Category: цаг-үе

Монголын хэвлэлийн хүрээлэнгийн Судалгааны албаны дарга Г.Гүнжидмаатай ярилцлаа.

-Манай хэвлэлийн эрх чөлөө бусад орнуудтай харьцуулахад ямар түвшинд байна?

-Улс орон бүрийн эдийн засаг, улстөр, ардчиллын орчноос хамаараад хэвлэлийн эрх чөлөө ялгаатай байдаг. Ардчилал өндөр хөгжсөн орнуудад бол манайхаас хавьгүй илүү эрх чөлөөтэй. Гэтэл буурай хөгжилтэй манайхаас дор, хэвлэлийн эрх чөлөөгүй орнууд ч олон бий. “Фрийдман хауз” байгууллагаас гаргасан судалгаагаар манай улс хэвлэлийн эрх чөлөөгөөр дундаж түвшинд байгаа. Өөрөөр хэлбэл хэвлэлийн хагас эрх чөлөөтэй оронд тооцогдож байна. Гэхдээ энэ жил манай хэвлэлийн эрх чөлөөний рейтинг өссөн дүгнэлт гарсан. Урагшилсан нь их сайн. Хэвлэлийн бүрэн эрх чөлөөтэй орон болоход ойрхон байна гэж үзсэн.

-Гарч байгаа хуулиуд эрх чөлөөг хязгаарлах чигтэй байхад үнэлгээ өсөөд байгаа юм уу?

-Хэвлэлийн эрх чөлөө нэмэгдсэн шалтгааныг мэрэгжлийн улсууд хайж байна. Зарим нэг судлаач манай өмнө ордог байсан улс орнуудад хэвлэлийн эрх чөлөө хумигдсан учраас бидний рейтинг өссөн гэж үзэж байна. Нөгөө хэсэг нь Монголд хэвлэлийн эрх чөлөөний төлөө тодорхой алхам хийсэн учраас гэж дүгнэж байна.

-Жишээлбэл?

-Өнгөрсөн жил хэвлэлийн салбар өөрсдийн үйл ажиллагааг зохицуулах зорилготой хэвлэлийн зөвлөлийг байгуулсан. Энэ бол маш том дэвшил. Аль ч улс оронд хэвлэл мэдээллийн салбарт өөрийн зохицуулах механизм байгаа эсэх нь чухал асуудал байдаг.

-Энэ байгууллага байснаас ямар үр дүн гарах вэ?

-Энэ байгууллага салбартаа ёс зүйг баримтлах, мэргэжилдээ хариуцлагатай, чанартай хандахад чухал хөшүүрэг болно.

-Зарим хуулийн шинэчилсэн найруулгыг харахад хэвлэлийн эрх чөлөөг баталгаажуулахаасаа илүү хориглох заалтууд орохоор байна.

-Ажлын хэсэг салбарынхнаас санал авдаг. Хэвлэлийн байгууллагуудтай хамтарч ажиллахыг хичээдэг нь харагдаж байгаа. Хэвлэлийн хуульд өөрчлөлт оруулах нь зөв гэж үзэж байна. Хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль анх батлагдах үеийг өнөөдөртэй харьцуулахад олон өөрчлөлт гарсан. 1998 оныг өнөөдөртэй харьцуулахад интернетээс эхлээд сэтгүүлчдийн сэтгэхүй, үйл ажиллагаа гээд олон шинээр зохицуулах асуудал гарсан.

-Та бол хуульд ямар өөрчлөлт оруулах саналтай байна?

-Хуульд шинээр цөөнгүй заалт орсон. Бид хэлэлцүүлгийг зохион байгуулах. Мэргэжилтэн, судлаач нарыг оролцуулах ажлыг зохион байгуулсан. Ажлын хэсэгт хэвлэл мэдээллийн салбараас хүмүүс байдаг болохоор ма-най хүрээлэн тусдаа заалт оруулах санал гаргаагүй. Энэ боломжийг ашиглаад хэвлэлийн эрх чөлөөний суурь хуулиа чанаржуулаад авах хэрэгтэй гэж үзэж байгаа.

-Чанаржуулаад авна гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?

-Нэг талаас сэтгүүлчдийн эрх чөлөөг хангаж өгөх, нөгөө талаас эрхээ эдлээд хариуцлагаа хүлээдэг механизм байх ёстой. Эх сурвалжаа хамгаалах, редакциас хараат бус байх. Сэтгүүл зүйн салбарт хөрөнгө оруулагчид хоёр өөр хэлбэртэй байна. Нэг хэсэг нь мэргэжлийн сэтгүүл зүйн салбарт ажиллаж ажиллаж байсан мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчид. Нөгөө хэсэг нь сэтгүүл зүйн мэдлэггүй янз бүрийн зорилгоор хөрөнгө оруулсан хүмүүс байна. Мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчид сэтгүүл зүйн хүрээнд ажиллах боломжтой. Гэтэл мэргэжлийн бус хөрөнгө оруулагчид зорилгоосоо хамаарч сэтгүүл зүйн зарчмаас гажих тохиолдол байдаг. Мэргэжлийн бус хөрөнгө оруулагч сэтгүүл зүйг сэтгүүл зүй гэдэг утгаар нь ойлгохгүй бол сэтгүүлчид хатуу хяналт тогтоох аюул байгаа юм. Энэ тохиолдолд сэтгүүл зүй утга учраа алдана.

-Сэтгүүл зүйн зарчмаас хазайсан тохиолдолд нийт салбарыг л буруутгадаг.

-Олон нийт энэ нь тэр хүнийх, тэр хэвлэл тэрнийх гэж ялгах нь бага. Тэгэхэээр мэдээллийн хэрэгслийг л харна. Мэргэжлийн, мэргэжлийн бус хөрөнгө оруулагчийн хэвлэл гэж ялгахгүй. Тиймээс нэг мэдээллийн хэрэгсэл ёс зүйгүй аашлахад нийт мэдээллийн хэрэгслийг хамаатуулж хүлээж авна. Ер нь бол хөрөнгө оруулагч нь ил тод байх хэрэгтэй. Үүнийг хуульчилж өгөх санал явж байгаа.

-Энэ тухай одоо мөрдөж байгаа хуулиар ямар заалт байна?

-Зарлана гэсэн заалт байхгүй. Бас хөрөнгө оруулагчдыг зарлахыг хориглоогүй. Ганц нэг вэб сайтад байгаа ч, хэдэн хүн тэр рүү орж харах вэ. Тэгэхээр олон нийт мэдээллийн хэрэгслийн хөрөнгө оруулагчийг таах төдий л байгаа. Хөрөнгө оруулагч тодорхой болсноор хэний, ямар учиртай мэдээлэл явж байгааг мэдэх эрхтэй болно.

-Хөрөнгө оруулагч ил болсноор би хөрөнгө оруулагчийг нь харж мэдээлэл авах уу?

-Батхүүгийн, Баттулгын гэдгээр харах хүн байж болно. Гэхдээ хамгийн чухал нь олон нийтэд хэрэгтэй мэдээлэл түгээж байвал хэн ч тэгж харахгүй. Олон нийтэд хэрэгтэй мэдээллийг сэтгүүлч л олж чадна. Тиймээс олон үзэгчтэй байхын тулд сэтгүүл зүйг баримтлах хэрэгтэй болно. Энэ нь редакцийн хараат байдал гэдэг юм устахад маш чухал зүйл л дээ.

-Эрүүгийн хууль дахь хүн гүтгэх заалт устах болов уу?

-Сэтгүүлчдийг яллах хамгийн боломжит заалт л даа. Энэ заалтыг авч хаях гээд бүх сэтгүүлчид явж байгаа. Яагаад авч хаяхгүй байгааг хууль зүйн сайд л мэдэх байх. Мэргэжлийн ажлаа хийсний төлөө эрүүгийн хуулиар шийдүүлнэ гэдэг чинь арай хэтэрсэн зүйл. Ерөнхий хуулийг тойроод элдэв юм хэн дуртай болгон чихэх санаархал сүүлийн үед гарч байна. Эх сурвалжаа хэл, үнэгүй зар сурталчилгаа хий гэх мэт. Энэ чинь бид хуулиа батлуулж чадахгүй өдий хүрсэн учраас захын нэг хүн дуртай юмаа чихэх гээд байна шүү дээ. Мэргэжлийн байгууллага гол заалтуудаа санал өгч батлуулаад, тэр өөрөө сэтгүүл зүйн баталгаа болно гэж бодоод байгаа юм. Хэн, ямар зорилгоор элдэв заалт бодож, хуульд чихэх гээд байгаа учрыг олохыг ярилцаж л байна.

-Монголын сэтгүүлчид нэгдэж чаддаггүй гэсэн яриа байдаг.

-Тэр чинь хуучирсан яриа байна. Бид чаддаг гэдгээ харуулсан. Өнгөрсөн жил байгуулсан хэвлэлийн зөвлөлийг байгуулахад манайхан бүгд нэгдсэн.

-Эрх ашгаа хамгаалсан хуулийг батлуулж чадах уу?

-Нэгдсэн хүчирхэг байгууллагатай болсон бид эрх ашгаа хамгаалж чадна.

Х.БАТТӨГС

“Танихгүй эмэгтэйн захидал” зохиолыг бичсэн Австрийн зохиолч Стефан Цвейг 1881 онд мэндэлсэн этгээд. Тэгэхээр он цагийн хувьд энэ зохиол “хөгшин” гэж тооцогдохоор ч өнөөг хүртэл үнэ цэнээ алдаагүйг бодоход хүний сэтгэл ерөөсөө өөрчлөгдөөгүйг илтгэх мэт. Зохиолч хэдийгээр эр хүн ч эмэгтэй хүний сэтгэлийн нарийн ширийнийг гоц мэдэрдэг байсан нь агуу зохиолчоос гадна сэтгэл судлаач байсантай нь ч холбоотой байлгүй. “Танихгүй эмэгтэйн захидал” зохиолоороо бүсгүй хүний дотоод ертөнцийг нээж чадсан хэмээн хүлээн зөвшөөрөгджээ. Зохиолын үйл явдал 41 настай, алдартай зохиолч эр төрсөн өдрөөрөө шуудан хүлээж авснаар эхэлнэ. Ямар ч хүн гараар бичсэн зузаан захидлыг уншихаас тээршааж мэдэх ч “Намайг хэзээ ч таньж мэдэхгүй чамд” хэмээн эхэлсэн нэр, хаягаа ч бичээгүй танихгүй эмэгтэйн захидлыг уншихад хүргэсэн хүчин зүйл нь хурц цочирдом эхлэл буй за. “Миний хүүхэд өчигдөр нас барчихлаа” хэмээн эхэлдэг мөрүүдээс учиг хөвөрнө. Юуны өмнө бүсгүй захидал бичихэд хүргэсэн шалтгаанаа тайлбарладаг. “Талийгаач хүүтэйгээ ганцаар үлдэж чадахгүй, бас уй гашуудаа автан хашгирч орилж чадахгүй. Тэгэхээр энэ аймшигтай мөчид чамтай биш бол өөр хэнтэйгээ ярих билээ” хэмээн учирлана. Бүсгүй халуурч, өвдөж, хүүгийнхээ араас явахаасаа өмнөхөн эцсийн хүчээ шавхан байж мөнөөх зохиолч эрийг насан туршдаа чин үнэнчээр хайрласан түүхээ зөвхөн ганцхан удаа, эцсийн мөчдөө хүүрнэх ажээ. “Хорвоогийн нэг ч хүн цорын ганц хүүгээ алдчихаад сууж байхдаа худлаа ярихгүй” хэмээн учирлаад, хэлсэн бүхэндээ итгэхийг бүсгүй хүснэ. Зохиолч эрийг анх харсан өдөр түүний амьдрал жинхэнэ утгаараа эхэлсэн хэмээн бүсгүй бичжээ. Зохиолч эр түүний шинэ хөрш болон нүүж ирдэг. 25 настай хөгжилтэй ганган зохиолч эр бяцхан охины шүтээн болсонд гайхах юмгүй байдаг л түүх. Охин залуу эртэй шатан дээр мөргөлдөж, харц тулгарахад зөөлөн манантсан нүдээр харж, ялдам инээмсэглэж “Авхай баярлалаа” гэж хэлсэн нь охины бяцхан зүрхэнд үүрд хадгалагдан үлджээ. Үнэндээ энэ хэдэн хором залууд сэтгэгдэл үлдээсэн нь юу л бол. Харин охиных тэндээс нүүдэг ч насанд хүрмэгцээ хайртай залуудаа биеэ тушаахаар төрөлх хотдоо буцан ирнэ. 1718тай бүсгүй Вена хотод ирээд, даашинзны дэлгүүрт ажиллангаа хуучин байшин руугаа гүйж, залуугийн амьдардаг байрны гадна, гэрэл унтартал цонхон дор нь зогсох ажээ. Залуутай хөтлөлцөн ирдэг олон хүүхнүүдээс харамлахын зовлонг охин эдлэнэ. Мэдээж хүүхэмсэг эр орь залуу сайхан охиныг анзаарах мөч ирсэн. Оройн хоол хамт идэхийг хүсэхэд нь охин “Тийм” хэмээн шууд л зөвшөөрнө. “Манайд очиж юм ярьж суух уу” гэхэд нь “Дуртайяа” хэмээн хариулна. Хайртай залуутайгаа учирсан гурван шөнийн дараа бүсгүй жирэмсэн болсноо мэддэг. Аян замд гарсан залуу эргэж ирэхдээ охиныг мартжээ. Гэсэн ч бүсгүй хүүхдийн эцэгт үнэнийг хэлээгүй шалтгаанаа “Үл таних эмэгтэй, гурван шөнийн тохиолдлын найз, ямар ч эсэргүүцэлгүйгээр эхний хүсэлтээр биеэ тушаасан эмэгтэйд итгэхгүй байсан” гэдгээр тайлбарладаг. Бүсгүй ядуусын үйлчлүүлдэг халамжийн эмнэлэгт зовж зүдэрч байж амаржиж хүү төрүүлжээ. Хайртай залуугаасаа авч үлдсэн ганц нандин дурсгал хүүгээ хүн шиг амьдруулахын тулд тэр биеэ үнэлж эхэлдэг. Сайхан бүсгүйд дурласан эр нэг бус. Эхнэр нь болохыг ч гуйна. Хэрэв тэдний хүсэлтийг хүлээж авсан бол бүсгүй хангалуун амьдарч, хүү нь ч амьд үлдэх байж. Гэсэн ч бүсгүй татгалзсан. Хайртай эрийнхээ эхний дуудлагаар гүйж ирэх эрх чөлөөтэй байхын тулд шүү дээ. Үнэхээр ч тэр залуугийн нүдэнд дахин өртөж, шөнийн жаргал эдэлдэг ч хамаг сэтгэлээ зориулсан хайртай залуу, хүүгийнх нь эцэг түүнийг таньдаггүй. Нэрийг нь ч мэдэхгүй хэвээрээ үлдэнэ. Энэ бүсгүй яагаад ийм тэнэг юм бол. Хайртай гэдгээ хэлэхгүй яасан юм бол, хүүхдээ хөтлөөд очихгүй яагаав дээ хэмээн халагламаар. Гэсэн ч тэр энэ бүхний эцэст танихгүй эмэгтэй хэвээр үлдсэн нь хайртай эрээ гэсэн сэтгэлээс нь үүдэлтэй. Хүүхдийг нь тээснээ хэлсэн бол залуу мөнгө өгөх байсан. Гэхдээ нэгэнтээ гуйлгачинд мөнгө өгч салахын түүс болсон тэр л сэтгэлээрээ хандана гэдгийг бүсгүй ухаарч байжээ. Эрх чөлөөнд умбасан, чөлөөт дурлалтай эр бүсгүйн дурлалын түүхийг сонсож, хүүгээ мэдсэн бол хариуцлага хүлээх сэтгэлдээ хөтлөгдөж, дарамтад орох байсан. Дараа нь бүсгүйг үзэн ядах болно. Үүнийг бүсгүй хүсээгүй. Хамаг ачаагаа өөртөө үүрсээр төгсдөг. Үнэндээ танихгүй эмэгтэйг хүүхэмсэг эр бүтээсэн юм шүү.

Б.Янжмаа

Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, Прокурорын байгууллагын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг УИХ-ын байнгын хороогоор хэлэлцсэн. Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах албыг эргүүлэн сэргээх талаар хэлэлцэх үеэр АТГ-ын дарга Н.Ганболд УЕП-ын дэргэдэх мөрдөн байцаах албыг байгуулах юм бол АТГ цаашид ажиллах боломжгүй болж байна гэж мэдэгдсэн. Мөн дээрх хуулийн төсөлтэй холбоогоор АТГ-аас Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлдхандаад байгаа. Энэ талаар Улсын ерөнхий прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албаны дарга асан Б.Галдаатай ярилцлаа.

-Улсын ерөнхий прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг анх байгуулж байсан үеийн талаар яриагаа эхлүүлье?

-2002 оны есдүгээр сард багц хуулиуд батлагдаж, Ерөнхий прокурорын дэргэд Мөрдөн байцаах алба гэж байгуулсан. Хуулийнхан хуулийнхнаа шалгаж чадахгүй байна, ард иргэдийн эрх хууль, төрийн байгууллагын хүрээнд зөрчигдөж байна гэсэн нийтийн хүсэл сонирхол дээр тулгуурлаж энэ албыг байгуулсан. Засгийн газрын баталсан тогтоолын дагуу 24 мөрдөн байцаагчтайгаар үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. Өмнө нь ийм алба байгаагүй, энэ чиглэлийн хэргүүдийг цагдаагийн мөрдөн байцаагчид гүйцэтгэж байсан юм. Манай алба байгуулагдсаны дараахь 2-3 жилд бидэнд хүндрэлтэй асуудал цөөнгүй байсан. Материаллаг баазгүй, боловсон хүчингүй, суурь баазгүй хөрсөн дээр энэ албыг байгуулсан учраас бүгдийг шинээр бий болгосон.Гэхдээ энэ хугацаанд залуучуудын чадавхи, байдал ч сайжирч, мэргэшиж эхэлсэн. Хуулийнхаа дагуу хараат бус байх үүднээс төсөв, хөрөнгө нь хүртэл тусдаа батлагдаж байсан түүхтэй. Хэн нэг хүнээс хараат бус, сайн муугаа өөрөө үүрч явдаг тогтолцоог бий болгохыг зорьсон. Бид 2012 онд арван жилийн ойгоо тэмдэглэж, ажлаа дүгнэсэн. Чамлахааргүй ажил хийж, иргэддээ үйлчилсэн байдаг юм. Энэ хугацаанд 600-700 гомдол, 400 гаруй эрүүгийн хэрэг шийдвэрлэсэн гэсэн тоон мэдээ байсан. Хүлээсэн үүргээ хариуцлагатайгаар биелүүлж, албан хаагчид мэргэшээд ирэхээр олон нийтийн хандлага ч бидний хийсэн ажлыг үнэлж, дүгнэдэг, сайшааж, урамшуулдаг болоод ирж байгаа юм. Энэ нь биднийг ажлаа сайн хийсэн гэснийг харуулж байгаа бас нэг үнэлгээ юм болов уу. Гэтэл гэнэт л манай газрыг татан буулгаад, АТГ-т нэгтгэчихсэн.

-Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах албыг АТГ-т нэгтгэснээр иргэдийн эрх ашиг зөрчигддөг байдал эргэн сэргэлээ. Хууль, хяналтынхан ч гэлтгүй төрийн албан хаагчид ч иргэдийн эрх ашгийг зөрчих боллоо гэх мэдээлэл цөөнгүй гарлаа. Энэ тал дээр ямар тайлбар өгөх вэ?

-Интернэт, олон нийтийн сүлжээ, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр яригдаж, бичигдэж байгаагаас харахад хуулийнхан хуулийнхнаа шалгаж чадахгүй, Мөрдөн байцаах хэлтэс ажлаа хийж чадахаа болилоо гэх хандлагууд бий болж байна. Үнэний ортой шүү дээ. Нэг анги төгссөн, нэг нутгийн, нэг хашааны, нэг гэрт өссөн, нэг сургууль төгссөн албан хаагчид бие биеэ шалгаж, хэрэг илрүүлнэ гэдэг аль ч талаасаа бодсон үнэнд нийцэхгүй.Иргэд АТГ-ын дэргэдэх мөрдөн байцаах албанд хандлаа гэхэд харьяаллын дагуу тухайн цагдаагийн хэлтсийг шалга гээд харьяалал тогтоогоод өгч байна. Нэг албанд мөр зэрэгцэн ажиллаж байгаа цагдаа нар нэгнийгээ гэмт хэрэгт буруутган шалгах болдог. Шалгаж байгаа хүнд ч хэцүү, шалгуулж байгаа нь ч өмнө нь найздаа жаргал зовлонгоо ярьчихсан байхыг үгүйсгэх аргагүй. Ямар нөхцөл байдал үүсэхийг ойлгож байгаа биз дээ. Энэ бол зохицуулалт муу байгаагийнх. Үүнийг би хувьдаа Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүрэг, олон улсын хүний эрхийн байгууллагуудын өмнө хүлээсэн үүрэг, хариуцлагаасаа ухарсан өнгөцхөн, гоомой шийдвэр гэж үзэж байгаа.Монгол Улс хүний эрхийн 50 шахам гэрээ, конвенцид нэгдсэн байдаг. Энэ олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэхэд гол үүрэг гүйцэтгэгчийн нэгээр манай алба зогсож байсан. Хүний эрх хаана зөрчигдөж байна вэ. Хуулийн хүрээнд зөрчигдөж байна, төрийн албаны хүрээнд, хуулийн байгууллагын хүрээнд ихэнхдээ зөрчигдөж байна шүү дээ. Тиймээс энэ нөхцөл байдалтай хамааралтайгаар бодит байдлыг үнэлж, харах хэрэгтэй юм. Хүний эрхийн дэд хороо, Эрүүдэн шүүхийн тусгай хорооноос Засгийн газарт зөвлөмж, чиглэл явуулж, анхааруулаад байгаа нь нэг юм хэлээд байгаа юм шүү дээ. Буруу шийдвэрээ засаж, залруулаач, эргэж хараач гээд байгаа юм. Ингэхдээ манай албыг аль нэг байгууллагад аваачаад наах биш юм. Энэ байгууллагын статус биеэ даасан, хараат бус байх ёстой.

-Гэхдээ УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг АТГ-ын харьяанд өгсөн ч өмнө нь хийж байсан ажлаа үргэлжлүүлэн хийх боломж бүрдэхгүй байна уу?

-Гэнэтхэн л АТГ-т манайхыг нэгтгэж, төсөв хөрөнгийг нь ч тийшээ шингээчихсэн. Гэтэл үнэндээ АТГ бол зөвхөн албан тушаалын хэргээр хэдхэн газрыг шалгадаг байгууллага шүү дээ. Биднийг АТГ-т нэгтгэхдээ эрүүгийн болоод өмнө нь манай байгууллагын шалгаж байсан хэргүүдийг хэн, ямар алба шалгах вэ гэдэг нь тодорхой бус, хоосон орон зай үлдээсэн. Энэ орон зайг нөхөх эрх зүйн орчин, нөхцөлийг бүрдүүлж чадаагүй. Энэ бүхнээс болж олон нийт бухимдаж, хаана хандахаа мэдэхгүй бужигнаж байна. Энэ бүхний эцэст хүний эрх зөрчигдөх, хууль гажуудах, үүнийг ашиглан зарим нэг нь ял завших, зарим нь хохирох нөхцөл нь бүрдчихээд байна. УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг АТГ-ын харьяанд өгснөөс хойш хууль хяналтын албан тушаалтнуудтай холбоотой шүүхэд шилжүүлсэн хэрэг байхгүй гэж сонссон.

-Тодруулбал?

– Тусгай субьектүүдийн хэрэг, зөрчлийг шалгадаг улс орон ч бий. Гэтэл манайд арав гаруй жил болоод ирсэн байгууллага гэнэт яагаад болохоо байчихсан юм бүү мэд. Байгуулсан алба, хамт олноо магтаж, саймширхаж байгаа юм огт биш. Эрх зүй, хүний эрхийг хамгаалах, хуулийг эрүүл хэрэгжүүлэх, хөгжүүлэхэд энэ алба өөрөө чухал үүрэгтэй байсан юм. Үндэсний хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг, хөдөө гадаа их явдаг, тэр дундаа хуульчдын өөрсдийнх нь гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлийг шалгадаг гэдэг утгаараа өндөр хариуцлагатай алба байсан. Нэгдүгээрт хууль, шүүх, цагдаа, төрийн байгууллагын албан хаагч буруутай, үгүйг нь тогтоодог, хууль бус үйл ажиллагаа бий болохоос урьдчилан сэргийлдэг, сэрэмжлүүлдэг ганц байгууллага нь байв. Мэргэжил нэгтнийхээ алдаа, оноог зөв дэнсэлдэг газар юм. Түүнээс биш мөр зэрэгцэж байгаа нэгнийгээ ялладаг, эсвэл хийсэн бурууг нь цайруулдагч газар биш. Гол нь зөв дүгнэж, зөв замыг бий болгох, үнэнийг тогтоох гээд байгаа юм.

-Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, Прокурорын байгууллагын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл УИХ-аар хэлэлцэгдэх үеэр гол яригдсан зүйл гэвэлПрокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах албыгэргүүлэн байгуулах асуудал байсан. Асуудал хэлэлцэж байх үед АТГ-ын дарга Н.Ганболд “Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах газрыг эргүүлэн байгуулах юм бол АТГ цаашид ажиллах боломжгүй болж байна” гэж мэдэгдсэн. Энэ талаар ямар санал бодолтой байна вэ?

-Үнэндээ бол АТГ шалгах ёстой хэргээ хуулийн дагуу шалгана. Хорьж, цагддаг, эрүүдэж, шүүдэг процесс нь хууль, журмынхаа дотор явагдана. Энэ нь Мөрдөн байцаах албыг АТГ-т нэгтгэсэнтэй огт хамааралгүй асуудал. Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах газар эргүүлэн байгуулагдлаа гэхэд АТГ-ын үйл ажиллагаанд ямар ч саад бэрхшээл болохгүй шүү дээ. Бид иргэн хүнийг ямар нэгэн гэмт хэрэгт холбогдуулан шалгахдаа хуулийн дагуу ажиллаж байгаа үгүйг хянадаг газар байсан. АТГ бол өөрийн гэсэн хуультай, түүгээрээ зохицуулагддаг, эрх зүйн орчинтой. АТГ-ын чиг үүрэгт Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах газрынчиг үүрэг ямар ч хамаа байхгүй. Тэс өөр хоёр зүйл. Иргэнийг шалгах үедээ хууль зөрчсөн, алдаатай, гэмт хэргийн шинжтэй зүйл хийвэл манай байгууллага шалгах эрхтэй.

-Мөрдөн байцаах албыг бие даасан байдлаар дахин сэргээх тухай Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг хууль санаачилснаа танилцуулсан нь багагүй хэл ам боллоо. АТГ-аас Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд хүртэл бичиг хүргүүлсэн байна лээ. Энэ албыг яагаад ингэж их эсэргүүцээд байгаа юм бол?

-Мөрдөн байцаах албыг АТГ-т нэгтгэх үед тэнд байсан албан тушаалтнууд ямар нэг юм хэлэлгүй, шууд кноп дарж, дэмжээд л гараад явчихаж байсан. Энэ нь мөрдөн байцаах албыг өөрсдөдөө нэгтгэх сонирхолтой байсан гэсэн үг. Хууль санаачлах эрх УИХ-ын гишүүн бүрт бий. Хуулийг батлах эсэх нь Их хурлын эрх мэдлийн асуудал. Гэтэл хэн нэгний санаачилсан хуулийн төсөлд АТГайж, сандарч, балмагдаад Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлдалбан бичиг хүргүүлээд байгааг гайхаж байна. Хүргүүлсэн бичгийнх нь үндэслэлийг би мэдэхгүй. Гэхдээ юунаас нь айж, сандраад байгаа хэрэг вэ. УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба ямар мангас биш дээ. Үнэн мөнийг тогтоох, хүний эрхийг хамгаалах чиг үүрэгтэй л байгууллага шүү дээ. Шүүгч, прокурор, хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, тагнуулын ажилтан, цагдаа, тахар гээд бүгдтэй нь л адил чиг үүрэгтэй байгууллага. Энэ алба чиг үүргийнхээ дагуу ажиллаж болохгүй ямар шалтгаан, нөхцөл байгаа юм бол. Бид ямар нэг гомдол, мэдээллийн дагуу ажил үүргээ гүйцэтгэдэг. Түүнээс биш хэн дуртайгаа шалгах эрх, шаардлага бидэнд байхгүй. Хууль, шударга ёс, хүний эрхийг дээдэлье гэж Үндсэн хуулиндаа тусгасан бол үүнийгээ хангах эрх зүйн орчныг тогтвортой байлгах, бүрдүүлэх хэрэгтэй. Үүнийг хангах гэж яваа байгууллагын нэг нь Прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба юм шүү дээ. Цагдаа, прокурор, шүүхийн байгууллага эсэргүүцээгүй байхад ганцхан АТГ эсэргүүцээд байгаад гайхаж байна.

-Мөрдөн байцаах албыг бие даасан байдлаар дахин бий болгох хэрэгтэй гэж та үзэж байгаа байх. Энэ тухай товчхон тайлбар хийж өгөх үү?

-Мөрдөн байцаах алба тийм ч сүртэй зардалтай, эрх дархтай байгууллага биш шүү дээ. АТГ-тай харьцуулахад төсөв хөрөнгө нь хамаагүй бага, 20 гаруй мөрдөн байцаагч маань цагдаагийн цалингаар цалинждаг ийм л газар байсан. Энэ албыг дахин сэргээх байх гэж боддог. Энэ байгууллага байснаар хууль, шүүх, цагдаа, төрийн байгууллага доторх хуулийн хүрээнд мэт боловч хүний эрхийг зөрчиж буй байдлыг багасгах, арилгах юм. Жилд шүүх рүү 20 орчим, прокурорт 20-30 хэрэг яллах дүгнэлт үйлдүүлэхээр шилжүүлдэг. Энэ бүгдийг зохих хууль, журмын дагуу шийдвэрлүүлдэг. Эрүүдэн шүүх ажиллагаатай холбоотой гомдол цөөнгүй ирдэг. Зодоод хэрэг хүлээлгэчихдэг, хилсээр хүлээлгэдэг, бусдаар дарамтлуулж хүлээлгэдэг, гэм буруутай нь тогтоогдоогүй байхад хорьж, цагддаг, хууль бус шийдвэр гаргадаг цөөнгүй баримт бий. Хүний эрхийн комиссоос гаргасан 2013, 2014 оны тайлангаас хүний эрхийг зөрчиж байгаа олон зуун баримт харж болно. Зөвхөн эрүүдэн шүүх явцтай холбоотой 2-3 хэрэг жилд шүүхээр шийдэгддэг. Энэ нь хүний эрх хуулийн байгууллагын хүрээнд зөрчигдөж байгааг хэлээд байгаа юм. Манай байгууллага ажилласнаар сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн хэрэг байхгүй, бусад төрлийн мэдээлэл ч багасах хандлагатай болсон. Энэ нь манай байгууллагыг ажлаа хэрхэн хийж байсныг хэлээд өгнө. Одоо харин энэ байдал эргэж бий болох хандлагатай байна.

-АТГ-аас үе үе хэвлэлийн хурал зарлаж, тэр албан тушаалтан тийм хэмжээний мөнгө хувьдаа завшсан, түүнийг ийм хэргээр сэжиглэн байцааж байна гэх мэтээр мэдээлэл хийдэг болсон. Шүүхийн шийдвэр гараагүй байхад ийм мэдээлэл хийх нь хүний эрх зөрчиж байгаа асуудал гэж шүүмжлэлд өртөөд байгаа. Эсвэл энэ нь АТГ-т хамааралгүй байдаг юм уу?

-Үндсэн хуулиар гэм буруутай эсэхийг нь шүүх тогтооно. Түүнээс өмнө хуулийн аль ч шатанд хэн нэгэн сэжигтэн, яллагдагчийг гэм буруутан болгох эрх хэнд ч, ямар ч албан тушаалтанд байхгүй. Гэхдээ ийм буруу хандлага манайд бий. Жишээ татсанаар тань АТГ-ын тухай ярихад тус байгууллага өөрсдийн хийсэн ажлаа буруу сурталчлаад байгаа юм. Шүүхийн тогтоол гараагүй байхад хэн нэг сэжигтний нэр ус, хийж байсан ажил, сэжиглэж байгаа хэргийн тоо баримтыг дэлгэчихээд байгаа нь буруу. Шүүхийн тогтоол гараагүй байхад тэчнээн тэрбум төгрөг завшсан, ийм хэрэг хийсэн гэж зарлах нь хүний эрхийгзөрчиж байгаа асуудал. Дараа нь шүүхээр хэргийг шийдвэрлэхэд АТГ-аас эсвэл аль нэг байгууллагаас зарласан, мэдээлсэн хэрэг нь нотлогдохгүй байвал хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн гэсэн үг. Ийм тохиолдол байдаг. Нөгөө хүн нэр төрөө сэргээлгэнэ, бие мах бодийн хохирлоо төлүүлнэ гээд гомдол гаргалаа гэхэд одоо түүнийг нь мөрдөн шалгах хэлтэс, байгууллага байхгүй болсон гэсэн үг. Энэ бол олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээсээ ухарч, буцаж буй шинж, ийм байж болохгүй л дээ. Харин ийм төрлийн, тийм хэргээр сэжиглэгдэж байна гэсэн мэдээлэл өгч болно. Түүнээс биш мөрдөн байцаалтын процесс, байгууллагын үйл ажиллагааг задалж болохгүй шүү дээ. АТГ-аас хэн нэгэн хүнийг холбогдсон хэргийн талаар, нэрийг нь зарлаж, мөрдөн байцаалтаар албан тушаалаа ашиглаж тэдэн төгрөгийн мөнгө завшсан нь тогтоогдлоо гэж мэдээлэл хийж байгаа ньхууль зөрчсөн асуудал гэж үзэж байгаа. Хэрэв УЕП-ын дэргэдэх мөрдөн байцаах алба байсан бол, иргэд гомдол ирүүлсэн бол бид хуулийн дагуу тухайн хүний эрхийг хамгаалж АТГ-ыгшалгах байсан.

-Албан тушаалтай холбоотой хэд хэдэн хэргийг танай байгууллага шалгаж байгаад дунд нь орхигдуулсан тухай яриа гарсан. Энэ талаар тайлбар өгөөч?

-Улсын Их Хурал 2014 оны нэгдүгээр сарын 24-ний өдөр баталсан Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулиар Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 26 дугаар зүйлийн 26.1 дэх хэсэг, мөн хуулийн 27 дугаар зүйлийн 27.2 дахь хэсгийг тус тус хүчингүй болсонд тооцсоноор Улсын ерөнхий прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албаны харьяаллын гэмт хэргүүд Авлигатай тэмцэх газрын мөрдөн шалгах хэргийн харьяалалд, ахуйн чанартай гэмт хэрэг нь Цагдаагийн байгууллагын харьяалалд тус тус шилжүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, бид шүүгчтэй, прокурортой, цагдаатай, хэрэг бүртгэгчтэй холбоотой 10 орчим хэргийг АТГ-т шилжүүлсэн. Манай байгууллага хүлээсэн үүргийнхээ дагуу ажлаа хийсэн, шийдвэрийн дагуу хэргийг шилжүүлсэн. Түүнээс биш манайх хэрэг илрүүлэхгүй, орхигдуулсан зүйл байхгүй. Манай байгууллагын тухай энэ мэт хар мэдээлэл иргэдэд хүргээд байх нь буруу юм л даа. Манай байгууллагыг хүний эрхийг хамгаалж чаддаг, гэм буруутайг эсвэл буруугүйг тогтоож чаддаг байгууллага гэдгийг хүний эрхийн байгууллагууд ч хүлээн зөвшөөрдөг. Одоо ч нийгэмд хүлээлт бий болоод байх шиг байна.

Э.Хүрэлбаатар

Францад очих хүсэл ихэнх залуу бүсгүйд байдаг байх. Би тэдний нэг болохоор аялж явахдаа хурдхан шиг Парист очих юмсан гэж мөрөөдсөөр явлаа. Романтик залуучууд, ганган хүүхнүүдийг харахаар Парист ирэв. Бусад хоттой харьцуулахад ёстой нэг түм түжигнэсэн их хөлийн газар уу даа гэх сэтгэгдэл төрж байна. Хотын төвд ирээд юун түрүүнд Луврын музейг үзэхээр боллоо. Тасалбар нь 15 евро гэв. Луврын му­зейн барилгыг 1180-1223 оны хооронд төрийн эрх барьж байсан Филипп Август хааны зарлигаар барьжээ. Хотын нэгдүгээр дүүрэгт, Сена мөрний баруун эрэгт байх ордныг англичууд болон нор­манчуудын довтолгооноос хам­гаалахын тулд өндөр ха­шаагаар хүрээлүүлэн барь­сан түүхтэй. Дотроо тансаг ч гэлээ гаднаас нь харахад хэрэм, цайзтай төс­тэй харагдах хааны ордныг 1564 онд хатан хаан Катерин Медисис засварлажээ. Дай­ныг санагдуулам хүйтэн сэт­гэгдэл төрүүлэх төрхийг нь эмэгтэй хүний сэтгэмжээр бүрэн өөрчлөхийн зэрэгцээ маш том цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулсан байна. Үүний да­раа Европын хамгийн тансаг ордны нэгд тооцогдох болжээ. Хожим есдүгээр Луис хааны үед ордныг өргөжүүлэн хэд хэдэн танхим нэмж барьсан гэдэг. Харин музей болсон нь 1793 оны наймдугаар сарын 10. Өдгөө Луврын музей нийт 210 мянган м2 талбайтай. 60.6 мян­ган м2 талбайд нь өрнийн Европын буюу Грек, Иран, Египет, Ойрх Дорнодын бүс нутгуудын түүхийг өгүүлсэн 35 мянган гайхамшигт уран зураг, баримал, хөшөө, вааран эд­лэл, археологийн олдворууд бий. Хүн төрөлхтөний сод бүтээлийг үзэхээр жилд 10 сая хүн Луврыг зорьдог гэх тооцоо байна.

Тасалбар авахад “Та аль хэсгийг үзэх вэ” гэж асуув. Бүх үзмэрүүдийг нь үзэхэд дор хаяж гурван сар шаардагдах болохоор түүхийн аль хэсгийг сонирхож буйгаа хэлэх хэ­рэгтэй. Олон сод бүтээлээс жинхэнэ Мона Лизаг харах хүсэлтэй ирсэн болохоор зүүн урд жигүүр дэх эртний урлагийн салбар танхимыг чиглэн алхлаа. Хана дагуу гол үзмэрүүдийн нэрийг бичин хаджээ. Мона Лиза хүртэл эртний Францын уран зураг, хө­шөө баримлыг сонирхон урт хон­гилоор алхав. Олон хүн байх ч тэр том барилга дотор тарчихаар аль нэг үзмэрийн өмнө шавдаггүй ажээ. Эртний хаад, хатдын хөрөг зураг, суут сэт­гэгчдийн уран баримал, бид­ний амьдарч буйгаас хэдэн зуун жилийн өмнөх хотуудын ерөнхий төлөв гэхчлэн үзэж харах зүйл ихтэй. Олон зуун жилийн өмнөх түүхийн гэрч болсон урлагийн бүтээлүүд өнөөг хүртэл өнгө, үзэмжээ алдаж гэмтээгүй нь сайхан юм. Ямар ч онгож муудсан, хагарч гэмтсэн үзмэр байхгүй. Өчигдөрхөн шинээр урлаа юу гэмээр харагдах музейн үзмэрүүдийг гайхах, бахархах сэтгэл төрж байлаа. Гоё сай­ханд ч биш, яаж ийм урт ху­гацаанд шинээр нь хадгалж чадсан юм бол гэж бодсоор Мона Лизаг байрлуулсан тан­химд орж ирэв. Энд хаанаас гараад ирэв гэмээр олон хүн шавжээ. Цайвар шаргал өнгийн хананд алдарт Мона Лизаг өлгөсөн байв. Музейн бусад үзмэрүүдийг ямар нэ­гэн байдлаар тусгаарлаагүй хэрнээ ганцхан Мона Лиза­гийн өмнүүр шилэн хаалт хийжээ. Барагцаалбал 80*60 хэмжээтэй хөргийг боронзон өнгийн жаазаар хүрээлсэн байв.

Дэлхийд суу алдар нь түг­сэн энэхүү зургийг англиар Мона Лиза, итали, францаар Жоконда гэдэг. XVI зуунд алдарт зураач Леонардо да Винчигийн зурсан Мона Лизаг “Гунигтайхан харж, учир­тайхан инээмсэглэх бүс­гүй” гэдэг бөгөөд уран зургийн түүхэнд хэдэн зуун жилийн турш хүндтэй байр суурь эзэлж байгаа. Зурж дууссан цагаас нь хойш Мона Лизагийн инээмсэглэл ямар учиртай вэ, зураач хэнийг ингэж зурав гэх мэт түм буман асуулт хөвөрдөг хэдий ч өнөөг хүртэл нууц нь тайлагдаагүй л байна. Тэр бүү хэл Мона Лиза дээр зураач гарын үсгээ зурж, он сараа тавьсангүй. Бүр Луврт байгаа Мона Лиза жинхэнэ мөн үү, хуулбар биш байгаа гэсэн хардлага урлаг судлаачдын дунд бий. Ямартай ч энэхүү бүтээлийн тухай “Байгаль, хөрөг хоёрын зохицолдлого Леонардо да Винчийн бүтээл гэдгийг бүрэн төгс баталж байна.

Пирамид загварын зо­хиомж, хагас хөндлөн суусан байр­лалаас зураачийн авьяас, техникийг илэрхий харж болно” гэж дэлхий даяар дуу нэгтэйгээр баталдаг ажээ. Сонирхолтой нь төгс бүтээ­лийг олон жил судалсан хү­мүүс “Мона Лиза бол жирийн нэг эмэгтэйн зураг. Олон үеэр давхарлан зурсан зу­рагны доор Ленардо да Винчигийн өөрийнх нь хөрөг бий” гэж шуугих болжээ. Үнэхээр зураач Мона Лизаг зурж байхдаа хүн төрөлхтөнд суут бүтээл үлдээж байгаа гэдгээ мэдэрсэн байж болох юм. Түүхэнд “Зураач өөрөө будгаа найруулсан. Найз нөхөд, гэр бүлийнхээ хэнд ч харуулалгүйгээр бү­тээлээ дуусгасан. Хамгийн их итгэж, юугаа ч үл нуудаг байсан туслахаа хүртэл ойртуулалгүйгээр зурсан” хэмээн тэмдэглэгджээ. Тиймээс өнөөг хэр дуурайж зураг хүсэлтэй ямар ч хүн “Мона Лизаг дахин амилуулж чадахгүй байгаа гэж тайл­барладаг юм байна.

Луврт ирсэн хүн бүр энэ­хүү бүтээлийн өмнө зур­гаа авахуулж байв. Зургийг харсан хүмүүс нүд, уруул, үс, арын байгаль гэхчлэн зургийг хэсэгчлэн харж нэг бүрчлэн цоо ширтэх ажээ. Бүр нэг гараараа эрүүгээ тулж зогсоод бодолд автан харах ажээ. Эргэн тойронд нь юу болж байгаа, дэргэд нь хүмүүс ирж зогсож байгааг анзаарч байгаа шинж алга. Тэртээ XVI зуунд, бүсгүйн дэргэд очоод зогссон мэт бодол санаагаараа уусан шингэжээ. Бусдын адил Мона Лизаг ширтэн хэсэг зогсов. Анх харахад энгийн л зураг мэт байснаа аажмаар инээмсэглэж байгаа аятай санагдлаа. Үнэхээр л өөдөөс хараад хөнгөн гунигтай ч юм шиг нүдээрээ нэгийг хэлж, үл мэ­дэг инээмсэглэх уруулаараа нө­гөөг сануулах шиг болов. Удаан хараад байвал амьд мэт мэдрэмж төрүүлэх алдарт Мона Лизатай “уулзах” гэж, нүдийг нь ширтэх гэж, уруулынх нь инээмсэглэлийг олох гэж дэлхийн хүмүүс Луврт ирдэг ажээ.

Музейн ажилтнууд ган­цаараа яваа жуулчдын зургийг авч өгөн тусална. Цааш явсаар эртний Грекийн уран баримал, Наполеон хааны үеийн уран зургийг сонирхлоо. Музейн өөр нэг хэсэгт байх үнэт чулууны цуглуулгыг үзэх хүсэлтэй бай­сан ч аль хэдийнэ гурван цаг өнгөрч хөтөчтэйгээ уулзах болжээ. Үнэт чулууны хэсэгт Энэтхэгээс олдсон “Регент” нэртэй 137 каратын алмааз эрдэнэ байдаг гэсэн. Бас үе үеийн Оросын ихэс дээдсийн гар дамжиж ирсэн “Үхлийн хараал” нэртэй алмааз бий. “Үхлийн хараал” алмааз очсон эзэндээ гай түйтгэр авчирч, үе удмаар нь хүйс тэмтэрдэг бөгөөд 1852 онд Луврын музейд ирсэн юм билээ. Хараалтай алмаазыг сонирхож ширтэх нь бүү хэл зэрвэсхэн хараад өнгөрөх төдийд муу зүйл тохиолддог гэх аман яриа байдаг.

Музейн хана, тааз тэр чигтээ уран зургаар дүүрсэн байв. Хаан, хатдын титэм, ал­­­­дартай жанжнуудын сэлэм, язгууртан авхай нарын үнэт эдлэл гээд түүхийн он жилүүдийг бодитоор дурсах Луврыг орхин явлаа. Гадаа нь өн­гөт арьстангууд Эйфеллийн цам­хаг, Луврын музей зэрэг Франц улсын нэрийн хуудас болсон бүтээн байгуулалтын су­винер худалдах ажээ. Мөн цагаан арьстай хүнийг хамтдаа зур­гаа авахуулъя гэсээр нэг евро нэхэж байлаа.

Эндээс холгүй Наполеон хааны Ялалтын цагаан хаалга бий. Энэхүү хаалгыг 1806 оны хоёрдугаар сарын 18-ны өдөр нэгдүгээр Наполеон тушаал өгч бариулжээ. Бүтээн байгуулалтын ажил гучин жилийн турш үргэлжилсэн гэдэг. 50 метрийн өндөртэй, 45 метрийн өргөнтэй, дэлхийн хам­­гийнтомхаалгыгНаполеон өөрийн Ялал­тыг тэмдэглэхэд зо­риулж босгожээ. Дайн дуу­сахад цэргүүдээ энэхүү хаал­ганы доогуур жагсан гарахыг тушаасан бөгөөд Франц улс дайнд хэзээ ч ялагдаж болохгүй гэх утгыг илэрхийлж байжээ. Хожим хаалганы зүүн баганын дор дэлхийн нэгдүгээр дайнд амиа алдсан нэр нь үл мэдэгдэх цэргийг оршуулсан гэнэ. Түүнээс хойш өдөр бүрийн 18.30 цагт дайнд оролцож явсан цэр­­гүүдийн дурсгалд зориулан хүндэтгэлийн бамбар асаадаг болжээ.

Хаалганы гадна талын ханан дээр франц цэргүүдийн байлдаж буй зургийг сийлсэн байв. Харин дотор талд нь их хувьсгалын үеийн дайны нэр, тулаанд амь үрэгдсэн баатруудын нэрийг бичсэн байлаа. Одоогоос гуч гаруй жилийн өмнө гадны жуулчид, ялангуяа германчууд Наполеоны хаалган дээр очих дургүй, бүр зүглэдэг ч үгүй байсан бол өдгөө жуулчдын очдог гол газруудын нэг болоод байгаа гэнэ. Германчуудын очдоггүй байсан шалтгаан нь дайнд ялагдсантай холбоотой. Өвөг дээдсийнх нь цусыг урсгаж байсан франц цэргүүдийг хүндэтгэх шалтгаан тэдэнд байхгүй учраас Наполеоны хаалга руу зүглэдэггүй гэсэн. Бусад орны жуулчид ч бас муу энергитэй газар гээд очдоггүй байжээ.

Парис хотын төвд 2.5 сая хүн амьдардаг. Дэлхийн өнцөг булангаас сард зургаан сая жуулчин ирдэг гэнэ лээ. Тэгэхээр хэн нь франц вэ гэдгийг ялгаж чадахааргүй са­нагдав. Гудмаар энгийн, чө­лөөт байдлаар хувцасласан хүүх­нүүд алхана. Уг нь ихэнх монгол эрчүүдийн төсөөлдөг гоо сайхны туйл болсон хөөр­хөн царайтай, өөлөхийн ар­гагүй төгс галбиртай, ихэмсэг хэрнээ дэгжин хувцасласан, зөрж өнгөрөхөд мартахын аргагүй үнэр шингээсэн тийм л бүсгүйчүүдийг харна гэж төсөөлж байлаа. Гэтэл биднээс нэг их илүү гараад байхгүйг нь хараад сэтгэл амрах шиг болов. Харин жинхэнэ гоё хүүхнүүдийг Парис хотын төвд байх “Мулен руж” шоу цэнгээний газраас харах ажээ. Зорсон юм шиг гуалиг биетэй, хүнхэр нүд, дэрвэгэр сормуустай үзэсгэлэнт бүжигчин бүсгүйчүүд “Мулен руж”-д цугладаг юм байна. Төгс сайхан биеийнхээ гоо үзэсгэлэнг гайхуулан хувцаслахдаа ихэнх хэсгээ ил гаргажээ.

Кабаре шоунд бүжиглэдэг тэднийг харах гэж, хамтдаа зургаа авахуулах гэж эрчүүд дэлхийн хаанаас ч хамаагүй ирдэг гэсэн. Бүсгүйчүүд нь ч сайхан зантай гэж жигтэйхэн. Өөр рүү нь харж бахдан баясаж байгаа хүн бүртэй эелдэгээр зургаа авахуулна. Сайхан зан нь хөдөлбөл зарим нэгийнх нь хацар дээр үнсэж мартахын аргагүй дурсамж үлдээх ажээ. Хамгийн гоё бүжиглэдэг хүүхнүүд “Мулен руж”-д тэнцдэг хэдий ч голдуу францчуудыгаа авдаг гэсэн. Эндхийн уур амьсгалыг дагаад кабаре шоу үзэхээр ирсэн хүмүүс дэгжин хувцасладаг юм байна. Эрчүүд нь хослол өмсөж хүүхнүүд нь үдшийн хүлээн авалтад зориулсан гэмээр даашинзаар гоёжээ. Шоу үзэх гэсэн боловч та­салбар аль хэдийнэ дууссан гэнэ. Хамгийн эрэлттэй шоу­нуудын нэг болохоор тасалбарыг нь онлайнаар борлуулдаг бөгөөд суудлын зэрэглэлээсээ хамаарч 30-500 еврогийн үнэтэй. 500 еврогийн тасалбараар тусгай зэрэглэлийн суудалд тухлах бөгөөд бүжигчин бүсгүйчүүдтэй нэг оройг наргиж өнгөрөөдөг гэсэн.

Монгол оронд олон улсын рашааны эмчилгээний зориулалтын шалгуурыг хангаж чадах 130 гаруй халуун,хүйтэн рашааны орд байдаг юм байна. Халуун рашаан 42, халуун уур нэг, нүүрсхүчлийн хүйтэн рашаан 60 гаруй, рашаан төстэй усны үелэл 30 орчим, эмчилгээний онцгой бүрэлдэхүүнгүй боловч эмчилгээнд тустай 10 орчим усны илрэл байгаа аж. Гидрокарбонат, кальци, магнийн төрлийн рашаан 32, үлдэх 38 нь хий ихтэй боловч найрлага тогтоогдоогүй эсгэлэн, дунд зэргийн эрдэсжилтэй бага ундрагатай булгууд орж байна гэж албаны ёсны мэдээлэлд дурджээ. Мөн 270 гаруй рашаан төстэй харз булгууд байдаг аж.

Ингээд зуны цагт монголчуудын олноороо зорин очдог рашаан сувиллын газруудыг танилцуулж байна.

“ХАСУ ШИВЭРТ” РАШААН СУВИЛАЛ, АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН ЦОГЦОЛБОР ТӨВ

Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Дарьхинтын хөндийд байрладаг. Архангайн Цэцэрлэг хотоос зүүн хойшоо 35 км, Улаанбаатар хотоос 465 км-ийн зайд оршдог. Жилийн дөрвөн улиралд үйл ажиллагаагаа явуулдаг бөгөөд шавар болон рашаан эмчилгээ, зүү төөнүүр, бариа засал, физик эмчилгээтэй. Байгалийн ундарга бүхий 68 градусын хүхэрлэг, халуун рашаантай. Мөн “Нохой унадаг” нуурын халуун шавраар мэдрэл, үе мөч, арьсны харшил болон бусад өвчнийг анагаадаг.

Утас: 98007314, 08003212

ОРГИЛ РАШААН СУВИЛАЛ

Оргил рашаан сувилал нь Богдхан уулын ар хормойд, Улаанбаатар хотын өмнөд хэсэг Хан-Уул дүүрэгт Удирдлагын Боловсролын Академийн хажууд байрладаг. Гидрокарбонат-кальци-натрийн найрлагатай, сул эрдэсжилттэй, сул хүчиллэг, нүүрсхүчлийн хий, төмөртэй хүйтэн рашаан юм. Уухаас гадна орох, шавших угаах зэргээр хэрэглэнэ. Уух рашаан нь ходоодны архаг, 12 нугалаа гэдэсний хүндрэлгүй шархлаа, гэдэсний архаг үрэвсэл, элэг цөсний архаг өвчин, төмөр дутсан цус багадалтыг эмчлэхэд сайн үйлчилгээтэй. Шавар эмчилгээг хорт хавдар, хурц үрэвсэлт өвчнүүд, архаг өвчний сэдрэлийн үе, сүрьеэ, декомпенсацийн шатанд байгаа зүрхний гажиг, зүрхний цус хомсрох өвчин, даралт ихдэх өвчин, бронхийн багтраа, гломерулонефрит, элэгний хатуурал өвчний үед хэрэглэхэд тохиромжгүй. Оргил рашаан сувилал байнгын ажиллагаатай.

Утас: 341152, 342093, 342096, 342092

ЗАДГАЙ ЦАГААН РАШААН СУВИЛАЛ

Улаанбаатар хотоос 76 км зайд Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт байрлана. Энэхүү рашаан сувилалд шавар, физик, уламжлалт, европ гээд бүхий л төрлийн эмчилгээ хийдэг байна. Эдгээр эмчилгээнүүд нь элэг, цөс, ходоод, гэдэс, дотрын өвчинд тустай.

Утас: 99156155

“АВАРГА ТОСОН” СУВИЛАЛ

Хэнтийн Дэлгэрхаан сумын нутагт байрладаг. Улаанбаатар хотоос 203 км-ийн зайтай. Ходоодны архаг үрэвсэл, 12 нугалаа гэдэсний хүндрэлгүй шархлаа, гэдэсний архаг үрэвсэл, элэг цөсний архаг өвчин, нойр булчирхайн архаг үрэвсэл, бодисын солилцооны өвчин, төмөр дутсан цус багадалтыг эмчлэхэд тохиромжтой. Шавар эмчилгээ хорт хавдар, үрэвсэлтэй өвчнүүд, архаг өвчний сэдрэлийн үе, сүрьеэ, деканпенсацийн шатанд байгаа зүрхний гажиг, даралт ихдэх өвчин, бронхийн багтраа, элэгний хатуурал өвчинд зохимжгүй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй ажээ.

Утас: 96363032, 70003034

“АР ЖАНЧИВЛАН” РАШААН

Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт байрладаг уг рашааны газар Улаанбаатар хотоос 70 км-ийн зайтай. Эмчилгээний хувьд ходоодны архаг үрэвсэл 12 нугалаа гэдэсний хүндрэпгүй шархлаа, гэдэсний архаг үрэвсэл, элэг цөсний архаг өвчин, нойр булчирхайн архаг үрэвсэл, бодисын солилцооны өвчин, төмөр дутсан цус багадалтын үед хэрэглэдэг. Харин тархины судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, хүнд хэлбэрийн зүрхний шигдээсийн дараахь үе, артерийн даралт ихдэлтийн өвчин ба II түүнээс дээш шат, зүрхний бахын байнгын болон хүнд хэлбэрийн илэрлийн үед энэ рашаан зохимжгүй юм байна.

Утас: 99041639, 99889891, 88119252

МОЙЛТЫН ТОХОЙН СУВИЛАЛ

Улаанбаатар хотоос засмал замаар 40 км яваад Тэрэлжийн хөндийн Хан Хэнтийн Дархан цаазат байгалийн үзэсгэлэнт газар Туул голын хөвөөнд байрладаг.

Гүүний саам, бөөр үе мөчний элсэн шарлага, бүх төрлийн бариа засал, хийн бясалгалын дасгал, хүчилтөрөгчийн коктейль, бумба эмчилгээ зэргийг танд үзүүлнэ.

Утас: 99615749, 95955807

“ӨӨШ МАНХАН” ЭЛСЭН СУВИЛАЛ

Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутагт байрлах сувилал нь Улаанбаатар хотоос 420 км-ийн зайтай оршдог. Бөөрний төрөл бүрийн архаг өвчин, үе мөчний архаг өвчин, цусны зарим төрлийн өвчтэй хүмүүс, хөл гар, нуруу нь татсан хүмүүсийг байгалийн хүчин зүйл болох нар, агаар, ингэний сүү, хоормогоор эмчлэн сувилдаг. Элсэн хучлага, наран шарлага, ингэний хоормог уулгах, бариа засал хийх, зүү төөнүүр тавих аргуудаар эмчилдэг. Мөн нарны халуун энерги бүхий элс, ингэний хоормогоор таван цул, дотор, гадна хаванг эмчилдэг. Үүний зэрэгцээ бие дээгүүр гарсан элдэв тууралт зэргийг эдгээхэд тустай ажээ. Энэхүү элсэн сувиллын элс нь баруунаас зүүн тийш таван км урт сунаж тогтсон. Элс нь нарны энергийг ихээр шингээдэг, маш нарийн ширхэгтэй, эрдэс баялгийн олон бодистой ажээ. Уг элсийг хэлнийхээ хонхорт тавихаар хайлдаг бөгөөд барилгын ажилд хэрэглэж болдоггүй гэдэг.

Утас: 99118191, 633449, 96061971

ГУРВАННУУРЫН РАШААН, СУВИЛАЛ

Онон, Балж голын сав газар, Дэлүүн болдогийн өвөрт нарсан ойгоор хүрээлэгдсэн Холбоо гурван нуурын хойно буюу Хэнтийн Дадал суманд байдаг энэхүү рашаан, сувиллын газар нь Улаанбаатар хотоос 540 км зайтай. Амьсгалын эрхтний архаг өвчин, уушгины хагалгааны үлдэц, мөгөөрсөн хоолойн багтраа, мэдрэлийн сульдаа, үе мөчний өвчинд онцгой тохиромжтой. Тархины судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, зүрхний шигдээсийн дараахь үед тохиромжгүй.

Утас: 99378342, 0156226524

ЗАРТЫН РАШААН, СУВИЛАЛ

Завханы Их-Уул сумын Зарт багийн Халуун усны ам хэмээх газар байрладаг рашаан, сувилал нь нийслэл хотоос 760 км-ийн зайтай оршдог. Нийтдээ 15 төрлийн рашаантай бөгөөд хоёр нь халуун. Үе мөч, ядаргаанд сайн. Ходоод, таван цул, сав, хий шар, бөөр, зүрх, шүд, мэдрэл, элэг цөс, нойр булчирхайн өвчнийг эмнэхэд тустай. Мөн Алаг нуурын шавраар янз бүрийн харшлын өвчнийг анагаадаг.

Утас: 93032805, 99837210, 99111307

“МОГОЙТ” РАШААН, СУВИЛАЛ

Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын III багийн нутаг, Могойтын аманд байрладаг. Мэдрэл, үе мөч, умай, нуруу, ходоод гэдэс, олгой, элэг цөс, уушги, зүрхний өвчнийг анагаахад сайн. Рашааны ойролцоо хүсэл биелүүлдэг Цагаан хайрхан хэмээх аварга том цагаан чулуу байдаг.

Утас: 99065023, 93065032

“ОТГОНТЭНГЭР” РАШААН, СУВИЛАЛ

Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутагт, Улиастай сумаас зүүн тийш 78 км, Отгонгэнгэр уулнаас 20 орчим км зайтай, өндөр уулс, ой мод бүхий газарт байрладаг. Үе мөчний зарим өвчин, эмэгтэйчүүд, мэдрэлийн өвчний үед онцгой сайн нөлөөтэй. Тархины судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, зүрхний шигдээсийн дараахь үе, зүрхний хүнд хэлбэрийн илэрлийн үед зохимжгүй.

Утас: 01462-21620, 99059022, 99468182

ӨВӨР ЖАНЧИВЛАНГИЙН РАШААН, СУВИЛАЛ

Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт байрлах бөгөөд нийслэлээс 78 км-ийн зайтай. Эмчилгээний хувьд ходоодны архаг үрэвсэл, 12 нугалаа гэдэсний хүндрэлгүй шархлаа, гэдэсний архаг үрэвсэл, элэг цөсний архаг өвчин, нойр булчирхайн архаг үрэвсэл, бодисын солилцооны өвчин, төмөр дутсан цус багадалтын эмчилгээнд хэрэглэдэг. Тархины судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, хүнд хэлбэрийн зүрхний шигдээсийн дараахь үе, артерийн даралт ихдэлтийн өвчин ба II түүнээс дээш шат, зүрхний бахын байнгын болон хүнд хэлбэрийн илэрлийн үед энэ рашаан зохимжгүй юм байна.

Утас: 88001511, 322075

ХУЖИРТЫН ХАЛУУН РАШААН

Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын нутагт байрлах бөгөөд нийслэл хотоос 290 км-ийн зайтай. Үе мөч, арьсны өвчин, ясны гэмтэл, эмэгтэйчүүд, мэдрэлийн өвчний үед голдуу хэрэглэнэ. Мөн эмчилгээний хүчин зүйлийн нэг бол лаг хар шавар бөгөөд үе мөч болон арьсны зарим өвчинд нэн тустай. Тархины судасны хатуурлын гүнзгийрсэн хэлбэр, хүнд хэм алдагдал, зүрхний шигдээсийн дараахь үе, артерийн даралт эхлэх өвчин, зүрхний бахын байнгын болон хүнд хэлбэрийн илэрлийн үед энэ рашаан зохимжгүй.

Утас: 01322-26507, 91913860, 99093324

“ШАРГАЛЖУУТ” РАШААН, СУВИЛАЛ

Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын нутагт буюу Улаанбаатар хотоос 650 км-ийн зайтай байдаг. Шаргалжуутын гол руу түрж орсон Хатад толгойн энгэрт байх боржин чулуун дундаас оргилон урсах халууны хэмжээгээрээ өөр хоорондоо харилцан адилгүй 100 гаруй булаг, рашаан ундаргаас бүрддэг. Арьсан дахь мэдрэлийн судсыг цочроож мэдрэлийн цусны хөдөлгөөн, бодисын солилцоо, дотоод шүурлийн ажиллагаанд өөрчлөлт үзүүлдэг тул үе мөчний архаг үрэвсэл, эмэгтэйчүүдийн болон арьсны зарим өвчин, амьсгалын замын өвчнийг эмчлэхэд зохимжтой. Рашааны халууны хэмжээ их, сул эрдэсжилттэй тул биеийн дулааныг дээшлүүлэх, үрэвслийг түргэн илааршуулах, үе, булчин, ясны архаг өвчнийг эмчлэхэд тохиромжтой.

Утас:70003032, 95829918

ОНОНГИЙН ХАЛУУН РАШААН

Хэнтийн аймгийн Батширээт сумын төвөөс баруун тийш 120 километрт, Хэнтийн нурууны салбар Дуут Яаны хойд талд Онон голын эрэг дээр оршдог. Ононгийн рашаан нь Их, бага гэж хоёр хэсэгт хуваагддаг. Бага халуун рашаан нь Их халуун рашаанаасаа зүүн тийш найман километр буюу Дуут Яаны өвөр хөндийд жижиг толгодын ар талд байрладаг. Энэ рашаанд Монголын Анхдугаар богд Занабазар, Халхын цэцэн хан Шолой, Арамба Нанзаддорж зэрэг түүхэн хүмүүс бараалхан ирж ордог байжээ. Уг рашаан үе мөчний үрэвсэл, бөөрний даралт, бруцеллёз, цусны даралт, хамуу болон арьс өнгөний төрлийн өвчнүүд, шижин, шар ус, хуян зэрэг өвчинг анагаан эдгэрүүлэх увидастай ажээ.

ТААЦЫН ГОЛЫН ХАЛУУН РАШААН

Өвөрхангайн Нарийнтээл сумын төвөөс зүүг хойш 23 км зайд далайн түвшнээс дээш 1938 метрт Таацын голын сав газар бий. Энд хүхэрлэг бүтэц бүхий халуун рашаан байх ба нэг км орчим урсч, Таац голд цутгадаг. Нутгийн хүмүүс зуны улиралд рашааны ойролцоо түр нүүдэллэн ирж, амрангаа рашааныг эмчилгээ болгон хэрэглэдэг.

ҮҮРТИЙН РАШААН

Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын төвөөс зүүн хойш 10 гаруй км зайд буюу Улаанбаатараас сумын төв орох замд Орхон голын өндөр тохойд Үүртийн рашаан байдаг. Рашаан Үүртийн тохойн эргийн доод хэсэгт, голынхоо захад орйхон байдаг учраас өндөр эргээс доош доош бууж хүрэхэд нэлээд бэрх. Энэхүү рашаанд эмчилгээний чухал хүчин зүйл болох радон, цахиур, бор зэрэг химийн нэгдэлтэй. Мөн рашааныг савлан эмчилгээнээс гадна унданд хэрэглэхэд ч зохимжтой.

ХАДАТЫН РАШААН

Архангай аймгийн Тариат сумын төвөөс зүүн тийш 40 км-т орших хүйтэн рашаан юм. Хадатын рашаан нь шар өвчин, элэг, цөс, савны архаг хуучин, хүйтэн, бөөр, нуруу, мэдрэл, хоол унд үл зохих, гэдэсний элдэв өвчинд сайн.

ЦАГААН ГОЛ

Булган аймгийн Хануй, Цагаан голын бэлчирээс холгүйхэн “Эмгэн булаг”-ийн рашаан байдаг. Энэ рашаан нь хол ойрын хүмүүст Цагаан голын рашаан хэмээн алдаршжээ. Энэ рашаан нь өвөл, зуны ямар ч үед нэмэх таван хэм байдаг. Элэг, цөс, гепатит, ходоод, хоолойн ангина, зүрх судасны өвчин зэргийг анагаадаг. Уг рашаан Эрдэнэт хотоос 180 км, Булган хотоос 125 км, Улаанбаатар хотоос 475 км зайтай оршдог.

Утас: 9534 5181

НАРИЙНЫ РАШААН

Баянхонгор аймагт Бүрэн хайрхан, Доной, Өлтийн нуураар хүрээлэгдсэн байгалийн үзсэгэлэнт тогтоцтой Өргөөтийн халуун рашаан гэж бий.Мөн ходоод, чих, хамар, хоолой, бөөр, ядаргаа, үе мөчний өвчнийг анагаадаг Үхэгийн халуун рашаан тус аймгийн Галуут сумын нутагт байдаг. Баянхонгорын рашаануудаас хамгийн сонирхолтой нь Гурванбулаг сумын нутагт оршдог Нарийны рашаан юм. Нарийны рашаан гурван хошуунаас салаалан урсах бөгөөд толгой, чих, хамар, ходоод, нүд, шүд, бөөрний гэх мэтээр ангилан хэрэглэсээр иржээ. Энэхүү рашааны бас нэг гайхалтай чанар нь зун хүйтэн байдаг атлаа өвөл нь бүлээсдэг ажээ.

Д.САРУУЛ

Өсөхөө аварга өнгөрсөн жил Тариатын хүрээнээс начин цолтон төрүүлсэн. Даанч тэр нь допингийн асуудлаас болж цолоо хураалган балраад байгаа. Тиймээс энэ жил баталгаатай нэг начин төрүүлнэ. Харин хэнийг вэ. Бөх сонирхогчид өөрөөс нь илүүтэй таамаглачихсан байгаа. “Бөхбилэгт” дэвжээ буюу галынхаа залуучуудаас нэгийг нь дэмжих байх. Дархан аваргын таалалд хэн нийцэж, аз нь шовойдог бол. Архангай аймгийн Булган сумын уугуул Ч.Ганзориг сүүлийн үед тун сайн барилдаж байгаа. Тэрээр 2006 онд Казахстаны Алма-Атад болсон чөлөөт бөхийн тэм­цээнээсАзи тивийн аварга болж байсан. Олон улсын хэмжээний мастер цолтой. Харин сүүлийн үед үндэсний бөхөөр дагнан хичээллэж байгаа. Түүнийг дөрөв даваад гараад ирвэл аварга авах магадлалтай. Д.Рагчаа гарьд, М.Батжаргал харцага нар аваргаас Ганзоригийг авчих гэж гуйна. Харин жилийн жилд үг дуугүй дээлийнх нь захыг мушгиад зогсож байдаг Хишигдорж заан Бадарчийгаа санал болгоно. Учир нь аймгийн арслан МягмарынБадарчийг Тэрхийн цагаан нуурын хөвөөнд сарлаг хариулаад явж байхад нь Хишгээ заан авчирсан байдаг. Бадарч өнгөрсөн жил Балжаа аваргаар дөрөв даваад начны даваанд гараад үзчихсэн. Мөнхбаатар арсланд унасан л даа. Түүнийг амлах магадлал үнэндээ өндөр юм.

Бадарчид Өсөхөө аваргын аав Гэлэгжамц гуай болон ээж Насантогтох нар нь Буур аваргын нэрэмжит шагналыг олгож байсан удаатай. Тэгэхээр аав нь “Миний хүү Бадарчийг нэг дэмжихгүй юу даа. Өвөөгийн чинь шаг­налыг авсан хүү шүү дээ” гэж шивнэхэд байдал өөрөөр эргэнэ. Харин түүний хувьд дөрөв давах л чухал. Аваргад өөр гаргалгаа бас байж болох юм. Батлан хамгаалах яамны “Алдар” спорт хорооны даргын хувьд өөрийн шавь нараас, “Алдар”-ынхаа тамирчдаас улсын цолтон төрүүлэх бо­дол төрөхийг үгүйсгэхгүй. Тухайлбал, Сэлэнгэ аймгийн Жавхлант сумын харьяат аймгийн хурц арслан Бат-Очирын Одгэрэл гэж начин цолны үзүүрээс хэдэнтээ атгаад алдсан залуу бий.

Сүхбат аварганачин цол­тон төрүүллээ гэж бодъё. Мань эр нутгаасаа гэж үзвэл Төв аймгаас дөрөв даваад ирэх бөх байхгүй. Хуучин хадмын нутаг Увс руу сурсан зангаараа хандаж нэг үзэх байх. Баянаа аварга экс хүргэнийхээ чихэнд үг хэлж магад. Хэрвээ Баянаа Сүхбатаас гуйх дээрээ тулбал Увсынхаа бөхийг хэлэхгүй.Дундговийн Эрдэнэдалай сумын харьяат А.Алтанхуягийн нэрийг нухацтай нь аргагүй цохож хэлнэ. Тэр жил Баянаа аварга Алтанхуягийг улсын цолонд хүрэхэд бүх анхаарлаа хандуулна гээд “Мон уран”-ы Б.Наранхүүгээс “Ланд-200” бэлгэнд авчихсан. Түүндээ бантаад 2011 онд наадмаар 70 насандаа зодоглосон түүхийг олон түмэн мартаагүй байгаа. Хорьдугаар зууны домогт аварга маань “Түүхт ойгоороо зодоглолоо” гэдэг ч ачир дээрээ Алтанхуягтай холбоотой л доо. 1024 бөх зодоглосон наадмын гурвын даваанд хамгийн түрүүнд Алтанхуягийг амлаж, цолоо дуудуулж байсан. Гэвч өнөөх нь цолонд хүрч чадаагүй л байна. Хоёр жилийн өмнө байна уу даа, Алтанхуяг дөрвийн давааны нугалаанд ус хонхрынхоо хүчтэн Л.Пүрэв­жавтай оноолт таардаг юм. Үүнийг сонссон наадамчид, ялангуяа Дундговийнхон бөөн хөөр боллоо. “Говь нутгаасаа оонын эвэр шиг гарч ирж байгаа хоёр амьтан ингэж таарах гэж. Алтанхуяг маань энэ жил л нэг юм дуулгах нь ээ” гэж хэлж дуусаагүй байтал өнөө Пүрэвжав гайхал чинь Алтанхуягийгаа шороотой хутгачихаж билээ. Хүмүүст Пүрэвжавыг жигтэйхэн буруутгадаг. Хүн чанаргүй, хэдэн зуун саяар худалдагдсан гээд есөн шидээр хэлдэг. Харин миний бие үнэн хүчийг үзэж барилдсан Пүрэвжавт талархдаг юм.

Нэгэн цагт Сүхбаттай хүр­гэн, хадмын хэлхээтэй явж, нэг айлын гал голомтод багтан, нэгэн дэвжээнд бэлтгэл сургуулилтаа хийж байсан Гантогтох нь Сүхбаттайгаа наадмын дэвжээнд уулзаж л таараа. “Увс нуур” галын маань бөхчүүдээс нэгийг нь аваадхаач гэж хэлэх байх. Гэхдээ Увсын залуу бөх дөрөв даваад гараад ирвэл начин болгочих хүн бэлэн байгаа. Тэр нь Б.Ганбат арслан л даа. Аймгийн хурц О.Гантулга, цэргийн арслан Б.Ганзориг нарт Б.Ганбат “Та хэдээс аль хоншоортой нь дөрөв даваад гараад ир. Ах нь начны босго алхуулъя” гэж бардам хэлж, шарыг нь малтаж байгаа.Хоёр жилийн өмнө байна уу, өнөө элдэвтэй Баасанхүүг дөрөв даваад гараад ирэхэд Ганбаа арслан үг дуугүй амлаад өгчихөж байсан. Өнгөрөгч жил Увсаас цолгүй бөх дөрөв даваагүй учир Завханы Бадамсүрэнг начин болгосон удаатай. Сүхбат аварга, хуучин хадам аав болоод Гантогтох найздаа “за” гэчихээд мурих магадлалтай. Тэрээр начин төрүүлнэ, тэрийг энийг авна гэж баахан залуучууд горьдоочихоод яг ам авахаар гарын даа нар дээр очихдоо бодлоо өөрчилнө. Ө.Даваабаатар, Л.Пүрэвжав өөр хэн байна, шавь нараасаа амлаж гар хөнгөн давахыг бодолгүй яахав. Нэгэнт зодоглож байгаа хүн, дархан аваргын зангараг гэж байна даа, төрийнхөө наадамд шөвгөрөх байлгүй. Тэгээд заан төрүүлнэ гээд үзчихнэ шүү дээ.

Сүхбат аваргаар заан авах магадлалтай бөх зөндөө. Яагаав, өнөө олон харцагууд чинь байна. Пүрэвсайхан, Бат-Орших, Содномдорж, Оюунболд гээд жагссан дөрвөн харцага бий. Тэд заан цолонд төдийгүй өнөө жилийн наадмын түрүү үзүүрт яригдаж буй энэ цаг үеийн шилдэг бөхчүүд. Тэднээс зургаа даваад гараад ирсэн аль нэгийг нь Сүхбат аварга амлаж таарна. Увсын Ө.Бат-Оршихыг Гантогтох санал болгох нь тодорхой. “Хадам, хүргэн явсан хувь тавилан яах вэ. Олон жилийн нөхөрлөл, их спорт, бөхийн дэвжээнд хоёргүй сэтгэлээр хамтдаа зүтгэж явсан он жилүүдээ бодоод авчихаач гэж Ганаа нь их л ултай суурьтай үг хэлнэ. Цаа­дах нь нэлээд бодно. Хүүгээ Сүхбатад сүжрээд, гуйлга туйлга болоод буйг Баянаа аварга гадарлаж таараа. Дэм тус болохоор тэр хоёр руу эрхгүй алхана. Тэгтэл Баянаа аваргаас түрүүлээд Мөөеө нь Сүхбат дээр очиж таарна даа. Нутаг нугынхаа яриа хөөрөөг дэлгээд суучихна биз дээ. Баянаа аваргын гэдэн нь гэнэт хөдлөөд, улаан шаргал дээлээ газар шүргүүлсхийгээд буцаад алхах нь олны нүдэн дээр илхэнхарагдана. “Мөөеө байгаа учир Баянаа очихгүй л дээ” гэж наадамч олон үнэнийг өгүүлнэ. Ийм л дүр зурагтайгаар өнөө жилийн наадам үргэлжлэх болов уу.

Бат-Оршихыг долоогийн даваанд амлах эсэх тухайд ийм. Өөр нэг гаргалгаа байна.

Тэр нь Ховдын Пүрэв­сайханыг амлахтай холбоотой. Ч.Батзориг заан Сүхбат аварга дээр мөн л гүйгээд очно. Нэгэн цагт бөхийн дэвжээнд барилдаж явснаа дурсч, Сүхбат аваргад олон удаа унаж байснаа ярьж, түүний уран хурц барилдааны тухай үүх түүх хуучилж болох талтай. Ярианыхаа дундуур Батзориг заан аваргад“Өнгөрсөн жил Өсөхбаярыг амладаг чинь их зөв. Бөхийн эрэмбэ гэдгийг тэгж л мэдрүүлэх хэрэгтэй”гэх утгатай үг хэлж байж ч магад. Мөн түүнийг өнгөрөгч наадмын дараа Ховдын даншигт очиж зодоглосныг нь онцолно. “Ховдынхон танд их хайртай, шүтдэг шүү” гэдгийг үгийн завсарт хавчуулахаа бас мэднэ. Бат-Орших, Пүрэвсайхан хоёрын цаана Ц.Содномдорж үлдэж буйг аварга өөрөө мэдэж байгаа. Түүнийг аймгийн цолтой байхад нь “Ирээдүйн аварга” шагналаа олгож байснаа бас санана. Ийм ийм зүйлээс улбаалж Сүхбат аварга долоогийн даваанд ам авахгүй нэлээдгүйудна. Энэ хэрээр заан цолны үнэ ханш тэнгэрт тулах нь дамжиггүй.

Тавын даваанд начин төрүүлэх магадлалтай бөхчүүдийн тоонд улсын арслан До.Ганхуяг, Д.Азжаргал, хүчит гарьд Д.Рагчаа нарын нэр зүй ёсоор бичигдэнэ. До.Ганхуягийн хувьд өнгөрсөн жил Завханы Лха-Очир, түүний өмнө Говь-Алтайн Амартүвшин гээд аймаг аймгийн залуусыгдэмжсэн. Энэ жил яах бол. Хэн нааштай дуугарна, түүнд “үйлчлэх” байх. Начин төрүүлэх бол яахав, хэн нэгэнд нь зовлонгүй тахимаа өгчихнө. Харин дөрвийн давааны оноолт гэж хэцүү бэрх зүйл бий. Тэр жил Хэнтийн Оюунболдод До.Ганхуяг арсланид үедээ тахимаа өгч байсан. Дөрвийн давааг гатлах Номхон далайг туулахаас амаргүй болсон. Рагчаагийн хувьд олимпийн аварга Н.Түвшинбаярыг начин болгож байв. Түүнийг нь бодохоор начин цолтон төрүүлэх магадлалтай санагдаад байгаа. Өөрийн унаган нутаг Архангайгаас бөх төрүүлэх үү, хадам аавын(Д.Цэрэнтогтох аварга)-хаа нутаг Өвөрхангайгаас начин төрүүлэх үү гэх хоёр сонголт түүнд ирнэ. Мөн шавь нар, дотнын дүү наргээдРагчаагийн ар өврөөс нүд нь бүлтэгнэн зүүгдэх нөхөд олон. Говь-Алтайн Ж.Бат-Эрдэнэ гарьд уламжлал ёсоороо Алтай нут­гийнхаа бөхчүүдээс нэгийг нь цолонд хүргэх байх. Өнгөрөгч жилүүдэд Л.Цэрэнтогтох, Б.Суманчулуун гээд “Хан­тайшир” дэвжээнийхээ бөхчүүдийг дараалан начин болгож байсан. Энэ жил Алтайгаас цойлоод гараад ирэхбөх ховор дуулдаад байгаа. Гэхдээ өөрийн хүчээр хоёр давчихсан нөхдөөс сонголт хийгээд гурав, дөрвийн даваанд дамжлаад гаргаад ирнэ биз дээ. Гурав дээр Ш.Тогтохбаяр юм уу, Л.Цэрэнтогтох начингууд аваад дөрөвт аягүй бол Б.Соронзонболд заантайоноолт таараад тав дээр Ж.Бат-Эдэнэ гарьд авах жишээний. Булганы Д.Баасандорж, М.Өсөхбаяр гээд ах дүү заанууд начин төрүүлдэг уламжлалтай. Булган хангайн дэвжээнээс А.Отгонбаатар юм уу, Б.Амарсайхан нараас дөрөв давбал тэд авна. Мөн “Хилчин” спорт хорооныхоо залуусаас дэмжиж таарна. “Хилчин”-гийн захирлаар Ц.Мягмарсүрэн заан ажиллаж байгаа. Тэгээд Баасандорж, Өсөхбаяр хоёрт юун түрүүнд Ховдынхоо залуусыг санал болгох байх. Тухайлбал, ул­сын цолонд хамгийн дээгүүр яригдаж байгаа Хангай болоод өөрийн шавь Баян-Өлгийн Баатарцол нарын хэн дөрөв давсныг нь санал болгох нь мэдээж. Мягаа заан зөвхөн Ховд гэж амиаталгүй “Хилчин”-гийнхээ бөхчүүдээс цол­тон төрүүлэхийг бас бодно. Өвөр­хангайн Чимэддорж тун сайн байгаа. Түүнийг Ганбаатар арслангийн шахалтаар Өсөхөө, Баасандорж хоёрын нэг авах магадлалтай.

Тавын даваанд Г.Өсөхбаяр, А.Сүхбат, С.Мөнхбат, Г.Эрхэмбаяр нарын дөрвөн аварга, Х.Мөнхбаатар, Б.Ганбат, До.Ганхуяг, Н.Батсуурь, П.Бүрэнтөгс, Д.Ажаргал нарын зургаан арслан, Н.Ганбаатар, Д.Рагчаа, Б.Гончигдамба, Ж.Бат-Эрдэнэ нарын дөрвөн гарьд ам авах юм бол цаана нь Ч.Санжаадамба, Б.Батмөнх, М.Өсөхбаяр, Ц.Содномдорж, Ө.Бат-Орших, Б.Пүрэвсайхан, Э.Оюунболд, Р.Пүрэвдагва энэ хэд хоорондоо халз тунах ньойлгомжтой. Энэ бол үзэгчдийн бүтэн жил хүлээсэн барилдаан юм. Тавын давааны төгсгөлд хэн хэн тунаж үлдэх нь үү гэдгээс тэр жилийн наадмын өнгө тодордог. Ухаандаа, тавын даваанд Пүрэвсайхан Пүрэвдагва хоёр тунана гэж ард түмэн ярьж байгаа. Тэгж ярихын зэрэгцээхоёр Пүрэвийн барилдаан хэрхэн өр­нөхийг тэсэн ядан хүлээж бай­­гаа. Өнөө жилПүрэвсайхан нь давах байх гэсэн таамаглал байна. Харцага, начингуудын халз барилдаанд Пүрэвсайхан давсан, ер нь сүүлийн үед даваад байгаа. Хэрвээ Пүрэвсайхан давбал тэр жилээ түрүүлэх болзлоо хангалаа гэсэн үг. Учир нь тавын даваанд хамгийн гол өрсөлдөгч Пүрэвдагвыгаа хаяна, зургаад шинээр начин болсон нэг залуугаар давчихна. Долоод А.Сүхбат аваргаар заан болно гээд барилдаан цааш үргэлжилнэ.

Долоогийн даваанд хүчит арс­ланХ.Мөнхбаатар нутгийн бөх харцагаЦ.Содномдоржийг ам­лаж заан болгоно. Гэхдээ эл яриа хөөрөө Содномдорж харцагатай холбоотой. Гол нь Содном өөр дэвжээнд бэлтгэл сургуулилт хийж, нутгийнхаа ах нарын сэт­гэлд сэв суулгахгүй бол Мөнхбаатар зоолттой авна. Өнгөрөгч жил “Хөвсгөлийн хүчтэн” дэвжээнээс тусдаа “Даян дээрхийн бөхийн дэвжээ” байгуулж, аймгийнхаа наадмыг бузарласан гэж хэн хүнгүй дургүй байдаг. Өөр аймгийн мөнгөө багтааж ядсан залуучуудыг авчирч аймгийнхаа наадмыг бузарлалаа хэмээн Ганхуяг харцагаас аваад олон хүн дургүйлхэж байсан. Өнөө жилийн хувьд тэрээр нутгийн ах Мөнхбаатараар долоо давж заан болоод үзүүр түрүүнд үлдэх боломж нээгдээд ирнэ. Долоогийн даваанд нутгийн ахаар заан болоод наймын даваанд Увс аймгийн харьяат Бат-Оршихыг тунаж давснаар түрүү үзүүрт үлдэх боломжоо нээж буй хэрэг.Зааны даваа буюу долоогийн даваанд Агваансамдангийн Сүхбат аварга Пүрэвсайхан харцагыг, Сүхбаатарын Мөнхбат аварга Увсын Ө.Бат-Орших харцагыг, Х.Мөнхбаатар арслан Ц.Содномдорж харцагыг амласнаар Б.Гончигдамба, Ч.Санжаадамба нар үлдэнэ. Санжаадамба дөрвийн даваанд Хангайтай таарахгүй бол үлдэнэ. Түрүү жил “Хоёр Дамба” долоогийн даваанд таарч Санжаадамба нь давсан. Гэвч Гончигдамба нь унаснаа зөвшөөрөөгүй. Үндсэндээ тахимаа өгөөгүй. Наадмын дараахан болсон Дамбын Хишгээгийн наадамд Гончигдамба нь Санжаадамбатай ба­рилдахаар очиж түрүүлсэн удаатай. Тэгэхээр хоёр Дамбын хувьд энэ жилийн наадамд хий гаргахгүй яс үзэх нь мэдээж. Ард түмэн Гончигдамбыг давна гэж үзэж байгаа. Ортой ч байлгүй. Энэ цаг үед тодорсонхоёр Дамбын хэн давсан нь түрүү үзүүр булаах хэмжээнд барилдана. Цагаан сараар түрүүлсэн Санжаадамба түрүүлнэ гэж л үзнэ. Хэд хэд хүчтэй сарлаг шиг туйлна. Гэвч залуу зааныг тогтоох хүн нь Гончигдамба л даа. Сүхбат аваргаар зааны давааг гаталсан Пүрэвсайханыг най­мын даваанд Гончигдамба гарьд амлана. Батзориг, Мягмарсүрэн заанууд Пүрэвсайхантай хамт барилдана. Гончигдамбыг хүчтэй шахаж татахад нь Пүрэвсайхан тогтож үлдэн дотуур тонгороод давна. Тунаж үлдсэн Содномдорж, Бат-Орших харцагуудын ба­рилдаан үзэгчдийг суудлаас нь өндөлзүүлнэ. Нэг хэсэг нь Бат-Оршихыг дэмжинэ. Ихэвчлэн Увс, Ховдынхон дэмжих нь мэдээж. Нэг хэсэг нь Содномдоржийг дэмжинэ. “Содном Содном” гэж цэн­гэлдэх дүүрэн хашгирна. Ингээд барилдааны явцад Содномдорж давахад цэнгэл­дэх тэр чигээрээ босоод ирнэ. Тэр жил Гантогтох, Өсөхөө хоёрыг үлдэн Өсөхөөг тү­рүүлэхэд төв цэнгэлдэх тэр чигээрээ босч ирж билээ. Яг түүн шиг юм болноо. Наймын да­ваа буюу их шөвгийн дөрөвт Гон­чигдамбагарьд түрүүлж ам авна. Өмнөх даваанд Сүхбат аварга Пүрэвсайханд, Мөнхбат аварга Бат-Ор­шиход, Мөнхбаатар арс­лан Содномдоржид унаж, Гончигдамба Санжаадамбыг тунаж давснаар төрийн наадмын их шөвгийн дөрөвт ам авч буй нь энэ л дээ. Гон­чигдамба Пүрэвсайханыг амлаж, Бат-Орших Сод­номдорж хоёр тунана. Ингээд ардын хувьсгалын ерэн дөрвөн жилийн ойн төрийн их баяр наадамд уран барилдаанч харцага Пүрэвсайхан тү­рүүлж, Ц.Содномдорж үзүүр­лэх магадлал тун өндөр бай­гаа. Пүрэвсайханы хувьд өн­гөрөгч наадмаас хойшихбүх барилдаанд тогтмол дээ­гүүр барилдаж, ихэвчлэн тү­рүү үзүүрт шалгарч ирсэн. Сод­номдорж мөн л бэлтгэл жигд байгаа бөгөөд болж өгвөл түрүүлчихээд байгаа юм.

Ө.МАНЛАЙ

Дэлхийд алдартай “ВВС” телевизээс хоёр жил тутамд зохион байгуулдаг “Cardiff singer of the World” уралдаанд амжилттай оролцоод эх орондоо ирсэн Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, Дуурь, бүжгийн эрдмийн театрын гоцлол дуучин Энхбатын Амартүвшинтэй уулзаж хөөрөлдлөө.

-Дэлхийд нэртэй том тэмцээнд оролцож Монгол Улсынхаа нэрийг дуурсгаад ирсэнд баяр хүргэе. Манай уншигчидтай сэтгэгдлээ хуваалцаач!

-Сэтгэл үнэхээр сайхан байна. Өчигдөр өглөө (2015.06.23-ны өдрийн) эх орондоо ирлээ. Хамт олон, хань, дотнын хүмүүс маань угтаж авсан. Их Британийн Уэльсийн нийслэл Кардифф хотод зургадугаар 9-22-ны хооронд болсон, хоёр жил тутам зохион байгуулдаг “Cardiff singer of the World” уралдаанд өндөр амжилттай оролцоод ирлээ. Энэ уралдаан бол дуурийн дуучдын дунд зохиогддог уралдаан тэмцээний хамгийн оргил нь юм. Нийт 55 орны 350 гаруй дуучнаас шилдэг хорьд шалгарсныг өнгөрөгч хоёрдугаар сард зарласан байсан. Хорин дуучин Кардифф хотод очиж уралдаад шилдэг тавд үлдсэн л дээ. Уралдаан ердөө ганцхан шагналт байртай, таван дуучнаас нэг нь л түрүүлэх болзолтой. Миний хувьд үзэгчдийн цахим санал асуулгаар сопрано хоолойтой агуу дуучин Сазерлендын нэрэмжит тусгай шагналын эзэн боллоо. Энэ маань үнэхээрийн том амжилт юм даа. 32 дахь жилдээ зохиогдож байгаа эл нэр хүндтэй тэмцээнд Беларусын дуучин, сопрано хоолойт Надижде Кучер шалгарч, цом авлаа.

-Уралдаж байхдаа сэтгэл их догдолж байв уу?

-Хэн ч байлаа гэсэн ер нь түрүүлнэ л гэж уралдана. Хараахан түрүүлж чадаагүй ч айргийн тавд үлдэнэ гэдэг дэлхий даяар том үүд хаалга нээгддэг. Олон ч хүн таньж мэддэг ийм л уралдаан даа.

-Уралдааны үед шүүгчид сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэх хориотой байдаг ч таныг тэд нэлээд дэмжиж байгаа нь харагдсан?

-Сүүлийн хорин дуучдаас Беларусын сопрано, Солонгосын басс, Монголын баритон бид гурав л хоорондоо маш хүчтэй өрсөлдөгчид байлаа. Шүүгчид “Сүүлийн арваад жилд Кардиффын уралдааныг шүүхдээ ийм гайхамшигтай хоолой сонсоогүй” гэж бишрэн шүтсэн том магтаалуудаар мялааж байсан. Ер нь Кардифф хот гайхшралд орж байна лээ дээ. Монгол Улсад дуурийн урлаг хэр өндөр түвшинд хөгжсөнийг тод томруунаар харуулж чадсандаа баяртай байна. Англичууд их сайхан улс байдаг юм байна. Кардифф ч сэрүүхэн сайхан цаг агаартай хот юм. Монгол хүний хоолой эрс тэс уур амьсгал, ардын ёс заншил, ууж байгаа ус, амьсгалж буй агаартай салшгүй холбоотой санагддаг. Сүүлийн үед хүмүүс цагаан хоол гэж ярьдаг болж. Монгол хүн махгүй бол хэцүү гэдгийг энд тэнд явахдаа мэдэрдэг. Бөхчүүд махаа идчихээд барилдахад хүчтэй болдог гэж ярьдаг шүү дээ. Бид нар ч мөн адил. Ээж минь намайг гадагшаа явах болгонд шууз хийж өгдөг. Түүгээр нь тэмцээний өмнө сайхан шөл хийж уучихаад ороход чадал сууж, хоолойны өнгө сайхан гардаг.

-Дуурийн урлагт замчилсан багш нар тань танд их баярласан нь мэдээж…

-Би СУИС-ийг 2009 онд Монгол Улсын гавьяат багш Цэрэнпилийн Ерөө багшийнхаа удирдлага дор төгссөн. Төгсөөд л ДБЭТ-таа гоцлол дуучнаар ажиллаж байна. Намайг багад ойр хавийнхан “Цээлхэн хоолойтой хөөрхөн дуулдаг хүү” гэдэг байсан. Зуны амралтаар өвөөгийндөө очоод морин дэл дээр салхи татуулж хэний ч нүдэнд харагдалгүй ичиж зовох юмгүй дуулж явсан минь жаргалтай санагддаг байлаа. Тэгж явсаар наймдугаар ангид орох жилээ дуучин болно гэж бодох болсон. Хүмүүс урам өгч “Тэдний хүү сайхан дуулдаг юм байна” гэж тоосон нь урлагийн сургуульд орох хүслийг минь бадраасан. СУИС-д дуурийн дуучин болно гэдгээ ч мэдэлгүй орсон. Дасгал сургуулилт хийгээд ирэхээр аяндаа сонгодог урлагийн сайхныг мэдэрсэн. Багш минь намайг “Миний хүү дуурьт л дуулах хүн дээ” гэдэг байсан юм. Багшаасаа олон зүйл сурсан. Зөвхөн хоолойг нь бэлдээд сайхан дуулдаг дуучин төрөхгүй гэж ярина. Хүн чанарын тухай олон сайхан зүйл хэлж зөвлөдөг. Сэтгэл сайхантай хүнээс сайхан хоолой гардаг гээд олон зүйлийг зааж сургасан. Тэр үеэс дэлхийд алдартай дуурийн дуучин болно гэж мөрөөддөг байлаа.

-Та ч мөрөөдлөө биелүүлж яваа юм байна. Оролцогчид хасагдах журмаар шигшигдсэн гэсэн. Уралдаанд хэдэн бүтээл дуулж оролцов?

-Бүх дуучдаа эхлээд бичлэгээр сонсож тавийг нь шигшиж аваачиж сонсоод шилдэг хорин дуучин шалгарсан юм. Хорин дуучинд багтаад зургаан ари, найман романс дуулсан. Бородинийн “Игорь ван” дуурийн Игорь вангийн ари, Жерардын ари, “Риголетто” дуурийн ари зэрэг алдартай аринууд, хоёр итали дуу, гурван орос романс, Монголоосоо ардын жүжигчин, төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Нацагийн Жанцанноровын “Чиний минь нулимс” романс, Испанийн алдартай дуурийн тариачдын дуу зэргийг дууллаа.

-Их зохиолч Нацагдорж маань “Монгол хэмээх нэгэн нэр ертөнцийн чихнээ дуурьсгалтай” гэж бахархсан байдаг. Дэлхийн том тайзан дээр Монгол Улсын дуучин гээд зарлуулах үед ямар бодол төрдөг вэ?

-Хамгийн бахархалтай нь эх орныхоо нэрийг гаргалаа даа гэж бодогддог. “Би өөрөө яваад байна. Мундаг байна” гэж бодвол аливаа хүн газар ахихгүй ш дээ. Харин дуулаад дууссаны дараа “Монгол гэдэг мундаг юм байна даа” гэсэн хандлагыг мэдрэх шиг жаргал байхгүй.

-Одоо ямар том тэмцээн таныг хүлээж байгаа бол?

-Миний оролцох том тэмцээн одоо ер нь байхгүй дээ. Хамгийн том уралдаан нь саяын оролцдог “Cardiff singer of the World” байлаа.

-Дахиад оролцож болдоггүй юм уу?

-Болохгүй. Яагаад гэвэл энэ уралдааны тусгай шагналыг авчихсан юм чинь дахин оролцох учиргүй.

-Өмнө нь дэлхийн тайзнаа ямар амжилтууд гаргалаа, та?

-Сонгодог урлагийн “олимп” гэгддэг И.П.Чайковскийн нэрэмжит олон улсын дуурийн дуулаачдын уралдааны мөнгөн медаль, Пласидо Домингогийн нэрэмжит “Plаcido Domingo’s Opera­lia” дуурийн дуучдын олон улсын уралдаанд тэргүүн байрт шалгарч алтан медаль, Испанийн алдарт тенор Франческо Венасын нэрэмжит уралдаанаас мөнгөн медалийг тус тус эх орондоо авчирч байсан.

-Алдарт дуучин Пласидо Доминго танд юу гэж хэлсэн гэлээ?

-Өөрийгөө магтаад байх ч төвөгтэй байдаг юм аа.

-Таныг ямар өөрийгөө магт гэж байгаа биш, Домингогийн юу гэснийг л хэлчихгүй юу?

-“Чиний өмнө дэлхий нээлттэй байна” гэдэг үгийг л хэлж байсан.

-Хань чинь тантай мэргэжил нэг бүсгүй байдаг байх аа?

-Миний хань Д.Туяа маань соёлын тэргүүний ажилтан, ДБЭТ-ын гоцлол дуучин хүн. Манай театрынхан “том” Туяа гэдэг. Үргэлж намайг дэмжиж, урам хайрлаж, уран бүтээлийн жигүүр ургуулж өгдөг хань маань үнэхээр гайхамшигтай бүсгүй.

-Таны уугуул ус нутаг хаанах билээ?

-Би Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд 1986 онд төрсөн. Төрөлх сумандаа арван нас хүртлээ аж төрж байгаад аймгийнхаа арван жилийн сургуульд суралцан төгсөөд нийслэлд орж ирсэн хүн дээ. Манай сумын урд хавцалд зүүн гурван аймгийн томоохон хийд болох Хатавчийн хийд гэж байсан юм. Багадаа тэр хийдийн туурин дээр тоглож өслөө. Тэр сайхан нутгийн цагаан эрч, илч үргэлж намайг ивээж, амжилтын замыг маань засаж өгсөн байх гэж залбирдаг даа. Аав минь Халзан сумын дунд сургуулийн захирлаар олон жил ажилласан, ээж маань багш. Одоо тэд маань хотод амьдардаг. Би гурван хүүтэй айлын дундах нь. Бага нас минь нүдэнд харагдаад нутагтаа очмоор бодогдох үе бий. Уралдаанд оролцохоосоо өмнөхөн Сүхбаатар руугаа нэг яваад ирсэн. Энэ жил Халзан сумынхаа үүсэн байгуулагдсаны 90 жилийн ойгоор нутагтаа очиж наадахаар төлөвлөсөн.

-Таны удамд дуучин хүн бий юу?

-Эмээ минь сайхан дуулдаг хүн байсан. Багсам гэж бурханы нэртэй хүн байлаа. Ардын богино дуу, уртын дуу, “Жаахан шарга”-ыг их сайхан дуулна. Намайг “Энэ л дуулдаг хүн болно” гэж ярьдаг байсан. Ардын жүжигчин Шархүүхэн гуай манай аавын талын хамаатан. Гавьяат жүжигчин Отгон эгч Багсам эмээтэй ойрхон садан.

-Нутгийнхаа наадамд явах гэж байгаа юм байна. Монгол хүн болсон хойно бөх, моринд ер нь хорхойтой биз?

-Бөх зурагтаар үзэж сонирхдог. Эх орондоо ирсэн даруйд О.Балжинням, А.Сүхбат нарын хүчит аваргууд барилдах сураг сонстоод сайхан л байна. Бөхөө үзэж нүдээ баясгаад сайхан л наадах нь. Би ер нь зав л гарвал наадмын хурдан морины уралдааны бичлэг үзнэ. Багаасаа адууны дэргэд өссөн болохоор хурдан морь сэтгэлд ойрхон байдаг. Манай ээжийн аав Аюушийн Ухна Монгол Улсын манлай уяач байсан. Ээжийн дүү нь Монгол Улсын алдарт уяач Ухнын Эрдэнэбилэг гэж хүн бий. Би багадаа түрүүлж, айрагдаж гавиагүй ч гэсэн гурав дөрвөн жил хурдан морь унаж л байсан хүүхэд.

Э.Амартүвшин эх орондоо ганзага дүүрэн ирэв. 2015.06.23.07 цагт. “Чингис хаан” олон улсын нисэх буудал

АНУ-д ажиллаж амьдарч байсан олон хүн Yard sale (Ярд сэйл) буюу гэрийнхээ өмнөх цэцэрлэгт хуучин эдэлж хэрэглэж байсан эд зүйлсээ зарж борлуулдаг соёлыг сайн мэдэх биз ээ. Үүнийг гараашин дахь эд зүйлийн худалдаа, дээврийн хөндийн хэрэглэлийн худалдаа, хог хаягдлын наймаа, зүлгэн дээрх худалдаа гэхчлэн янз бүрээр л хэлдэг. Үндсэн зорилго нь айл бүрт л байдаг хаячихъя гэхэд болдоггүй, бас хэрэглэдэг ч үгүй тийм эд зүйлээ хэрэгцээтэй хүмүүст нь өгч, бас багахан ч гэсэн орлого олчихдог тийм л үйл ажиллагаа. Үүнийг хүссэн хэн ч хийж болно. Гэхдээ олон жилийн турш үргэлжилж, бүр уламжлал болтлоо тогтсон энэ үйл явдал нь өөрийн дэгтэй, соёлтой болж өргөжжээ. Хэн нэгэнд шал хэрэггүй зүйл нөгөө хүнд амин чухал шаардлагатай байдаг нь хорвоогийн жам. Дээрээс нь наймаа, худалдаа хийж түүнээсээ таашаал авдаг хүний төрөлх зан байна шүү дээ. Үүнд бас боломжийн юмыг хямдхан авч баясдаг сэтгэлгээ ч салшгүй холбоотой. Ярд сэйлийн үеэр хуучин хувцас, ном, эд эдлэл, бүр хуучин тавилгууд хүртэл зарагддаг. Хамгийн гол нь энэ худалдааны үеэр хэн ч бизнес эрхлэх зөвшөөрлийн бичиг, орлогын албан татвар нэхдэггүйд гол учир нь бий. Аль нэг амралтын өдрөө юм уу, нарлаг өдрүүдийг урьтуулж байгаад ярд сэйл хийх гэж байгаагаа зарлачихдаг. Хуучин цагийг бодвол одоо хаана хийх, ямар бараа бүтээгдэхүүн байх сэлтээ сошиалаар буюу фэйсбүүк, твиттер ашиглаад түгээчихдэг болохоор тун амар болсон гэж байгаа. Тэр өдөр нь зэрэгцээд шорлог, шарсан зайдас, бургер зарах хүмүүс нь хүрээд ирнэ. Хүмүүс хамаг байдгаа дэлгээд суучихна. Хамар хашааны нөхөр ирээд хайгаад олохгүй байсан багажаа зэвийг нь арилгаад авчихна хэмээн хөөрнө, эхнэрийн гуталд хэзээнээс нүд унагадаг байсан нэг нь хямдхан үнээр аваад өмсөхөөр болчихно. Хамгийн гол нь зарж байгаа хүмүүс, авч байгаа хүмүүсийн дунд сайхан яриа хөөрөө өрнөж, хүн бүр л өөртөө байсан хуучин эд зүйлийнхээ сайхан түүхийг хуучилж жинхэнэ хөршийн холбоо үүснэ шүү дээ. Хэрэглэхгүй байсан “хог”-оо зарж, экстра мөнгөтэй болсон хүн бүр баяртай, хэрэгцээтэй гэж үзсэн эд зүйлээ хямдхан үнээр авсандаа ч бусад нь хангалуун энэ худалдаа нэг төрлийн баяр ёслолын арга хэмжээ болдог гэдэг. Биднийг багад зуслангийн баяр болохоор элдэв худалдаа энд тэндгүй гарч, уралдаан тэмцээн болж зуслангийн хүмүүс тэр чигээрээ баярлаж хөөрдөг байсантай адилхан ч юм уу. Ялангуяа ярд сэйл бол эзэгтэй нарын хувьд сэтгэл хөгжөөх арга хэмжээ. Эмэгтэй хүн хэзээнээсээ олзворлогч сэтгэхүйтэй гэгддэг шүү дээ. Хүй нэгдлийн үеэс л жимс, цэцэгхэн түүж түүнийгээ цуглуулж нөөцөлж дараагийн алхмаа хийдэг байсан тэр чанар нь одоо ч хэвээрээ. Өнөөгийн стресс, депресс ихтэй болсон гэгдэх нийгэмд эмэгтэйчүүдийг дэлгүүр хэсч стрессээ тайлахыг зөвлөж байгаа нь шинжлэх ухааны үндэстэй зөвлөмж.

Ийм төрлийн худалдаа бол ганц АНУ гэлтгүй дэлхийн хаана чиг л байдаг. Японд ч гэсэн амралтын өдрүүдээр хүмүүс өөртөө байгаа хуучин эд зүйлсээ түрдэг цүнхэнд хийж авчраад цэцэрлэгт хүрээлэнгийн гадаа салхилангаа хэрэгцээтэй гэсэн хүмүүст нь зарчихаад халаасны мөнгөтэй болоод харьчихдаг. Үндэсний онцлог нь биз барууныхан шиг баяр хөөр болж, сүйд болоод байгаа нь ажиглагддаггүйгээс биш зарчим нь яг адилхан. Харин манайд дэлхийн хүмүүс ямар байна яг түүний эсрэг чиг хандлага үйлчилдэг нь үүн дээр ч адилхан. “Нарантуул”-ын зүүн хойд хаалган дээр баахан хуучин эд, эдлэл зардаг хүмүүс суудаг даа. Тэд бол байнгын хөөлтийн дунд худалдаа наймаагаа эрхэлдэг. Нэг мэдэхэд хөөгдчихсөн байдаг, хэрэгцээ нь байгаа учраас дахиад л цуглачихдаг. Өрөөсөн савхин бээлийгээ гээчихсэн хүн тэндээс 1000 төгрөгөөр авчихдаг гэж байгаа юм. Өөр нэг нь хэрэггүй болсон өрөөснөө тэр наймаачинд 500-гаар зарахад нөгөөх нь ахиулаад 1000-аар зараад ашгаа олж байна. Бүр гурван хүн орлого олж байгаа хэрэг ч юм уу. Тэгэхгүй бол үлдсэн нэгийгээ ашиглахгүйгээр шинээр 10000 орчим төгрөгөөр авах хэрэгцээ гардаг гэнэ л дээ. Хуучин эд зүйл хэрэглэх, хэрэглэхгүй нь хувь хүний сэжиг, сүжгийн асуудал. Үүн дээр заавал ямар нэгэн дүрэм зохиогоод байх шаардлагагүй болов уу.

Харин худалдаа наймаа эрхлэх бүхий л боломжийг бид нээлттэй, ил задгай болгож өгмөөр байгаа юм. Байж байгаад л ил задгай газар худалдаа хийгсдийг журамлана гээд талхны хэдэн бор цаасны төлөө зүтгэж яваа эмэгтэйчүүд голдуу худалдаачдыг журамлаж, тэр нь бүр дүүрэг, хотын даргын хэмжээнд очиж яригддаг л газар шүү дээ,манайх. Хүнсний бүтээгдэхүүн дээр стандарт, шаардлага байдаггэхэд тиймгүй зүйлээ гадны чөлөөт жишгийг дагаж болмоор. Манайдаа сургалт, төлбөр нь хамгийн өндөртэйд тооцогдох нэгэн сургуулийн сурагч гадаадын тэмцээнд оролцох гээд зардлын мөнгө хэрэг болоход ангийнх нь хүүхдүүд чаддаг чаддаг хоолоо бэлдэж ирээд сургууль дээрээ зараад мөнгө босгож, ангийн найздаа тусалсан тухай сонсч байсан юм байна. Бас тэр сургуульд хэрэглэсэн хуванцар саваа цуглуулдаг тусдаа булан байдаг. Уусан ундааныхаа савыг цуглуулаад түүхий эд тушаах цэгт тушаавал бага ч гэсэн орлого олдог гэдгийг хүүхдүүд мэддэг болжээ. Тийм өндөр төлбөр төлж сурдаг хүүхдүүд ийм сэтгэлгээтэй болж, арвич хямгач, нөөц бололцоогоо ашигладаг болж байна. Харин манайхан хуучин юм зарах гэлээ, авах гэлээ, өдрийн хоолондоо хоол аваад идчихэж чадахгүй гэрээсээ хоол бэлдэж ирдэг гэхчлэн нэгийгээ үзэхгүй. Австралид их сургуулийн багш нар нь оюутнуудтайгаа зэрэгцээд л гэрээсээ авчирсан хоолоо идээд суудаг сан. Манайхан сэтгэлгээндээ жаахан өөрчлөлт хиймээр л санагддаг юм.

Ер нь дэлхийн түүхэн дэх дээрэм тонуулыг худалдаа наймаа алга болгосон гэдэг нь үнэний ортой. Манайхан ч гэсэн гаднаас наймаа худалдаа хийх гэж ирсэн хятад наймаачдыг дээрэмдэж цөлмөөд гаргадаг байж. Гэтэл хэнд ч хэрэггүй хаягдах ноос, савгийг нь аваад оронд нь даавуу, даалимба өгөх хүмүүс ирэхээ больсон учраас худалдаачдад өөрөөр хандаж эхэлсэн байдаг. Их эзэн хаан Торгоны замаар наймаа хийж байгаа хүмүүсийг “Алтан цар толгой дээрээ тавиад бүтэн сар явсан ч айх аюулгүй” хэмээж, тэдэнд халдсан хүмүүсийг чанд хатуугаар шийтгэж байсан нь учиртай. АНУ-ын хоёр дахь Ерөнхийлөгч Авраам Линкольн ч гэсэн улсынхаа хүчирхэг байх нь дэлхийн бүх хүнд ашигтай байх худалдааг хөгжүүлэх явдал хэмээн тодорхойлж байжээ. Улс гүрэн нь дотроо өмнөдийнхөн ба умардынхан гэж хоёр хуваагдан нэг хэсэг нь боолгүйгээр бид яах юм гэж нөгөө хэсэг нь нэгнээ боолчилж амьдрах утгагүй гэж зөрчилдөн иргэний дайн хийж байх үеийн Ерөнхийлөгч ингэж харж байжээ. Тиймээ, худалдаа наймаа бол нэгийгээ дээрэмдэн, илүү харахгүйгээр хамгийн шударга тогтолцоог бий болгох эхний алхам юм. Хэрэв танд илүү байгаа, танд дутуу байгаа бол солилц, харилцан сэтгэл хангалуун бай гэдэг л зарчим шүү дээ. Бид ч үүнээс салж дөлж зугтаад байлгүй дэлхийн хүмүүсийн дунд нь орж алхах сан.

Шадар сайд, Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах хорооны дарга У.Хүрэлсүх, нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч Э.Бат-Үүл нар өчигдөр наадмын бэлтгэлтэй танилцахаар Төв цэнгэлдэх хүрээлэн болон Хүй долоон худагт ажиллалаа. Мэргэжлийн хяналт, цагдаа, харьяа яамд гээд бүхий л холбогдох албаны хүмүүс энд байлцсан юм.

Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн ажил төлөвлөгөөний дагуу цагтаа явж байгаа юм байна. Хиймэл зүлгээ суулгаад бүрэн дуусчээ. Гадуур нь байх гүйлтийн замыг бетоны тусгай будгаар будаж, тусгаарлах зураасыг нь тавьж байлаа.

Хиймэл зүлэгний доод талын зөөлөвч резин гурван см зузаан гэнэ. Ус тогтохгүй, хальтрахгүй. Хөлбөмбөгчид энэ зүлгэн дээр тоглоод айхавтар унасан мөртлөө бэртэхгүй босоод ирдэг юм чинь бөхчүүд гэмтэхгүй гэцгээж байв. Зүлэгний угт хар өнгийн резинэн үртэс хийж дүүргэдэг юм байна. Хиймэл зүлэг арван жилийн баталгаатай гэнэ.

Энэ үеэр Шадар сайд У.Хүрэлсүх “Төв цэнгэлдэх хүрээлэн” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Т.Нямдаваа нар хиймэл зүлэгний талаар ийн ярив.

У.Хүрэлсүх: -Энэ зүлэг чинь олон улсын стандартад нийцсэн хөлбөмбөгийн ширдэг гэж байгаа биз дээ, тийм ээ.

Т.Нямдаваа: -Тийм. Яг стандартын шаардлагыг хангасан.

У.Хүрэлсүх: -Та бүхэн, хэвлэлийнхэн сайн үзэцгээ. Зарим нь цохиод үз. Унаад үзсэн ч болно. Янз янзын хэл ам гараад байдаг шүү дээ. Бөхчүүд барилдахаараа унах юм гэнэ, бэртэх юм гэнэ, хальтирч унах юм гэнэ гээд. Өмнө нь байсан зүлэг ямар байлаа. Тэр чинь зүгээр л шороон дээр ургасан зүлэг байсан. Бороо орохоор ус тогтчихдог байсан. Тэгэхээр бөхчүүд усан дээр л барилддаг байсан гэсэн үг. Усан дээр барилдаад хальтирч унана, хэн давсан нь мэдэгдэхгүй хэл ам болдог. Урьд нь бөхчүүд нэгнээ шууд л шороон дээр авч шиддэг байсан бол одоо харьцангуй зөөлөн болсон байна.

Т.Нямдаваа: -Дэлхийн хөлбөмбөгийн холбооны шаардлагад нийцсэн зүлэг. Цаашид энэ зүлгээ спортын зориулалтаар нь л ашиглана. Стадион гэдэг чинь спортын л байгууллага.

У.Хүрэлсүх: -Бас нэг зүйл ярья. Энэ чинь улсын төсвөөс гараагүй шүү дээ. 1.2 тэрбум төгрөгийг улсын төсвөөс гаргаад энэ том ширдгийг дэвсчихлээ гэж яриад байгаа юм. Энэ компани өөрөө мөнгөө гаргаж стадионоо янзалж байгаа. Цэнгэлдэхийн 51 хувийг энэ компани, 49 хувийг нийслэл хот эзэмшдэг шүү дээ.Тийм учраас 51 хувийг нь эзэмшдэг компани нь өөрөө мөнгөө гаргаад тохижилт үйлчилгээгээ хийж байгаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Улсын төсвөөс янз бүрийн мөнгө зараад хийчихсэн юм байхгүй. Хөрөнгө санхүү хүндхэн байгааг та бүхэн мэдэж байгаа. Тийм учраас илүү зардал гаргахгүй, аль болох дотоод нөөц бололцоогоо ашиглая гэж бодож байгаа. Дээр нь долдугаар сарын 15-нд гадны баахан үнэтэй хамтлаг, дуучин авчрах талаар ярьцгаасан. Тийм зүйл байхгүй. Наадмын комиссын даргын хувьд албан ёсоор үүрэг өгсөн. Улс орны эдийн засаг, амьдрал хүнд байна. Илүү дутуу мөнгө зарах бололцоо бидэнд байхгүй. Үндэсний маань баяр наадам болохоор өөрсдийнхөө соёл урлагаар, өөрсдийнхөө дээл хувцсаар гоёж, харин ч гадаадынханд өөрсдийгөө сурталчлах ёстой. Долдугаар сарын 14-ний орой Монголын хамтлаг дуучид маань тоглолтоо хийнэ шүү гэдгийг албан ёсоор хэлье. Нэг юман дээр цэг тавьж байна. Гадны хамтлаг ирж тоглоно гэдэг тийм зүйл байхгүй ээ. Өөрсдөө тоглоно. Дотоодынхоо үйлдвэрлэлийг дэмжинэ. Дотоодынхоо соёл урлагийн байгууллагуудыг дэмжинэ.

Энэ үеэр Шадар сайдаас зарим асуултад хариулт авлаа.

-Наадмын үеэр бөхчүүдийн сэргээшийн асуудал анхаарал татдаг. Өнөө жил сэргээшийн шинжилгээг хэрхэн авах вэ?

-Хоёр бөхийн цолыг хасчихсан шүү дээ. Энэ жил бас л сэргээшийн шинжилгээг авна. А, Б гэсэн хоёр шинжилгээ авдаг. А-гийн хариуг тухайн бөх зөвшөөрөхгүй бол Б-г шинжилгээнд явуулдаг. Ер нь бол нэг зүйл дээр хатуу хандаж байгаа. Сэргээш хэрэглэж барилдаж болохгүй. Энэ бол залилан. Зарим хүмүүс наадмын маргаашнаас эхлээд л бэлтгэл хийсээр дараа жилийнхээ наадамдаа бүх хөлс хүчээ гарган байж барилдаж байхад зарим нь хэдхэн хоногийн өмнө сэргээш хэрэглэж орж ирээд л барилдаад даваад явчихна гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Энэ бол шударга зүйл биш. Тийм учраас хоёр бөхийн цолыг хассан. Та бүхэн санаж байгаа байх. Олимпоос медаль авсан тамирчны сорьцоос сэргээш илэрвэл медалийг нь шууд хурааж авдаг. Багийн спортын хэн нэгнээс нь сэргээш илэрвэл тэр багийн бүгдийнх нь медалийг хураадаг. Манай спорт шударга байх үүднээс, ард түмнийхээ өмнө үнэнхүү хүчийг үзэж барилдъя гэдэг биз дээ. Түүнээс биш сэргээш хэрэглэж барилдаж болохгүй. Тиймээс сэргээшийн шинжилгээ авна. Хэрвээ сэргээш хэрэглэсэн нь тогтоогдвол тэр цол нь хасагдана. Барилдах эрхийг нь хасна. Наадмын комисс ингэж шийдсэн, үүн дээр их хатуу байгаа.

-Сорьцыг яаж авах юм. Өмнөх шигээ авах юм уу. Сорьц авах үйл явцыг хянаж, камераар бичих үү?

-Урьд нь яаж авдаг байсан бэ, тэрэн шиг ээ л авна. Сэргээшийн асуудал дээр их хатуу байгаа шүү гэдгийг бөхчүүддээ анхааруулж хэлье. Энэ бол байж болохгүй зүйл.

-Резинэн зүлгэн дээр наадна, бөхөө барилдуулна гэхээр зарим хүнд хиймэл санагдаж байх шиг. Хиймэл зүлгийг амьд биш гэдэг талаас нь хараад байна уу даа?

-Амьд зүлгэн дээр хэдэн бөх гарч ирээд барилдахад зүлэг зулгараад уначихдаг байхгүй юу. Та нар мэднэ ш дээ. Наадмын нээлтэд 3000 хүн гарч ирээд бүжиглэхэд маргааш нь зүлэг нь алга болчихдог. Хөлийн гишгэлтээр алга болчихдог. Гэтэл энэ зүлэг байж л байна. Ер нь тэгээд одоо нэг юм байна. Юм хийж байгаа хүмүүсээ юм хийдэггүй зарим нэг амьтад байнга шүүмжилдгээ болих хэрэгтэй, за юу. Тийм ээ. Улс орондоо юм хийхгүй, юм хийж бүтээхгүй. Тэгээд хүний хийсэн юмыг ингээд л тэр нь ч болохгүй байна, энэ нь ч болохгүй байна гээд. Наадмаа сайхан хийх нь зүй ёсны асуудал шүү дээ. Наадмаа сайн хийхгүй бол бас шүүмжилнэ. Жилдээ ганц болдог наадмаа сайхан хийчихгүй, энэ Монголын төр арай ч дээ гэнэ. Олигтойхон хийчихээр хөрөнгө мөнгө байхгүй байхад яахаараа ийм наадам хийдэг юм гэнэ. Тэр зүйлийг болих хэрэгтэй.

-Танаас бас нэг зүйл асуух гэсэн юм?

-Танайх аль сонин бэ?

-“Өдрийн сонин”.

-За.

-МАН засгаас гарах нь, энэ тэр гэсэн асуудал яригдаад байна?

-Ажил ярьж байхад юун улс төр яриад байна аа. Наадам болох гэж байхад улс төр ярих шаардлага алга байна ш дээ. Төр засаг нь тогтвортой, ажлаа хийгээд явах нь хэрэгтэй биз дээ. Зөндөө л гарлаа, орлоо. Одоо боллоо ш дээ. Ажлаа хийж, амьдралаа сайжруулцгаая, за юу. Наад нэг хогийн улс төрөө боль гэлээ.

Цэнгэлдэх хүрээлэнгийн зарим хэсэг нь л саравчтай. Бүгдийг нь саравчтай болгож болдоггүй юм уу гэсэн асуултад “Төв цэнгэлдэх хүрээлэн” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Т.Нямдаваа “Болгоод л явж байгаа. Жил жилд ахиулаад л явж байна. Энэ жил ахиулах боломж байсангүй, эдийн засгийн хувьд хүндрэлтэй байгаа учраас. Санаагаар бол бүгдийг нь гүйцээгээд л саравчтай болгочихмоор байна” гэсэн хариулт өгсөн юм.

Үндэсний их баяр наадмын соёл урлагийн үйл ажиллагааны талаар Боловсрол, соёл, шинж-лэх ухааны дэд сайд Я.Төмөрбаатар дараахь мэдээллийг өгөв.

-Баяр наадмаар наадамчид нэлээд хэд хоног амарна. Үүнтэй уялдуулан соёл урлагийн арга хэмжээг долдугаар сарын нэгнээс эхлүүлж байгаа. 15-ныг дуустал соёл урлагийн чиглэлээр үндсэн 16 арга хэмжээ зохиогдоно. Төрийн хүндэтгэлийн концертыг төв талбайд 10-ны 15 цагаас эхлүүлнэ. 5000 сандал байрлуулна. Тэр өдөр Төрийн далбааны өдөр гэдгийг манай ард түмэн мэднэ. Тийм учраас төрийн далбаанд хүндэтгэл үзүүлэх, залах ёслолын ажиллагаа болно. Мөн 11, 12-нд төрийн далбаагаар бахархах үйл ажиллагаа Улаанбаатар хот, Хүй долоон худагт болно.

-Өнгөрсөн жилийн наадмын нээлтийн ажиллагаа хүмүүсийн сэтгэлд төдийлөн нийцээгүй. Энэ жил нээлтийг хэрхэн хийх вэ?

-Нээлтэд 5000 гаруй хүн оролцоно. Энэ жил нийт массыг хамарсан арга хэмжээг зохион байгуулах гэж байна. Өнөөдөр Төв цэнгэлдэхийн ажилтайгаа танилцаж байна. 25-наас (өнөөдрөөс) нэгдсэн бэлтгэл эхэлнэ. Өмнөх жилийн наадам ямар болсон тухай биш, монголчууд минь өмнөхөө биш ирээдүйгээ харж ярья. Өмнөх жилийн наадам наадамчдын сэтгэлд хүрээгүй гэдэг тийм юм хэвлэл мэдээллээр явсан, манай наадамчдын дунд ч тийм яриа байсан. Энэ жил улс төрөөс ангид. Аль нэг улс төрийн нам эвслийн дуу хөгжим, тэрнийг илэрхийлсэн соёл урлагийн арга хэмжээ байхгүй. Энэ жилийн үндэсний их баяр наадам их эв нэгдлийн уриан дор, энэ үзэл санаан дор болно. Аль нэг улс төрийн нам, эвсэл холбооны дуу хөгжим эгшиглэхгүй, явахгүй. Тийм үзүүлбэр болохгүй гэдгийг хатуу ойлгож байгаа.

-Соёл урлагийн 16 арга хэмжээ тус бүртээ найруулагчтай гэв үү?

-Соёл урлагийн салбар хороо бүх арга хэмжээний найруулагчдыг сонгон шалгаруулсан байгаа. Үүнд 16 өөр найруулагч байгаа юм. Өмнө нь нэг найруулагч хоёр, гурван арга хэмжээг найруулдаг байсан бол энэ жилээс больж байна. Харин ерөнхий продюссор ажиллуулж байгаа.

-Зохион байгуулалтад БНСУ-аас найруулагч урьж авчруулсан гэх юм. Ямар учиртай хүн юм бэ?

-Найруулагчаар авчраагүй. Соёл урлагийн хороо дөрөв, таван улсад санал тавьсан юм. Хамгийн сүүлийн үеийн техник технологийг ашиглахад зөвлөгөө өгөөч гээд хэд хэдэн улсад хандсанаас БНСУ-аас хөлбөмбөгийн ДАШТ-ий нээлтийн бөмбөрийн тоглолтыг зохион байгуулж байсан хүнийг ирүүлсэн. Тэр хүн ирээд зөвлөгөө өгөөд долоо хоноод буцсан. Тэр хүн зөвхөн бөмбөрийн үзүүлбэр дээр л зөвлөгөө өгөөд буцсан.

Сур, шагайн асарт Шадар сайд У.Хүрэлсүх, Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат-Үүл нар Монгол наадам цогцолборын талаар ярилцаж, АСЕМ-ийн үеэр Монголын XIII зууны үеийн амьдралыг тэр чигээр нь гадныханд харуулбал үнэхээр сонирхолтой байх нь мэдээж гэцгээж байлаа. Э.Бат-Үүл “Хүй долоо худагт баригдах шагай, сурын асар, бөхийн өргөө нь дөрвөн улирлын ажиллагаатай байх юм. Хагас бүтэн сайнд тийш очицгоогоод шагай харвах нь шагайн асартаа, сур харвах нь сурын асартаа очих л тийм ордонтой болцгоох юм. Зам нь гайгүй. Railbus-аараа явчихна. Машинаа паркалчихна. Хойд талынх нь тэр спа парк нь ашиглалтад орчихвол хагас бүтэн сайнд хүмүүс тийшээ явдаг болчихно” гэж ярив.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Зуны дэлгэр цагт эх орныхоо үзэсгэлэнт нутгуудаар аялагсадын тоо жил ирэх тутам олширсоор байгаа билээ. Энэ жилийн хувьд хотын төв замууд хаагдсан, наадмын үеэр олон хоног амрахаар болсон, хотын дарга маань иргэдээ зуны амралтаа хөдөө өнгөрөөхийг уриалчихаад байгаа зэргээс үүдэн хөдөөг зоригсодын тоо нэмэгдэх нь гарцаагүй. Харин манай иргэдийн хувьд өөрсдийнх нь эзгүйд байр орон сууц нь хулгайд өртчих бий гэсэн айдас сэтгэлийг нь зовоож байдаг билээ. Тэгээд ч Цагдаагийн байгууллагаас жил бүр л энэ үеэр орон байрны хулгай эрс ихэсдэг хэмээн иргэдийг анхаарал сэрэмжтэй байхыг сануулж байдаг. Тэгвэл орон сууцны хулгайг таслан зогсоох боломжтой хямд, эвсээрхэн тоног төхөөрөмжийг оруулж ирээд байгаа “Дохиолол Хамгаалалтын Систем” компанийн зөвлөх Д. Атарсайхантай ярилцлаа.

-Танай компанийн оруулж ирсэн энэхүү төхөөрөмжийн гол онцлог юу бэ?

-Төхөөрөмжийн хамгийн гол онцлог нь суурилуулах болон ашиглахад маш хялбар, овор багатай, хямд төсөр, цахилгаан эрчим хүч шаардлагагүй. Хэмжээний хувьд 9х6х5 см, 145 гр буюу манай хүмүүсийн мэдэх хулгайн дохиоллын хөдөлгөөн мэдрэгчтэй овор, жин ойролцоо. Хэрэглэгч ганцхан ширхэг энэ төхөөрөмжийг гэртээ суурилуулахад хангалттай. Эзгүй үед гэрт чинь гадны биет нэвтэрсэн тохиолдолд энэхүү төхөөрөмж Таны гар утас болон урьдчилан сануулсан нэмэлт 5 дугаарт түгшүүрийн дуудлагыг дуут ба мессеж хэлбэрээр өгөх юм. Төхөөрөмжийг худалдан авсан хэрэглэгч өөрийн байрны СӨХ-ийн жижүүрийн утсыг нэмэлт 5 дугаарын нэгэнд оруулж сануулсанаар түгшүүрийн дуудлагыг маш богино хугацаанд шалгах боломжтой болж байгаа юм. Төхөөрөмж нь батарейгаар тэжээгдэн ажиллах бөгөөд батарейны ашиглалтын хугацаа 6 сар. Энэхүү төхөөрөмж нь -25 –аас +50 градусын орчинд ажиллах боломжтой тул эрчим хүч, дулаанд холбогдоогүй обьектод ч суурилуулж болох давуу талтай юм.

-Хулгайчийн фото зургийг нь аваад имэйлээр явуулдаг төхөөрөмж бас оруулж ирсэн гэсэн үү?

-Тийм ээ. Энэхүү төхөөрөмж нь мөн урдах төхөөрөмжтэй ажиллах зарчмын хувьд адил бөгөөд өөр дээрээ нэмэлт камерийн системтэй юм. Овор хэмжээний хувьд бага зэрэг том буюу 11х7х6 см, 165 гр жинтэй. Обьектод гадны биет нэвтэрсэн тохиолдолд мөн түгшүүрийн дуудлагыг хэрэглэгчид явуулахаас гадна нэвтрэгч этгээдийн фото зургийг хэрэглэгчийн имэйл хаягт илгээнэ. Ингэснээр хулгайч гишгэх газаргүй болж байгаа юм. Магадгүй тухайн үед хулгайч нь хулгай хийж амжаагүй ч гэсэн хаалга, цонх зэрэг эд зүйлсийг эвдэж гэмтээх тохиолдол цөөнгүй гардаг. Тэгвэл хулгайчийн фото зургийг авч баримтжуулсанаар энэхүү хохирлыг гэмт этгээдээр нөхөн төлүүлэх бүрэн боломжтой юм.

-Орон сууцаа удаан хугацаагаар орхин явахад хулгайгаас гадна ус алдах, гал түймрийн аюул зэрэг сэтгэл зовоосон асуудлууд бас байдаг?

-Манай компани нь орон сууцны ус алдалт, галын аюулыг мэдэрч түгшүүрийн дуудлагыг хэрэглэгчийн гар утсанд мэдээлдэг төхөөрөмжүүдийг мөн хэрэглэгчдэд санал болгож байна. Эдгээр төхөөрөмжүүд нь бас овор хэмжээ багатай, ашиглахад хялбар, батарейгаар ажилладаг бөгөөд ус алдсан ба гал гарсан тухай мэдээллийг хэрэглэгчийн гар утсанд дуут дохио болон мессеж хэлбэрээр илгээдэг юм.

-Эдгээр төхөөрөмжүүдийг ямар үнээр борлуулж байгаа бэ?

-Гар утсанд хулгайн мэдээллийг дамжуулагч төхөөрөмж нь 240,000 төгрөг, хулгайн мэдээлэл болон хулгайчийн зургийг дамжуулагч төхөөрөмж нь 340,000 төгрөгний үнэтэй. Хамгийн гол нь эдгээр төхөөрөмжийг худалдан авсан хэрэглэгч дахин нэмж ямар ч зардал гаргах шаардлагагүй байдаг нь маш том давуу тал болдог юм.

-Танай компанийн байрлал хаана билээ?

-Манай компани дохиолол хамгаалалтын чиглэлээр 10 дахь жилдээ ажиллаж байна. Хэрэглэгчид маань бараг мэдэх болов уу даа. Хүүхдийн урлан бүтээх төвийн арын 100 айл руу явдаг их тойруугийн гудамжны замаар явахад “Дохиолол Хамгаалалтын Систем” гэсэн манай хаяг тод харагдаж байдаг. Бид хэрэглэгчдийнхээ цаг завыг хэмнэх үүднээс захиалгыг үнэ төлбөргүй хургэн өгч, газар дээр нь тохируулгыг нь хийн хүлээлгэн өгч байна. Манай борлуулалтын албаны утас – 99102050.

-Ярилцлага өгсөн таньд баярлалаа.

-Баярлалаа