧИН ТӨГӨЛДӨР ШИЙДВЭР ГЭЖ ОДООХОНДОО ҮЗЭХ БОЛОМЖГҮЙ –

МҮХАҮТ-ын дэргэдэх Монголын олон улсынба үн­дэсний Арбитрыншүүхийн ерөнхий на­рийн бичгийн дарга, хуульч Ч.Гүнждагватай ярилцлаа.

–Монгол Улсын Засгийн газар 100 сая ам.долларын төлбөрт уналаа гэх мэтээр “Хан ресурс” компанитай холбоотой дуулиан дэгдлээ. Энэүйл явдлын эргэн тойронд бодитой эсэх нь мэдэгдэхгүй мэдээлэл явж байна. Иймд албаны хүний байр суурийг сонирхох гэсэн юм?

-“Хан ресурс” компанитай холбоотой энэ хэрэгт хөндлөнгийн байр сууринаас ийм, тийм гэх мэтээр дүгнэж хэлэх боломжгүй. Яагаад вэ гэхээр Арбитрын шүүхийн шийдвэр нь хараат бус учир хэн нэгэн хөндлөнгөөс дүгнэлт хийх ёсгүй байдаг. Арбитрын хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа нь өөрөө хаалттай нууц явагддаг. Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа ямар зарчмаар явагдсан. Талууд ямар байр суурьтай оролцож, ямар баримт гаргаж өгөв. Түүнийг нь хэрхэн үнэлэв гэдгийг тухайн хэрэгт оролцоогүй хүмүүс мэдэх боломжгүй. Арбитрын хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа нь өөрийн гэсэн онцлогтой. Талуудын бизнесийн нэр хүндийг хамгаалах үүднээс бүх зүйл нь хаалттай явагддаг. Үүнд “Монголын тал ялагдлаа. Өөрсдийгөө хамгаалж чадсангүй” гэж ярих нь илүүц. Үүнийг хэн ч ярих шаардлагагүй. Ач холбогдолтой зүйл биш.

–Яагаад, “Хан ресурс” компанийн гүйцэтгэх захирал Грант Эди гэх хүн Арбитрын шүүх манай талд шийдвэрлэлээ гээданх гадаадын хэвлэлүүдээр ярьсан байна?

-Арбитрын шүүхийн шийдвэрийг хэвлэлээр цацах эсэхээ талууд хоорондоо тохирсон байдаг. Энэ асуудал дээр чухам яасан юм бол гэж бодож байлаа. “Хан ресурс” компанийн захирал нь “Манай талд шийдвэрлэлээ” гэж хэлснийг нь олон улсын зарим хэвлэл мэдээлсэн байна лээ. Түүнийг нь манай хэвлэлүүд орчуулж тавиад дагаж шуураад байна. Зарим нэг хүнэнэ тухай санаа оноогоо хэлсэн бололтой харагдсан. Шүүхийн шийдвэр дөнгөж гарлаа. Тэр шийдвэрийн тогтоол нь гараагүй болохоор хүчин төгөлдөр шийдвэр гэж үзэх боломжгүй. Ийм байтал яагаад хэвлэлээр шийдвэрийн талаартус компанийнхан яриад байна гэдэг цаанаа өөр санаа агуулж байхыг ч үгүйсгэхгүй. Манай талаас гомдол гаргах эрх нь нээлттэй байгаа. Давж заалдах шатны шүүх нь тэр гомдлыг хэрэгсэхгүй болгох эсвэл хүчингүй болох уу гэдгийг мэдэх аргагүй шүү дээ. Үүний дараа л мөнгө өгөх авалцах тухай ярина. Арбитрын шүүх бүрэн гараагүй байхад ийм зүйл ярих нь илүүц.

–Арбитрын шүүхийн шийдвэрийг эсэргүүцэн давж заалдана. Арбитрын шүүхийн шийдвэр эцсийнх, давж заалдах боломжгүй гэх мэтээр маргаан өрнөх янзтай?

-Арбитрын шүүхийн шийдвэр эцсийн бөгөөд заавал биелүүлэх хүчинтэй. Энэ бол үндсэн зарчим нь. Гэхдээ процессын шинжтэй юм уу эсвэл хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны журам зөрчсөн асуудлуудад давж заалдаххэд хэдэн тохиолдол бий.

–Ямар тохиолдолд давж заалдах боломжтой байдаг вэ?

-Давж заалдах боломжтой таван тохиолдол бий. Тухайлбал Арбитрын хэлэлцээргүй маргааныг Арбитрын бүрэлдэхүүн аваад шийдэж болно. Талууд анх гэрээ байгуулахдаа “Энэхүү гэрээнээс маргаан үүсэх юм бол Арбитрын шүүхээр шийдвэрлүүлнэ” гэж тусгасан эсэх нь хамгийн чухал. Тийм хэлэлцээр хийсэн тохиолдолд Арбитраар шийдвэрлэнэ. Ийм хэлэлцээргүй байх юм бол нөгөө тал нь гомдол гаргаж шийдвэрийг нь хүчингүй болгох боломжтой. Мөн Арбитрын харьяалал их чухал. Хэлэлцээрт маргаан гарвал Монголын Арбитраар уу, Парис төвтэй олон улсын худалдааны Арбитраар уу, Сингапурынхаар уу эсвэл бусад орных уу гэдгээ тодорхой зааж өгсөн болзөвхөн гэрээнд заасан улсын Арбитраар шийдэх ёстой.

–Тэгэхээр Монголын Арбитрын шүүхээр гэчихээд Парис дахь Арбитрын шүүхээр шийдчихвэлтэр шийдвэрийг нь хүчингүй болгож болно гэсэн үг үү?

-Гэрээнд тусгаагүй улсын Арбитраар шийдвэрлүүлсэн бол харьяалал зөрчсөн учраас гомдол гаргаж хүчингүйд тооцож болно. Дараагийн асуудал нь талууд өөрсдийнхөө хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэх Арбитрын шүүхээ өөрсдөө сонгодог. Мэргэшсэн ямар хүнээр маргаанаа шийдвэрлүүлэх вэ гээдхоёр тал нэг нэг арбитрч сонгоод даргалагч гээд гурван хүний бүрэлдэхүүнтэй шийдвэрлэж болдог. Энэ тохиолдолд нэг тал нь өөрийнхөө арбитарчийг сонгоогүй байхад нөгөө тал нь орных нь хүнийг сонгоод шийдвэрлэчихсэн тохиолдолд арбитарчийг сонгох томилох, татгалзах тухай гомдол гаргаж, хүчингүй болгох боломж бий. Хамгийн гол асуудал нь талуудыг тайлбар гаргах боломж, хуралдаанд оролцох мэтгэлцээнд оролцох боломжоор хангаагүй болбас Арбитрын шийдвэрийг хүчингүй болгуулахаар гомдол гаргаж болно. Мөн тухайн Арбитрын бүрэлдэхүүний гаргасан шийдвэрт нэг талын гаргасан нэхэмжлэл болон нэхэмжлэлийн шаардлага болон Арбитрын хэлэлцээрт тусгагдаагүй асуудлаар бүрэлдэхүүн шийдвэр гаргасан бол тэрийг хүчингүй болгох асуудлаар шүүхэд хандах боломжтой. Түүнчлэн загвар хуулин дээр нийтийн дэг журмыг зөрчсөн бол гэж заасан байгаа. Энэ нь олон хүний эрх ашгийг зөрчсөн бол гэсэн утгыг зааж буй юм. Манай Монгол Улсын Арбитрын тухай хуульд болохоор Үндэсний аюулгүй байдалд харшлахуйц хохирол учруулахуйц байдал гаргасан бол гэж үүнийг оруулж зааж өгсөн байгаа. Энэ мэтээр давж заалдаж болох үндэслэлүүдийг гаргаж болно гэсэн үг.

–Үүнийгээ л давах гээд байгаа юм уу?

-Дээрх үндэслэлүүдийн дагуу Арбитрын шүүхэд давж гомдол гаргаж болно. Энэ бол нийтлэг байдлаар нь хэлж байгаа юм. Вьетнам зэрэг орнуудад бол арай өөр байдаг юм билээ.

–Ер нь манай Арбитрын шүүхийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны дэс дараалал, зарчим бусад улс орноос ямар ялгаатай байдаг вэ?

-Бүгд ижилхэн нэг л зарчимтай. НҮБ-ын Олон улсын харилцааны эрх зүйн комиссоос Арбитрын загвар хууль гэж гаргасан байдаг. Мөн Арбитрын хэргийг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны загвар, дүрмийг гаргасан. Тэгэхээр дэлхийн 100 гаруй улс орон энэхүү загвар хуулийг өөрийнхөө үндэсний Арбитрын хууль тогтоомжид зөвлөмж байдлаар ашиглаж үндсэн удирдлагаа болгож баталсан байдаг. Аль ч улс орны Арбитрын хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны ерөнхий зарчим ижилхэн. Талуудын гаргаж өгсөн нотлох баримтыг хэрхэн яаж шийдвэрлэх вэ гэдэг нь Арбитрын шүүхийн бүрэлдэхүүний өөрийнх нь асуудал байдаг. Шүүхийн процесс нь дэлхийн улс орнуудад яг нэг зарчмаар явагддаг.

–Тэгвэл “Хан ресурс”-тай холбоотой шүүх хурал ямар зарчмаар явсныг та хараад хэлж чадах уу?

-“Хан ресурс”-тай холбоотой хэрэг маргааныг Арбитрын маргаан шийдвэрлэх дүрмийг баримталсан байна лээ.

-“Хан ресурс”-тай холбоотой асуудлаар ямархуу мэдээлэлтэй байна. Энэ хэрэг дээр давж заалдах боломж бий юу?

-Арбитрын шийдвэрийн тогтоолыг аваагүй,тэр хэргийг хянан шийдвэрлэх маргаанд оролцоогүй болохоор тийм ийм гэж хэн ч хэлэх боломжгүй гэдгийг хэлсэн. Шүүхийн ажиллагаанд оролцсон хүмүүс л мэдэж байгаа байх. Зарим хуульчид манайд давж заалдах боломж бийгэж байсан. Тийм боломж байхыг үгүйсгэхгүй. Арбитрын шүүхийн шийдвэрийг гардаж авснаас хойш 90 хоногийн хугацаанд дээрх үндэслэлүүдийг харж байгаад давж заалдах гомдол гаргаж болно. Энэ нээлттэй.

–Тэгэхээр шүүхийн тогтоолыг авч байж дараагийн алхмуудыг манай тал хийнэ гэсэн үг үү. Тогтоол нь шийдвэр гарснаас хэд хоногийн хугацаанд гардаг юм бэ?

-Арбитрын хуралдаан дээр хэргийг шийдчихээд эхлээд товч байдлаар танилцуулдаг. Ер нь бол ингэж шийдлээ. Ийм ийм хуулийг зөрчсөн байна гэдэг. Дараа нь Арбитрын бүрэлдэхүүн үндэслэл, тогтоол, шийдвэрээ тайлбарлаж маш их удаан сууж ажилладаг. Түүн дээр нь жишээлбэл, таны хэлсэн үгийг чинь ингэж үзэж дүгнэлээ. Нотлох баримтыг ийм зүйлээр няцааж байна гээд бүр ном шиг хэмжээний товхимол гэхээр зүйлийг бэлдэж гаргаж өгөх байх. Олон улсын томоохон Арбитрын шийдвэрийн тогтоол таван сар, жилийн дараа ч гарах тохиолдол бий.

-“Хан ресурс” компанийн асуудал нь манай Засгийн газрыг Арбитрын хариуцагчаар тогтоогдсон тав дахь тохиолдол гэж сонссон юм байна?

-Энэ талаар тодорхой мэдэхгүй байна. Аль улсын Арбитрын шүүхээр манай улстай холбоотой ямар ямар маргаан явж буйг бид мэдэх аргагүй. Сенсаацтай л асуудлууд нь мэдэгдэж байгаа байх.

– Улс орнуудын Арбитрын шүүхүүд хоорондоо уялдаа холбоотой ажилладаг уу?

-Ер нь Арбитрын шүүхүүд нэгнийхээ шийдвэрлэсэн хэргийн талаар дүгнэлт гаргах, нэг нэгэндээ тусламж дэмжлэг үзүүлнэ гэсэн ойлголт хаана ч байхгүй. Зөвхөн Арбитрын хэрэг хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагааг дэлхий нийтэд сурталчлах хөгжүүлэх төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх чиглэлээр хамтарч ажилладаг. Манайх дэлхийн 21 Арбитрын байгууллагатай хамтран ажилладаг. Ази Номхон далайн орны Арбитрын холбооны гишүүн. МҮХАҮТ-ын дэргэдэх Монголын олон улсынба үндэсний Арбитрын шүүхийн гаргасан шийдвэр олон улсын 180 гаруй оронд хүлээн зөвшөөрөгдөж, биелэгддэг, нэр хүндтэй байгууллага.

Г.ДЭЛГЭРЦЭЦЭГ

Тавдугаар ангид ордог намар. Зүүнтуруун багаас Баруунтуруун сумын арван жилийн дунд сургуулийн 5Б ангид улаан канттай хар өнгийн хүрэмтэй яг ихэр юм шиг хоёр хүү ирсний нэг нь Улсын аварга Сүхбаатарын Мөнхбат. Багийн бага сургуулиас сумын дунд сургуульд шилжиж ирнэ гэдэг нь ерөнхийдөө хөдөөнөөс хот хүрээ газар, цэлийсэн том танхимд ороод суучихсан мэт санагдана л даа. Өөдөөс нь шоглонгүй харах дөч шахам хүүхдийн харц гэдэг төөнөөд л явчих хэрэг. Аа бас, сумын төвийн хүүхдүүд хөдөөнөөс ирсэн хоёрыгоо шоглонгуй харж байсан нь гарцаагүй. “Энэ хоёр чинь ихэр юм уу. Хоёулаа ямар том биетэй юм” гэх байдлаар анхны дүгнэлтээ хийж байснаа ангийнхан нь дурсаж байна лээ. Бас “Аварга ангийн атаман байсан юм болов уу даа. Хөвгүүд ямар ч байсан жийрхдэг байж. Яг атаман гэчихээр бас болохгүй.Ааш зангаараа бол атаман биш найрсаг нөхөр. Тэгэхээр том биетэйг нь хараад сүрддэг байсан юм болов уу” гэцгээнэ.

“Өдрийн сонин”-ы “Нэг ангийнхан” булангийнхаа энэ удаагийн дугаарт Монгол Улсын аварга С.Мөнхбатын дунд сургуулийн ангийнхныг урьж, сурагч ахуйн нандин дурсамжуудыг нь уншигч олондоо хүргэж байна.

БАГШИЙН ӨМНӨ ГАНЗОРИГ УХААН АЛДАЖ САНДАРГАВ

Увс аймгийн Баруунтуруун сумын ахмад багш Ш.Тогтох­баяр 1993 оны есдүгээр сарын 1-нд 1Б ангийнхныг хүлээн авч А үсэг зааж байсан нь “Нэг ангийнхан” булангийн маань зочид. Зах зээлд дөнгөж орж байсан үе. Хотоос эрээн, мяраан өнгөтэй хятад хүрэм ирсэнийг авч өмссөн хүүхэд хамгийн гоё харагддаг байлаа. Хүүхдэдээ хүрэм авч өгөөд оронд нь нэг хонь эсвэл ямаа өгчихдөг байсан үе шүү дээ. Гэхдээ шинэ хувцас өмсөхөөсөө илүү ах, эгчийнхээ хуучин, орос эдээр гангарчихна.

Тэдний ангийнхан хашир багштайн хэрэг гарч нэгдүгээр ангиасаа л сургуульдаа сурлагаараа тэргүүлж эхэлжээ. Ш.Тогтохбаяр багш ширүүн, хариуцлага өндөртэй ч гэж жигтэйхэн. Ширээн дээрээ суучихаад нүдний шилээ тээр дор хамрынхаа үзүүр хавьд тохчихно. Түүн дээгүүрээ нүдээ том болгож, ирээд цавчихгүй хүүхэд нэг бүрийг харах нь сүрдмээр. Ангийнхан нь ч багшаасаа айна гэж жигтэйхэн. Инээдтэй түүх өгүүлэхэд, багш ангийнхныгаа самбарын өмнө дуудаж даалгавар шалгахаар болжээ. Өөрөөр бол ширээн дээрээ, өнөөх шилнийхээ дээгүүр том хараад хөдлөх ч үгүй сууж байгаа хэрэг. Даалгавраа хийгээгүй нэгийг нь том дуугаар зандраад суулгачихна. Тэгж явсаар Ганзориг хүүгийн ээлж ирэв. Уг нь тэр даалгавраа хийчихсэн. Тэгсэн атлаа самбарын өмнө багш руугаа хэсэг харж зогссоноо ухаан алдаад уначих нь тэр.

Сүрхий ихэмсэг сууж байсан багш огло харайж, ангийнхан нь шуугилдаад бөөн л юм болж. Дараа нь тэр явдал сургуулиар нэг онигоо болсон гэдэг. Харин одоо ангийнхны дунд уулзахаараа л ярьж хөгжилддөг сэдвийн нэг болжээ.“Одоо бол эцэг, эх нь гомдол гаргаад сүйд болж байгаа биз. Тэр үед бид багшаасаа тэгж айдаг, хүндэлдэг байж. Ямар сайндаа загнаа ч үгүй байхад сандраад уначих вэ дээ. Ямар ч л байсан аав ээж нь инээд шуугиан болгоод өнгөрч байсан санагдана” гэцгээлээ.

АМАН ХИЧЭЭЛД САЙН, ТООНД ЯВДАГГҮЙ ДЭЭ

Аваргыг ангийнхан нь “Зүүн турууны Уянга Соёо уулын энгэрт төрж, өссөн хүү дээ. Аав нь сумын заан. Удам дамжсан бөх. Гурван эрэгтэй дүү, нэг эгчтэй. Зав л гарвал аав нь хүүхдүүтэйгээ барилдаж мэх заана. Хүүхдүүд нь зав гарна гэдэг хэцүү. Тэднийх тариа тарьж, будаа тээрэмдэнэ. Тариалангийн талбайд ажлаар даруулж өссөн ньбөх болоход дэм болсон” гэж ярилаа. Тариа буудайны ажил ихтэй болохоор С.Мөнхбат багийнхаа бага сургуульд сурдаг байв. Бага сургуулиа төгсөөд сумын дунд сургуульд тавдугаар ангид анх орж байсан үеийг дээр өгүүлсэн. Том биетэй, сүрхий барилддаг болохоор хөвгүүд нь жаахан сүрдэнэ. С.Мөнхбат өөрөө олон дүүтэй болохоор их нийтэч. Тэр зан чанар нь атаман гэдэг сүрхий нэрнээс холдуулсан бололтой юм.

Тэдний дунд ангийн багш нь монгол хэл, уран зохиолын багш Н.Жавзанхорлоо. Ангиараа монгол хэл, уран зохиол, нийгэм гээд аман хичээлд сайн. Харин ихэнх нь тооныхоо хичээлд явахгүй янзтай. Аварга ч аман хичээл дээрээ сайн атлаа, тооны хичээл орохоор хойд эгнээ рүү гүйчих гээд байдаг талтай сурагч байжээ.

Туруун голын хөвөөнд ноцолдож өссөн олон хүүхэд спортод амжилттай яваа. Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин Х.Цагаанбаатар, улсын арслан Б.Ганбат, сумоч Б.Ганболд гэх зэрэг олон алдартан Туруун голын хөвөөнд өссөн. Тэдний ангийнхан ч байнга ноцолдож, барилдана. Ангийнхан дун­даа­саа С.Мөнхбат, Я.Болд хоёр илүү спортлог байлаа. Сагсанбөмбөг, Хөлбөмбөгийн тэмцээнд ангийнхныгаа төлөөлж оролцоно. Тэдний ангиас С.Мөнхбат, Я.Болд хоёр биеийн тамирын багш, аймгийн начин Н.Эрдэнэтогтохын бөхийн дугуйланд явдаг байв.

Ж.Хайдав арслангийн нэрэмжит хүүхдийн бөхийн барилдаан жил бүр болдог. Бөхийн барилдаанд С.Мөнх­бат, Я.Болд хоёр ангиа төлөөлдөг байжээ. Харин ангийнхан нь дундаасаа мөнгө нийлүүлж, ундаа чихэр жимсхэн аваад хоёр бөхөө дэмжихээр биеийн тамирын зааландаа очдог. Ёс юм шиг охид нь нэг талд, хөвгүүд нь нөгөө жигүүрт эгнээд суучихаад ангийн хоёроо барилдахаар мэх заагаад, орилж хашгираад сүйд болдог байж. Нөгөө хоёр учраа бөхөө даваад ангийнхан дээрээ очиж ундаа ууж, чихэр, жигнэмэгээр дайлуулна. Ангийнхных нь яриаг сонсоод байхад Бөхийн өргөөний үзэгчид аваргыг дэмжиж уухайлдаг шиг л дүр зураг тэнд харагдаад байгаа юм.Аймгийн төв рүү тэмцээнд явахаар багш нь ангийхныгаа төлөөлж гаргаж өгнө. Тэмцээн бүртээ түрүүлээд байхгүй ч ганзага хоосон ирсэн нь цөөн гэнэ лээ.

ХӨВГҮҮД ЗАХИА ЗӨӨГӨӨД СҮЙД БАЙХАД ӨНӨӨХ Л ЧИМЭЭГҮЙ

1990-ээд оны сүүлээр ч “Үүлтэй тэнгэрээс доогуур, Үзүүртэй модноос дээгүүр…” гэж шүлэглэдэг хайрын захиа моодноос гараагүй байв. Хөвгүүд нэгнийхээ гэрт сууж байгаад арван хэдэн захиаг нэгэн зэрэг бичээд халааслаад гардаг байжээ. Сургуулийн шатан дээр, хашаанд дотор хамгийн түрүүнд таарсан охин­доо өнөөх захидлаа атгуулах зорилготой. Охид эргээд халгаана гэж байхгүй. 8Б-ын хөвгүүд захидал зөөгөөд, тэрнээс ийм хариу ирлээ гээд шуугиж байхад өнөөх л аварга чимээгүй байдгийг ангийнхан нь ярьсан. Угаасаа ч бүрэг, даруухан гэж жигтэйхэн байж. Хичээлээ тараад зав л гарвал дугуйлан руугаа гүйчихнэ. Аймаг, сумын тэмцээн уралдаан гээд зав бараг гарахгүй. Хажуугаар нь тариа буудайны ажлаа хийнэ. Баруунтурууны хүүхдүүдийн хичээлээ хийдэг, болздог газар нь ШТС-ын дэргэдэх Сурагчийн овоо. Сумын төв дэх шовгор хад юм билээ. Өглөө эрт тэндээ цуглаж шалгалтандаа бэлддэг, орой нь сэмээрхэн болзчихдог байсан талаар тэд дурссан.

Уяхан замбуу тивийн элгэнд

Ундаалж өссөн нутгийн минь алганд

Уран байгалийн бүтээсэн

Унаган багын дурсамж өвөрлөсөн

Ургаа жаахан хад байдаггээд шүлэглэчихэж.

10Б-ээс хос төрөөгүй. Харин зэргэлдээх 10Б ангиасаа хэд, хэдэн охидыг бэрээ болгочихсон гэж байгаа. Аварга С.Мөнхбат гэхэд оюутан байхаасаа 10Б-г төгссөн охинтой дотносон гэргийгээ болгожээ. Тэднээс 2001 оны төгсөлтөөс гадна Э.Ууганбаяр, Б.Батцэцэг хоёр гэр бүл болсон. Мөн Д.Батболд, Б.Отгонтуяах хоёр хуримаа хийж ангийнхныгаа урьжээ.

АВАРГЫН НУУЦ АВЬЯАС

Тэдний ангийнхан байс­хийгээд л цуглаж зааланд тоглоно. Нутагтаа амьдарч байгаа хэн нэгэн нь ирвэл заавал цугладаг гэв. Бөө­нөөрөө хэн нэгнийдээ зочилно. Тэр бүхэнд аварга идэвхтэй зохион байгуулагч. Тоглох зээл зэргийг хамгийн түрүүнд зохицуулчихна. Ангийнхан нь ч аваргынхаа барилдаан бүрийг очиж үзэж, дээлийнх нь захыг мушгидаг гэнэ. Гэргий нь нэг төгсөлт, зэргэлдээх ангийн бүсгүй болохоор ангиараа гэр бүлийн найзууд. Улсын начин, харцага, аварга гээд цол ахих бүрт ангийнхан нь очиж хүндэтгэл үзүүлдэг. Аварга ч ангийнхныхаа уулзалт, арга хэмжээнээс хоцрох дургүй. Түүнийг инженер болох гэж байсныг ангийнхан нь ярьсан. “Бөх хүн бөх л байдаг юм билээ. Аварга хоёр ч сургууль орж байсан” гэлээ. Дунд сургуулиа төгсөөд хилийн цэргийн дээд сургуульд урилгаар орж, цэргийн хүн болохоор хэсэг сураад уралдаант шалгалтад орж ШУТИС-ийн цахилгаан цахилгаан системийн инжене­рийн ангидаа орж, инженер гэж жил суралцжээ. Дараа жил нь бөх болохоор шулуудаж “Шонхор” дээд сургуульд орсон гэдгийг ангийнхан нь ярьсан.

Олон мэргэжил сольж явсан аварга бас дуулах нууц авьяастай.

2010 онд Харцага цолны хүндэтгэлийн найран дээр ангийнхандаа тусгайлан зориулж “Туурайн чимээтэй туруун” дуугаа дуулсныг ангийнхан нь бахархангуй ярьсан. Бас тэдний ангийн­хан

Туулайн бүжин насанд хаалгаа нээж дуудсан

Турууны сургууль бидний хайрын сэтгэлд уяатай гэж дуулах дуртай.

Аваргын ангийн хөвгүүд манай сониноор дамжуулж ангийн охиддоо “Мартын 8”-ны мэндийг хүргэж байгааг уламжилъя.

Ц.ӨРНӨХ

Монгол Улсын Төрийн шагналт зохиолч, төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Сономын Удвал агсны хүү Б.Өнөбаатартай ярилцлаа.

-С.Удвал гуай өнчин өсөж, айлд зарагддаг байсан ч хожим нь төр нийгмийн зүтгэлтэн болсон бахархам хувь тавилантай хүн гэдэг. Эндээс яриагаа эхлэх үү?

-Миний ээж Сономын Удвал. Соном гэдэг нь хойд эцэг нь. Төрсөн эцэг нь Чоймбол гээд Булган аймгийн Дашинчилэн Гурванбулаг сумын зааг дээр төрсөн хүн байсан юм. Чоймбол гэж өвөг эцэг маань нутаг усандаа сайн бичээч хүн байсан гэдэг. Биднийг Түдэв гүний удам судрынх гэж хэлж байсан. Ээж маань Өмнөговьд бага насаа өнгөрөөсөн хүн.Эмэг эх маань Соном гэдэг хүнийг дагаад Өмнөговьд очиж амьдарсан юм билээ. Эмэг эхийг өнгөрсөн хойно ээж хойд эцэг дээрээ үлдсэн байдаг. Соном гуай засаг төрийн ажил хийдэг учраас хөдөө, гадаа их явдаг байсан. Хойд эхийн гар дээрүлдээд мал хариулж, айлд зарагдаж, хар бор ажил хийж өнчин өрөөсөн өссөн сонин хувь тавилантай. Тухайн үед хэнийх нь ч сайн мэдэгдэхгүй жаахан хүүхдийг ажил хийлгээд, адсаган дээр унтуулдаг байсан гэсэн. Жаахан хүүхэд өглөө хааяа унтах нь тодорхой. Гүн нойрондоо автсан жаахан амьтныгсэгсэрч босгоод малд явуулахаар хөөдөг байж. Бага байхдаа тийм их зовлон үзсэн хүн л дээ. Зовлон үзсэн хүн алсдаа их зүйлийг бүтээнэ гэж бодсон байх л даа. Өмнөговьд байхад нь ээжийн амьдралыг залгуулж өгсөн хүн бол Ж.Самбуу дарга. Самбуу дарга тэр үед Төв аймгийн дарга байж байгаад дараа нь Өмнөговь аймгийн дарга хийж байсан юм. Самбуу гуай Төв аймагт байхдаа ээжийг харсан юм билээ. Хөдөөгүүр явж байгаад “Нэг их харсан хүүхэд байх чинь” гээд байсан айлд нь очсон гэдэг.Соном гэдэг айлынх гэдгийг ньмэдээд “Би энэ хүүхдийг мэдэх юм байна. Одоо харж хандах хүнгүй болж дээ” гээд аваад явсан түүхтэй. Тэр үед ээж минь 10 настай л байсан байх.Самбуу дарга гэртээ очоод гэргий Нямаа гуайд “Машинд хоёр амьтан байгаа чи нэгийг нь оруулаад ир” гэсэн байдаг. Нямаа гуай гараад харсан чинь машины ард нэг жаахан охин, нэг бэлтрэг байсан гэдэг. Арай ч амьтан оруул гээгүй байх гээд охиныг дагуулж орж байсан гэж хожим ярьдагсан. Самбуу гуай ээжийг гэртээ өсгөж хүмүүжүүлээдаймгийн Тамгын газар ажиллаж байхдаа бичиг үсэгт сургасан байдаг. Тэгээд л миний ээжбичээч болж даргын хажууд байнга суудаг ажилтай болсон юм билээ.Хэлсэн ярьсан зүйлээр нь протокол бичдэг байсан гэж үе үе дурсана.

-Удвал гуайн төрсөн нутаг нь Булган аймаг уу. Зарим хүмүүс Өмнөговийнх гэцгээдэг юм билээ?

-Ээж өөрөө нэлээд олон жил болсны дараа яг төрсөн нутгаа олж авахсан гэж зориод хүмүүсээс сураглаж л дээ. Тэгээд Самбуу гуай, Нямаа гуай нартай хамт нутгийн хөгшчүүлтэй уулзаад Булган аймгийн Дашинчилэн сумын Лах уулын өвөр газарт төрснөө мэдсэн гэдэг.Ээж маань төрсөн нутгаа олоод бууцан дээрээ хөрвөөж байснаа их л сэтгэл хангалуун ярина. Тэгж л Булган аймгийн хүн гэдгээ мэдсэн түүхтэй. Нутаг руугаа 1970-аад оны үед биднийг дагуулж очиж байлаа. Ээжийнх нь унасан газар энэ шүү гэж зааж өгч байсан нь санаанд тод үлджээ. Түүнээс хойш бид байнга очдог болсон доо. Одоо ч үр хүүхэд нь жил болгон очдог уламжлалтай болчихоод байна.

-Танай ээжийг төр нийгмийн зүтгэлтэн, эмэгтэйчүүдийн хорооны дарга гэдгээр нь хүмүүс мэднэ. Удвал гэж эрхэм хувь хүнийхээ хувьд, ээжийн хувьд яг ямар хүн байсан юм бол?

-Их дөлгөөхөн, уур уцааргүй хүн байсан. Ялангуяа зохиол бичихдээ дотогшоогоо болчихно. Хүүхдүүдээ зодож хүмүүжүүлж байсангүй. Хааяаханхүний толгойд шууд орохоор хурц үг хэлдэг. Хатуу үг хэлнэ гэдэг хүний тархин дундуур цохиод авахтай адилхан. Биднийгзүггүйтэхээрхажуудаа суулгаадчимхээд авна. Үг хэлэхдээ хатуу донжтой гэж жигтэйхэн.Тэрийг нь манай зохиолчид ч мэднэ. Эмэгтэй хүн яаж олон эрчүүдийг барьж байсан юм бол гэхээр “Дарга бол хүнийг үгээр л хүмүүжүүлдэг байсан” гэнэ. Ажилчдадаа арга хэмжээ авч шийтгэнэ гэж байхгүй. Хэлсэн үгийг ньбиелүүлэхээс аргагүйтийм л хүн. Аймаар хүн юм уу гэхээр тийм биш.Хүнтэй энгийн л амьдрал ярина шүү дээ. Хөдөө, гадаа их явдаг байсан. Их өглөгч хүн дээ. Очсон айл болгоны хүн бүрт юм өгнө. Машиныхаа ард баахан чихэр, боов, алчуур, үнэртэй ус хийчихдэгсэн. Ойр дотнын хүмүүстээ өгөх гэж тэр. Ээж минь ийм л хүн байсан.

-Ажлын албаа хаанаас эхэлсэн бэ?

-Хотодирж суралцаад Өмнөговь аймагтаа буцаж очоод хөдөлмөрийнхөө гарааг “Говийн мэдээ” сониноос эхэлж байсан. Сүүлдээ анхны эрхлэгч ньболж байсан түүх бий. Ээж маань Монголын намын дээд сургууль, Москвагийн намын дээд сургуулийг төгсч байсан юм. Олон улсын эмэгтэйчүүдийн хөдөлгөөний энх тайвны медалийг Монголд хоёр хүн авсан байдаг. Тэрний нэг нь минийээж. Ээж минь Монгол төдийгүй дэлхийд танигдсан хүн байсан. Сүхбаатарын гэргий Янжмаа гуайтай их ойр. Янжмаа гуай 1949 онд ээжид эмэгтэйчүүдийн тэргүүний ажлаа өгснийг түүхээс харж болно. Миний ээж Монголын эмэгтэйчүүдийн хорооны дарга, Монголын зохиолчдын эвлэлийн дарга олон жил хийсэн хүн дээ. Тухайн үед нийгэм ямар байлаа даа. Соёлын өдрүүд гэж байсгээд болно. Айлуудыг цэвэрхэн байлгахын тулд юу эс шаарддаг байв даа. Орондоо цагаан даавуу хийлгэхийг нь хүртэл сургасан үе. Орчин цагийн нийгэмд соёлтой байна гэж юу болохыг алхам бүрээр нь заасан үе шүү дээ. Ард иргэдийг бичиг үсэгтэй болгох талаар тэмцэж эхэлж байсан цаг. Тухайн үед эмэгтэй хүнийг богтлох асуудал бодитоороо байсан. Ээж минь хамгийн анх жендэрийн тэгш байдлын тухай ярьж байлаа. Түүнээс хойш олон сайхан ажил хийсэн дээ. Зорилго нь хүний л төлөө. Ийм агуу сэтгэлтэй ээжийнхүүхэд болно гэдэг миний хувьд иххувь заяа байж дээ гэж боддог. Хажууд нь байж их юм сурсан. Хүнтэй харьцахаас эхлээдбүгдийгсурсан даа. Ажил дээр нь очиход дандаа л олны танил эрхмүүд.Хааяахан манай гэрээрирнэ. Ер нь манайх цэцэрлэг шиг л байдаг байлаа. Хөдөөнөөс ирсэн хүүхдийг гэртээ суулгаж төгсгөнө. Настай хөгшнийг ч авчраадхаламжилна. За тэгээд өнчин хүүхэд тэжээх гээд их л олонтой хүн байсансан. Өнөө эргээд бодох нь ээ миний ээж их агуу хүн байжээ. Хүнийхээ хувьд шүү дээ.

-С.Удвал гуай хэдэнхүүхэдтэй вэ?

-Би ээжээс дөрвүүлээ. Нэг эмэгтэй, гурван эрэгтэй.Том эгч маань өнгөрсөн. Гурван банди л үлдсэн. Би ууган хүү нь.Миний доор хоёр хүүхэд бий. Аав, ээж минь хүүхдүүддээ Өнөдэлгэр, Өнөбаатар, Өнөтэгш, Өнөсайхан гэдэг нэр хайрласан. Манайх 1959-1961 онд Москвад амьдарч байсан юм. Тэгэхэд аав маань Элчин сайдын яамны зөвлөх, ээж маань коммунист намын дээд сургууль төгсч байсан юм. Энд ирээд ээж маань “Төрөлх хэл чинь монгол. Та нар тэртэй тэргүй сурна. “Орос хэл бол ертөнцийг харах толь” гэсэн ээжийн үг өнөө чсэтгэлээс гардаггүй. Бидголцуу л орос ном уншдаг байсан. Ээжбиднийг хажуудаа суулгаж байгаад өгүүллэг юм уу, мэдээг оросоос монгол руу, монголоос орос руу орчуулуулдаг байсан. Үндсэндээ бид монгол, орос хэлээ зэрэг хөгжүүлж байсан.

-Аавынхаа тухай ярихгүй юу. Ээж, аав чинь яаж танилцаж байсан бол?

-Аав маань Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын Багаажав гэдэг хүн. Элчин сайдын намын хорооны дарга, худалдааны яамны орлогч сайд, сайд нарын хороонызааварлагч байсан. Тэр үед одооных шиг ярихгүй шүү дээ. Одоо бодоод байхад бас аав, ээжээсээ асуугаагүй үлдсэн олон зүйл байдаг.

-Ээж тань дайны үед орос цэргүүдтэй хамт нуувчинд байсан гэдэг юм билээ?

-Тийм ээ. КУТВ гээд дорнын Хөдөлмөрчдийн соёлын сургууль гэж байсан. Тэрэнд монголчууд их явдаг байсан үе. Ээжийг байх үед дайн эхлээд оюутнуудыг эндээ хэсэг бай эсвэл нутаг буц гэхээр нь тэндээ үлдсэн гэсэн. Байх хугацаандаа бөмбөг дэлбэрэхээс хамгаалж дээвэр дээр гарчихаад тэсрэх бөмбөг, шатдаг юмнуудыг нь авч шиддэг байсан гэсэн. 1943 он хавьцаа ер нь дайн ширүүслээ гээд нутаг буцчихсан юм билээ. Дайнд биеэрээ оролцож нүх ухах, шархадсан цэргүүдэд тусалж байсан юм.

-“Их хувь заяа” романаар сэдэвлээд “Хатанбаатар” киног хийсэн. Ээж тань зохиолоо яаж бичдэг байв?

-Ээж минь өөрийгөө зохиолч гэдэгт их голдог байсан. Би яах вэ миний дэргэд агуу том зохиолчид бий. Өөрөө их завгүй нийгмийн ажил хийгээд завсар зайгаар нь зохиолоо бичдэг байсан. Ээжийг маань цөөхөн зохиолтой ч их чанартай зохиол бичдэг байсан гэдэг. Тэр үеийн зохиолчид дандаа амьдралаас ургуулж бичдэг байсан. Ээжийг зохиолоо бичээд явж байхад нь зун дагаж явж байсан л даа. Зогсоод амрах болохоор машинаас нэг олбог гаргаж ирээд хөлөө жийгээд юм бодоод бичээд суучихдаг байсан. “Үер”, “Хүргэн хүү” киноны зохиолыг бичсэн.

-Монголын зохиолчдын эвлэлийг толгойлж байхдаа зохиолчдод ээж шиг нь хандаж байсан гэж домог шиг яригддаг…?

-Ээж маань Зохиолчдод байр бариулах гэсэн чинь дарга нар нь эсэргүүцсэн гэсэн. Манай зохиолч нарт зохиолоо суугаад бичих байр бариад өгөөч гэсэн байдаг. Танай тэр зохиолч нар яадаг юм архиа ууж байгаад л сааданд модны дор хэвтэж байгаад зохиолоо бичнэ биз гэж хэлж байсан юм билээ. Тэр үедзүтгэсээр байгаад одоогийн СУИС-ийн ард МЗЭ-ийн байрыг бариулж өгч байсан түүхтэй. “Би зохиолчдоо орох оромжтой болгочихлоо. Тайван суугаад зохиолоо бичиж байг” гэж байсан нь санаанаас гардаггүй.“Одоо эмэгтэйчүүддээ байр бариулах юмсан” гэж явж байгаад амжаагүй.

-Ээжээс тань үлдсэн үнэт өв юу байна?

-Ээжийн маань сайхан ном, зохиолууд байна даа. Би ээжийнхээ номыг шинэчилж хэвлүүлээд найзууддаа тараасан.Хүүхдүүддээ уншуул гэсэн юм. Тэгсэн хүүхдүүд ньих сонирхож байна гэсэн. Энэ чинь Монголын түүх шүү дээ. Ээж маань дурсамжаа бичиж чадаагүй.Яг бичих гэж байтал хүнд өвчин тусаад бичиж чадаагүй л дээ. Миний ярьсан яриа бол Монголын түүхийн нэг хэсэг болно гэдэг байсан. Асар их хөдөлмөрлөөд бичиж чадаагүй учраас их харамсдаг юм билээ. Би бүх эмэгтэй зохиолчдыг цуглуулаад ээжийн дурсамжийг бичээд өг гэж хүссэн юм. Тэгээд зохиолчС.Оюунаар дурсамж бичүүлж байлаа.

-Хэр сайхан хүүхэн байв. Олон эмэгтэйчүүд даган дуурайдаг байсан гэж сонссон юм байна?

-Ээж минь их урт үстэй байсан юм. Үсээ их гоё хэлбэртэй болгож, сайхан янзалдаг байсан. Тухайн үед хүүхнүүд их дуурайдаг байсан шүү. Ээжийг дуурайгаад үсээ толгой дээрээ овоолчихно. Гадаад, дотоодоор их явдаг учраас энгийн үед өмсөх хувцас, костюм, дээлнүүд авч явдаг байсан. Одоо эргээд бодоход их гоё хувцасладаг байжээ, миний ээж.

– Үр хүүхэд нь хожим Удвал сан байгуулсан. Сангийн хүрээнд ямаражил хийдэг вэ?

-Ээжийг өнгөрсний дараа 2001 онд хүмүүсийг цуглуулаад “Удвал” санг байгуулж байлаа. Сангийнхаа хүрээнд бэлэг дурсгал цуглуулаад ээжийнхээойг хийсэн юм. Дурсгалын бэлгээ орон нутагт тараагаад өгчихсөн. Заримыг нь Булганы музейд өгсөн дөө. Ээжийнхээ ойн баярыг хийхдээ зохиолчдыг цуглуулаад Дашинчилэн, Булган, Эрдэнэтээр авч явсан юм. Д.Цоодол, Ш.Дулмаа, Д.Төрбат зэрэгзохиолчидтой хамтарч яруу найргийнуралдаан зохион байгуулж байлаа. Ер нь тэгш ойг нь сайхан тэмдэглэдэг. Одоо 2020 онд 100 жилийн ой нь болно.

Ээжийн бие таарууүед манайх Оросын элчингийн урд байранд байсан юм. Тэр үед ээжнамайг дуудлаа. Очсон чинь“Богд уулаа нэг харчихмаар байна” гэдэг юм. Өргөөд уул харуулсан чинь санаа алдаад харж байсан нь санаанаас гардаггүй. Өвчтэй байхад нь ээжтэй уулзах гэсэн хүн олон. Яг тэр хэцүү үед ээжнадад “За миний хүү, ээж нь хүнд муугаа үзүүлмээргүй байна” гэж билээ.Бас л санаанд хадагдсан үг. Ээжтэй уулзахаар ирсэн хүмүүс намайг “Ямар хатуу сэтгэлтэй хүүхэд вэ” гэж загнаж байсан нь бас санаанаас гардаггүй юм. 1991 онд 70 насандаа ертөнцийн мөнх бусыг үзсэн. Ш.Сүрэнжав гуай тэр үеднадад нэг сайхан үг хэлж билээ.“Ээжийн чинь өгүүллэг дунд Нарны дор би мөнх оршино гэсэн үг бий шүү”гэж хэлж байсныг нь мартах аргагүй л дээ. Сайхан үг.Битэр үгийг нь гантигчулуун дээрсийлж үлдээсэн.

С.АРИУНЖАРГАЛ

Сөүлийн их сургуульд эмчилгээний сэтгэл судлаачаар ажилладаг И Мин Кюгийн “Хүн өөрийгөө нэг л хувь өөрчлөхөд амьдрал боломжоор дүүрэн” ном олон хэлээр хэвлэгдэж, шилдэг борлуулалттай номоор шалгарч байсан. Би яагаад ингэж амьдарч байна вэ гэж өөрөөсөө асуух үе хүн бүрт л тохиолддог. Ийнхүү сэтгэл хангалуун бус үедээ өөрийгөө ажиглавал хэд хэдэн дүгнэлтэд хүрнэ. Юуны түрүүнд өөртөө асуудал байгааг хүлээн зөвшөөрч ойлгох хэрэгтэй юм байна. Асуудал юунд байгааг ойлгохгүй, асуудал байгааг хүлээн зөвшөөрсөн ч үүнийхээ учир шалтгааныг гаднаас хайж,бусдыг буруутгаж орхивол өөрчлөгдөх аргагүй. Өөрөөр амьдрахыг хүсч байна уу гэж өөрөөсөө асуугаарай. Тийм гэж хариулбал жинхэнээсээ юу хүсч буйгаа олох хэрэгтэй.

Эхлээд биднийг хүрэхийг хүсч байгаа газраас маань тэс өөр чиглэлд хөтөлдөг бодол, үйлдэл юу болохыг таньж мэд. Харин шалтгааныг олсны дараа яах ёстойг энэ номд өгүүлжээ. Үр дүнг өөрчлөхийг хүсч байвал заавал учир шалтгааныг өөрчлөх учиртай гэнэ. Гэвч үүний тулд амьдралаа 180 хэм өөрчлөх ёстой гэсэн үг биш. Харин ч эсрэгээрээ үзэл бодлын нэгхэмийн өөрчлөлт ба үйл хөдлөлийн өчүүхэн өөрчлөлтамьдралыг чиньэргүүлэх хүч гэдгийг зохиогч хэлэхийг хүсчээ.

Шинээр эхлэхэд хэзээ ч оройтдоггүй гэдгийгзохиогч давтан давтан сануулдаг. Агуу их ололт амжилтбол зорилтоо чиглэн системтэйгээр явж, бууж өгөлгүй эцэс төгсгөлгүй хичээсний үр дүн гэнэ. Үг хайрлахгүй магтсан хүмүүст хандан агуу ихМикеланджело “Одоогийн түвшинд хүрэхийн тулд хичнээн шаргуу ажилласныг та нармэдсэн бол би огт агуу харагдахгүй байсан” гэж хэлсэн гэдэг. Хөдлөхийн өмнө хүрэх газраа тогтоох учиртай. Өөрөөр хэлбэл зорилго тодорхойбол учир шалтгаан хүчтэй болж, зорилгоо биелүүлэх боломж өндөрсөх аж.Том болоод ямар хүн болох вэ гэж томчууд хүүхдүүдээс асуудаг. Зорилго чухал гэж эцэг эхчүүд хүүхдэдээ захидаг ч өөрсдөө болохоор “Болох бүтэхээрээ л амьдаръя” хэмээн амьдралаазөнд нь орхидог. Зорилготой болсны дарааирэх үүрэг хариуцлагаасхүмүүс түвэгшээдэг. Эрүүл мэндээ бодоодөглөө эрт босоод гүйнэ гэж өөртөө зорилго тавьсан ч өглөө нь ахиад жаахан унтмаар санагдаад, гүйхэд шаардагдах хичээл зүтгэлийг гаргахаас залхуурч орхино.Гэтэл амжилтанд хүрсэн хүмүүсийг судлахад бүгд л хатуу чанга зорилготой, түүндээ төвлөрсөн хүмүүс байжээ.

Авирч чадахгүй мод руугаа харах ч хэрэггүй гэсэн зүйр үг байдаг гэнэ. Энэ нь монголчилбол “Хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жий” гэдэгтэй дүйх утга. Хязгаар,хүрээнээсээ халих хэрэггүй гэсэн үг. Үнэн сонсогдож байгаа биз. Гэтэл зохиолч авирч ч үзэлгүйгээр авирч чадахгүй мод гэж хэлэх эрх байхгүй гэжээ. Хюндэй компанийн ерөнхийлөгч агсан Жон Жү Ён боломжгүй гэж хариулж байгаа ажилтнуудаасаа “Хийж үзсэн юм уу” гэж асуудаг байжээ.

Алдахгүйгээрамьдрах цорын ганц арга бол юу ч хийхгүй байх. Гэрээсээ гарвал бүдэрч унаж, машинд шүргүүлж болно. Гэхдээ тэглээ гээд насаараа гэртээ шигддэг хүн үгүй. Түргэн хоолны сүлжээ KFC-г үүсгэн байгуулагч Колонел Сандерс 66 насандаа бизнесээ эхлээд 70 нас нилээн гарч байж баяжсан. Тэрбээр шарсан тахианы бизнес хийхийг хүсч улс орон даяар явангаа хоол хийх аргаа зарахаар чармайжээ.Олон хүн “Хэзээ ч бүтэхгүй” хэмээн “Эртхэн боль” гэж зөвлөж байв. Тэрбээр 1009удаагийн татгалзсан хариу сонссоныдараа зөвшөөрсөн хариу авсанаж. Үгүй гэдэг үг сонсох бүртээ “За” гэдэг үг рүү нэг алхам ойртлоо гэж бодохыг зохиолчзөвлөжээ. Олон хүн зорилт гэхээр асар том, алс хэтийн зүйл байх ёстой гэж боддог. Тэгвэл сэтгэл судлаачид биелэх боломжтой зорилго тавихын тулд смарт дүрмийг ашиглахыг зөвлөдөг. Энэ нь тодорхой, хэмжих боломжтой, үйлдэл төвтэй, бодитой, тодорхой цаг хугацаатай байх ёстой гэнэ. Хэзээ нэгэн цагт баян болно гэсэн зорилго байж таарахгүй. Зорилттодорхой байх тусам хүрэх боломж өндөр болно. Жишээлбэл “Би 35 нас хүртлээ 20 сая төгрөг хуримтлуулна” гэсэн зорилго тавьж болно. Жин хасахаар шулуудсан хүн зорилтоо зөвхөн турах гэж тавьсан бол биелэхгүйбайх магадлал өндөр. Харин үүний оронд турах гэдэг хэмжих боломжгүйзорилтыг“Нэгдүгээр сард нэг килограмм, таван сард 5 килограммхасна” гэсэн хэмжих боломжтойзорилт болгон өөрчилбөл биелэгдэхмагадлал нэмэгдэнэ. Үйлдэл төвтэй зорилт байх учиртай. “Найрсаг хүн болно” гэхийн оронд “Өдий хүртэл мэндлээгүй хөршүүдтэйгээ өдөр бүр инээмсэглэн мэндлэнэ” гэвэл өөр байгаа биз. Архинд донтогчдын цуглааны хамгийн гол уриа нь “Зөвхөн өнөөдөр уухгүй байя”. Ерөөсөө уухгүй байя гэсэн шийдвэр нь маш хүнд дарамт болж төлөвлөгөөнөөсөө ухрахад хүргэж болно. Харин үүний оронд “ганцхан өдөр” гэдэг хэрэгжих боломжтой зорилт тавибал архинаас зай барихад амархан. Зорилго тодорхой цаг хугацаатай байх хэрэгтэй юмбайна. “30 насхүртлээ 100 сая төгрөг хуримтлуулна” гэж шийдсэн бол өнөөдөр 1000 төгрөг ч болов хадгалах хэрэгтэй.

Б.ЯНЖМАА

Нутгийн цэнхэр ууланд нь

Униар будан хөшиглөж байгаа даа

Нуурын шувууд ганганан нисэхэд

Ухаант ээж минь уймрах вий дээ…

Сэтгэл минь яарах юм

Ээжээ зүүдлэх юм

Санчиг буурал ээж минь

Байн байн бодогдох юм даа… хэмээн эгшиглэмэгц сэтгэлийн гүнд хүрч цээжинд “нэг юм” тээглэх шиг, хоолой зурах ч шиг болдог энэ дуу бол “Чингэс хаан“ хамтлагийн ахлагч, гавьяат жүжигчин Дашзэвэгийн Жаргалсайханы “Ээждээ яарсан сэтгэл” хэмээх дуу юм. Энэ дуу зүрх сэтгэлийн тэртээх гүн цүнхээлд, хүний ухамсрын дайдын дайдад шурган ороход сэтгэл оюун чичирхийлдэг билээ. Д.Жаргалсайхан гуай энэ дуугаа ээждээ зориулж зохиожээ. Харин ээж нь “Хүүгийнхээ бүтээлүүд дотроос аль дуунд нь хамгийн дуртай вэ” гэх гэнэн гэмээр асуултад маань “Ээждээ яарсан сэтгэл”-д нь гэж хариулсан юм. Тэрбээр Монгол Улсын гавьяат багш Гаадангийн Бадам гуай. “Мартын 8” ойртож буй энэ өдөр орчлонгийн сайхан ээж Бадам гуайтай уулзаж үр ач, гэр бүл, ажил амьдралынх нь сониноос хуваалцлаа. Бадам гуай Увс аймгийн Тэс сумын уугуул гэнэ. Дунд сургуулиа төгсөөд урлагийн сургуульд сурахаар Улаанбаатарт иржээ. Түүний хань Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, нэрт уран барималч Чимидийн Дашзэвэг гуай. Урлагийн сургуулийн баримлын ангид Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумаас ирсэн залуу хөвгүүн Дашзэвэг, хөгжмийн ангид Увс аймгийн Тэс сумаас ирсэн Бадам хэмээх хөөрхөн бүсгүйтэй танилцаж, сэтгэл нийлэн гэр бүл болжээ. “Монгол орныхоо зүүн, баруун зүгийн хоёр хүн нийлэв дээ, бид хоёр” хэмээн Бадам гуай тэр холоос яриагаа эхэллээ. Хол нутгийн хүнтэй ханилав гэж тухайн үедээ нутгийн ахан дүүс тийм ч дуртай байгаагүй ч залуу хос тэр мэтийг ажралгүй туулж таван хүүхдийн эцэг эх бололцон тавин таван жил ханилжээ. Бадам гуай анхны хүүхдээ хорин хоёртойдоо төрүүлсэн гэнэ. Дөрвөн хүү, нэг охин төрүүлсэн дархан бэр аж. Энэ гэр бүлийн бахархах нэгэн сонин гэвэл, аав, ээж, хүү гурван гавьяат цолтонтой. Тэгэхдээ эхлээд хүү Жаргалсайхан нь гавьяат жүжигчин болжээ. 1998 онд. Дараа жил нь 1999 онд Дашзэвэг гуай урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цол хүртэхэд Монголын урчуудын эвлэлийн үе үеийн удирдлага болох таван хүн баяр хүргэхээр гэрт нь зочилж очоод “Бид мэргэжлийн алдаа гаргажээ. Хүүгээс тань өмнө танд гавьяат өгөх байсан юм” хэмээн цагаахнаар инээлдэн хөхрөлдөж байсан гэнэ. Үүнээс хойш хэдхэн жилийн дараа 2009 онд Бадам гуай гавьяат багш цол хүртжээ.

Нэрт уран барималч Ч.Дашзэвэг гуай XX зууны Монголыг бүхэлд нь илэрхийлэх урлагийн бүтээлүүдээрээ цаг цагийн салхийг сөрөн өнөд орших эрхэмсэг оршихуйг бүтээсэн нэгэн билээ. 1962 онд Улсын баатар Ц.Олзвойн хөшөөг Ховд аймгийн Манхан суманд, 1964 онд Улсын баатар Т.Борын хөшөөг Өмнөговь аймгийн Цогтцэций суманд, 1966 онд Ард Аюушийн хөшөөг Ховд аймгийн Ховд хотод, 1967 онд Улсын баатар Х.Дамбын хөшөөг Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр суманд, 1968 онд Улсын баатар Л.Даваадоржийн хөшөөг, 1969 онд Улсын баатар Б.Тэгшээгийн хөшөөг Ховд аймгийн Чандмань суманд,1970 онд Улсын баатар Бэгзийн Гивааны хөшөөг Увс аймгийн Улаангом хотод, 1970 Улсын баатар Лхагвадоржийн хөшөөг Булган аймгийн төвд бүтээсэн байдаг. Энэчлэн үндэстний оюун санааны үнэт зүйл болох эх оронч үзлийг илэрхийлсэн уран баримлын бүтээлүүд нь тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч Г.Амарсанаагийн хөшөө, партизан Д.Содномдаржаагийн хөшөө, төр нийгмийн зүтгэлтэн Б.Элдэв-Очирын хөшөө хэмээн үргэлжилнэ. Ч.Дашзэвэг гуайд 2007 оны гуравдугаар сарын найманд нийслэлээс “Ачлал буянт аав” өргөмжлөл, гэр бүлийн сайн сайхны төлөөх нэгэн төрийн бүс байгууллагаас эдний гэр бүлд “Шилдэг гэр бүл” гэсэн өргөмжлөл гардуулсан нь Бадам гуайн ажлын өрөөнд дэлгээстэй байх аж. Бадам гуай пионерийн удирдагчаар 1970-1989 он хүртэл ажилласан гэнэ. Пионерийн удирдагч гэдэг нь одоогийн амьдралд нийгмийн ажилтан гэсэн үг юм даа гэж тайлбарлаж өгсөн. “Пионерийн удирдагч, эвлэлийн хорооны дарга хоёр бол сургуулийн захирлын гол туслах, баруун гар талд нь л суудаг хүмүүс байлаа. Хүүхдүүдийн сурлага хүмүүжил, эцэг эх, ар гэрийн аж байдал гээд пионерийн удирдагчийн анхаарлын гадна үлдэх зүйл нэгээхэн ч байдаггүй байв.Би 53 нас хүртлээ улаан бүчээ зүүж пионерийн удирдагчаа хийсэн” гэж сонирхуулсан юм.

Хүүхдүүдээ багаас нь хөдөөгийн амьдралд ойр өсгөж, зуны амралт эхлэх бүр аав ээждээ туслуулахаар Хэнтийн Өмнөдэлгэр рүү явуулдаг байсан гэнэ. Тэрбээр “Өвгөн маань их алсын ухаантай хүн байсан. Хүүхдүүдээ төрсөн нутагтаа, малд ойр өсгөсөн. Одоо манайх хөдөөнөө малтай. Тэмээнээс бусад нь бий. Малчин авч ажиллуулдаг юм.Миний хүүхдүүд хөдөөний амьдралд багаасаа ойртсон учраас хэн нь ч байсан очоод хадлан бордоогоо хадах зэрэг малын ажилд тусалдаг юм” гэж байв. Тэнд дөрвөн хүүхэд нь дөрвүүлээ гэртэй, өөрөө гэртэй, цагаан идээний нэг гэртэй, ингээд зургаан гэр байж байдаг гэнэ. Тэндээ тарагны ааруул, шар тос гээд төрөл бүрийн идээ цагаа бэлддэг байна. Зунд зочин ихтэй, ах дүүс, хүүхдүүдийнх нь найз нөхөд гээд хөл тасардаггүй байна. Хүүхдүүдээ “хамгийн гол нь их ажилсаг” гэж магтаж байлаа. Бидний яриан дундуур утасны дуудлага орж ирлээ. Бадам гуай уучлалт хүсээд утсаа авав. Тэгээд “Хоёр хүү маань малчинтайгаа уулзаж, ажил төрөлд нь туслахаар өнөөдөр хөдөө явж байна, манайхаар орчихоод замдаа гарч байна гэнэ ээ. Батсайхан, Баярсайхан хоёр маань” гэж сонирхуулав. Хүү Батсайхан нь ч бас сайхан дуулдаг, труба хөгжим тоглодог гэнэ.Жаргалсайхан, Батсайхан, Баярсайхан, Энхсайхан, Энхтуяа гэхчлэн дандаа “сайхан”-тай юм уу “энх”-тэй нэр хүүхдүүддээ хайрлажээ. Харин ач зээ нарт нь Жаргалсайхан нь нэр хайрладаг гэнэ. Миний хүү ах эгч дүү нарынхаа хүүхдүүдэд их өвөрмөц содон нэр бодож өгдөг юм гэж байв. Эдийн засагч, геологич, хөгжимчин гээд үр хүүхдүүд нь янз бүрийн мэргэжил эзэмшжээ. Ач зээ олуулаа, хүн үр хүүхдээ тоолдоггүй юм гэнэ лээ. Бүгдээрээ сайн сайхан амьдарч байна гэсэн юм. “Чингэс”-ийн Жагаа буюу Жаргалсайхан гуайн хөгжмийн анхны багш нь ээж нь байжээ. Нийслэлийн зургадугаар сургуульд дуу хөгжмийн багшаар ажиллаж байхдаа хүүдээ анх ноот заасан тухайгаа ярьсан юм. Сурлага сайтай, математик, физик их сонирхдог хүү маань том болоод барилгын инженерийн сургуульд Орост сурахаар явсан боловч аргагүй л урлагт татагдаад сургуулиа орхиж ирээд л “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагт орчихсон юм гэж байв. Хүү нь багадаа өдрийн тэмдэглэл уйгагүй хөтөлдөг хүүхэд байжээ. Цэцэрлэгт байхад нь 250 төгрөгөөр гармон хөгжим авч өгч хөгжимд дурлах эхлэлийг тавьсан байх гэж мөн ярьсан. Бадам гуай хүүхдүүдээ цэцэрлэгт байхаас эхлэн гэртээ ханын сонин гаргаж, “шилдэг”-ээр тодруулан, ханын сониныхоо тэргүүн нүүрийг зориулан урамшуулдаг байжээ. Ингэж урамшуулах нь хүүхдэд их сайнаар нөлөөлдөг гэж насаараа боловсролын салбарт хүүхдүүдийн дунд ажиллаж ирсний хувьд онцолж байв. Бадам гуай өдгөө ная дөхөж яваа хэрнээ хөгжилтэй, бас эмх цэгцтэй яриа хөөрөөтэй нэгэн юм. Биеэ авч явах өндөр соёлтой, түүнээ өдгөө ч гээгээгүй нь гайхалтай аж. Тэрбээр Монголын их дээд сургуулиудын оюутны дотуур байрны консерциумын зөвлөх багшаар ажилладаг юм байна.Аав ээжийнхээ тухай, ажлынхаа найз нөхдийн тухай, үр хүүхэд ач зээ нарынхаа тухай, одоо дунд нь бужигналдаж, аав ээжээсээ хол амьдарч байгаа оюутнуудад ээжийнх нь оронд хэрхэн ээж болж яваа тухайгаа олон сонин сайхныг хуваалцсан юм. Цэргийн алба гурван жил байх үед гурван хүү нь цэрэгт мордож,Жаргалсайханыгаа Амгалангийн цэргийн ангид, Батсайхан Баярсайхан хоёрыгооЗүүнбаянгийн хилийн цэрэгт үдэж байжээ. Манай рок хөгжмийн домогт дуучин Жаргалсайхан наяад оны цэрэг гэдэг. Тэрбээр цэргийн албанд мордсон үеэ дурсан нэгэн хэвлэлд ийн ярьсан нь соньхон байдаг. “1983 оны зургадугаар сарын 22-нд цэргийн дамжингаас бүхээгтэй ногоонд ачигдан 1000 цэргийн карантин дээр ирж байсан азарган ширүүн бороотой шөнийг би яаж мартах вэ. Биднийг угтаж авсан бага дарга, цэргүүд бүгд майхан ногоон цув өмссөн нь усархаг бороотой тэр шөнийг бүр ч сүртэй харагдуулж билээ. Ингэж “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн гоцлол дуучин, гитарчин Д.Жаргалсайхан цэрэгт очсон юм. Цэрэгт ирсэн анхны шөнөөс эхлэн, сонирхож, сонжиж харах олноор хүрээлүүлсэн. Намайг ямар цэрэг болсныг харах гэж дуг нойрондоо дугжирч байсан бага дарга, офицерууд хүртэл ирсэн байж билээ” гэж. “Чингэс хаан” хамтлагийн ахлагч, хүү Жаргалсайханых нь дуулсан, Ц.Бавуудоржийн шүлэг, Л.Балхжавын хөгжим “Гүрэн Монгол чинь хүлээнэ” дууны клипэнд сүүн цацлаа өргөн зогсоо ягаан дээлтэй ээжийн дүр гардгийг уншигчид санаж байгаа байх. Рок попынхон өөрсдийн клипэнд Бадам гуайг хааяа урьж тоглуулдгийн нэг нь энэ ажээ.

Сувдан цэнхэр ууланд нь

Сүүмэлзэх саран хоноглож байгаа даа

Хүүгээ элгэндээ санан тээсээр

Хөөрхий ээж минь бэтгэрэх вий дээ

Сэтгэл минь яарах юм

Ээжээ зүүдлэх юм

Санчиг буурал ээж минь

Байн байн бодогдох юм даа хэмээн өөрт нь зориулан зохиож дуулсан хүүгийнхээ энэ дууг сонсох бүртээ Бадам гуай өөрийнхөө ижийг бас л үгүйлэн санадаг байх даа гэж бодогдоно.

Н.ПАГМА

Улаанбаатарыних сургуулийн монгол хэл, уран зохиолын тэнхимийн эрхлэгч, хэл бичгийн ухааны доктор, профессор Г.Билгүүдэйтэй ярилцлаа.

-Таны аавыг эрдэмтэн, зохиолч, утга зохиолын онолч, шүүмжлэлч, аман зохиол судлаач , орчуулагч гэдгээр нь монголчууд андахгүй.Аавынхаа удам угсаа, нутаг усыг сонирхуулаач?

-Аав минь удам дамжсан бичгийн хүн л дээ. Өвөө маань Шанжмятав гэдэг хүн байсан. 1880 онд төрсөн хүн. 1933 оны намар 53 настайдаа нас барсан гэдэг. Нутагтаа их мундаг бичээч гэгддэг байсан юм билээ. Бичээч нар дундаасаа гаргацтай сайхан бичдэгээрээ гойд ялгарсан хүн байж. Нутаг усны хүмүүсийнхээ өмнөөс зарга хийхдээ гаргууд хүн гэж дуулсан. Аав минь Шанжмятав гэдэг хүний найман хүүхдийн хамгийн бага нь. Өвөөгийн аав нь Цэвэг-Очир гэж хошууны захирагч хүн байсан гэдэг. Мөн л бичиг үсэг сайтайгаараа гайхагдсан хүн байж. Түшээт хан аймгийн улс. Хошуу ньДайчин вангийн хошуудын урд талд. Булган аймгийн Могод, Сайханы урд хэсэг, Хишиг-Өндөр, Гурванбулагийн хойд хэсгийг хамарсан том хошуу байсан гэдэг. Аавын удамд хиа хүн хүртэл байсан юм билээ. Бичиг үсэгтэй хүн л ноёныг дагаж таарна. Цэвэг-Очир гэж хүний аав нь Гомбо бичээч гэдэг хүн байж. Гэхдээ баримт муутай. Нэг сонин түүх бий. Хишиг-Өндөрийн сургууль 1924 онд байгуулагдахад анхны багшаар нь миний өвөө ажиллаж байсан баримт байдаг. Нэг жил багшлаад халагдсан байдаг юм. Авзагын хүрээний 16 хүүхдэдхичээл заадаг байж. Ах ламынхаа хашаанд монгол гэр бариад өнөө 16 сурагчаа ээлжээр дуудаж монгол бичиг заадаг байсан баримт бий. Богдод тоглосон Нямын Цэгмид гуай анхны сурагчдынх нь нэг. Марк цуглуулдаг Болдхэтийн аав Сэрээтэр гуай бас анхны шавь нь. Одоо Хишиг-Өндөрийн сургууль аавын нэрэмжит болсон.

-Аав, ээжээс хэдүүлээ вэ?

-Ээжминь жирийн л нэг ажилчин хүн байсан. Алдар нь Дулмаа. Архангай аймгийн Хашаатын хүн л дээ. Бид аав, ээжээс зургуулаа. Том гурав нь эмэгтэй. Наранцэцэг, Саранцэцэг, Солонгос гэсэн нэртэй. Бага гурав нь эрэгтэй. Бэрхээдэй, Билгүүдэй, Бүрэндэй. Эгч нар маань бүгд тэтгэвэртээ суусан. Том эгч залуудаа худалдагчаар ажиллаж байсан юм. Кранчийн курст хүртэл сууж байсан хүн. Хоёр дахь эгч нийтийн хоолны технологич мэргэжилтэй. Энэ мэргэжлийн анхны төгсөлт нь. Төмөр замд ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан. Аав, ээж хоёр минь бага эгчийг хамаатныдаа өргүүлсэн. Биддотно харилцаатай байдаг. Аав Солонгосын дайн дуусаад удаагүй үед Хойд Солонгос руу яваад ирсэн юм. Яг ирэх үед нь төрсөн учраас Солонгос гэсэн нэр өгсөн гэдэг. Эдийн засагч мэргэжилтэй. Одоо Хөвсгөлийн Рашаантад амьдардаг. Том ах зураач. Дүү маань компьютерийн чигийн хүн.

-Эрдмийн хүний ажил цаг наргүй, үр хүүхэд гэр бүлдээ зарцуулах цаг тэр бүр гардаггүй гэсэн үгийг олон хүнээс сонсч байсан. Таны аав хүүхдүүддээ хэр цаг гаргадаг байсан бэ?

-Ер нь их анхаарна шүү. Тэг ингэ гэж зааж зааварлаад байхгүй ч биеэрээ үлгэрлэнэ. Манайх хоёр өрөө байртай. Аав жижиг өрөөнд юмаа бичээд суучихна. Шөнийн нэг, хоёр цаг хүртэл сууж ажилладаг хүн байсан юм. Аавын энэ хичээнгүй чанар бидэнд үлгэр болсон.

-Ш.Гаадамба гуайзохиолчдоос хэнтэй илүү дотно нөхөрлөдөг байсан бэ?

-Ц.Дамдинсүрэн гуайтай.

-Ц.Дамдинсүрэн гуайн шавьгэдэггүй билүү?

-Тийм харилцаатай байгаагүй. Аавыг их сургууль төгсөх үед нь буюу тавиад оны эхэн үед Ц.Дамдинсүрэн гуай зохиолчдын хорооны дарга, “Цог” сэтгүүлийн эрхлэгчээр ажиллажбайсан. Танилцаагүй байх үедээ Дамдинсүрэн гуайн хүн гэгдэх болсон л доо. Утга зохиолын хүрээнд дэгдсэн маргаанд оролцсон гэдэг юм. Тэр үед Ц.Дамдинсүрэн гуай “Бух Гомбо” гэдэг өгүүллэг бичиж л дээ.Амьдралд байдаггүй юм бичлээ, Дамдинсүрэн эрдэмтэн болсондоо эрдэж дэмий зүйл хийж байна, сайн зохиол бишгэх мэтээр шүүмжилж эхэлсэн гэдэг. Тэр өгүүллэгээр далимдуулж Ц.Дамдинсүрэн гуай руу хэвлэлээр дайралт хийж эхэлсэн байдаг. Их ч олон хүн шүүмжбичсэн юм билээ.Тэр үед аав “Уран шүүмжлэлийн нэгэн хэтэрхийллийн тухайд” гэсэн нэртэй шүүмж бичсэн юм. Амьдрал дээр янз бүрийн юм байж болно, энэ үүднээсээ ийм өгүүллэг байж болно, яагаад ийм хүн байж болохгүй билээ гэсэн утгатай. Шүүмж судлалын нэр томьёонд “Бух Гомбын маргаан” гээд орчихсон байдаг. Аав ганцаараа Дамдинсүрэн гуайн өгүүллэгийг өмөөрч бичсэн юм. Энэ үеэс хойш Гаадамба бол Дамдинсүрэнгийн үнэнч шавь нь, Дамдинсүрэн захиалга өгч шүүмж бичүүлсэн гэх мэт яриа гарсан. Үнэн хэрэгтээ танихгүй, мэдэхгүй үедээ бичсэн шүүмж л дээ. Дараа нь танилцаад насаараа нөхөрлөсөн улс. Дамдинсүрэн гуай аавд хэд хэдэн номоо дурсгасан байдаг. Монгол бичгээр гүйлгээ, сайхан бичнэ. “Сайн нөхөр Гаадамбадаа дурсгав” гэсэн үг л бичнэ. Шавь гэсэн үг байхгүй. Ц.Дамдинсүрэн, Ш.Гаадамбын бүлэг гэж зохиолчдын дунд ярьдаг. Бүлэг биш л дээ, энэ хоёроос өөр хүн байхгүй. Үнэндээ үзэл бодол нь таардаг байсан хэрэг. Зохиолыг нь муу байхадсайн гэж магтсан хэрэгбиш л дээ. Шүүмж даахаар юмтай байсан учраас энэ өгүүллэг өнөө хэр мартагдаагүй. Гэтэл тэр үед “Бух Гомбо”-ын талаар гарсан ихэнх шүүмж зохиолыг биш, зохиол бичсэн хүмүүсийг нь яриад байсан хэрэг. Цаад утга санаа нь Дамдинсүрэн гуайг Зохиолчдын хорооны даргаас буулгах зохиолчдын дайралт байсан юм. Аав энэ хандлагыг анзаарсан учраас шүүмж бичсэн. Ингэж л холбогдсон улс.

-Санаснаа шууд хэлдэг зан ньэргээд олны дургүйцлийг төрүүлдэг байсан болов уу гэсэн өнгө намтраас нь анзаарагддаг?

-Аав шударга хүн байсан. Зөв юмыг буруу болгох гээд байгаа улсыг тэвчихгүй. Утга зохиолын амьдралд тийм зүйл байсан хэрэг л дээ. Жараад онд их сургуулийн багш байхдаа утга зохиолын дугуйлан удирдаж ажиллуулдаг байсан юм. Их сургуулийн монгол хэл, уран зохиолын ангийнхнаас гадна ямар ч сургуулийн оюутан суух боломжтойдугуйлан байсан. Өнөөгийн алдартай зохиолчид бүгдээрээ л тэр дугуйлангаас төрсөн. Их сургуулийн багшийн ажлаас халсан гол шалтгаан нь энэ дугуйлан.Зохиолчдын хорооны даргын үгэнд “Тэнхимийн эрхлэгч байж залууст буруу юм ярьдаг” гэсэн утгатай өгүүлбэр хүртэл байдаг юм. Чөлөөт уран зохиолыг сурталчилсан, үгүйсгэх үзэл баримталдаг гэх мэтээр өөлдөг байж. Ийм шүүмжлэл явсаар намын шийтгэлээр аавыг багшийн ажлаас нь халсан байдаг. Буруугаа ойлгохгүй, залуусын хүмүүжилд хайнга хандлаа гэсэн шалтгаанаар. Аав жараад онд “Зохиолчийн хөдөлмөр” гэсэн ном гаргасан юм. Монголын зохиолд өндөр шаардлага тавиад байсан хэрэг л дээ. Жинхэнэ зохиол ийм байх ёстой гэж. Загварын муу зохиол гэж ярина. Утга зохиолд загвар, схемчилсэн зохиолууд байсан. Ихэнх зохиолдмундаг ажилчин байж л байдаг, тэр хүн яагаад ч тийм болчихсон юм бүү мэд. Дугуйланд ийм маягаар зохиолуудыг муу, сайн гэж ярина. Тэр нь зохиолчдын байгууллагад хүрч, хэсэг зохиолчийн дургүйг хүргэсэн хэрэг.

-Жараад онд Ч.Лодойдамба зохиолчтой хэвлэлээр айхтар маргасан гэсэн яриа байдаг. Тэр ямар учиртай юм бэ?

-Тавиад оны маргааны үргэлжлэл байгаа юм. Ч.Лодойдамба гуай Соёлын сайд байхдаа Д.Нацагдоржийн “Ламбугайн нулимс” өгүүллэгийн тухай “Нэгэн гайхамшигтай өгүүллэгийн тухай” гэсэн өгүүлэл бичсэн байдаг юм. Хүрээний явдалтай хүүхэнд хууртагдсан ламын эмгэнэлийг үзүүлжээ гэсэн утгатай. Харин аав “Нэгэн гайхалтай өгүүллийн тухай” гэсэн гарчигтай шүүмж бичсэн. Ламыг хошин шог дүр гэсэн утгатай. Гэтэл Ч.Лодойдамба гуай “Баримт түшиж ярих сайхан” гэсэн хариу бичсэн байдаг. Аав “Буцаагаад хариу бичих гэсэн чинь дээрээс зогсоосон” гэж ярьдаг байсан.

-“Монголын нууц товчоо”-ны нууцыг тайлсан хүн, энэ мундаг сурвалжийг утга зохиол талаас нь Ш.Гаадамбаас илүү гарч судалсан хүн байхгүй гэдэг. Яагаад “Монголын нууц товчоо”-г судалж эхэлсэн юм бол?

-Аав 1958 оны намар хойшоо аспирантурт явсан юм. Сэдвээ Монголын хүүхдийн уран зохиолоорхамгаална гээд. Очоод судлаад үзэхэд хүүхдийн уран зохиол гэхээр зүйл бараг байгаагүй юм билээ. Тэгээд багшаасаа “Би сэдвээ өөрчилье. Монголын нууц товчоог судалбал ямар вэ” гэж асууж л дээ. Аавын багш нь Монголын уран зохиол судалдаг Г.И.Михайлов гэж хүн байж. Багш нь “Дэмжиж байна. Монголд ганц судалсан хүн нь Ц.Дамдинсүрэн. Захиа бичээд зөвшөөрөл гуй” гэсэн зөвлөгөө өгсөн байдаг юм. Ц.Дамдинсүрэн гуай ч дэмжсэн. Судалж явсаар 1961 онд “Монголын нууц товчоо бол Монголын уран зохиолын дурсгалт бичиг мөн” гэж дүгнэсэн байдаг. “Нууц товчоо”-г Дамдинсүрэн гуай орчуулж, Хөдөөгийн Пэрлээ гуай археологи, түүх талаас нь судалсан. Нууц товчоо судлал гээд ярихаар өрнөдийн орноос Франц, Герман, Орос эхлүүлсэн байдаг. Энэ гурван орны орчуулгын хувьд эхнийх нь Германд 1935 онд хэвлэгдсэн юм. 1953 онд бас нэг орчуулга гарсан нь Белгийн эрдэмтэн Антон Мостартынх. Орос, герман, франц гэсэн гурван хэлний орчуулгыг шүүж үзээд буруу зөрүүг нь тайлбарласан “Нууц товчооны зарим хэсэг” гэдэг алдартай номыг бичсэн хүн. Өвөр Монголд хорь орчим жил амьдарсан, монгол хэл гаргууд мэддэг байсан учраас ном нь сайн болсон хэрэг. Аавын “Нөхөр шорлогодой гэдэг үгийн учир” гэсэн өгүүллийг нь Мостарт гуай олж үзээд “Гайхамшигтай өгүүллийг чинь олж уншаад их баярлалаа” гэсэн захидал ирүүлсэн байдаг юм. Эртний мэдэгдэхгүй үг хэллэгийг тайлбарлахад олон хэл мэдэхээс гадна ардын аман зохиолыг сайн мэддэг байх хэрэгтэй. Тэр давуу тал нь аавд байсан.

-Утга зохиолын онолын анхны номуудыг гаргасан хүн нь таны аав. Өрнийн утга зохиолын онолын чигийн номнуудыг анх орчуулсан хүн байх аа?

-Тиймээ, 1969 онд гэхэд Аристотелийн “Туурвил зүй”-г орчуулсан.Одоогоос 3000 гаруй жилийн өмнөх Грекийн утга зохиолын онолын гол эх сурвалж шүү дээ. Дараа нь Францын Буалогийн “Яруу найргийн урлаг”-ийг орчуулсан.

-Ааваас тань үлдсэн хамгийн нандин өв юу вэ?

-Ааваас үлдсэн хамгийн нандин өв гэвэл номын сан нь. Орос ном их уншдаг хүн байсан юм. Жараад онд оросууд “Всемирная литература”гэж сонгодог зохиолын 200 боть хэвлэсэн. Эртний Грек, Ромоос эхлээд бүх л сонгодгийг багтаасан ботиуд байдаг. Аавын номын санд тавь жараад боть нь бий шүү.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монгол Улсын сайд М.Энхсайхантай ярилцлаа.

–Таван толгойн хэлэлцээрийн гурав дахь үе шат эхэллээ. Ер нь хэлэлцээр хэр амжилттай явж байгаа вэ. Шийдэлд хүрч тохиролцохгүй байгаа ямар асуудлууд байна вэ?

-Амархан хэлэлцээр гэж байхгүй. Хэлэлцээ хийгч талууд бүгд л өөр өөрийн эрх ашигтай, тэр олон эрх ашгийн тэнцвэрийг олно гэдэг хэзээ ч амар байхгүй. Анх хэлэлцээ эхэлж байх үетэй харьцуулбал маш олон асуудлаар ойлголцож тохиролцож чадсан. Засгийн газрын түвшинд Хөрөнгө оруулалтын болон Концессийн гэрээ байгуулагдах ёстой юм. Нийтдээ 350 орчим асуудлаар ярилцсанаас одоо гарын таван хуруунд багтах хэмжээний цөөхөн асуудлуудыг шийдвэрлэх хэрэгтэй байгаа. Айргийн тав гэдэг шиг хамгийн хэцүү асуудлууд нь үлдсэн. Том төсөл, том мөнгө, том хөрөнгө оруулалт, 30 жилийн хамтын ажиллагааны тухай яригдаж буй тул судалгаатай хандах гэж талууд хичээж байгаа. Хөрөнгө оруулагч тал маань цаг хэрэгтэй байна гэдэг хүсэлт тавиад байна.Ялангуяа “Чалко”-той холбоотой өр төлбөр, гэрээний үүргийг хөрөнгө оруулагч тал өөр дээрээ авах асуудал эрх зүйн хувьд бэрхшээлтэй байж мэдэхээр байгаа.

–Яг ямар бэрхшээл юм бэ.Үүнээс болоод хэлэлцээр завсарласан гэж сонссон…

-Эрдэнэс таван толгой компаниар дамжуулж “Чалко”-гоос 350 сая ам.долларыг тухайн үед аваад “эх орны хишиг” болгон тараасан. Нүүрсний үнэ өндөр байхад боломжийн санагдаж ийм юм хийсэн байх л даа. Одоо бол нөхцөл байдал эрс өөрчлөгдсөн. Зах зээл дээр нүүрсний үнэ асар их унасан. Тиймээс “Чалко”-гийн өрийг төлж барагдуулж чадаагүй. Одоо 150 сая орчим ам.долларын өр үлдээд байгаа. “Эрдэнэс таван толгой”-д150 сая ам.долларын өрийг төлөхийн тулд 150 сая ам.долларын олборлолтын зардал гаргах шаардлагатай байгаа. За яахав өрийн учрыг олж болно гэж бодсон ч асуудлын гол нь “Чалко”-той байгуулсан гэрээгээр өрөө төлж дуусах хүртэл “Чалко”-д зүүн Цанхиас олборлосон нүүрсээ 100 хувь нийлүүлэх, өрөө төлж дуусаад дахин таван жил олборлосон нүүрснийхээ 80 хувийг нийлүүлэх гэрээ хийсэн юм байна. Ээдрээтэй, бэрхшээлтэй асуудал бий. Шийдэл олох гэж хичээж байна. Чалкотой байгуулсан гэрээний үр дагаврыг сайтар нягтлахын тулд цаг хугацаа хэрэгтэй байгаа юм. Алдаа гаргавал манай Засгийн газар, Консорциум наад зах нь 50 сая ам.долларын торгууль төлөх, цаашилбал Хан ресурсын жишээгээр Олон улсын арбитрт дуудагдах магадлалтайбайгаа.

–Таван толгойн хэлэлцээрийн дэд уулзалтуудын хүрээнд гарч байгаа хүндрэлүүд нь юу байгаа юм бол?

-Тусгайлан нэрлээд байх хүндрэл байхгүй. Асуудлаа нэг мөр ойлгох тал дээр бүтээлчээр ажиллаж байгаа гэж хэлмээр байна. Дэд ажлын хэсэг нь зөвхөн манай мэргэжлийн хүмүүсээс бүрдэж байгаа. Үндсэндээ хэлэлцээний бүхий л асуудлыг тэр хэмжээнд шийдвэрлэж чадаж байгаад би хувьдаа сэтгэл өндөр байна.

–Хэлэлцээрийн явцад манай талд олж авсан ололт нь байна. Яг юу юугшийдчихээд байгаа тухай дэлгэрэнгүй хэлж өгөөч?

-Хэлэлцээр зөвхөн эцсийн үр дүнгээр л хэмжигдэнэ. Мега төсөл амжилт олно эсвэл шил мэт хагарч унана гэдгийг би олонтаа хэлж байгаа. Өөр сонголт байхгүй. Тийм учраас тэвчээртэй хэлэлцээрийн үр дүнг л хүлээх хэрэгтэй.

–Өнөөдөр “Эрдэнэс таван толгой” компанийн захирал Я.Батсуурийг баривчилсан нь хэлэлцээрт яаж нөлөөлөх юм бол. Таван толгой урагшлахгүй гэсэн үг үү?

-Ядаж байхад яр гэдэг дээ. Хууль хяналтынхан ажлаа хийжбайна гэх л байх. Гадуур байцааж шалгах ажлаа хийж болдоггүй юм уу гэж хэлж, бичижүзсэн, ноль. Энэ нь хэлэлцээрийн үр дүнд гэхээсээ илүү яриа хэлэлцээрийн уур амьсгалд таагүй нөлөө үзүүлэх байх. Манайхан ч үнэн худал баахан л цуурна. Уур амьсгалд муу нөлөөлнө гэдэг нь ойлгомжтой.

–Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн 267 километр төмөр замын асуудлаас болж Засгийн газар, УИХ-ын дунд ангал үүсчихээд байна гэдэг болгоомжлол бий. Энэ чиглэлд яг одоо юу яригдаж байгаа юм бэ. Үүнээс болоод ажил таг зогсох вий гэдэг хандлага байна…

-Төрийн институци хооронд том зөрчил үүссэн юм байхгүй. Мэр сэр улстөрчдийн ойлголтын зөрүүг дэвэргэх шаардлага байхгүй гэж бодож байна.

–Төмөр замыг тавьж, ашиглаад 30 жилийн дараа суурь бүтцийн 51 хувийг төрийн өмчид үнэ төлбөргүй шилжүүлэх шаардлагыг манай зүгээс тавьж байгаа. Үүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй нэг хэсэг бий. Энэ тал дээр ямар шийдэлд хүрч байгаа вэ?

-Энэ бол шаардлага биш, уралдаант шалгаруулалтын болзол. Хөрөнгө оруулагчид манай Засгийн газрын 268 дугаар тогтоолд заасан нөхцөлүүдийг биелүүлье л гэж байгаа.

–Үндэсний компани нөлөөтэй хэвээр байж, гуравдагч зах зээлд нүүрсээ гаргана гэсэн том зорилго бий. Энэ зарчмаасаа гажихгүй биз дээ?

-Сая миний хэлдэг Засгийн газрын 268 дугаар тогтоолоор тогтоосон уралдаант шалгаруулалтын нэг болзол нь энэ. Түүнээс хазайх эрх надад байхгүй.

–Таван толгойг заавал УИХ-аар хэлэлцүүлэх шаардлагатай гэдэг зүйл ч яригдаж байна. Та өөрөө ямар бодолтой байгаа вэ?

-Засгийн газарт Таван толгой төслөөр Хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийх, Концессийн гэрээ хийх эрх зүйн орчин хүрэлцээтэй байгаа. УИХ төрийн дээд байгууллага болохын хувьд ямар ч асуудлыг татан авч хэлэлцэж болно. Энэ бол тэдний шийдэх асуудал. Мега төсөл ямар ч шатанд нурж унаж болдог. Тийм эрсдэлтэй асуудлыг УИХ өөр дээрээ татах хэрэг байна уу даа гэсэн байр суурийг би ил тод хэлж байгаа.

–Тэгвэл Таван толгойн мега төслийг хэрэгжүүлэх ажилд өнөөдөр юу саад болоод байгаа юм бэ. Эсвэл ямар ч саадгүй бүх юм цагтаа амжихаар байгаа юм уу?

-Саад болж байгаа зүйл нь хаана хаанаа итгэлцэл муу байгаа явдал гэж хэлье. Монголчууд бие биедээ итгэдэггүй, өөртөө ч итгэдэггүй. Тийм ч учраас Хөрөнгө оруулагчид монголчуудад итгэдэггүй. Дээр нь хариуцлагагүй. Дараа нь намайг юу гэж хэлэх бол гэсэн оготор бодол хаа сайгүй тэнэж явах юм. Манай дүр зургийг ярьж өгвөл хэцүү л юм болох байх шүү. Мега төсөлд бид өөрсдөө л том садаа байх.

–Цаанаа улс төрийн зорилготой шахалтаас үүдэж Таван толгойн асуудал гацаж магадгүй гэсэн болгоомжлол байна л даа?

-Далдуур энэ төслийг зогсоох гэсэн элдэв үг хэл, үйл ажиллагаа байна аа байна. Надад бол тодорхой харагдаж байгаа. Дарь дээр давс нэмэх хэрэггүй гэж бодоод энэ талаар ярихыг хүсэхгүй байна. Хоосон улс төржилт Монголын эрх ашиг биш ээ.

–Роялтын татвар, дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийн асуудлыг яаж шийдэхээр ярьж байгаа вэ?

-Таван толгой төсөлд урьдчилсан тооцоогоор дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардагдана. Үүнээс тэрбум гаруй нь зөвхөн төмөр замын бүтээн байгуулалтад зориулагдана. Төсөл Монголын хууль тогтоомжоор тогтоосон бүхий л татварыг төлнө. Гол татвар нь ашигт малтмал ашигласны нөөцийн татвар буюу роялти. Нүүрсэн дээр энэ татвар таван хувь. Зах зээлийн үнэ өндөр болбол энэ татвар найман хувь хүрч болдог. Энэ төрлийн татвар Мозамбикт гурван хувь, Хятадад дөрвөн хувь, Индонезид гурван хувь, Орост тонн тутамд 57 рубль, Казахстанд 0 хувьтай тэнцдэг.

–Ер нь Таван толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хэдийд хийнэ гэсэн төлөвлөгөө байгаа вэ. Засгийн газрын зүгээс тавдугаар сард багтаахчиглэл өгсөн байх. Гэхдээ үүнээс өмнө амжих төлөвбий юу?

-Би хувьдаа удаах сонирхол байхгүй. Хэлэлцээр амжилттай болбол төслийн барилга байгуулалтын ажлаа энэ хавар эхэлнэ гэдэг зорилготой баймаар байгаа юм. Шийдэл зөвхөн бидний монголчуудаас хамаарахгүй нь харамсалтай.

–Хэрэв Таван толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг энэ сард багтаагаад хийчихвэл манайд орж ирэх эхний үр ашиг юу байх вэ?

-Барилга байгуулалтын ажил өрнөж эхэлнэ. Олон хүмүүс ажлын байртай, цалинтай, орлоготой болно. Олон үндэсний компани ханган нийлүүлэлтэд оролцож эхэлнэ. Эдийн засагт чухал ач холбогдолтой төсөл гэдэг нь эргэлзээгүй байгаа.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

“Монголын эдийн засгийн чуулган-2015” ирэх сарын эхээр болохоор саяхан тов нь гарсан. Тус чуулганыг зохион байгуулагч Монголын эдийн засгийн форум ТББ–ын захирал Б.Лакшмитай ярилцлаа.

–Эдийн засгийн форум өнгөрсөн жилүүдэд гуравдугаар сард болж байсан. Энэ жил нэг сарын хугацаагаар хойшилсон нь ямар шалтгаантай вэ?

-Эдийн засгийн форумыг дөрөвдүгээр сарын 2, 3-нд зохион байгуулахаар болсон. Өмнөх жилүүдээс хугацаагаа хойшлуулсан нь хэд хэдэн шалтгаантай. Монгол Улс энэ жилийн “ITB Berlin” үзэсгэлэнд голлох үүрэгтэй оролцож байна. Манай Ерөнхийлөгч болон Засгийн газрын нэг бус гишүүн гээд нэлээд том баг уг арга хэмжээнд оролцож байгаа учраас форум хойшлох нэг шалтгаан боллоо. Мөн гуравдугаар сард чуулганы завсарлага таарч ихэнх гишүүн тойрогтоо ажиллаж байгаа нь бас нэг шалтгаан болж байгаа.

–Эдийн засгийн форум энэ жил ямар уриатай болох вэ?

-“Итгэлцэл” гэсэн уриаг сонгосон. Бүх шатандаа итгэл дутагджээ гэдэг үүднээс сонгосон юм. Төр засагт итгэх итгэл хаа сайгүй алдагдсан байна. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын Монголд итгэх итгэл нь багассан байна. За тэгээд бизнес, иргэний нийгмийнхэн гээд бүх шатандаа итгэл алдагджээ гэдэг үүднээс, харилцан бие биедээ итгээсэй гэсэн хүслээр “Итгэлцэл” гэсэн сэдвийг сонголоо.

–Зохион байгуулагчдын зүгээс форумын үеэр хэлэлцүүлэг өрнүүлэх сэдвүүдийг нэлээд шүүлтүүртэй гаргаж ирдэг. Энэ жилийн сэдвүүд тодорхой болсон уу?

-Урт хугацааны хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт алдагдсан гэж хүн бүр ярьдаг. Форумын онцлох гол сэдвүүдийн нэг нь хөгжлийн бодлого байх юм. Монголын зээлжих зэрэглэлийг сайжруулахад юун дээр анхаарах вэ гэдгээс эхлээд хөгжилд хэрэгтэй анхаарал татсан сэдвүүдээр хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Мэдээж ногоон эдийн засгаа ярина. Уламжлал ёсоороо аялал жуулчлалын салбарыг онцолно. Тодорхой жишгүүд дээр ажил хэрэгч хэлэлцүүлэг өрнүүлж, бодитой хэрэгтэй мэдээлэл өгөх талд анхаарна. Саяхан манай улс Японтой чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулсан. Энэ гэрээнээс бизнесийнхэн ямар өгөөж хүртэх вэ гэдэг дээр анхаарна гэсэн үг. Жишээ нь бид Европын холбооны улсуудад өчнөөн төрлийн бүтээгдэхүүнийг татваргүй экспортлох эрхтэй. Гэтэл өнөөдөр экспортолж байгаа юм бараг алга. Тэгэхээр манай улс Японтой хийсэн чөлөөт худалдааны хэлэлцээрээ амьдрал дээр хэрэгжүүлэх талд анхаарч ажиллаж байж л үр дүн нь гарна.

– Гэхдээ хөгжингүй улс руу бүтээгдэхүүн экспортлоход татваргүй гэсэн нөхцөл байлаа ч стандартын шаардлага хангахгүй гэсэн зовлон байдаг юм биш үү?

-Тийм шалтгаан бийг үгүйсгэхгүй. Өөр нэг шалтгаан нь зах зээлээ судлахгүй байна. Европын зах зээл гэхэд л Итали, Герман, Франц тус бүрдээ онцлогтой. Түүнийг нь судлах ёстой. Тэгэхээр одоо бидэнд Японы зах зээлийг судлах шаардлага гарч ирсэн гэсэн үг. Эдийн засгийн форум энэ утгаар нь Японтой байгуулсан чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг онцолж байгаа юм.

–Та сая зээлжих зэрэглэлийг сайжруулах талаар хэлэлцүүлэг өрнөнө гэж ярилаа. Зээлжих зэрэглэл муудахад юу нөлөөлсөн, сайжруулбал ямар боломж гарч ирэх гээд нэлээд өргөн хүрээнд ярьж таарах байх…?

-Хэрвээ зээлжих зэрэглэл сайн бол гаднаас бага хүүтэй хөрөнгө босгоход нөлөөлдөг. Зээлжих зэрэглэл нь муу бол хүү нь өндөрсдөг асуудал бий. Ганцхан төр засаг мөнгө босгохгүй шүү дээ. Бизнесийнхэн ч мөнгө босгодог. Тэгэхээр зээлжих зэрэглэл сайтай бол бизнесээ ч давхар тэтгэж байгаа гэсэн үг. Хууль эрх зүйн орчны талаар ч ярина. Хөрөнгө оруулалтын орчин чанга байж болно л доо. Хөрөнгө оруулагчдад өөр зүйл чухал байдаг. Тэд хууль эрх зүйн орчин нь урт хугацаатай, ойлгомжтой улсад эрсдэлээ тооцож хөрөнгө оруулдаг. Гэтэл манай улс сүүлийн үед хоёр жил тутамд хуулиа өөрчилсөн. Ийм нөхцөлд удаан хугацааны хөрөнгө оруулалт хийхэд хүнд болчихож байгаа юм. Эрсдэлээ тооцоолж чадахгүй гэсэн том асуудал хөрөнгө оруулагчдын өмнө тулгамддаг. Энэ асуудалд яаж анхаарах талаар ярилцахаар төлөвлөж байна.

–Монголын эдийн засгийн чуулган гаднаас нэр нөлөө бүхий нэг зочин урьдаг уламжлалтай. Энэ удаа гаднаас илтгэгч ирэх үү. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид форумд оролцох сонирхлоо илэрхийлж байна уу?

-Европын холбооны улсуудаас ирнэ. Мөн НҮБ-д ногоон эдийн засгийн хөтөлбөрийг нь хариуцдаг байсан, Кофи Аннаны үед нэлээд том алба хашиж явсан хүн ирнэ. Гаднаас хоёр гурван том компанийн төлөөлөл ирэх сонирхлоо илэрхийлсэн. Яг ямар компани гэдгийг нь дөхүүлээд зарлана. Ирланд, Германаас ирэх юм.

–Энэ жилийн форумын онцлог нь юу?

– Ажил хэрэгч үдийн цай гэдэг шинэ хэлбэр оруулж ирэх гэж байна. Энэ нь нэг ёсондоо хурлын төлөөлөгчдийг маш идэвхтэй байлгаж, үдийн цайны үеэр ч лекцүүд явах юм.

–Өмнөх жилүүдийнх шиг үзэсгэлэн гаргах уу?

-Үзэсгэлэн гаргана. Мөн үзэсгэлэнгээс гадна урлагийн үзүүлбэр ч бий.

–Эдийн засгийн чуулган өмнөх жилүүдэд монгол брэндийг нэлээд онцолсон. Таны хувьд монгол брэнд бий болгох оролдлого үр дүнгээ өгсөн үү?

– Тодорхой хэмжээнд ахиц гарсан. Манайд шууд экспортлох боломжтой цөөн төрлийн бүтээгдэхүүн бий. Архи гэхэд л чанар стандартаараа олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдчихлөө. Ноос, ноолуур байна. Гаднын компаниуд Монголын ноос ноолуурын компаниудтай хамтарч ажиллах гэж бидэнд хандсан тохиолдол цөөнгүй бий. Бид тухай бүрд нь холбож өгсөн.

–Төр засгийн төлөөлөл юу ярих бол, төрөөс ямар бодлого чиг барих гэж байна гэсэн асуулт тээсэн бизнес эрхлэгчид Эдийн засгийн форумыг зорьдог. Төр засгаас ямар хүмүүс илтгэл тавих вэ?

– Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч үг хэлнэ. Аж үйлдвэрийн сайд үг хэлж, хийхээр төлөвлөсөн ажил, бодлого, шийдвэрээ танилцуулах болов уу. Нэг талаас төр бодлогын шийдвэрүүдээ танилцуулна. Нөгөө талаас бизнесийн орчин юу болж байна, яаж сайжруулбал үр дүнд хүрэх вэ гэсэн асуудал ч сөхөгдөнө. Жишээ нь хууль эрх зүйн орчны тогтвортой байдлын талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Манайд хууль нь гарчихаад байтал журам нь дөрөв, таван сараар хоцорч гардаг жишиг бий. Үүний гол хохирогч нь бизнес эрхлэгчид болдог. Шинэ хуулийн дагуу ажиллая гэхээр журам нь өөрчлөгдөхгүй цагийг нь алдуулдаг тал анзаарагддаг. Гадаад хөрөнгө оруулагчдад ч сөрөг нөлөө үзүүлдэг.

– Эдийн засгийн форумд оролцох хүсэлтэй бизнес эрхлэгчид цахимаар бүртгэл хийлгэх боломжтой юу?

-Цахим бүртгэл эхэлсэн байгаа. Манай meforum.mn хаягаар ороод бүртгүүлэх боломжтой.

–Өнгөрсөн жилийн форумын дараа төрөөс мөнгө авч зохион байгуулдаг, монгол брэнд гэж ярьдаг хэрнээ оролцогчдодоо хятад цүнх тараасан гэх мэтийн шүүмжлэл өрнөсөн. Ингэхэд санхүүжилтээ яаж босгодог юм бэ?

– Санхүүжилтийн хувьд төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хэлбэрээр явдаг. Төрөөс тодорхой хувийг гаргадаг. Спонсоруудаасаа санхүүжилт авна. Оролцогчдын төлбөр гэж бий. Цүнхний хувьд Монголын брэнд гэхээр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг газрууд байгаа. Гэхдээ бага хэмжээгээр л үйлдвэрлэх хүчин чадалтай, их хэмжээгээр үйлдвэрлэх боломжгүй байдаг. Бүр эртнээс их хэмжээгээр захиаллаа гэж бодоход үнэ нь өндөр гэсэн асуудал бий. Тийм олон хүнд ширхэг нь 20 мянган төгрөгийн цүнх тараана гэдэг хэцүү. Тэгэхээр эргэж харах бас нэг асуудал гарч ирж байгаа юм. Монголд аж үйлдвэр хөгжүүлбэл яг юуг нь, ямар төрлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлбэл зүгээр вэ гэдэг асуудал чухал байна л даа.

–Форумын үр дүн гарсангүй гэсэн шүүмжлэл хүчтэй сонсогддог. Энэ тал дээр та ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Хүмүүс форумыг шийдэл гаргах газар гэж хараад байдаг. Гэтэл тийм биш шүү дээ. Төрийн бус байгууллага учраас шийдвэр шууд утгаараа гарахгүй. Гэхдээ олон талт хэлэлцүүлэг өрнүүлж, ямар боломж, гарц байгааг хайна гэдэг шууд бус утгаараа ач холбогдолтой зүйл. Ажил хэрэгч, бодитой, үр дүнтэй эрэлхийлэл хийгддэг гэдэгт л форумын ач холбогдол оршдог болов уу гэж хардаг.

–Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төвийн захиралтай уулзсаных эдийн засгийн ойрын ирээдүйн таамгийг сонирхмоор байна.

-Ойрын нэг, хоёр жилд эдийн засаг хүнд байх нь тодорхой. Гэхдээ хүнд байна гээд зүгээр суух учиргүй. Хямралд тэр энэ буруутай гэх ч шаардлагагүй. Бидний урт хугацааны алдааны үр нөлөө өнөөдөр гарч байна. Нэг засгийн алдаа биш гэж хэлэх гээд байна л даа. 2005, 2006 оноос суурь нь тавигдсан, олон олон алдаанаас бий болсон үр нөлөө. Гарах ямар боломж байна, яаж хамтарч гарах вэ гэдэг дээр л анхаармаар байгаа юм. Жишээ нь, дэлхий хүнсний хомсдолд орж эхэлж байна. Хөдөө аж ахуйгаа хөгжүүлэхэд өчнөөн боломж гараад ирнэ. Дэлхийн эдийн засаг хэчнээн хямарлаа ч хүмүүс хүнснээс хэзээ ч татгалзахгүй. Сүүлийн үед эдийн засгийн хямрал гэж их ярих боллоо. Уг нь мөчлөгөөрөө ирдэг л зүйл. Шинэ юм биш. Бид хэр бэлтгэлтэй байна вэ гэдэгт л хамаг учир байгаа юм. Иргэд, төр засаг энэ хямралд ямар ч бэлтгэлгүй нь ажиглагдаж байна л даа. Өчнөөн жил ярьсан баялгийн сандаа хэдэн төгрөг хуримтлуулаад байршуулчихсан бол эдийн засгийн хямрал ийм хүнд тусахгүй байсан. Нөгөө талаас нь харахад нийгмийн сэтгэхүй хүнд байна. Эдийн засаг сайн байхад мөнгөө цацаад сурчихсан улс ийм байдал үүсэнгүүт гутранги болчихдог. Тэгэхээр эхлээд хандлагаа өөрчлөх хэрэгтэй. Мэдээж боломж хэзээд байдаг. Тэр дундаа хоёр талдаа дэлхийн хамгийн том зах зээлтэй улсад олон боломж бий. Японтой чөлөөт худалдааны хэлэлцээр хийчихлээ. Европ руу татваргүйгээр бүтээгдэхүүн экспортлох боломж байна. Өөрсдөө идэвхтэй байж, гэрийн даалгавраа сайн хийж чадвал боломжууд бий. Уул уурхайгаас хамааралтай. Хараат бус байх боломжуудаа олж харахгүй байна л даа. Энэ хямрал монголчуудын хувьд сэтгэлгээгээ өөрчлөх боломж гэж харж байгаа.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төвийн үйлчилгээний менежер Г.Түвшинжаргалтай ярилцлаа.

-Танай төвийн нийслэлд байдаг хамгаалах байрны нэг нь хаагдсан гэж сонслоо. Ямар шалтгаанаар хаасан юм бэ?

-Хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төв 1995 онд байгуулагдахдаа Улаанбаатар хотод хорин ортой нэг хамгаалах байр байгуулсан юм. Тэр байраа саяхан хаасан. Олон жил нэг дор ажилласан учраас байршлыг нь нууцалдаг ч гэсэн хүмүүс мэддэг болсон. Байршлын нууцлал алдагдчихаар хүчирхийлэгчид цонх хагалах, хаалга үүд эвдлэх, ажилтан, үйлчлүүлэгчдийнбиед халдах тохиолдол олон удаа гарсан. Тийм учраас хаасан. Одоо эмэгтэйчүүд, хүүхдийн хамгаалах байраа нэгтгээд ажиллаж байна. Дундговь, Сэлэнгэ, Төв, Өвөрхангай аймгуудад хамгаалах байр байгуулсан ч Дундговийн хамгаалах байрнаасбусдынх ньүйл ажиллагаа зогссон.Хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төв бол төрийн бус байгууллага. Тэр утгаараа ажилтнуудын цалин, хамгаалах байранд өдөр тутмын үйлчилгээ явуулах хөлс, урсгал зардал гээд санхүүгийн ачаалал их. Орон нутгийн хамгаалах байрууд одоохондоо түр зогсолт хийгээд байгаа нь ийм учиртай.

-Хамгаалах байрны ажилтнууд хэцүү л нөхцөлд ажилладаг юм байна?

-Ажлын байрны гадаа манай ажилтны хоолойд хутга тулгасан тохиолдол хүртэл гарч байсан. Биднийг дагаж мөрдөх, хувийн утасны дугаар олж авчихаад заналхийлэх тохиолдол их гардаг. Тэр бүрд нь цагдаагийн байгууллагад мэдэгддэг.Аюулгүй байдал дээрээ анхаарч байгаа ч бидний тооцоолж үзээгүй, гэнэтийн аюул тохиолдохыг үгүйсгэхгүй.

-Хамгаалах байрыг мэдчихээд эхнэрээ дарамталж байгаад авч явсан тохиолдол бий юу?

-Улайм цайм нөхөр нь хүрч ирээд дарамтлаад авч явъя гэвэл бид хэзээ ч өгч явуулахгүй. Шууд баривчлах ч юм уу, түр саатуулах арга хэмжээ авахуулна. Цагдаагийн байгууллага, Тахарын албатай хамтраад хийнэ. Харин ирж уулзаад дахин дарамтлахгүй, амьдралаа бодъё гэж гуйхаар нь нөхөртөөитгээд гарч явсан тохиолдол олон бий.

-Хамгаалах байранд хандаж байгаа хүмүүсийн тоо өсч байна уу?

-Жилээс жилд өсч байгаа.

-Хэр хугацаанд байлгадаг вэ?

-Түр хамгаалах байр гэдгээрээ долоо хоногоос гурван сарын хугацаанд байлгаж үйлчилгээ явуулах ёстой ч гаргаж чаддаггүй. Хоёр жил байлгасан тохиолдол ч бий. Зодуулаад ирсэн хүн байлаа гэхэд эмнэлэгт хандах хэрэг гарна. Хамгаалах байрнаас гараад хаана амьдрах билээ. Орон байр, халамжийн асуудал яригдана. Гэрлэлтээ цуцлуулах ч юм уу, эрүүгийн хэрэг үүсгэдэг юм уу гээд хуулийн байгууллагад хандах шаардлага гарлаа гэхэд өмгөөлөгч хэрэг болно. Тэгэхээр хугацаа их шаарддаг.

-Хүчирхийлэлд өртсөн хүмүүсийн дийлэнх нь бүсгүйчүүд гэсэн статистик бий.Эрчүүд хүчирхийлэлд өртсөн тохиолдол хэр гардаг вэ?

-Нийт үйлчлүүлж байгаа хүмүүсийн ес орчим хувь нь эрчүүд. Ихэвчлэн насанд хүрээгүй хүүхдүүд байдаг л даа. Насанд хүрсэн ганц нэг тохиолдол ирнэ. Эрэгтэй хүн эр хүнийхээ зүгээс хүчирхийлэлд өртсөн тохиолдол их ирдэг. Хадам ах, хадам аав, хүргэн, ахынхаахүчирхийлэлд өртсөн байдаг. Хамтран амьдрагч юм уу, эхнэрийнхээ хүчирхийлэлд өртсөн тохиолдол цөөн ч гэсэн гардаг. Гэхдээ бие махбодийн гэхээс илүү сэтгэл санааны, эдийн засгийн хүчирхийлэлд өртсөн байдаг.

-Эмэгтэйчүүд танай байранд хандахдаа хүүхдүүдтэйгээ ирж таарна. Гэр бүлийн асуудлыг зохицуулах хэцүү биз?

-Ихэнх эмэгтэй хоёроос дээш хүүхэдтэй ирдэг учраас гэр бүлийн асуудлыг зохицуулахаас аргагүй. Хүүхэд нь сургууль, цэцэрлэгт хамрагдаагүй, нэг газраас нөгөө газар руу дүрвэсэн маягтай амьдарсаар яваад харьяалал тодорхой биш, бичиг баримтгүй гэсэн олон асуудал гарч ирдэг. Тэгэхээр нэг хүн дээр гэхэд л зургаагаас дээш сар ажиллахаас аргагүй болдог.

-Өнгөрсөн жил гэхэд хэчнээн хүн танай төвийн хамгаалах байранд хандсан бэ?

-120 гаруй хүн хандсан байдаг юм. Талаас дээш хувь нь ээжийгээ дагаж ирсэн хүүхдүүд. Хүүхэд ганцаараа ирэх тохиолдол бий. Ихэвчлэн гэр бүлийнхээ зүгээс бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн байдаг. Манайхыг зориод ирсэн хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн аль алинд нь сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгдөг.

-Бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүдэд үйлчилгээ үзүүлнэ гэхээр өмгөөлөгч, цагдаа, шүүхэд хандахаас аргагүй. Өмгөөллийн хөлс гэж том юм бий. Энэ зардлыг хаанаас гаргадаг вэ?

-Манай төвөөс л гарна. Өмгөөллийн үйлчилгээний хөлсний хамгийн доод талын үнэлгээ нь 500 мянган төгрөг. Мэргэшүүлсэн хэдэн өмгөөлөгчтэйгөө гэрээ байгуулж хамгийн бага хөлсөөр ажиллуулдаг. Жилдээ доод тал нь хорь гучин хүнд өмгөөллийн үйлчилгээ үзүүлдэг. Тэгэхээр жилдээ зөвхөн өмгөөллийн үйлчилгээний зардалд гэхэд 20 гаруй сая төгрөг олох шаардлага тулгардаг.

-Сэтгэл эмзэглүүлсэн тохиолдол их гардаг байх…?

-Эмзэглэмээр тохиолдол өчнөөн л дөө. 2014 оны хавар бага насны 2-7 насны гурван хүүхэдтэй, есөн сартай жирэмсэн эмэгтэй ирж байсан юм. Нөхрийг нь баривчлуулах арга хэмжээ авсан. Төрөх дөхсөн учраас бичиг баримтаас эхлээд хөөцөлдөх зүйл ихтэй ирсэн л дээ.Ажил хийж байхдаа цалингийн зээл авчихсан, хүүхдүүд нь сургууль цэцэрлэгт огт хамрагдаагүй, эмнэлгийн хяналтад хүртэл ороогүй байсан. Хороотой нь хамтарч бичиг баримттай болгож, төрөхөд нь шаардлагатай бэлтгэл хийж өгч, хүүхдүүдийг нь сургууль цэцэрлэгт хамруулсан. Төрснийх нь дараа гэрт нь байлгаж хорооных нь хяналтанд шилжүүлсэн. Таван настай охин бэлгийн хүчирхийлэлд өртөөд ирсэн тохиолдол бий. Ойр дотных нь хүн байх жишээний. Ная гарсан эмээ хүүхдэдээ толгойгоо хагалуулчихаад ирсэн эмзэглэмээр тохиолдол байгаа. Ээж нь архины хамааралтай болсон ой гарантай, зургаа, арван настай гурван хүүхэд хамгаалах байранд байрлаж байгаа. Ой гаруйтай хүүхэд нь гэхэд л дөрөв, таван сартай хүүхэд шигжижигхэн, том хоёр хүүхэд нь сургууль, цэцэрлэгт хамрагдаагүй байх жишээтэй.

-Сая таны ярьсан эмэгтэйн хувьд нөхөр нь дахиж дарамтлахгүй гэх баталгаабайхгүй л юм байна?

-Тэр ажилтныг хамгаалах нь хорооны нийгмийн ажилтан, Засаг даргынх нь үүрэг болчихож байгаа юм. Мэдээжбайнга хянаад сууна гэж байхгүй. Олон нийтийн хяналт зайлшгүй хэрэгтэй. Үнэхээр хүчирхийлэл нь давтагдах гээд байвал хажуу ойрынх нь айлууд төрийн байгууллагад хурдан шуурхай мэдээлэх үүрэгтэй л болчихмоор байгаа юм. Одоо бол хуулинд мэдээлэх эрхтэй гэсэн заалт байдаг. Үүрэгтэй гэсэн үг оруулаад үүргээ зөрчвөл хариуцлага хүлээх заалтыг тусгах учиртай.

-Хүчирхийллийн томшалтгаануудын нэг нь архи гэж ярьдаг.Амьдрал дээр ямар байх юм?

-Бодит байдлыг судлаад үзэхээр их сонин статистик гардаг. Архи уудаг хүмүүс л хүчирхийлэл үйлддэг гэсэн ойлголт нийгэмд бий л дээ. Гэтэл хүчирхийлэл үйлдэгчдийг судлаад үзэхээр эрүүл согтуугийн харьцаа ялгаагүй гарч ирдэг.

-Хүчирхийлэл үйлдэгчдийг судлаад үзэхээр амьдралын боломж тааруу хүмүүс байна уу, эсвэл сая ярьдаг шиг санаанд оромгүй статистик гардаг уу?

-Хоногийнхоо хоолыг арай ядан залгуулж байгаа хүмүүс ирнэ л дээ. Гэхдээ дундаж амьдралтай хүмүүс түлхүү ирдэг. Орлогын түвшин өндөр, амьдрал нь хангалуун тусмаа хүчирхийлэл нь илүү далд байдаг. Нэр хүндээ боддог, эдийн засгийн бүрэн хараат байдалд орсон гэх мэт шалтгаанаархүмүүс хандаж чаддаггүй.

-Өндөр орлоготой хүмүүс хандах тохиолдол бий юу?

-Эхнэр нөхөр хоёулаа компанитай, компани нь олон нийт мэддэг нэлээд том, тийм гэр бүлийн эхнэр нь хандаж байсан. Гэр бүлээс гадуурх харилцааг мэдсэн эхнэрийгээ “надаас салбал чамайг юу ч үгүй болгоно” гэх зэргээр дарамталсан байдаг.

-Хүчирхийлэлд өртсөн хүмүүсийн сэтгэл зүй нэлээд хүнд ирдэг байх. Амиа хорлох оролдлого хийх тохиолдол хэр их гардаг вэ?

-Хүчирхийлэлд олон жил өртөөд ирсэн хүмүүс ингэж амьдарч байхаар үхчих юмсан гэсэн бодолтой болчихдог. Нийт үйлчлүүлж байгаа хүмүүсийн талаас дээш хувь нь тийм бодолтой болчихсон байдаг. Тэгэхээр хүчирхийлэлд өртдөг хүмүүс сэтгэл зүйн гүн хямралд өртдөг нь эндээс харагдаж байна. Хүчирхийлэлд өртсөн эмэгтэйн хам шинж нэг зүйл бий. Хүчирхийллийнхээ бүтэн эргүүлэгт ордог гэсэн үг.Хүчирхийлэлд өртөнө, дараа нь гайгүй болно гэсэн тойрогт орчихдог. Шүүхэд очихоор эвлэрэх хугацаа өгдөг, цагдаад өгөхөөр буцаагаад суллачихдаг. Хаана ч хандаад нэмэргүй, энэ чигээрээ дуусах юм байна гээд цөхрөнгөө бардаг. Ийм тохиолдолнэлээд ажиглагдаж байна.

-Хүүхдүүд бэлгийн хүчирхийлэлд өртөж байгаа нь эмзэглэмээр асуудал. Хандаж буй тохиолдлын хэчнээн хувь нь ийм шалтгаантай байна?

-Бага насны хүүхэд бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн тохиолдол арван хувьтай байдаг. Өнгөрсөн онд хорь гаруй хэрэг ирсэн. 2014 онд илрээгүй долоон хэргийг цагдаагийн байгууллагад өгч бүгдийгнь илрүүлсэн.Дөрвөн хэргийн хүчирхийлэл үйлдэгч хариуцлага хүлээсэн. Гурав нь мөрдөн байцаалтын шатандаа явж байгаа. Илэрсэн, цагдаагийн байгууллага шалгаж эхэлсэн хэргүүд дээр ч манайх давхар үйлчилгээ үзүүлэх тохиолдол бий. Энэ хэргүүд дээр өмгөөллийн, сэтгэл заслын, аюулгүй байдлыг хамгаалах үйлчилгээ үзүүлдэг. Хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүд сэтгэл зүйн хувьд маш хэцүү болчихсон ирдэг. Наад зах нь гэхэд шөнө унтахгүй. Амиа хорлох гэж оролдоно. Эрэгтэй хүн харж чадахгүй. Байцаагчийг нь эрэгтэй бол эмэгтэй болгож үе гарна. Машинаар үйлчлэхэд жолооч нь эрэгтэй бол чичирч салгалаад байдаг. Ялангуяа бага насны хүүхэд их хэцүү. Бид тайвшруулах, булчинг нь суллах зэрэг энгийн зүйлсээс эхлээдмэргэжлийн үйлчилгээ үзүүлдэг. Хүчиндүүлсэн тохиолдолд хүчирхийлэл үйлддэг эрүүгийн хуулийн дагуу хариуцлага хүлээлгэх тал дээр ажилладаг. Бага насны хүүхэд хүчирхийлэлд өртсөн, ялангуяа бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн бол эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг. Өндөр ялтай байдаг.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Мансууруулах бо­дис хадгалсан, тээвэр­лэсэн хэргээр ял сонс­сон Г.Сарангэрэл УИХ-ын гишүүн О.Баа­санхүүгээс нэг тэрбум төгрөг нэхэмжилж Иргэний хэргийн шүүхэд ханджээ. Энэ талаар Г.Саран­гэ­рэ­­лийн өмгөөлөгч Б.Бат­баяртай ярилцлаа.

-Таны үйлчлүүлэгч УИХ-ын гишүүнээс их хэмжээний мөнгө нэхэмжилжээ. Ямар үндэслэлээр шүүхэд хандах болов?

-УИХ-ын гишүүн О.Баа­сан­хүү өнгөрсөн дөрөвдүгээр сараас хойш миний үйлчлүүлэгч Г.Сарангэрэлийн алдар хүндийг УИХ-ын чуулганы танхимд болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гутаан доромжилсон. УИХ-ын чуулганы танхимд Х.Тэмүүжин гишүүнд хандан “Чи хар тамхичин, биеэ үнэлэгчтэй дотно харилцаатай” гэх мэтчилэнгээр ярьсан. Төд удалгүй мэдээллийн хэрэгслүүдээр “Өнөөх Х.Тэмүүжингийн хар тамхичин, биеэ үнэ­лэгч хэн бэ” гэдэг мэдээлэл цацагдаж, Г.Сарангэрэлийн тухай янз бүрийн мэдээлэл гарсан. О.Баасанхүү гишүүн ч өөрөө ярилцлага өгч миний хэлж байсан хүн Г.Сарангэрэл мөн гэдэг утгаар ярьсан шүү дээ. Бүр 461 дүгээр хорих ангид Г.Сарангэрэлтэй очиж уулзахдаа “Чи Х.Тэмүүжинтэй дотно харилцаатай байсан гэж бичээд өгчих” гэх мэтээр дарамталсан нь өөрийнхөө ярьсныг баталж байгаа хэрэг.

-Нэр хүндэд халдсан гэж байгаа бол яагаад эрүүгийн хэрэг үүсгүүлэхээр гомдол гаргаагүй юм бэ?

-Эрүүгийн хуулийн гүтгэх, доромжлох гэмт хэрэг өөрөө хөнгөн төрлийнхөд багтдаг учраас хэрэгсэхгүй болох магадлалтай. Бас шүүхээс миний үйлчлүүлэгчийг мансууруулах бодис хадгалсан, хэрэглэсэн гэх үндэслэлээр ял оноосон. Тийм учраас гүтгээгүй гэж хэргээс мултарч магадгүй юм. Хүнийг гутаан доромжлох эрх хэнд ч байхгүй. Иргэний хуулийн 497 дугаар зүйлд “Бусдын эрх, амь нас, эрүүл мэнд, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд, эд хөрөнгөд хууль бусаар санаатай буюу болгоомжгүй үйлдэл /эс үйлдэхүй/-ээр гэм хор учруулсан этгээд уг гэм хорыг хариуцан арилгах үүрэгтэй” гэж заасан байдаг. Энэ үндэслэлээр Иргэний хэргийн шүүхэд хандсан.

-Нэг тэрбум төгрө­гийг ямар учраас нэхэмжилж байгаа вэ. Тооцоо гаргасан уу?

-Эхлээд арван тэрбум төгрөг нэхэмжилсэн. Үүнийг бодит байдалд шилжүүлэх үүднээс нэг тэрбум болгосон юм. Ямар ч албан тушаалтан бусдыг аманд орсноороо доромжилж, болохгүйг харуулахыг зорьж байна. Г.Сарангэрэл одоо 20 настай. Түүнийг идэвхтэй амьдралын 40 жил хүлээж байна. Гэтэл О.Баасанхүүгийн ярьснаас болж нийгэмд эзлэх байр суурьгүй болсон. Тэр охин улс төрд орох зэргээр карьер хөөх боломжгүй болчихлоо. Шалгуулж байхдаа гудамжинд явж байгаад зодуулсан нь ч үүний илрэл шүү дээ. Байр суурьгүй болсон 40 жилтэй харьцуулахад нэг тэрбум төгрөг юу ч биш.

-Иргэний хэргээр шүүхэд хандахад тэмдэгтийн хураамж төлдөг. Нэг тэрбум төгрөг нэхэмжлэхэд хичнээн төгрөгийн хураамж төлж байна вэ?

-40-50 сая төгрөг төлөх юм билээ. Гэх­дээ Г.Сарангэрэл ял эдэлж байгаа, ажилгүй, эд хөрөнгөгүй шүү дээ. Тэр утгаараа төлбө­рийн чадваргүй гэх үндэслэлээс тэмдэгтийн хураамж төлөхгүй болсон. Иргэний хуулийн 58.4-т энэ тухай заасан байгаа.

-О.Баасанхүү ги­шүүн нэхэмжлэлийн хувийг хүлээж авсан юм болов уу. УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдал нөлөөлөхгүй юу?

-Тэр хүн “Ялтан хүн УИХ-ын гишүүнийг шоронд дууддаггүй юм” гэсэн л байр суурьтай байгаа. О.Баасанхүүг УИХ-ын гишүүний хувьд биш иргэний хувьд нэхэмжлэл гаргасан. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдал хамаагүй л дээ.

-Х.Тэмүүжин гишүү­нийг Г.Сарангэрэлтэй холбоотой гэж олон нийтэд ойлгуулахын тулд гүйцэтгэх ажил­лагаа явуулсан гэх ху­ран­даа на­рыг тагнуулын байгууллага “Төрийн эрхийн хууль бусаар авахыг оролдсон” гэх үндэслэлээр шалгаж байсан. Тэр хэргийг хэрэгсэхгүй болсон юм уу?

-УМБГ-ын дарга, хурандаа Ц.Батсүх, ЭЦГ-ын дарга, хурандаа Н.Ууганбаяр, дэд дарга Н.Ариунболд, Зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх газрын дарга Н.Аадарсүх, Мөр­дөн байцаах газрын дарга, хурандаа Х.Доржсүрэн нарыг шалгаж байсан. ГэхдээПрокуророос гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гээд хэрэгсэхгүй болго­сон. Энэ талаарх албан бичиг надад ирсэн гэв.

Ц.ӨРНӨХ