Category: цаг-үе

Цангинасан хоолойгоор гийн­гоолох
багачуудын дуу­наар талын анир хөгжиж, хурдан шандаст хүлгүүд ам мэдэн давхих төвөр­гөөнөөр
хөхүүр дэх айраг чимээ аван исгэрнэ. Ийм л дүр зураг наадам найрын цагаар нүд­ний
өмнө ургаад ирдэг. Миний бага нас бусад охид шиг дэгжин хувцастай барби, дээс, чаргатай
найзалж өнгө­рөө­гүй. Хээрийн чулуу, хони­ны
хор­гол, хурга, ишигтэй тоглоно. Морь унаж, тугал хариулна. Тиймдээ ч бага насны
сайхан дурсамж бүхэн наадамтай ямар нэг сэж­мээр холбогддог байсан. Ялан­гуяа төр­сөн
ну­таг болох Төв аймгийн Цээл сумын маань наадам надад сайхан санагд­дагсан. Гурван
жил дараа­лан хурдан морь уна­сан тэр жи­лийн наадмууд санаанд үргэлж тодхон.

ХҮҮХДИЙН НҮҮР РҮҮ ТАШУУРДАЖ БАЙЖ
АНХ УДАА ТҮРҮҮЛЭВ

Манайд “шингэн хүрэн” гэдэг сумандаа алдартай хурдан
морь байлаа. Аав маань наад­маар тоотой хоёр, гурван насны морь л сойдог байлаа.
Тэр дундаас хамгийн хурдан нь “шингэн хүрэн”. Унахад ч тэр их хөл хөнгөн, явдал
сайн даадаг морь бай­сан. Ингээд нэгдү­гээр ангид орох жил анх удаа сумынхаа наадмаар
хүрэн морио унах болдог юм байна. Тэр жил аав ганцхан морь сойсон юм. Уг нь олныг
уях санаа байдаг ч ганц охиноос нь өөр морийг нь унах хүүхэд байхгүй боло­хоор тэр
л дээ. Най­зуудынхаа эрэгтэй хүүх­дүүдээр унуулъя гэхээр ээж “Хүний хүүхдийн толгой
тархи хагалчихна” гээд дургүйцнэ. Намайг хүртэл “Охин хүүхэд байж аавыгаа дагаад
наа­дам хэсэх юм” гэж хааяа зэмлэдэг байв. Ямар­тай ч би ээжийгээ ятгаж чад­сан
юм. Наадам болох хоног хугацааг хуруу даран тоолж тэсэн ядан хүлээ­­дэг байж билээ.
Яагаад ч юм долду­гаар сар гарахаар л сэтгэл хөдлөөд, өдөр хоног өнгөрч өгөхгүй
зовлон болно. Хүсэн хүлээсэн наадмын өглөө болж ээжийнхээ оёж өгсөн ягаан торгон
тэрлэгээр ганга­раад, аавын­хаа зэхэж өгсөн шинэ эмээ­лээ тохоод аав, ээж хоёртойгоо
сумын төв рүү наадам үзэхээр морд­лоо. Сумын төвийн хойхно талд байрлах цэнгэлдэхийн
гадаа очи­ход үнэхээр жавхлан төгөл­дөр хараг­дана. Төрийн далбаа цэнгэлдэхийн дунд
сүр бараа­тай намирна. Наад­­­­мын эхний өдөр ч яахав өвөө, эмээгийндээ очиж тэгж
ингэс­гээд өнгөрөв. Харин дараа­гийн өдөр нь их насны морь­дын уралдаанд “шингэн
хү­рэн”-тэйгээ уралдана гэхээс нойр хүрсэнгүй. Өглөө нь 07.00 цагаас 230 орчим их
насны морьд гарааны зурхай руу хөдлө­хөд тэр дунд на­даас өөр эмэгтэй хүүхэд бай­сан­­гүй.
Би ч нэг их гайх­сан­гүй. Наадмын өмнөх сун­гаа болгонд дандаа эрэгтэй хүүх­дүүд
байдаг болохоор тоо­сон­гүй. Харин хөвгүүд “Ээ, эмэгтэй хүүхэд хурдан морьж унана
гэж юу байдаг юм. Чи ч бид нарын тоосонд дараг­дана даа, зайлуул” гэж миний морийг
ташуурдаж, ёжтой­гоор инээлдэнэ. Харин би дотроо “Заа­вал түрүүлнэ дээ, та нар харж
л байгаарай” гэж өөртэйгөө ярина. Морьд ч эргэлээ, би ч аавынхаа захис­наар амыг
нь татаж, зөвхөн ташуу­раа эргүүлж “чүү” гэдэг ч юм уу хашгирч мориндоо хүч өгч
байв. Туулах ёстой замын­­х­аа тал дунд орж явтал миний өмнө цавьдар морь унасан
хүү оготнын нүхэнд морь нь бүдэрсэн бололтой уначи­хав. Яг урд явж байсан болохоор
миний унасан морь огцом харай­гаад дээгүүр нь гарах үед золтой л уначих­сан­гүй
овгос гээд суув. Арай гэж амьсгаа авав. Ашгүй нэг юм бариа ойрт­лоо. Шахайт гээд
уулын хормойг тойроод хоёр километр хүрэхгүй газар бариа харагдаж байв. Гэтэл би
дөрөв дээр хурдалж бай­гаа­гаа харж амжив. Шууд л аавынхаа “Бариа дөхөх үед л мориныхоо
амыг суллаад ташуурдаарай” гэсэн үгийг хэрэгжүүллээ. Ямар ч байсан өмнө явсан хоёр
ч морьтой хүүхдийг гүйцчихлээ. Газар ойртоод байдаг. Өнгөний морь­­той бараг л зуузай
хол­боод ирлээ. Гэтэл өнөөх хээр морины унаач хүүхэд нь надаас том биетэй ах байв.
Барианы зурхай ойртож би ч морио байдаг чадлаараа ташуурдав. Гэтэл өнөөх чинь зүүн
талаар дайраад ороод ирдэг юм байна. Шар гозой­гоод нэг их юм бодож амжсан ч үгүй
нэг эргэж хараад нүүр рүү нь ташуураараа дэлсчи­хэв. Нөгөөх чинь юун бариа анзаа­рах
нүүрээ дарсаар миний араас орж ирэв. Ингэж л анх удаагаа сумын наадамд уралдаж,
түрүүлж билээ. Түрүүл­чихээд сэтгэл хөдөлж, ээж, аавдаа бахархалтайгаар байн байн
ярихад аав “Хүний хүүхдийн хамрыг бондойтол нь цохьчихоод, энэ шударга бус явдал
шүү” гэх мөртлөө надаар бахархаж байгаа нь илэрхий байв. Хөдөөгийн бал­чир надад
уучлал гуйчих юмсан гэсэн санаа байх биш, харин хамар нь ямар болсныг л харах сонин
бай­лаа. Тэр хүүхэдтэй ч таарсангүй, зун дууслаа. Намар ч болж би ч сур­гуулийн
сурагч боллоо. Нэг өдөр сургууль руугаа орох гэтэл араас “Чи ингэж таардаг байж”
гээд нэг хүүхэд татах нь тэр. Эргээд хартал өнөөх миний нүүр рүү нь ташуураар ороол­госон
ах байдаг байгаа. Дотор пал хийгээд явчихав. Гэтэл намайг яах ийхийн зуур­­гүй өргөөд
сургуулийн хаалганы бариулаас цүнхээр минь өлгөчихөв. Хичээ­лийн цаг эхлэх гэж байсан
боло­хоор баахан хүүхдүүд. Хаал­гаар орох хүүхэд бүр учиргүй шоолж инээцгээнэ. Би
ч ичсэн­­дээ баахан уйлсан­ даа, хөөрхий.

БАРИА ХҮРЭЛГҮЙ АЗАРГА ЭНДЭЖ, ГЭРИЙН
ЗҮГ ГУНДУУХАН БУЦАВ

Хоёрдугаар ангиа төгсдөг зун бас л
аавтайгаа сум дам­жин наа­дам үзэхээр боллоо. Аав хоёр жил уяагүй хар азар­­­гаа
сойсон юм. Сумын наадамд гуравт давхисан болохоор Угтаалцайдам сумын наадамд уралдуула­хаар
шийдсэн байв. Аав бид хоёр азарга хөтлөөд, майхан саваа ганзагалаад явлаа. Ээж үлдэж
мал ахуйгаа харахаар болов. Очсон оройноо аав цэрэгт хамт алба хааж бай­сан гэх
най­зуудтайгаа таарч, жаахан хүртчих­лээ. Үүр цайх үеэр аавыг сэрээтэл нэг л баргар
царай гаргаж морио усаллаа. Цаг ч болж газар газраас ирсэн хүүхдийн адил гийнгоолж
гарааны зүг явлаа. Өмнө нь их хөнгөн хөлтэй байж хар азарга маань нэг удаан хөдлөөд
байх шиг санагдав. Ингээд барианы зүг эргэлээ. Тус суманд “Уушги” уул гэж сумын
төвийн баруун урдаас ороход тойр­дог уул байдаг. Яг түүгээр эргэтэл азарга маань
бахар­даад уначихав. Хоёр нүд нь эргэлдээд, хөл нь сарвалза­хаас өөр хөдөл­гөөн
хийсэн­гүй. Би дэмий л сандарч бос­го­хыг оролдож салхи сөргүү­лэн татаж, цээж рүү
нь өшиг­лөв. Өмнө нь морь бахардаад зогсвол ингэдэг гэж хүүх­дүү­дийн ярианаас сонссон
нь тэр. Гэвч юун босох, амаар нь цагаан хөөс сахарч, нүд нь бүлт­эгнэн сарвалзсаар
бай­хыг хараад уйлахаас өөр юу ч хийж чадсангүй, амьсгал хураахыг нь харж зогсов. Бүх морьд барианд орсны дараа аав ирэв. Аав “Миний
охин зүгээр үү, бэртээгүй биз” гээд өөрийгөө буруутган амандаа үглэж байв. Учир
нь аав шөнө унтаад хар азаргаа уялгүй хоолыг нь ихдүүл­сэн юм бай­на. Тэгээд өглөө
их ус уулга­сан нь ийм байдалд хүргэжээ. Уг нь гайгүй байх гэж бодсон хэрэг. Би
аавыгаа анх удаа уйлж байхыг тэгэхэд л харсан. Бас анх удаа аавдаа айхтар гомдож,
дотроо зэмлэж билээ. Тэр жил аав бид хоёр их гарзтай гэрийн зүг унасан морьдтой­гоо
л буцсан юм даа.

БАЯН ХОДООДОНД ОРЖ, БАРБИТАЙ БОЛСОН НЬ

Ингээд дараагийн жил нь ха­маат­ны
ахын морийг унаж уралд­сан нь миний хамгийн сүүлийн хурдны морь унасан наадам байсан.
Аавын най­зууд “Ах нь хичээ­лийн хэрэгс­лийг чинь бэлдэж өгье”, “Жороо морь өгье”
гэж ирээд морио унуулах гэдэг байсан. Гэвч аав, ээж хоёр зөвшөөрч өгдөг­гүй. Наадам
дөхөх үеэр хамаат­ны ах ирээд соёолон насны морь унуулах бо­лов. Наадам ч ирлээ.
Миний уна­сан морь бариа битгий хэл газрынхаа талд ч хүрэлгүй зогсчихов. Бүр хонины
морь аятай алхаж гарав. Дургүй хүрээд буугаад хөтөллөө. Хамгийн сүүлд явж байгаа
болохоор замаар дүүрэн олз­той байв. Хүүхдүүд уралдаж явахдаа ташуураа их хаядаг
юм байна. Эхнийхийг нь аваад тав алхаагүй байтал арай гоё ташуур хэвтэж бай­на.
Үзэмж муутайг нь арагш нь шидэж явтал ашгүй ах мотоцикль­той­гоо ирж авав. Нүүр
ам авах юмгүй шороо болж бусдын тоосонд дарагд­сан даа. Гэх­дээ түрүүлсэн морьдыг
цол­лох үеэр наад­мын коми­ссоос надад шаг­нал өгсөн юм. Сүүлийн жи­лүү­дэд эмэгтэй
хүүхэд хурдан морь унах нь ховорд­сон хэмээн агаарын теннис­ний хэрэгсэл, барби
хоёр өгсөн нь тэр. Их л баяр­лаж, хүмүүс алга ташиж бай­сан санагддаг. Түүнээс хойш
бие жижиг морь уная гэсэн боловч үеийн охид “Эрэгтэй хүүхэд шиг морь унадаг, хөдөө­ний
охин” гэж шоолоод байхаар нь боль­чих­сон.
Харин дөрөвдүгээр ангиа төгсдөг жил анх удаа охид шиг даашинз өмсч үзэж би­лээ.
Одоо бодоход дасах­гүй их л хэцүү байсан
санагддаг.

Д.ДАВААСҮРЭН

Тулгар Төрийн 2224 жил, Их Монгол Улсын 809 жилийн ой, Үндэсний Их Баяр наадам, Ардын хувьсгалын 94 жилийн ойн баяр наадмаар олны танил алдартай эрхмүүд хэрхэн нааддаг тухай манай www.admin.dnn.mn сайт онцолж байгаа юм. Жүжигчин М.Оргилыг наадмаар юу хийдгийг сонирхлоо.

-Баярын мэнд хүрье. Наадмаар та яаж баярладаг вэ. Бага байхдаа яаж нааддаг байв?

-Би багадаа Дамбадаржаад бөмбөг өшиглөж, чулуугаар байлдаж өссөн хүүхэд л дээ. Наадам болохоор гэрийнхэнтэйгээ Төв цэнгэлдэх орж хуушуур идэж, улаан ус уудаг байсан санагддаг юм. Арай том болоод найз нартайгаа бөх үзэж, айраг уунгаа сайхан нааддаг болсон. Харин одоо Наадмаар сайхан монгол хувцасаа өмсөөд ах нарийн уяан дээр очиж, найз бөхчүүдээ дэмжиж нааддаг болжээ.

-Найз бөхчүүд гэхээр та бөх их сонирхдог хэрэг үү?

-Бөх сонирхоно. Олон сайхан бөхчүүдтэй найзалж, нөхөрлөдөг. Тэр дундаа Төв аймгийн харъяа Улсын начин Гэрэлт-Од, Хөвсгөл аймгийн харъяа Улсын начин Баттулга хоёртой сайхан найзууд. Би бэлтгэлээ энэ хоёртой болон Якузона Харумафүжигийн ах Баасандорж, Бат ах гээд хүмүүстэй байнга хүчний бэлтгэл хийдэг. Бэлтгэлийн хажуугаар нь эд нараар бөхийн мэх заалгаж үндэс, жүдо хоёроор хаяа сонирхогчийн хувьд барилдаж үздэг юм. Үнэн ярьдаг юм уу, онгироодог юм уу бүү мэд намайг бөхөөр явсан бол бас зүгээргүй байхаар байсан гээд байдаг шүү.

-Эр хүн бөхөөр барилдаж чаддаг байх ёстой гэж боддог юм уу?

-Бөх бол ер нь монгол эр хүний заавал оролдож байх ёстой бидний өв соёл сайхан уламжлалт тулааны урлаг гэж боддог. Бусад орны тулааны урлагуудын хажууд Монгол баатар эрийн уран мэх, мэргэн харваа, хурдан морь гурвыг даван дийлэх хүчин үгүй гэдгийг бидний өвөг дээдсийн агуу түүх харуулдаг. Энэ сайхан уламжлалаа бид дээдэлж мөнхөд хадгалж, хамгаалж хөгжүүлж л байх ёстой.

-Та морь хэр сонирхдог вэ?

-Монгол хүн гэдэг үүднээсээ сонирхдог. Би уяж уралдуулахгүй ч гэсэн хувийн хэдэн адуутай болно гэж боддог юм. Бага байхдаа моринд их дуртай хүүхэд байлаа. Дөнгөж есөн настайдаа ээжийгээ дагаад хотын хүүхэд Сэлэнгэд очсон юм. Баахан морь унасан хүмүүс харагдаад унаж үзмээр санагдаж билээ. Шуудхан л нэг хүн дээр очоод “Өвөө би таны морийг унаж болох уу” гэж асуусан чинь “Тэг, тэг” гээд морио өгчихсөн. Морьдоод “Чүү” гэсэн чинь давхиад алга болчихсон. Ганц ч морь унаж үзээгүй хүүхэд нэг мэдсэн эмээлнийхээ ард морьны бараг бөгсөн дээр ирчихсэн байдаг юм. Яаж зогсоосон юм бүү мэд. Ямар ч байсан морьноосоо унаагүй эзэнд нь буцааж авчирч өгч байсан. Монгол хүний цусанд, генд морь унах чадвар байдаг юм шиг санагддаг.

-Наадмын дараа та юу хийх вэ?

-Гэр бүлээрээ нутагтаа буюу Сэлэнгийн Ерөө сумын Баянгол гэдэг газар очиж амардаг. Тэнд ээж минь байгальд ээлтэй, хүүхдэд байгалийн ба иргэний боловсрол олгодог “Eco Land Camp” гэж зуслантай юм. Зуслангийнх нь хажуудаа Баянгол голтой, рашаантай, уулаар нүд дүүрэн гүзээлзгэнэ ургадаг зэрлэг онгон байгальтай, хот суурьнаас хол сайхан газар байдаг юм. Тэнд очиж амрахаар цэвэр байгальд сайхан амарч чаддаг.

-Та наадамчин олондоо мэндчилгээ дэвшүүлэх үү?

-Та бүхэн хотол олноороо дэлгэр сайхан наадацгаагаарай. Мөнх хөх тэнгэрийн ивээл дор Монгол Улс маань мандах бадрах болтугай. Энэ жил бидний хувьд тавиад монголчуудын “Марко Поло” кинонд оролцуулсан улс орноо дэлхийд сурталчилж буй сайхан жил болж байна. Тиймээс энэ жилийн наадам миний хувьд онцгой сайхан болж байна.

Дуучин С.Нарантай ярилцлаа.

-Дуучин С.Наран хог хаягдал дахин ашиглах, боловсруулах “ДЭКО” төсөл эхлүүлэх гэж байгаа гэж сонслоо. Яагаад энэ сэдэвт анхаарах болов?

-Долдугаар сарын 8-нд миний цомгийн нээлт болох юм. Энэ бол миний цомгуудын нийлбэр, түүвэр юм. Зүгээр нэг баяр болгоод өнгөрөх бус өөрийн хамгийн эмзэглэдэг асуудлыг шийдэлцэх төслийнхөө нээлтийг хамт хийнэ. Хог хаягдал жилээс жилд гурав, дөрөв дахин өсч байна. Гэтэл хогон дунд ч бас ашигтай зүйлс бий. Хог хаягдлыг боловсруулаад орчноо маш сайхан тохижуулж болно. Өдөр тутамдаа дахин ашиглах боломжтой. Энэ бүх нөөцийг бид ашиглахгүй зүгээр л хараад, халаглаад сууж байна. Жил бүр төмөр хайснуудыг солих мэтээр давтамжтай үзэгдлүүд нүдэнд тусдаг. Маш их мөнгийг үрэн таран хийж байгаа нь харагддаг. Түүний оронд хэмнэлттэй амьдарч сурах хэрэгтэй байнаа. Бусад оронд өнгөрсөн түүхэндээ хүндэтгэлтэй ханддаг. Болоод өнгөрсөн бүхний ул мөр барилга байшин, хөшөө дурсгалд нь хадгалагдаж үлддэг. Гэтэл манайхан өөрсдөөсөө түүхийг эхлүүлэх гээд байдаг. Урьдны хүмүүсийн хийсэн бүхэн юу ч биш болох гээд байдаг. Энэ бүгд хүүхдүүдэд ч нөлөөлж байх шиг. Компьютер, утас шагайхаас өөр амьд харилцаа тэдэнд маань алга болох гээд байна… Дахивар нөөцийг ашиглаж, эко хөгжлийг бий болгоод ажилгүйдэлтэй тэмцээд эдийн засагтаа ямар нэмэр болж болох вэ. Хүмүүсийг яаж хүмүүжүүлэх, ухамсар суулгах гэдэг чухал асуудалд бид нэгдэх хэрэгтэй. Энэ үүднээс энэ төслийг санаачилсан юм.

Монголын нэртэй дизайнерууд, архитекторууд, барилга барьж байгаа компаниуд, хаягдал гаргаж байгаа үйлдвэрүүд энэ санаачилгыг дэмжиж ажиллах хэрэгтэй байна л даа. Дизайнеруудтай хамтарч маш сайхан цэмцгэр орчин бий болгож, бодит байдлаар цуврал нэвтрүүлэг хийхээр 25 дугаар суваг телевизтэй тохирсон. Манайхан маш их зүйлийг импортоор авдаг. Жишээ нь хуучин машины агуулах улс болохоо дөхлөө. Энэ ашиглагдахаа байсан машины хог хаягдлаар уул овоо босч, орчныг бохирдуулахыг зүгээр хараад сууж таарахгүй. Үүгээр юу бүтээж эргээд ашиглаж болохыг бүтээлч нүдээр харах хэрэгтэй байна. “ДЭКО” буюу Дахивар нөөцөнд тулгуурласан эко хөгжил. (дахивар, дизайнууд, дахин ашиглах мөн decorate) гэдэг утга илэрхийлсэн үг.

-Нийгмийн шийдэгдээгүй том асуудлыг барьж авчээ?

-Нийгэмд хэрэгтэй зүйлс хийвэл сэтгэл ханах гээд байна. Хараад, бухимдаад шүүмжлээд суумааргүй байна.

-Хог хаягдлын асуудлыг барьж авахад нөлөөлсөн хүмүүс байсан уу?

-Байлгүй яах вэ. Би маш олон жил үүнийг бодож байгаа. Би интерьер дизайнд дуртай. Олон жил гудамж цэвэрлэж байгаа эмээ, өвөө хоёр байлаа. Би тэгэхэд “Ривер саунд”-д дуулдаг байсан. Миний анзаарч харснаар тэр эмээ өвөө хоёр хамгийн эрт босоод хогоо цэвэрлэсээр байгаад хамгийн орой явдаг байсан. Болдогсон бол тэр хоёрын тухай кино хийчих юмсан гэдэг бодол орж ирдэг байлаа. Хэдэн удаа дуулж олсон мөнгөнөөсөө хэдэн төгрөг тэр хоёрт өгч билээ. Хүн хийсэн ажлынхаа хөлсийг авах ёстой. Хог цэвэрлэнэ гэдэг айж ичих ажил биш, нийгэмд маш хэрэгтэй хүмүүс гэж хайрладаг.

-Эхний цэг буюу хэрэглэгч “үйлдвэрлэдэг” хогоо багасгаж байж хотын хог багасдаг учиртай юм билээ. Өөрийн чинь хувьд хог бага гаргах хэв маяг баримталдаг уу?

-Хог бага гаргах гэж байнга хичээдэг. Машиныхаа цонхоор хогоо хаяж байгаа хүн харвал байж сууж чаддаггүй, араас нь сигналддаг. Цэвэр орчинд амьдардаг хүн сэтгэл тайван бас эрх чөлөөг мэдэрч эрүүл байна шүү дээ. Орчин ингэж хүнд нөлөөлдөг. ДЭКО төсөл жишээ нь хагарсан аягыг ингэж ашигладаг юм байна, машины дугуйг орчны тохижилтод ингэж ашиглаж болдог юм уу, ундааны савыг хаяхын оронд цэцэг тарьж болох юм байна гэх мэт боломжуудыг хүмүүст харуулахыг хичээж байна. Хүүхдүүд ч үүнийг хараад бүтээлч болно.

-Эмэгтэйчүүд гэр цэвэрлэхийн зовлонг мэддэг болохоор цэвэрлэгээний асуудалд илүү анхаарал хандуулдаг байж магадгүй. Ингэхэд дуучин С.Наран гэр орноо цэвэрлэхэд хэр цаг зарцуулдаг вэ?

-Цэвэр байх чухал, тайван байдлыг мэдэрдэг. Гэрээ сайхан цэвэрлэчихээд ажлаа бодож төлөвлөх, телевизор үзэж, компьютер бариад суухад сэтгэл уужирдаг. Гэр цэвэрлэхэд цаг гаргана. Өөрөө нураасан бол өөрөө цэвэрлэнэ шүү дээ.

-Та хуучин эд зүйлсийг орчны тохижилтод хэрхэн хэрэглэж болох талаар олон санаа цуглуулжээ?

-Бусад оронд эко хөгжил нь ямар түвшинд хүрснийг интернэтэд ороод харах боломжтой. Интернэтээр дүүрэн санаа бий. Манайхан дандаа шинэ юм эдлэх дуртай. Тэр нь хуучнаас долоон дор зүйлүүд байх нь бий. Урдаас маш хямд эдэлгээгүй зүйлсүүд оруулж ирдэг. Үүний оронд өөрсдөө гараараа бүтээсэн зүйлс эдэлгээ даан, үнэ цэнтэй байх боломжтой. Өөрөө бүтээнэ гэдэг маш чухал. Оюун санаа ч өөрчлөгдөөд үр хүүхдүүдэд хүртэл нөлөөлөөд ирнэ.

-Гадны зарим хүмүүс хуучны эд зүйлсийг илүү таашаадаг юм билээ?

-Хуучны зарим нүнжигтэй зүйлс байдаг. Би Европоор аялж байхдаа үүнийг маш сайн ойлгосон. Хуучны юм гэдэг үргэлж түүх өгүүлдэг. Хөгшин аавын бурхны авдар гэхэд л нэг л сайхан харагддаг. Хуучны зэс эдлэл сэтгэл татдаг. Англичууд хуучин эд зүйлээр гэрээ тохижуулж, хуучны эд зүйлс худалдаж авч нандигнаж хайрладаг юм билээ. Хуучны эд зүйлс, хөшөө дурсгал, байшин барилга, модон хүрээтэй цонхоо хүртэл яг тэр хэвээр нь хадгалж үлдээхээр хичээл зүтгэл гаргадаг юм билээ.

-С.Наран Хөвсгөлийн хүүхэд. Хүүхэд байх үед чинь ертөнцийг үзэх үзэлд чинь юу нөлөөлөв?

-Миний хүүхэд ахуй цаг сайхан байсан. Үнэнийг хэлэхэд би социализмын нийгэмдээ дуртай шүү дээ.Шунал гэдэг ойлголтыг мэдрэхгүй, хүнийг л хүндлэх, орчноо хайрлаж хамгаалах гэдгийг сайтар ухамсарлуулж, зөв хүмүүжүүлж өсгөдөг байж гэж боддог. Сайн хүмүүжилтэй өсгөнө гэдэг хамгийн том бэлэг. Хүүхдээ өөрөө өөрийгөө авч явах чадвартай өсгөнө гэдэг чухал. Өөрийн гэсэн чиг шугамтай байна гэдэг чухал. Үүний суурь аав ээжийн үлгэр дуурайлал хүмүүжил шүү дээ.

-Аавдаан би… гээд өөрөө дуулдаг. Энэ дуунд тань аав чинь дуртай юу?

-Дуртай байлгүй яахав.Балхаа ах ээжийн тухай дуу дуулж өгөөч гэж байсан. Би аавын тухай дуулмаар байна гэсэн. Хятадад сурч байхдаа аавыгаа их санадаг байсан л даа. Аавын халуун алгыг санана. Харангын Чука ах, Гүрээ ах бид нар сууж байгаад аавуудын өвөрмөц чанаруудыг ярьж байж бүтээсэн, сайхан үгтэй дуу. Аавын дулаахан гар, ташуурдах мэт харц, үнэн үг нь хүнд ямар хэрэгтэй байдаг билээ. Энэ бүх мэдрэмжүүд их чухал. Олон үг хэлэхгүй ч биеэрээ үлгэрлэж хүүхдүүдээ өсгөнө гэдэг гайхамшигтай юм билээ.

-Ц.Оюунгэрэлийн номонд өөрийн чинь тухай хэдэн өгүүлбэр байдаг. Англи хэлний курст суугаад, Хөвсгөлдөө ирээд курс хичээллүүлэхэд Наран гэдэг охин идэвхтэй сурч байжээ. Таван хэл дээр цомог гаргасан гэдэг. Тэр үед л суурь нь тавигдаж байжээ?

-Тэр үед дөнгөж ардчилал гараад амьдралыг өөрөөр харж байсан үе. Яалт ч үгүй англи хэлийг сонирхох хэрэгтэй болсон. A,B,C-гээ Ц.Оюунгэрэл эгчээр заалгаж байлаа. Сонсдог дуу маань ч өөрчлөгдсөн. Гэхдээ маш хүнд хэцүү үеийг давж гарсан гэж боддог. Дөнгөж сургууль төгсөөд, 18 настай охин зах зээлийн эдийн засгийн ойлголт огт байхгүй байсан үе. Өөрийгөө, амьдралыг ойлгох хэрэгтэй болсон. Энэ цаг үеийг хөдөөний охин давж туулах гэж нэлээд тэмцсэн. Курст суугаад дараа нь англи дуунууд сонсч эхэлсэн. Тэр үед “Queen” хамтлагийг сонсдог байлаа. Яаж дуулаад байгаа нь биш юу дуулаад байгаа нь сонин байсан л даа. Тиймээс үг болгоных нь дээр монгол орчуулгыг нь бичээд дуунуудын утгыг ойлгож бүр шимтэн сонсдог байлаа. Чихэвчний хөгжим л миний найз байсан. Дараа нь миний анхны cover цомог гарсан. Гадаад дууг хуулах биш өөрийнхөөрөө илэрхийлж гаргаж дуулж байсан.Тэр цомог маань маш их борлогдож билээ.

-СУИС-ийн жүжигчний анги төгссөн нь өөрт чинь хэрэг болсон уу. Яагаад дуулаачийн биш жүжигчний ангид орчихсон юм бэ?

-Яахав дээ, Хөвсгөлд явж байгаад Кино драмын ангид тэнцчихсэн байхгүй юу. Кино драм бол надад гайхамшигтай мэдрэмж өгсөн. Яг юу хүсээд байгаагаа ойлгохгүй, нэг л өөр юм хүсээд байдаг. Кино драмд ороод “Зүрх сэтгэлээ зориулж дүр бүтээж байгаа шиг сэтгэл гэдэг юм миний хоолойгоор дамжиж гарах ёстой” гэдгийг ойлгосон. Тэр үед 1992 онд Франц дууны уралдаанд орж түрүүлээд, ерөнхийдөө маш их зүйлийг ойлгосон. Дуулах бол миний амьдрал юм байна гэдгийг мэдэрсэн дээ.

-Хятадад урлагийн менежментийн анги төгссөн гэсэн. Тэнд хийдэг урлагийн менежмэнт Монголоос өөр үү?

– Хүн амын тооноос бүх зүйл хамааралтай. Монгол хүний үндсэн зан төрхүүд байна. Их хувирамтгай хувьсамтгай үзэгчидтэй. Нэг дуучинг шүтэн бишрээд явах нь бага. Юуг л бол юуг сонсдог. Тийм болохоор бид маш олон цомог гарган тэр цомгоос хэдхэн дуу нь л хүмүүст хүрэх мөн бусад төрлийн дууг сонсогчдод бас дээр нь зөвхөн гадаадын дуучдыг сонсдог гэх мэт энэ жижиг зах зээл дээр яг өөрийн үзэгчийг бий болгоно гэдэг амаргүй шүү. Бусад орны дуучид жил болгон цомог гаргахгүй шүү дээ. Бид бол их хурдтай ажиллаж тоглолт хийх гээд хөөрхий зүтгэдэг. Эргэлт хурдантай байхгүй бол болохгүй. Зах зээл нь бага учраас менежмент гэдэг зүйлийг жинхэнэ утгаар нь хийх боломж бага. Маш олон зүйлийг ойлгож, төлөвлөж ирсэн ч амьдрал дээр тэр менежментийг хийхэд хэцүү. Хятад бол том зах зээл. Сургуульд сурахаас өмнө Хятадад олон удаа урилгаар дуулж байсан. Хятадын үзэгчдийг бишрүүлж байсан. Чин үнэнээсээ над руу харж баясч, дуу алдаж, биширсэн харц намайг татаж байсан л даа.Ертөнц гэдэг ямар баялаг гэдгийг ойлгосон. Дуучид бидэнд нэмэлт зах зээлүүд их хэрэгтэй. Магистрын ажлаа таван хэл дээрх CD-гээрээ хийсэн.

-Манай нөхцөлд өдөр бүр цомог дээр ажиллаад байхгүй, тоглолт хийхгүй. Дуучин С.Нарангийн ихэнх цагаа зарцуулдаг зүйл юу вэ?

-Би өөрийгөө ойлгохыг хичээдэг. Бүтээлч юм юу хийх вэ гээд өөрийгөө хөгжүүлэхэд цаг гаргадаг. Гэхдээ бид байнга тоглолттой байдаг гэж хэлж болно. Ертөнцийн арга хэмжээ, хурим найр, төрсөн өдөр дуусахгүй. Тасралтгүй дуулсаар л явна. Бидний нүүр царай хоолой хүмүүст танигдсан учраас завгүй ажиллаж байна даа.

-Таалагдсан залуудаа өөрөө эхэлж сэтгэгдэл илэрхийлэх зориг гаргадаг уу?

-Би шууд хэлдэг. Ямар гоё инээдэг юм бэ. Ямар гоё шүдтэй юм бэ. Ямар сайхан хувцаслаа вэ гэдэг. Би үнэхээр сэтгэлээсээ хэлдэг.Сайхан залууг эргээд харна, машин барьж явахад сайхан залуу харагдвал “Үүүү” гэж дуу алдах үе бий. Гэхдээ сайхан харагдахаас илүү хэр ухамсартай ухаантай гэдэг нь чухал шүү дээ.

-Нүдний шилийг яагаад өөрийн чинь эд эс мэт хэрэглэдэг юм бэ?

-Би дуулах, ярихдаа нүдээрээ их илэрхийлдэг. Инээхэд ч хүртэл. Энэ эмоци дуулахаараа хурц илэрхийлэгддэг. Уурлаад дуулаад байгаа юм шиг тэр бүх жүжиглэлт гарна. Дээр нь гэрэл тусахаар гялбаад хэцүү байдаг. Сүүлдээ нүдний шилгүй дуулж чадахаа байсан.

“Өдрийн сонин”-ы долдугаар сарын 9-ны өдрийн дугаарт хэвлэгдсэн сурвалжлагыг хүргэж байна. Төрийн есөн хөлт цагаан тугийг залах ёслолд хэрхэн бэлдэж байгааг энэ сурвалжлагаас уншина уу.

Монгол төрийн их баяр наадмын бэлгэдэл есөн хөлт цагаан тугийг залах шарга морьдын бэлтгэл ханажээ. Төрийн торгон сүрэг Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан суманд байдаг бөгөөд зургадугаар сарын 13-нд Шажин хурахын аманд ирсэн байна. Тэнд бүтэн сарын турш бэлтгэл хийж байгаад гурав хоногийн өмнөөс Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгийн хашаанд буужээ. Наадмын өглөөг хоног тоолон хүлээж байгаа тэднийг сурвалжлахаар очиход морьдоо усанд оруулж байв. Туул голын эрэг дээр морьдоо барьчихсан нэг, нэгээр нь ээлж дараалан угаах ажээ. Мал амьтанд зориулсан саван, шампуниар бүгдийг нь сойздон угааж байлаа. Дэл сүүл, ар нурууг нь голд зогсоож угаачихаад дөрвөн туурайг нь гаргаж ирээд сойздож байв. Хоёр цаг гаруйн хугацаанд ингэж усанд оруулахад морьд өнгө ороод л явчихдаг юм байна. Энэ маягаар наадмын өмнөх өдөр буюу маргааш орой дахиад усанд оруулна гэж байлаа.

Өнөө жилийн тухайд хаа газар гантай байгаа ч төрийн торгон сүрэг эцэж цуцаагүй байв.

Өмнө нь тэжээж байгаагүй болохоор тэжээл өгсөн ч иддэггүй гэсэн. Өвс ногооны шим тэжээл бага байгаа болохоор туг залах есөн моринд тамир тэнхээ нэмэх тариа хийхээр болжээ. Тэгэхгүй бол жирийн үеийнхээс хэд дахин ачаатай явдаг болохоор замдаа цуцах магадлал ихтэй.

Туг залах хүн дунджаар 70-90 кг жинтэй. Үүн дээр морьдоо 15 кг чимэглэлээр тоноглоно. Их туг 36 кг жинтэй гээд бодохоор 130 гаруй кг ачаатай Чингисийн талбайгаас Төв цэнгэлдэх хүрээлэн орох амаргүй. Тиймээс холбогдох хүмүүстэй зөвлөлдөн тариа хийхээр болсон гэнэ.

Туг залах хүмүүсийн тухайд урьд өмнөх жилүүдэд Зэвсэгт хүчний 032 дугаар ангийн алба хаагчдаас гадна хугацаат цэргүүд шинээр нэмэгддэг байсан бол өнөө жил дандаа ахлагч нар оролцохоор болсон байна. Олон улсын энхийг сахиулах арга хэмжээнд оролцож байсан хариуцлагатай, тэргүүний ахлагчийн зургаа нь олон жилийн туршлагатай. Шинээр гурван хүн нэмэгдэж байгаа гэсэн. Тэд уржигдар Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд нэгдсэн бэлтгэл хийжээ. Зүлэг ногоон дэвжээний гадуур хүрээлдэг дугуйн асфальтан замыг будсан учраас түүн дээр нь морьд халтираад урагшлахгүй байсан гэнэ. Туг залж явах бүү хэл урагш алхахад бэрх байсан болохоор зүлгэн дээгүүр явахаар болжээ. Зүлэг гэж хиймэл зүлгийг хэлж байгаа. Үүгээр явахад бас л халтирч байгаа ч гэлээ будагтай замыг бодвол арай дээр байгаа гэсэн.

Есөн хөлт цагаан тугийг залах хүлэг морьдыг өнгөрсөн жилээс сэлгэж байгаа. Их тугийг залдаг том шарга морь “төрийн албанд” 14 жил зүтгээд өнгөрсөн жилээс халаагаа өгчээ. Хуучин хонжин (торгон цэргийг залж яваа хүн) ганцаараа цагаан морь унаж, есөн шарга морьд туг залдаг байсныг өнгөрсөн жилээс өөрчилсөн. Уламжлалын дагуу найман шарга, хоёр загал морьтой байхаар болж их тугийг цагаан мориор залдаг болжээ. Нэг ёсондоо Чингисийн эр хоёр загал, найман шаргыг бэлгэдэж ийн өөрчлөлт оруулсан байна.

Торгон цэргүүд өглөө бүр 06 цагт босож бэлтгэлдээ гарна. Таван км газар гүйж ирээд нар хөөрөхөөс өмнө морьтой бэлтгэлээ хийдэг. 032 дугаар анги дэргэдээ 16 хүний бүрэлдэхүүнтэй үлээвэр найрал хөгжимтэй болохоор хөгжимтэй бэлтгэл хийнэ. Ингэж дуу чимээнд морьдоо дасгаснаар Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд ороод олны уухайгаас үргэхээргүй болдог ажээ. Морьтой бэлтгэлийг өдөрт хоёр удаа хийдэг бөгөөд илүү удаан хугацаагаар бэлтгэвэл залхуураад идэвхгүй болдог гэсэн. Гэхдээ олон жил туг залж буй морьд зөнгөөрөө бэлтгэлд гардаг болчихдог юм байна лээ. Ядаж л зураг авахуулах үед есүүлээ эгнэж зогсоод сурчихаж. Цэргүүд морьдоо барьж бэлтгэл хийх үеэр өөрсдөө уяа руугаа хүрээд ирдэг юм байна. “Морь ухаантай амьтан шүү. Жилд ганцхан удаа төрийн наадамд туг залдаг хэрнээ бүр дадал болчихсон байдаг юм” гэж цэргүүд ярьж байна лээ. Бас наадмын өдөр гэдсээ татчихдаг гэсэн. Ийм морьд Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд ороод учиргүй бааж, шээгээд байдаггүй ажээ. Төрийн есөн хөлт цагаан тугийг залах ёслолын ажиллагааг хурандаа Л.Батболд захирагчтай Зэвсэгт хүчний 032 дугаар анги гүйцэтгэдэг юм. Өнгөрсөн жил тус ангийн 90 жилийн ой болсон бол ирэх сарын 16-нд хүндэт харуулын тусгай рот байгуулагдсаны 60 жилийн ой болох юм байна. Өөрөөр хэлбэл төрийн торгон цэргүүд 60 “нас” хүрч байгаа ажээ.

Жүжигчин Ааяа буюу Монгол Улсын Гавьяат Жүжигчин Ш.Алтанцэцэгтэй ярилцлаа.

-Монгол Улсын Гавьяат Жүжигчин цол авсанд баяр хүргэе. Та хэдэн жилийн хөдөлмөрөө үнэлүүлж байна вэ?

-Би 1985 онд Багшийн дээдийн Кино драмын анги төгссөнөөс хойш 30 жил болж байна. Тэгэхээр би тасралтгүй 30 жил урлагт ажилласан хүн. Миний хөдөлмөр, зүтгэлийг өндрөөр үнэлж, надад өнөөдөр Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гэдэг энэ сайхан хүндтэй алдар цолыг өгсөнд маш их баяртай байна. Энэ сайхан ардчилсан төрдөө баярлалаа. Ардчилсан төрийн Ерөнхийлөгчдөө энэ дашрамд баярласнаа илэрхийлмээр байна.

-Багшийнхаа талаар дурсахгүй байхын аргагүй. Та хэний шавь билээ?

-Урлагийн салбарт намайг хөтөлж оруулсан хамгийн гол хүн маань ард түмэн Арслан гэж хүндэлдэг “Говийн зэрэглээ” киноны Г.Доржсамбуу багш минь байгаа. Багш маань тэнгэрээс намайг хараад баярлаж байгаа байх. Би ангийнхаа тав дахь гавьяат. Өөрөөр хэлбэл, Г.Доржсамбуу багшийн төгсгөсөн хүүхдүүдээс тав дахь гавьяат нь би боллоо.

-Сургуулиа төгсөөд ажлын гараагаа хаанаас эхэлж байв?

-Сургуулиа төгсөөд Монголын хүүхэд залуучуудын театрт орж байлаа. Хүүхэд, залуучуудын театрт ажиллаж байхдаа драмын олон жүжигт тоглосон доо. Мөн хөгжимт жүжигт ч тоглодог байлаа.

-Хэзээнээс хошин урлаг руу орчихов оо?

-Тэр үед манай театраас “Элдэв зураг” гээд хошин хөтөлбөр тоглогддог байсан юм. “Элдэв зураг” гэх хошин тоглолтыг ганцхан манай театр л гарч тоглодог байсан. Тэр хошин тоглолт дээр анх удаа тоглохдоо дөрөвхөн өгүүлбэр хэлж байсан юм. Дөрвөн өгүүлбэрийг маань хүмүүс их гоё инээж хүлээж авсан л даа. Тэгээд миний урам зориг орсон юм. Үнэндээ бол үзэгчид маань намайг хөглөж, өдий зэрэгт хүргэсэн.

-Алдар хүндэд хүрэхэд хамгийн их нөлөөлсөн дүр гэвэл та ямар дүрээ онцлох вэ?

-Жүжигчид үзэгчдийн зүрхэнд хүрсэн дүрээрээ нэрлэгдээд явдаг. Энд тэнд явж байхад тоглож байсан дүрээр дуудах үе бий. Тэгж дуудахад нь миний тоглосон дүр хүмүүст хүрч дээ гэж боддог. Ерөнхийдөө хошин урлагт тоглосон дүрүүд маань үзэгчдийн зүрх сэтгэлд илүү хүрсэн юм болов уу. МУГЖ цолыг үргэлж халуун алга ташилтаараа дэмждэг үзэгчдийн маань намайг шагнасан шагнал гэж ойлгож байгаа.

-Урлагийн хүнд гэр бүл чухал байдаг. Энэ цолыг авахад гэр бүлийнхэн тань яаж хүлээж авч байна?

-Аав, ээж маань бурхны орноос охиноо харж байгаа байх. Өвөг дээдэс минь баярлаж байгаа болов уу гэж бодож байна.

Гэр бүлийн хувьд би одоо нөхөр хоёр хүүхэдтэйгээ амьдардаг. Нөхөр маань СУИС-д багшилдаг. Манай үзэчид “Хэцүү анги” киноны Тэнүүний аавын дүрд тоглодгоор нь танина. Сүүлийн үед бас нэлээд сериалууд дээр тоглосон. Хүүхдүүдийн маань нэг нь Эдийн засагч, удаах нь МУИС-ийн Олон улсын сэтгүүлзүйн ангийг төгссөн. Халуун бүлээрээ ирчихсэн байна. Мэдээж миний энэ баярыг гэр бүл маань хуваалцана шүү дээ.

-Таныг “Мөрөөдлийн театр”-ийн эмэгтэй талын тулгуур багана гэж болно. Яагаад энэ хамтлагийг сонгох болов?

-2012 онд “Мөрөөдлийн театр” байгуулагдаад яг нэг жил болж байхад орж байсан. “Мөрөөдлийн театр”-ынхан өөрсдөө намайг урьсан л даа. Хамгийн эхний тоглолт “Амьдрал өөрөө бэлэг” гэдэг тоглолт байсан. Би тэр нэрийг өөрөө өгч байлаа. Тэр тоглолтод тоглогдож байгаа жүжгүүд миний олсон, манай хүүгийн орчуулсан жүжгүүд байдаг.

-“Мөрөөдлийн театр”-т ажиллахаас өмнө та юу хийж байсан бэ?

-“Мөрөөдлийн театр”-тай хамтарч ажиллахаас өмнөх тав, зургаан жил эх орныхоо дөрвөн зүг найман зовхист уран бүтээлчдийн хамт эх орноо нар зөв бүтэн хоёр тойрсон. Тэр үед Төвийн урлагийн байгууллагууд сумдаар очихоо больсон үе л дээ. Би зориг гарган хэдэн залуусыг цуглуулж, сум, бригадаар явж маш олон удаагийн тоглолт хийсэн. Цастай, бороотой үед миний тоглолтыг үзэхээр ирж байсан ард түмэндээ баярлалаа гэж хэлье.

-Таныг хүмүүс XXI зууны галзуу Бумаа гэдэг юм билээ. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Энэ бол ерөөсөө үзэгчдийн надад хайрласан нэр. Үзэгчид маань ухаантай ард түмэн болохоор хэнийг хүлээж авах вэ. Хэнийг хүлээж авахгүй вэ гэдгээ мэдэж байгаа учраас үзэгчдийнхээ энэ ухаанд л биширч мөргөнө дөө.

-Цаашдаа та ямар уран бүтээл дээр ажиллах вэ?

-Би өнгөрсөн он жилүүдэд Монголын хүүхдүүд, эмэгтэйчүүдэд нэлээд их юм хийсэн. Үүнийгээ үргэлжлүүлээд хүүхдүүдийн төлөө их зүйл хийх бодолтой байгаа. Монголын хүүхдүүд Монголын ирээдүй учраас хүүхдүүдийн зүрх тархинд сайны үрийг суулгах ёстой гэж боддог. Энэ ажлыг урлагийнхан бид нар л хийхгүй бол өөр хэн хийх билээ. Тиймээс энэ тал дээр нэлээд түлхүү ажиллана гэж төлөвлөсөн байгаа.

Ш.Алтанцэцэг багш минь миний бахархал

МУГЖ Ш.Алтанцэцэгийг цолоо авч гарч ирэхэд урлагийнхан бүгдээрээ ирсэн байсан бөгөөд түүний шавь “Тв коктейль” хамтлагийн жүжигчин Н.Цэнд-Аюуш сэтгэгдлээ хуваалцсан юм.

-Таныг МУГЖ Ш.Алтанцэцэгийн шавь гэдэг юм билээ. Хэзээ шавь орж байв аа?

-Хүүхэд залуучуудын театр залуу жүжигчдээ бэлтгэнэ гээд 1998 онд шалгалт авч байсан. Тухайн үед надаас Ардын жүжигчин А.Очирбат, Н.Батцэцэг, И.Нямгаваа найруулагч нар шалгалт авч тэнцэж байлаа. Тэнцэж орсноос хойш миний мэргэжлийн ур чадварыг МУГЖ Ш.Алтанцэцэг багш заасан. Миний өдий дайтай жүжигчин болсон маань Ааяа багшийн маань ач гавьяа.

-Багш тань өнөөдөр МУГЖ гэх хүндтэй цолыг авлаа. Шавийн хувьд сэтгэгдэл ямар байна?

-Үнэхээр сайхан бахархах сэтгэл төрж байна. Цахим ертөнцөөр харж байхад Монголын ард түмэн багшийг маань маш сайхан хүндэтгэлтэйгээр хүлээж авч байгаа нь бахдам сайхан юм. Миний үлгэр дуурайл болсон багшдаа Монгол Улсын Гавьяат Жүжигчин цол авсанд шавийнх нь зүгээс танай сониноор дамжуулж талархаж явдгаа илэрхийлье.

-Сургуулиа төгссөн ч багшаасаа зөвлөгөө авдаг уу?

-Мэдээж тэгэлгүй яахав. Багш хүн насан туршдаа л багшаараа байдаг юм билээ. Би 2004 онд сургуулиа төгссөн. Эхэндээ шавь нь байлаа. Одоо уран бүтээл дээр хамтрагч болж ажиллахад сайхан түшигтэй байдаг. Шинэ уран бүтээл хийх болгондоо, ямар нэг шийдвэр гаргах үедээ багш дээрээ очиж зөвлөгөө авдаг. Өөрөө их эерэг хүн учраас багштайгаа уулзахаар сайхан ухаарлын үгнүүдийг сонсоод сэтгэл сайхан болдог. Багш минь намайг их дэмждэг. Манай хамтлагийн тайзны уран бүтээл болох “Хоёр ертөнцийн буудал” жүжгийн зохиолыг Ш.Алтанцэцэг багш минь надад өгч байсан. Багшийгаа магтаад байвал дуусахгүй, хөдөлмөрч хүн. Энэ шагнал үнэхээр нүдээ олсон зүйл боллоо.

Хотын баруун болон зүүн захад хонь, ямаа зарж байгаа хүмүүст амьтныг хайрлах, энэрэх сэтгэл алга. “Мөнгө л олж байвал нүүрэндээ үстэй малыг яасан ч яадаг юм. Тэртэй тэргүй л үхэх юм чинь. Хэдэн өдөр яхийтал нь хашиж байгаад зарчихаад гэр рүүгээ харих минь” гээд зогсож байна. Дэлхий дахинд амьтны эрхийг хамгаална, амьтны эрхийг зөрчиж болохгүй гээд тунхаглаад байхад монголчуудад энэ тухай ойлголт огт алга. Тэр ч бүү хэл амьтны хүрээлэн дэх амьтдын эрхийг хамгаалж, сонирхохоор очсон жуулчдыг амьтадтай ёс зүйтэй харилцахыг шаарддаг болсон. Гэтэл манайхан “Өмнө нь ийм л байсан, хэзээдээ мал хайрладаг болчихов” гэх нь халаггүй байна. Үүний тод жишээ хонь, ямаа зарж байгаа малчдаас харагдах ажээ.

Хагас сар бэлчээрт гаргаагүй хонь, ямаагаа гурав хоногт нэг удаа усалж байгаа гэнэ

22-ын товчоон дээр хонь, ямаа зарж байгаа малчид дээр яваад очлоо. Машин ирээд зогсонгуут бөөнөөрөө гүйгээд ирж байна. “За, ямар хонь авах вэ. Ярьж тохироод өгчихнө шүү. Хашаанд байгаа хониноос шилж байгаад ав” гээд л хэдэн талаас бүчээд авч байна. Хөвсгөл аймгаас ирсэн гэх 40 орчим насны болов уу гэмээр залуугийн хашаанд очлоо. 40 гаруй хонь, ямааг жижигхэн хашаанд хашжээ. Өнөөдүүл нь чихэлдээд, дээр дээрээсээ давхралдчихсан байв. Хэдэн өдөр бэлчээрт гаралгүй, ус ч уугаагүй бололтой. Гэдсээ махийтал татчихсан, харахаас ч нүд халтирмаар хашаа дүүрэн хонь, ямаа. Анх 80 гаруй хонь, ямаатай ирсэн гэнэ. Одоо 40 гаруй нь үлджээ. Нөгөө залуу “Бор халзан хонь 180 мянга, улаан хүзүүтэй нь 150, энэ хөөрхөн жижигхэн хурга шиг биетэй төлөг 80 мянга” гээд л үнэ ханшийг нь танилцуулав. Хариуд нь “Хонь, ямаагаа усалсан юм уу. Халуун наранд өдөржин хашигдахаар цангаж байгаа байх даа” гэж асуусан чинь нүдээ томруулж ирж харснаа “Усалсаан усалсан. Гурван өдрийн өмнө цүрдийтэл нь усалчихсан” гээд нойтон алчуураар нүүрээ арчиж, ус уух юм. “Усалчихаар шээж, баагаад хотын та нар сэжиглээд байдаг биз дээ. Бас нэхий нь шивтэр болоод хонго, гуяны хэсгээрээ үс нь шарлачихдаг юм. Сайхан цагаан өнгөтэй байвал тарга тэвээрэг муу байсан ч хүмүүс худалдаад л авна” гээд уцаарлангуй ярив. Худалдахаар авчирсан хонь, ямаагаа гурван өдөрт нэг удаа усалж, арав гаруй хонохдоо нэг ч удаа бэлчээрт гаргалгүй хашсан нь тодорхой байлаа. Дараагийн хонь зарж байгаа малчин дээр очлоо. Архангай аймгийн Цэнхэрмандал сумаас иржээ. “Монголын хамгийн олон малтай сумаас ирсэн, тарга тэвээрэгтэй тарган хонь, ямаа зарж байгаа” гээд л рекламдаж байна лээ. Мөн л хэдэн өдөр усалж, бэлчээрт гаргалгүй халуун наранд хорьчихсон байна. Түүнд “Хонь худалдаж авахгүй. Зарах нэрээр амьтан тамлаж, эрхийг нь зөрчиж байна гэхээр нь ирж байгаа юм” гээд хэллээ. Тэгсэн өөдөөс “Хцссс, удахгүй цоройгоо цоолуулж, тэнгэр харах гэж байгаа хэдэн хонинд юуных нь эрх энэ тэр байдаг юм. Мал байтугай хүний эрх гэж байхгүй биз дээ” хэмээн чанга дуугаар хавь ойрын хүмүүстээ сонсогдохоор хэлснээ инээж “Харин ч амьдаар нь худалдаж аваад, энд нь төхөөрүүлж, гэдсийг нь цэвэрлүүлээд аваад явж байна. Ченжийн гар дамжилгүй малчид худалдан авагчтайгаа нүүр нүүрээ харж байгаад хонио зарж байна. Энд буруу зүйл байхгүй” гэв.

Булган аймгаас 20 гаруй насны залуус өчигдөр орой иржээ. Хотоос танил нь хашаа хийх банз, төмөр авчирч өгөх гэнэ. Тэр болтол зарах хонио хонин холбоогоор тогтоож байхаар болсон байна. Гэтэл хонин холбоогоор уяж мэдэхгүйгээс болоод хоёр ч хонио боогоод алчихжээ. Үхсэн хонио дор нь төхөөрөөд, махыг нь “Хүчит шонхор” захын наймаачдад өгчихсөн гэнэ. Тэд хашааны банз иртэл машиныхаа тэвшин дээр хонио ачиж байхаар болжээ.

Ёс уламжлал, амьтан хайрлах ухаан малчдад алга байна

Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумаас ирсэн малчин 20 гаруй хоног зарагдаагүй арав гаруй хонио махлахаар төхөөрч эхэлж байв. “Заяа нь хаясан энэ муу хэдэн хонийг тураал болтол нь хашлаа. Сүүлдээ хүмүүс харахаараа сэжиглээд өвчтэй мал юм уу гэж асуугаад байна. Наадмын хуушууранд явуулна аа. Уг нь ногоонд цадаж махалсан амьтад ирсэн юм. Даанч зарагдсангүй” гэж онгирч байна. Хавар ногоо гарахын өмнө муудсан мал шиг болж, хүчтэй салхинд үсрээд ойчмоор хэдэн хонь, ямааг үнэхээр муухай төхөөрч байна. Улай хийж байгаа залуус хонио өрлөөд голыг нь таслаад үхэж дуусаагүй татваганаж байхад нь шууд яраад өвчиж гарлаа. Нүд нь эргэлдэж, сүүлчийн амьсгал авч байхад тамхи зуусан залуу “Миний алсан хонь үхэхээ больчихоод байгаа юм” гэж амандаа үглэсээр өвчиж дуусаж байна лээ. Хажууд нь хонь унагаж байгаа залуу ч голыг нь тасалж чадаагүй бололтой, хониныхоо амийг барьсаар байгаад нэг ард нь гарав бололтой. Эхнээсээ гэдэс гарч, найман мянган төгрөгөөр гэдэс арилгаж өгдөг эмэгтэйчүүд сэвсийг нь тэрүүхэнд асгаад, дор нь цэвэрлэв. Олон хоног ус уугаагүй хонь, ямааны цоохор сархинаг хаврын хатсан хар аргал шиг болчихсон юм гарч ирж байна. Ус уулгүй олон хоног болчихоор цоохор сархинаг нь хатчихдаг юм. Гэдсэнд нь нэг ч хоргол алга байна лээ. Мөн гүзээ нь агшчихсан, сэвс гэж атгасан гар ч хүрэхгүй юм байна. Малаа зарж мөнгө олохоор ирсэн малчид буянт малаа ингэж л тамлаж байна. Үүнийг анхаарч, амьтны эрх хамгаалж байгаа газар нэг ч алга байна. Уг нь нийслэлд мал оруулахгүй гэсэн дүрэм журамтай. Гэтэл сумынхаа малын эмчээс авсан гарал үүслийн бичгээс өөр зүйлгүй малчид хотын захад ёс бусаар авирлаж байна. Тэд амьтны эрхийг ингэж л зөрчиж байна. “Миний эд хөрөнгө юм чинь яасан ч яадаг юм бэ” гээд л зогсож байна. Хэрэв гадаадад ингэж амьтан тамлах юм бол олон жил торны цаана суух хүртэл ялаар шийтгүүлэх хуультай байдаг. Харин Монголд энэ тухай хууль огт байхгүй. Ёстой л “Эзэн нь юмаа мэдэж, эрэг нь усаа хашдаг” гэдэг зүйр үг л үйлчилж байна, тэдэнд.

Монголчууд эрт дээр үеэс таван хошуу малаа буянт мал, халуун хошуут амьтан гээд л ихэд дээдэлж, хүндэлж ирсэн ард түмэн. Хагас сар хонио усгүй, бэлчээрт гаргахгүй хаших нь битгий хэл нэг ч өдөр хашиж өнжөөж байгаагүй. Өвсний сортой газар руу бэлчээж, усны тунгалагийг уулгадаг малч хүмүүс. Суурин газрынханд шөлний хонь өгөх, худалдахдаа ч бэлчээр дээрээс нь барьж ирдэг. Мах, шөл нь ч амттай байдаг. Хүүхдийн хувьгүй юм байна гээд хулгар чихтэй хонийг ч хүнд өгөхөөс цээрлэж ирсэн ёс заншилтай ард түмэн. Олон хоног хашигдсан хонь ч махны амт, шим шүүс нь нь байхгүй болчихсон байдаг. Эрүүл ахуй талдаа ч гэсэн шаардлага хангахгүй нь тодорхой. Жил бүрийн наадмын өмнө ингэж хонь, ямаа зарж, амьтан тамлаж байгаа малчдын мөнгө бодсон хүйтэн сэтгэлийг журманд нь оруулж, цэгцлэх дүрэм журамтай болох цаг нь болжээ.

Э.Баатар

Гэрэл зургийг Ц.Мягмарсүрэн

ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн Дундад зууны судалгааны салбарын эрхлэгч Ц.Цэрэндоржтой ярилцлаа.

-Эзэнт гүрний их хаан Хубилайн 800 жилийн ой ирэх есдүгээр сард болох юм байна. Зарим түүхч түүнийг хаадын хаан гэх юм билээ?

-Монголын эзэнт гүрэн эзэн Чингис хаанаас авахуулаад маш олон хаадтай байсан. Бүгд тодорхой гавьяа байгуулсан түүхэн хүмүүс байсан. Энэ дотроос Хубилайг онцолж ярих учир шалтгаан бий. Хубилайг бол Монголын эзэнт гүрнийг хөгжлийн оргилд хүргэсэн хүн гэж хэлж болно. Чингис хаан тэргүүтэй түүний өмнөх хаад байлдан дагуулалт маш их хийсэн. Гэтэл Хубилай бол энэ байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлэхийн хамтаар эзэнт гүрнийг харьцангуй тогтвортой байдалд аваачиж, түүний үед Монголын эзэнт гүрэн хүн ам, газар нутгийн хувьд дээд цэгтээ хүрсэн. Хубилай байлдан дагуулалтыг гүйцээгээд, энх амгалан цагийг авчирсныхаа дараа Монголын эзэнт гүрнийг тохинуулах нөр их ажлыг хийсэн. Хубилайн байгуулсан Юань улстай холбоотой түүхийн маргаан байдаг. Юань улсыг Хятадын улс уу, Монголын улс уу гээд дэлхийн түүхчид маргалддаг. Ялангуяа Хятадын түүхчид бол Юань улсыг Хятадын төр улс гэж үзээд, Хубилай тэргүүтэй Юанийн хаад тэр ч байтугай Хубилайн өвөг дээдэс Чингис хааныг хүртэл Хятадын аугаа их хаадын нэг гэж үздэг. Энэ хүнийг олон улс өөрийн болгох гэж булаацалддаг. Зуун жилд нэг тохиолддог тэгш ой тохиож байгаа дээр Хубилай хааныг Монголын их хаан, Чингис хаанаас дутахгүй том эзэн хаан байсан юм аа гэдгийг сурталчлах ажил зайлшгүй хэрэгтэй байгаа. Ойг тохиолдуулаад төр засаг үүнийг анхаараасай гэж бид хүсч байна. Оны эхээр ШУА-аас Хубилай хааны тэгш ойг төр засгийн хэмжээнд тэмдэглэн өнгөрүүлэх санаачилга, уриалга гаргасан. Их ойн хүрээнд эрдэм шинжилгээний хурал хийхээр бэлтгэж байгаа. Хубилай, Их Юань улс, эзэнт гүрэн судлалын гадаад, дотоодын томчуудыг урьж авчрахаар бэлтгэж байна. Мөн судалгааны бүтээлүүд гаргана.

-Толуйн хөвгүүд хаана ширээнд удаан суусан байх шүү?

-Хубилай бол Чингис хааны ач хүү Толуйн тухай энд бас хэдэн үг хэлэх хэрэгтэй болов уу. Чингис хаан гуравдугаар хүү Өгэдэйгээр хаан ширээ залгамжлуулахаар тогтсон шүү дээ. Гэхдээ отгон хүү гал голомт сахьдаг монголчуудын уламжлал ёсоор Толуйд маш их хэмжээний хүн, цэрэг, газар нутаг ногдсон байдаг. Чингис хаан их хатнаасаа төрсөн дөрвөн хөвгүүнийхээ том гуравт нь Монгол нутагт хувь эзэмшил газар соёрхсон. Толуй бол Чингис хааны захирч байсан гал голомт Монголын гол хэсгийг өвлөж авах нь ойлгомжтой. Чингис хаан нэр цохож Өгэдэйг хаан ширээ залгамжлуулна гэсэн ч түүнийг өөд болсны дараа хоёр жил Толуй төрийн хэргийг түр хамаарч байсан гэж үздэг. Яагаад Өгэдэй шууд хаан ширээнд суугаагүйн гол шалтгаан Толуйг хаан суулгах уу, Өгэдэйг хаан суулгах уу гэдэг дээр алтан ургийн ноёд санаа бодол нийлэхгүй байсантай холбоотой. Бодит эрх хүч чадлын хувьд Толуй хамаагүй хүчтэй байдаг. Харин Чингис хааны гэрээс захиас ёсоор Өгэдэй хаан ширээнд суух учиртай. Ингэж эргэлзэж байсны улмаас хаан ширээ залгамжлах ажил удааширсан гэж судлаачид үздэг. Өгэдэй хаан ч Толуй өөрт нь маш их найр тавьж, буулт хийснийг ойлгож байсан.

-Мөнх нь хаан суусан байх аа?

-Мөнх хаан суусан. Өгэдэйн удам Монголын их хааны суурийг залгамжлах уу, өөр удам угсаа руу шилжих үү гэсэн асуудал байсан л даа. Өгэдэйн дараа түүний хүү Гүюг хаан суусан. Түүний дараа Толуйн хүү Мөнх хаан сууснаар үүнээс хойш Монголын их хааны ширээ Толуйн удамд бүрэн шилжсэн гэж болно.

-Мөнх хаан урт наслаагүй хэрэг үү?

-Мөнх хаан Толуйн ахмад хүү. Толуйн их хатан Хэрэйд аймгаас гаралтай Сорхугтани бэхи хатнаас төрсөн түүхэнд алдартай дөрвөн хүү бий. Мөнх, Хубилай, Хүлэгү, Аригбөх нар. Мөнх хаан 1251 онд Монголын их хаан суусан. Харамсалтай нь 1259 онд өмнөд Сүн улсыг байлдан дагуулах замдаа өвчнөөр нас барсан. Дараагийн хаан ширээ залгамжлагчийн асуудал гарч ирсэн. Мөнхийн нэг дүү Хүлэгү их хааны даалгавраар баруун зүгт Иран, Иракт байлдан дагуулалт хийж байсан. Нутагтаа бага дүү Аригбөх гал голомтоо сахиж үлдсэн байв. Хубилай бол Мөнх хааны гурван замаар довтолсон их цэргийн нэг замын цэргийг удирдаж өмнөд Сүн улстай байлдах аян дайнд оролцож байсан. Мөнх хааныг нас барсан мэдээг авангуутаа эзэн хааныг залгамжлах талаар Хубилай, Аригбөх нарын аль аль нь санаатай байсан бололтой байдаг. Хубилай аян дайнаасаа буцаж, өөрийн хувь эзэмшил болгож авсан өнөөгийн Өвөр Монголын нутагт буцан ирж, Монголын эзэнт гүрний их хаан суулаа гэж 1260 оны хавар зарласан. Түүнээс нэг сар гаруйн дараа түүний дүү Аригбөх Хархорум буюу тухайн үеийн Монголын нийслэлд эзэнт гүрний их хаан боллоо гэдгээ зарласан. Монголд нэгэн зэрэг хоёр хаан гарч ирсэн. Их хааны ширээний төлөө энэ хоёрын тэмцэл өрнөсөн юм.

-Аригбөх нь ялсан бол Монголын нийслэл Хархорум илүү хөгжих байсан гэсэн үзэл санаа явдаг?

-Хубилайд нэгэнт төв хэсэгт эзэмшил газар оногдоогүй учраас өөрт ногдсон өнөөгийн Өвөр Монголын нутагт сууж, Умард Хятадын байдлыг сайн мэддэг болсон хүн. Хубилайн бага залуу насны тухай сурвалжийн мэдээ бага. Хубилай Умард Хятадад хувь эзэмшихтэй холбоотойгоор түүхэнд гарч ирсэн. Тэндээ байхдаа хятад хүмүүстэй нүүр тулж байсан. Тухайн үед монголчууд Хятадад байсан Алтан улсыг мөхөөгөөд эзэлж авсан ч тухайн газар нутгийг яаж захирах, ямар маягаар авч явах талаар айхавтар сүрхий бодлого боловсруулж чадаагүй юм шиг байгаа юм. Тэр үед Умард Хятад нэгэнт Монголын эзэмшилд орсон ч орон нутгийн цэргийн эрхтнүүдийн нөлөө маш ихтэй, Монголын төрийн тогтолцоо бүрэн хэрэгжиж чадаагүй байдалтай байлаа. Тэр газарт суухдаа Хятад нутгийг Хятадын уламжлалт хэв маяг, тогтолцооных нь дагуу захирах нь зүйтэй гэдэг бодол Хубилайд төрсөн шиг байгаа юм. Сүүлд социализмын үед Хубилайг суурьшмал иргэдийн талд орсон, Аригбөх бол нүүдэлчдийн соёл иргэншлийг хадгалах гэж үзсэн мэтээр үнэлдэг байсан. Хубилай нийслэлээ Хятад руу шилжүүлснээр Монгол нутаг зах хязгаар орхигдмол газар болж хувирч, Монголын эзэнт гүрний хөгжил саарсан гэж Хубилайг үнэлдэг байсан. Гэтэл тухайн үед өнөөгийн Бээжин гэдэг бол Хятад, Монгол хоёрын зааг газар байсан. Энд өмнө нь Алтан улс гэж монголчуудтай ойролцоо зүрчид хэмээх нүүдэлчин угсаатны байгуулсан улсын нийслэл байсан газар. Цагаан хэрэм дөнгөж даваад шахуу байгаа. Тухайн үед Дай Юань улс хоёр нийслэлтэй байсан. Нэг нийслэл нь өнөөгийн Бээжин хотын суурин дээр байсан Дайду гэж хятадаар хэлдэг, монгол сурвалжуудад Хаан балгас гэж нэрлэдэг хот. Энэ бол үндсэндээ өвлийн нийслэл гэж болно. Зуны цагт буцаад өнөөгийн Өвөр Монголын нутагт байсан Шанду гэдэг газарт халууныг өнгөрөөдөг байжээ. Тиймээс зөвхөн нэг нийслэлээ л өнөөгийн Хятад нутагт шилжүүлсэн гэж үзэж байгаа юм. Тухайн үеийн нөхцөл байдлын үүднээс нийслэлийг урагш шилжүүлэхээс өөр аргагүй байсан. Монголын эзэнт гүрэн өмнө тийш ихэд тэлсэн учраас урьдын адил Монгол нутгаас удирдахад бэрхшээлтэй байсан тал ч бий.

-Сорхугтани бэхи угсаа гарал нь хэний охин бэ?

-Сорхугтани бэхи хатан бол Чингис хааны үеийн Хэрэйд аймгийн Ван хан Тоорилын дүү Жаха Хамбугийн охин. Монголын нэг том аймгийн өндөр сурвалжит язгууртай эмэгтэй шүү дээ. Тухайн цагийн түүхчид энэ эмэгтэйг маш их ухаантай. Хар багадаа өнчирсөн хүүхдүүдээ хүмүүжүүлж, хаан суух арга ухаанд сургасан гэж үнэлдэг.

-Хубилай хувь хүнийхээ хувьд юугаараа онцлогтой хүн байсан бэ. Энэ хааны нэрээр үлдсэн түүхэн ололтууд юу байв?

-Мөнх хааныг эрдэмтэй мэдлэгтэй хүн байсан гэдэг. Мөнх хаан олон гадаад хэл мэддэг, ухаан мэдлэг төгс хүн байсан гэж сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хубилайн тухай гоц гойд гэж тэмдэглэсэн мэдээлэл ховор. Монгол сурвалжид Чингис хаан Хубилайн тухай “Хубилай хүүхний үг ажигтай гарнам бөлгөө” гэж хэлсэн гэдэг. Үг нь хэрсүү сүрхий юм байна гэж хэлсэн гэсэн үг. Зарим судлаачид үүнийг сүүлд зохиосон гэдэг. Ямар ч байсан Чингис хаан бусад ач нараасаа арай өөр гэж үнэлдэг байжээ. Хубилайн үед хэд хэдэн гол зүйлийг хийсэн. Нэгдүгээрт: Монголын хаадын явуулж байсан байлдан дагууллыг туйлд нь хүргэсэн. Энэ үед Хятадын өмнөд хэсэгт байсан Өмнөд Сүн улс, Түвдийг бүрэн эзэлсэн. Солонгосыг өөрийн хараат улс болгосон. Хэдийгээр амжилтгүй төгссөн ч Япон руу хоёр удаа довтолгоон хийсэн. Бирм, Вьетнам гэх мэт зүүн өмнөд Ази, өмнөд Азийн улсуудыг хараат улс болгож, өөрийн захиргаанд оруулсан. Зүүн өмнөд Азийн Ява, Суматра арал өнөөгийнхөөр бол Индонез, Энэтхэг хүртэлх олон далайн жижиг улсуудыг өөртөө алба барьдаг хараат улс болгож чадсан. Хоёрдугаарт: Тухайн үеийн өрнө, дорныг холбосон. Монголчуудыг XIII зуунд мандаж гарч иртэл өрнө, дорнын харилцаа холбоо муутай байсныг илүү чөлөөтэй нээлттэй болгож, нэг эзэнт гүрний захиргаанд орууллаа. Үүнтэй холбоотой мэдлэг ухаан чөлөөтэй бие биедээ дамжих нөхцөл бүрдсэн нь хожим дэлхийн газарзүйн том том нээлт гарах, хожим дэлхий орвонгоороо хувьсч өөрчлөгдөх эх үндсийг тавьсан.

-АСЕМ-ийн үндэс тавигдаж байсан юм биш үү?

-Одоогийнхтой хамаагүй зүйрлэж болохгүй л дээ. Гэхдээ өмнө нь монголчууд Юань улс Монголын эзэнт гүрний нэг хэсэг гэж үздэг байсан. Одоо бол Хубилайн үед тэгж их тасарч салсан юм байгаагүй юм байна. Монголын эзэнт гүрэн сул боловч нэгдэлтэй байжээ. Хубилай тэргүүтэй их хаадын удирдлагад оршсоор байсан гэдгийг илүү их нотолж байна. Ил хаант улс гэж Хубилайн дүү Хүлэгүгийн улс баруун Ази, өнөөгийн Иран, Ирак, Түркийн зүүн хэсэгт байсан. Хойд талд нь өмнөд Орост Алтан ордны улс гээд Зүчи хааны удмынхан байсан. Тэрнээс наашаа Цагаадайн хаант улс Дундад Азид байсан. Энэ гурван улс Хубилайнхаа захиргааг ерөнхийдөө хүлээн зөвшөөрөөд, нэгдсэн байдлаар оршиж байсан юм. Тийм ч учраас их хааны зарлиг тушаалыг хүлээн зөвшөөрдөг. Нийт эзэнт гүрний хэмжээнд Хубилайн бодлого үйлчилж байсан гэж үздэг.

-Монголчууд далайд гарцгүй улс гэдэг. Тухайн үед далайн тээвэртэй байжээ?

-Байлгүй яах вэ. Хубилай хаан хэд хэдэн шинэчлэл хийсэн. Нэгдүгээрт: мөнгөний бодлого, цаасан мөнгө гэдгийг Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд нэгдмэл байдлаар хэрэглэх болсон. Хубилай хаан цаасан мөнгө санаачилсан гэж манайхан буруу яриад байдаг. Цаасан мөнгө түүнээс өмнө ч байсан. Цаасан мөнгийг явцуу хүрээнд хэрэглэдэг байсан. Тэр хүрээнээсээ гарахаар хүн итгэдэггүй байсан. Цаас шүү дээ. Ийм байсныг Хубилайн үед төрөөс цаасан мөнгийг нэгдсэн байдлаар хэвлэж гаргаад, цалин цагаан мөнгөний баталгаа олгосон байдаг. Одоо валютын алтан баталгаа банкинд байдаг шиг гэсэн үг шүү дээ. Тиймээс Хубилай орчин үеийн цаасан мөнгөний тогтолцооны эх үүсвэрийг тавьсан гэж болно. Хоёрдугаарт: Далайн тээврийн хувьд Юань улсын үед оргилдоо хүрсэн. Өмнөд Сүн улсыг буулгаж авах үед тэдний флот тэр чигээрээ шахуу монголчуудын мэдэлд орж ирсэн. Хубилай цэргийн хөлөг онгоцыг байлдаанд ашиглаж байсан. Бусад хөлөг онгоцууд ялангуяа Баруун Азийн ислам шашинтнууд хэдийнээ өмнөд Хятадад ирээд далайн худалдаа эрхэлдэг. Тэд баруун тийш Энэтхэг, Иран хүртэл далайгаар аялдаг, худалдаа хийдэг байж. Тэр их уламжлалыг Хубилай өвлөж аваад илүү өргөн хүрээтэй болгосон. Худалдаа хийх эрхийг нь ислам гаралтай худалдаачдад олгосон. Улсаас хөхиүлэн дэмжиж тэдэндээ мөнгө цаас зээлүүлж, санхүүгийн туслаж үзүүлдэг. Хууль эрх зүйн дэмжлэг үзүүлдэг. Нөгөөдүүл нь худалдаа наймааныхаа ашгаас хуваалцдаг. Хэн хэндээ харилцан ашигтай, түншийн хэмжээнд хүрсэн байдаг.

-Хубилай хэдэн жил хаан суусан бэ?

-Хубилай Монголын хаадын дотроос хамгийн өндөр насалсан хүн шүү дээ. 80 насалсан. 1294 онд нас барсан. Анх хаан сууснаас нь хойш тоолбол 34 жил, Аригбөхийн тэмцлийг дараад ганцаараа хаан ширээнд суусанаас тооцвол 30 жил хаан суусан.

-Хубилайг хэн залгамжилсан бэ?

-Хубилай урт насалсан учраас түүнийг амьд байхад олон хөвгүүд нь нас барсан байсан. Тэгээд түүний ач хүү Төмөр гэдэг хүнийг Хубилай дараагийн залгамжлагчаараа нэр цохсон. Төмөр нэртэй хүн олон. Монголын хаад нэрнээс гадна тодотгодог цолтой. Жишээлбэл: Хубилайг Сэцэн хаан, Төмөр хааныг Өлзийт гэдэг байсан. Өлзийт Төмөр хаан 13 жил хаан суусан. Өлзийт Төмөр хааны үед урьд нь хэдэн арван жил Хубилайтай тэмцэлдэж байсан Хайду тэргүүтэй “самуун” намжиж, монголчууд хоорондоо найрамдсан. Ямартай ч Төмөр хаан өвөг эцгийн байгуулсан их гүрнийг тэр хэвээр нь хадгалаад дараагийн хүнд өгсөн. Түүний дараагаас хаан ширээний төлөө тэмцэл ах дүү нарын хооронд өрнөсөн билээ.

Б.Янжмаа

УИХ-ын гишүүн
Я.Содбаатар, Г.Лүндээжанцан нар Есөн зүйл
сум, Өвгөн суварга

Их соён гэгээрүүлэгч, Өндөр
гэгээн Занабазарын мэндэлсний 380 жилийн ойн хүрээнд түүний төрж өссөн, ажиллаж
амьдарч байсан нутгаар аяллаа. Өнөө жил Өндөр гэгээний өлмий нутаг Өвөрхангайд
нар, хур тэгш дүүрэн байна. Түүний төрсөн нутгийг нь өнөөгийн Өвөрхангай
аймгийн Зүйл сумын Есөн зүйлийн булаг хэмээн эрдэмтэд тогтоосон. Судалж
тогтоосон гэхээсээ хууч домог, нутгийн ардуудын яриагаар маргашгүй
нотлогдчихсон байдаг. Одоогоос 380 жилийн тэртээ буюу 1635 онд Түшээт хан
Гомбодоржийн хатан Ханджамц төрөхөөр болжээ. Хэдийгээр хатан нь бие давхар, өвлийн
тэргүүн сар гараад байсан ч отор нүүдэл хийн Орхоны хөндийгөөс Есөн зүйлийн хөндийг зорьсон байгаа нь
сонирхол татна.

Учир нь тухайн үед Монгол
нутагт шашны томоохон хямрал болоод байсан цаг. Шашны хямралаас гарахын тулд Өндөр
гэгээн Занабазарыг мэндлэхээс хоёр зууны тэртээд Автай сайн хан олон ч ажил
зохион байгуулсан түүхтэй. Тодруулбал Автай сайн хан нэгэн удаа нутгаа эргэж
явахдаа Есөн зүйлийн булагт шарын шашны ухаанд нэвтэрсэн хүмүүстэй таарч тэндээ
тэмдэг тавин “Ирэх цагт энд Монголын шашны тэргүүн мэндлэх учиртай” хэмээн
хэлсэн нь түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг. Уг бэлгэдлийн дагуу Түшээт хан
Гомбодоржийнх өвлийн тэргүүн сард Есөн зүйлийн хөндийг зорьсон нь тэр. Ингэж л Өндөр гэгээн Занабазарын түүх Есөн зүйлийн
булаг, Мандаа толгойгоос эхэлжээ. Энэ болоод Өндөр гэгээнтэй холбоотой бусад түүхийг,
түүхийн ухааны доктор Д.Хоролдамба, нутгаас төрсөн УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан,
Я.Содбаатар, АН-ын бүлгийн ажлын албаны дарга С.Дэмчиг, Гандантэгчинлэн хийдийн
тэргүүлэгч лам, гавж Д.Лувсанжамц, Түүх, археологийн хүрээлэнгийн эрдэм
шинжилгээний ажилтан доктор С.Амарбаяр нар тун ч сайн ярина. Өнгөрсөн өдрүүдэд
зохион байгуулагдсан “Өндөр гэгээний нутгаар” тойрон аялалд ч тэд оролцож
холбогдох бүхий л түүхийг сэтгүүлчдэд ярьж, тайлбарлаж өгч байлаа.

Өндөр гэгээн Занабазар хөлд
орсон цагаасаа л их хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан гэдэг нь олон ч эх сурвалжаар
батлагддаг. Түүнийг төрсөн цагаас нь хойш Түшээт хан Гомбодоржийнх байнга шахам
нүүдэллэсээр өнөөгийн Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын Ширээт цагаан нуурт 1640
оны үед ирсэн түүх бий. Энэ цагт буюу Өндөр гэгээн Занабазарыг Халхын анхдугаар
Богдод өргөмжилж гэгээнтэн цол олгосныг хүмүүс мэднэ. Эндээсээ хоёр жилийн
дараа Өндөр гэгээн Занабазарыг долоон настайд түүний хүй цөглөсөн газар болох
Есөн зүйлийн булгийг тахиж, сүм бариулан, суварга босгон шүтэж ирсэн нь өнгөрсөн
зуунд түүхээс арчигджээ. Их хэлмэгдүүлэлтийн тэр жилүүдэд буюу 1930-аад оны
дунд үед “Орос хүмүүс ирж 300 жилийн настай суварга, хийдийг нураан туурийг нь
ч үлдээлгүй ачиж явсан” гэдгийг нутгийн ард Гомбо гуай өнөөдөр хүүрнэж байна.
Тэрээр өдгөө 96 нас элээсэн ч тухайн суварга, хийдийн шүншиг, аравнайг нутгийн
ардууд хадгалж явсаар 1950 оны дундуур Улаанбаатар хотод, Төв ганданд хүлээлгэж
өгчээ. Одоо Гандантэгчинлэн хийдэд байдаг Буяны модны баруун дээд суваргад 370
орчим жилийн настай тэр шүншиг, аравнай бий гэдгийг ярьж байна.

Өндөр гэгээн Занабазарын
мэндэлсний 380 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх үндэсний хороо, Засгийн газрын
хэтийн зорилго нь түүний төрж, ажиллаж, амьдарч байсан нутгаар шашин номын
аялал жуулчлал буюу мөргөлийн замыг нээх ажээ. Монголчууд Өндөр Богдоо шүтэхгүй
хэрнээ хойд урд этгээдэд зорчиж байгаа нь эдийн засаг талдаа, бусад
ойлголтоороо ч баахан буруу хэмээн анхдугаар Богдын байгуулсан сүмийн үйлийг үргэлжлүүлж
буй лам хуврагууд тайлбарлаж байна. Өндөр гэгээний нутгаар аялахуйд ийм үзэлтэй
олон ч хуварга, хувилгаан таарах агаад Гэгээнтэй холбоотой түүхийг энд
ишилснээс ч өнгөтөөр ярьж өгөх юм. Тодруулбал, Шанхын хийд, Төвхөн хийд, Эрдэнэ
зуугийн тайлбарлагч, хуврагууд “Ер нь бол шарын шашны Монгол дахь урсгал бол
хойд урд хөрш, тэр дундаа Түвдэд дэлгэрснээс тэс өөр. Өндөр гэгээн бол Монголын
шарын шашныг нээн дэлгэрүүлэгч хийгээд нэрт соён гэгээрүүлэгч юм гэж эхлээд
цааших түүхийг ёстой л нэг амьсгаагаар хөврүүлцгээнэ. Шанхын хийдийн хувьд Өндөр
гэгээн Занабазар 1647 онд 13 настайдаа үүсгэн байгуулсан бөгөөд тухайн хийд нь
их хэлмэгдүүлэлтийн үе хүртэл үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Тухайн үед сүм
дуганыг нь бүрэн бүтэн авч үлдэхийн тулд зориулалтыг нь өөрчлөн ашиглаж байсан
аж. Тухайлбал, гурван гол дуганы нэгийг нь ноосны агуулах нэрээр бүтэн үлдээсэн
түүхтэйг хийдийн бурханч лам онцолж байсан. Шанхын хийдэд Өндөр гэгээн
Занабазарын таван настайдаа өмсч байсан баривч зэргээс эхлээд холбогдолтой бүхий
л үзвэр, баримт нь бий. Харин бидний Төвхөн хийд хэмээн хэлж заншсаныг 1653 онд
Өндөр гэгээн Занабазар Дувхан хийд нэртэйгээр анх байгуулж байжээ. Өндөр гэгээн
Занабазар Төвхөн хийдэд сууж байхдаа олон сор бүтээл туурвисны нэг нь 1686 онд
зохиосон соёмбо үсэг юм.

УИХ дахь АН-ын бүлгийн ажлын албаны дарга С.Дэмчиг, Гандантэгчинлэн хийдийн гавж Д.Лувсанжамц

Түүний ажиллаж амьдарч байсан
нутагт түүнтэй холбоотой түүхэн үзвэр, сүм хийд элбэг байхын зэрэгцээ үзэсгэлэнт
газрууд олон. Өвөрхангай аймгийн Бүрд сум, Элсэн тасархай буюу Их Монгол Уул,
Ширээт нуур, Зүйл сумын Есөн зүйлийн хөндий, Өлзийт сумын Сангийн далай, Бат-Өлзий
сумын Үүртийн тохой, Улаан цутгалан, Хархорин сумын Орхоны хөндийн олон ч газар
очсон хүн бүрийн нүдийг булаахаар байна. Өндөр гэгээний замналаас гадна
Монголын үе үеийн төр түшиж явсан хүмүүсийн түүх ч тэнд оршжээ.

Л.Мөнхөө

Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч, хүчит арслан Лувсанчимэдийн Сосорбарамтай хөөрөлдсөнөө хүргэе.

-Өмнөх үеийнхээ бөхчүүдээс Түвдэндорж аваргатай ойр байсан гэдэг. Аваргатай барилдаж байв уу. Тэр тухай хуучлахгүй юу?

-Халхын их аваргатай хоёр удаа барилдах хувь тохиосон юм. Тавин найман онд спортын төв ордон анх нээлтээ хийлээ. Спортын ордны нээлтэд зориулсан барилдаанд Түвдэн аварга манлайлж бослоо. Аварга бол надаас 21 насаар ах хүн. Уг барилдааны их шөвөгт аварга намайг амласан юм. Хав дөрвөлжин барьцнаас шууд баглаад авахаараа тун эвгүй шүү дээ. Би түүнийг нь эрхбиш гадарлана. Тийм барьц өгөлгүй сэрвүү барьцнаас хүч үзээд унагачихаж байсан. Жаран онд байна уу даа, Ховд хотын ой болдог юм. Түвдэн аварга бид хоёр онгоцоор явж таарлаа. Ховдынхон аваргыг урьсан хэрэг. Би яахав, оюутан хүүхэд дагаад оччихсон. Тэр наадамд Х.Баянмөнх анх тав давж, аймгийн начин болж байсан. Шөвгийн дөрөвт Түвдэн аварга Увсын Норовыг амлаж, Завханы “уран гараат” Г.Баттогтох бид хоёрыг тунаадаг юм. Би Баттогтохыг давж аваргатай үлдээд “Түвдэндорж гуай та түрүүлэх үү” гэхэд “Үгүй, үгүй. Хоёулаа сайхан барилдана” гэж байсан. Намайг давна гэж бодсон байх л даа. Ингээд тэр том ойд аваргыг давж түрүүлж байсан түүх бий.

-Мөөеө аварга улсад анх түрүүлэх жил(1963 он)-ээ шөвгийн дөрөвт тантай тунаж барилдсан. “Со арс­лантай барилдахаар гара­хад хоёр хөлийн өвдөг салганатал чичрээд, амихандаа түүнийгээ мэдэг­дүүлэхгүй гэж гуяа алгадан дороо тойрон эргэл­дэж байлаа” гэж дурссан байдаг?

-Дороо учиргүй дэвхцэж, гуяа алгадаад байж билээ. Намайг сүрдүүлж байна гэж л бодохгүй юу. Тэгтэл хоёр хөлийнх нь өвдөг чичрээд байсан юм билээ л дээ.Тэр үед Мөнхбатыг би ихэвчлэн давдаг байсан юм. Хөвсгөлийн “хужаа” Ө.Чүлтэмсүрэн арс­лан Мөнхбатад “Чи Сосор­барамтай баталгаатай туна­на. Чи олон ойчсон. Чамд түү­нийг хаях ганц арга бай­на. Сосорбарам эхлээд чам руу их хүчтэй дайрна. Энэ дайралтыг чи ямар нэгэн байд­лаар тогтоох ёстой. Цаа­дах чинь дайраад зогсохдоо арагшаа заавал ухарч гиш­гэдэг юм байна. Яг тэр гиш­гэд­лийг тааруулан чи ард нь хөл тавиад түлхчих“ гэж тун нарийн хэлж өгсөн байдаг. Хашир арслан миний барил­дааныг ажиглаад л байж. Яг ийм байдлаар Мөнхбатад би унасан. Дараа жил бид хоёр шөвгийн наймд тунадаг юм. Би Мөнхбатын баруун хөлийг авч энгэртээ авчраад хаяж чадаагүй шүү дээ. Ер нь Мөнхбат надаас их айдаг байв. Учир нь би ах Чадраабалтай нь найз. Одоо ч намайг ах аа л гэнэ шүү дээ. Чи гэж нэг ч хэлэхгүй. Анхдугаар спартакиадын тойргийн барил­даанд би Архангайн бөх, Чимэд-Очир аваргын дүү Намсрайжавыг суйлж хаяхдаа солгой ядам хуруугаа булгалчихсан юм. Тэгээд боож бай­гаад үзсэн дээ. “Ноёны бөх” гэгддэг улсын начин Жоржооны Жигмэддорж, Ж.Мөнх­бат, Ж.Чойжилсүрэн нарт унасан юм даг. Мөнхбат тэр барилдаанд Дундговийн Цэнд-Аюуш арсланд унасан. Тэр барилдааны дараа Төмөр замын соёлын ордонд болсон нэг барилдаанд “Дундговийн мангар улааныг хаяад өгье” гэж амлаж барилдаад бас унасан. Ер нь хэд хэд унасан байх. Цэнд-Аюуш гэж өндөр том биетэй, ханхалзсан эр. Эргэлдсэн улаан алаг нүдтэй сайхан бөх байж билээ. Мөнхбатыг олон хаясныг хүмүүс тэр бүр мэддэггүй юм.

-Та бол Түвдэндорж, Батсуурь, Дамдин авар­гуудтай барилдаж явсан, мөн өөрийн үеийн Цэрэн, Бээжин аваргууд байна. Залгуулаад “Хоёр Мөнх”, “Тэмээ өргөдөг” Жамьян­дорж, Дэмүүл, Мижиддорж, Чойжилсүрэн, “том” Жамц, Эрдэнэ-Очир, Дагвасүрэн гээд аваргын дайтай хүчит арслангуудтай нэгэн үед зодоглож байсан түүхтэй бөх. Тэдгээр бөхчүүдийн тухай ярилцана гэвэл урт түүх болно. Гэхдээ зах зухаас нь асууя. Жалбуугийн Чой­жил­сүрэн арслан та хоёрыг их ойр байсан гэдэг?

-Яриа юу байхав. 1958 онд анх Монгол Улсын их сургуулиас бие дааж байгуу­лагдсан Хөдөө аж ахуйн их сургуульд хамт орж байлаа. Тэр цагаас хойш Чойжоогоо өнгөртөл нь ойр дотно явсан.Надаас нэг ах хүн байв. Ө.Эрдэнэ-Очир тэр хоёр чацуу юм. Би малын эмч, мань хүн зоотехникч. Сурлага тийм сайнгүй болохоор багшаар үлдэх тухай бодоо ч үгүй байтал бид хоёрыг багшаар үлдээсэн. Жамьянжав багш гэж бурхан хүн. Чойжоо их уран барилдаантай, гэм нь залхуу. Сурч байх үедээ үеийн бидний нөлөөгөөр барил­даж байгаад тэгсхийгээд барил­дахаа больчихсон хүн шүү дээ. Чойжоогийн маань хоёр мөр ч мөн лут даа. Манай хүн ярианд их тааруу. Нэг удаа сурвалжлагч баахан юм асуухад нь ганц нэгхэн зүйл хэлчихээд “Миний тухай Сосорбарам сайн мэднэ. Түүнээс асуу” гэсэн юм гэнэ лээ. Үнэн барилдахгүй, барилд­маар аядсанаа л инээгээд унаад өгнө. 1963 оны наадмын долоогийн даваанд Ш.Батсуурь аварга Чойжилсүрэнг авч би хэдэн хүний дараа Эрдэнэ-Очир, Баянмөнх, Дэмүүл гурваас Дэмүүлийг авлаа. Засуул дээр Чойжоо бид хоёр зэрэгцээд гардаг юм байна. Чойжоо“Би ч мөн азтай хүн ээ. Миний барилдах хүнийг чи хардаа, тоодгоносон хөгшин аварга, чинийх болохоор бул чулуу, чи яана даа, хөөрхий” гэж хор шар малтах аястай хэлж байна. Тэгээдби муу Дэмүүлээ даваадахав. Харин Чойжоо маань аваргыг хоёр хөлөндөө давхар гүйлгээд байдаггүй. Үндсэндээ Батсуурь аварга түүнийг хүүхэд шиг аваад шидчихлээ. Асарт ирээд би “За, нөгөө тоодгоносон хөгшин аваргаа яав” гэтэл “Ингэнэ гэж би ердөө санаагүй” гээд дахин дахин үглээд байж билээ. Мөн Хадааг начин болдог жил тавын даваанд амлан удаж, удаж уначихаад ирэхдээ инээгээд л байх юм. Юу болов гэсэн чинь “Би тэгтлээ муудаа юу, энэ хүүхэд тэгтлээ их хүчтэй хүн үү, нэг тийшээ унаж явтал татаж босгоод нөгөө тийш нь дарах юм. Унахын даваан дээр л өргөөд босгочих юм. Ядартлаа нухуулаад арайхийж нэг унаж амарлаа” гэж байв.

-Чойжилсүрэн гуай жаран хоёр онд “Би аварга боллоо” гэж гуяа алгадаж гараад Д.Жамц гуайг бараагүй түүх бий байх?

-Тэр жил бид хоёр төг­сөх ангийн оюутнууд боло­хоор дадлагад яваад бэлт­гэлд гарч чадалгүй шууд наадамд барилдсан юм. Яахав тэгээд л хаядаг хүнээ баралгүй уначихсан хэрэг. Манай Д.Жамц бяртай л даа, мундагладаг хүн. Харин барилдаан жаахан муутай юм. Сони­ноос нөгөө чөлөөтийнхөн (Ж.Мөнхбат, С.Цэрэн, Ч.Бээжин, Ө.Эрдэнэ-Очир нар) Болгарт анхны бэлтгэлд явсан жил Чойжоо бид хоёр зааланд ээлжлээд л түрүүлээд байж билээ. Ямар сайндаа би нэг өдөр гурав туучихаж байхав. Чойжоо “өмсдөг” Ц.Дамдиндорж, Ч.Бээжин хоёрт огт унахгүй. Намайг уначихаар их зэмлэнэ. Би угаасаа өмсөө, дэгээ хоёрыг хариулж чаддаггүй хүн. Булганы “дэгээ” Н.Батчулуунд (аймгийн арслан) их олон унасан. Тэр ч дэгээгээ л орооно, би ч савчиж, савчиж байгаад л унана. Нэг удаа циркийн жүжигчин Дундговийн Молдой гэж нэг жижигхэн нөхрийг дэгээ ороочихоор нь яаж ч чадалгүй унаад өглөө. Манайхан “Хөлөөр ньоролдвол мөн чмаруухандаа” гээд л намайгаа дооглодог байсан нь тийм учиртай.

-Дэмүүл арслантай, Булганы “дүүгүүр” Гомбо­сүрэнтэй барилдсан хор­жоон­той дурсамжууд их бий. Барилдааныхаа ховор сайхан дурсамжуудыг Бөхийн холбооны Д.Данзан тэргүүнд та нэгэнтээ дурссан байдаг юм?

-Данзан бол өвгөн бидний­хээ хууч яриа, дурсамж дур­датгалыг дандаа тэмдэглэж, олон түмэнд нэг их дэлгээд байдаггүй, амьхандаа нуу­цал­­­даг бүгдийг маань ил гар­га­чихдаг хүн л дээ. Наадам хаяанд ирсэн энэ өдрүүдэд ид барилдаж явсан үеийн дурсамж дурдат­гал илүүтэй тодрох юм. Жараад оны наадмын бөхийн барилдаан гэдэг чинь одоо бодоход зүрх үхмээр болдог байжээ. Түвдэндорж, Батсуурь аваргууд хараахан хариагүй ид л байсан үе. Дамдин аварга ёстой л нөгөө “гарлаа, өрлөө, давлаа” гэдгээ дуудуулж байсан. За тэгээд “Хоёр Мөнх” аймаар амьтад байна. Цэрэн, Бээжин гэж уран барилдаант аваргууд байна. Тэдэнтэй зэрэгцээд Жамъяндорж, Мижиддорж, Чойжилсүрэн, Эрдэнэ-Очир, Дэмүүл, П.Дагвасүрэн, Ж.Хайдав, У.Пүрэв, Т.Зундуй гээд яралзсан амьтад байлаа. Тэдний дундаас дээшээ гарч ирэх үнэндээ амаргүй. “Тэмээ өргөдөг”-ийг зааланд дэвээд гарахад шал дүн дүнхийгээд байдаг сан. Манайхны хэн нь ч гэсэн Жамьяндоржийг хав бариад дэгээ орооно. Тэгэхэд дэгээ ороосон хөлийг нь мулт татаад өөр дээрээ аваад ирнэ. Гэхдээ түүнд Дамдин аваргаас илүү бяр байгаагүй юм шүү. Дамдин гуайтай золгоход хад чулуу мөргөж байгаа юм шиг аймаар. Дамдин аваргатай би улсын таарч барилдаагүй юм. Аварга намайг амлаж байгаагүй хэрэг л дээ. Заал танхимд бол олон барилдсан.

Дэмүүл маань Өмнөговийн бөхчүүдээ “ЗИЛ-130”-ийнхаа тэвшин дээр ачаад л ирнэ. Их хурц, бэлэн цэцэн үгтэй хүн байв. Бид хоёр барилдаад будилсан удаа бий. Гэхдээ Дэмүүл түүнд огт юм бодохгүй. “Бид хоёр зүг нэг, муу шар толгойт минь” гээд над их сайн байж билээ, зайлуул. Наадамд ирж буцахдаа манай Бараатыг дайрдаг хэрэг л дээ. Нэг удаа заалны барилдаанд Дэмүүл бид хоёр будиллаа. Шүүгч Дэмүүлд “Чи унасан” гэчихэж.Мань эр уурлаад “Хотынхонд дээрэлхүүлэхгүй” гээд л сүйд. Тэгээд дахиж барилдлаа. Би давчихлаа. Гэтэл нөгөө шүүгч чинь “Одоо болов уу, унав уу” гээд асуучихлаа. Манай хүн “уналаа” гээд алгадчихдаг юм. Цагдаа сэргийлэх дуудах юм боллоо. Гэтэл Дэмүүл гэнэт татаад уначихсан. Тэгээдцагдаагийн машинаар эмнэлэг рүү явж байлаа шүү дээ. Болохоо болилоо гэж мэдээд зальдаж байхгүй юу. Тиймл сийрэг толгойтой, гүйлгээ ухаантай хүн байж билээ. Булганы дүүгүүр Гомбосүрэн бол бас л лут бөх. Манайхны хэлдгээр тийм ч амар боорцог байгаагүй. Далаад оны нэгэн барилдаанд бид хоёр хүч үзэж байтал үзэгчид “Сосорбарам аа, наадах чинь дүүгүүрдэнэ шүү” гээд орилолдож бай­на. Тэгтэл мань эр “Та бүх­нийг хэлсэн ч, хэлээгүй ч дүүгүүрдэнээ” гээд хэд хүчтэй эргүүлж байгаад үзэгчид рүү шидчихсэн сэн. Тэр үед хоёр хөл эмнэг адууных шиг байж дээ. Дөрвөн хөллөөд буусан санагдана. Харин толгой жаахан эргэж байлаа. Одоо бол үхэхгүй юү. Гомбосүрэн начин тийм л аатай барилддаг бөх байсан.

-Самдангийн Оргодол гэж танай Баянбараатын сайхан бөх байсан. Тавин таван оны наадамд хөтөлгөө морьтой ирж түрүүлчихээд буцсан юм гэнэ лээ. Үнэн юм болов уу?

-Тэр ч үнэний ортой байх шүү. Оргодол гуай 1954 онд Дундговь аймгийн наадамд Шарын Доржтовуу начинтай барилдахаар очсон байгаа юм. Тэгтэл шөвгийн дөрөвт үлдээд Чимэддорж гэж хүнд уначихаж. Өнөө Доржтовуутайгаа барилдаж чадалгүй аймгийн начин цол аваад буцжээ. Хойтон жил нь улсын наадамд зодоглох санаатай сумын даргадаа хэлтэл “Хадлан тарианы цаг эхлэх гэж байна. Юуны чинь найр наадам” гээд хавьтуулсангүй гэнэ. Тэгэхээр нь ямар ч байсан улсын наадамд зодоглоно доо гээд унаа морио уяачдад өгч явуулаад, өөрөө замын унаанд эмээлээ аваад суусан гэдэг шүү. Тэр жилийн наадам чинь гурвын даваанаас сугалаагаар барилдсан. Мань хүн У.Мижиддорж, Г.Цоодол гээд хүчтэй арслангуудтай таарч хаясан байдаг. Тун ч их бяртай хүн л дээ. Хэд хүч халаад гар дээрээ хий цохиод татчихдаг мэхтэй. Түүнд нь тогтох хүн ховор. Хоёр хөл нь гозойгоод л яваад өгнө.

-Та Оргодол арслантай барилдаж байв уу?

-Наймдугаар ангид орох жилээ Бараатынхаа наадамд анх барилдсан. Миний барил­дана гэж ямар юм байхав. Арслан мэх хийхэд туранхай чөргөр хүн чинь суганд нь наалдчихаад болж өгөхгүй байж. Тэгтэл гэнэт хүчтэй сэжихдээ тохойгоороо хамрыг минь сөхчихлөө. Хамрын хоёр нүхнээс зэрэг цус садраад тогтдоггүй. Хоёуланг нь бөглө­төл амаар гоожоод байж билээ. Оргодол гуай “Өндөр Лувсанчимэдийн энэ хүүг хоёр жилийн дараа би барахгүй шүү” гэж байлаа даа. Үнэндээ ч хоёр жилийн дараа арслан давж сумынхаа наадамд түрүүл­сэн. Бид хоёрт нэг нэг бор эсгий өгч байлаа. Үзүүр түрүүний бөхчүүдийн бай. Арслан байныхаа эсгийг эмээлийнхээ араар, мориныхоо хондлой дээр нэвсийтэл хаяад мордтол морь нь булгиад л, наадамчид “хүүе хаая, яадаг билээ” гэж хашгиралдаад л. Манай хүн тоож байгаа ч юм алга. Морио булгиулаад хээв нэг инээж харагдаж билээ. Адуу маланд мөн ч эрэмгий хүн байсан даа.

-Наадмын өмнө өвгөн арслантай уулзаж байна. Энэ жилийн бөхийн өнгийг тодорхойлж хэлэхгүй юу. Та­най галаас дээшээ барилдах бөхчүүд хэн байна?

-Богд хаан уулынхаа өвөр бэлийг бараадсан Өвөр хөндлөн хэмээх энэ газар сүүлийн хэдэн жил Эрдэнэ-Очир бид хоёр Төв аймгийнхаа бөхчүүдийг авч бэлтгэлд гарч байна. Цагаан толгойтой хоёр өвгөн гэртээ тогтож чадахгүй энд ирээд хэвтчихдэг. 60 шахам жил наадмын бэлтгэлд гарч байна. Гэр бүлийнхэн, хүүхдүүд одоо боль л гэдэг. Гэвч миний бие хөлс, тоос хоёртой хутгалдах хувьтай юм байлгүй дээ. Бөхийнхөө буянаар 70 настайдаа гавьяат авлаа. Энд ирээд хэвтэж байх нь жаргал юм. Сүүлийн хэдэн жил надаас олон хүн наадмын бөхийн өнгийг асууж байгаа. Би тэр энэ түрүүлнэ гэж хэлж байсангүй. Нэг хэсэг монгол бөхийн чанар заануудад байсан. Ялан­гуяа залуу зургаан заан гэж манай­хан ярьж байлаа. Тэд бүгд аварга, арслан, гарьд болцгоосон. Б.Ганбат л заанаараа байж байгаад сүүлд арслан боллоо. Уул нь би Ганбатыг ирээдүйн аварга мөн дөө гэж бодож байсан. Гэвч арслангаар үлдэж байна. Одоо бол наадмын түрүү үзүүрийн бөхийг таах багцаагүй болсон. Аймгийн цолтой бөх ч түрүүлэхийг үгүйсгэх аргагүй болсон. Шижигнэсэн начин, харцага, заанууд байна. Тэднээс зарим нь дээшээ гараад ирнэ гэж таа­вар­лаж байна. Манай галаас Б.Батмөнх заан, Ч.Батчулуун начин гээд дээшээ барилдах залуучууд байна.

-Хүмүүсийг эрэн хайх, аврах ажиллагаанд лам, бөө, үзмэрч хүмүүс саад учруулах болсон гэнэ-

Манай орны ихэнх нутгаар хэт халалтын улмаас ой, хээрийн түймрийн эрсдэл бүхий бүс нутгаар хуурайшилт нэн аюултай зэрэглэлд хүрээд байгаа билээ. Төв, баруун зүгийн нутгаар зуншлага муу, гантай байгаа мэдээлэл ирж байна. Иймд Улсын Онцгой комиссын нарийн бичгийн дарга, хурандаа М.Энх-Амараар ахлуулсан ажлын хэсэг төв болон баруун зүгийн нутагт ажилласан. Ажлын хэсгийнхний ярьж буйгаар хэт их халж байгаа нь аянга цахилгаан буух эрсдлийг нэмэгдүүлж байна гэж үзэж байгаа аж. Учир нь он гарснаар гурван аймгийн таван суманд аянга буусны улмаас нэг иргэн түлэгдэж гэмтэн, 53 толгой мал хорогдсон байна.

Мөн дөрвөн аймгийн найман суманд уруйн үер бууж 38 айл өрх, дөрвөн аж ахуйн нэгж, байгууллага усанд автаж, 6913 толгой мал хорогджээ. Энэ нь цаашид нэмэгдэх хандлагатай байна гэж “тэнгэрийн зурхайчид” бас хэлж байгаа. Тухайлбал, энэ сарын сүүл болон ирэх сард хэт халалт болох юм байна. Энэ үеэр аянга цахилгаантай аадар бороо, мөндөр орох, үер буух зэрэг ус, цаг агаарын аюулт үзэгдэл ажиглагдаж болзошгүй талаар сэрэмжлүүлэх болсон. Иймд гантай болон гандуу байгаа аймгуудад гамшгийн үнэлгээ хийж, нөхцөл байдалтай газар дээр нь танилцаад ирсэн юм. Улсын онцгой комисс өчигдөр цаг үеийн асуудлаар хуралджээ. Хуралд Улсын онцгой комиссын Нарийн бичгийн дарга, хурандаа М.Энх-Амар, Хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарын өнөөгийн байдал, авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээний талаар Улсын онцгой комиссын гишүүн, Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд Р.Бурмаа, ирэх саруудын цаг агаарын урьдчилсан төлөв байдлын талаар Улсын онцгой комиссын гишүүн, Цаг уур, орчны шинжилгээний газрын дарга Д.Цогт-Очир нар мэдээлэл хийсэн юм. Энэ жил олон жилийн дундажтай харьцуулахад манай орны

нийт нутгаар хур тунадас багатай, олон хоног өдөртөө хэт их халуун, шөнөдөө хүйтэн хонож байгаагаас зарим аймагт гандуу нөхцөл үүсч байгааг хэллээ. Ажлын хэсгийнхний мэдээллийг тоймлон хүргэе.

Өнөөдрийн байдлаар гурван аймгийн зургаан сум ой хээрийн түймэртэй байна

Энэ сарын 6-ны өдрийн байдлаар улсын хэмжээнд Булган аймгийн Тэшиг, Хутаг-Өндөр, Сэлэнгэ аймгийн Ерөө, Мандал, Хушаат, Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур сумын нутаг дэвсгэрт ой, хээрийн түймэр гарсан байна. Түймрийг унтраахаар дээрх аймгуудын Онцгой байдлын газар, ОБЕГ-ын Аврах тусгай анги, нутгийн иргэд нийт 290 хүн 17 техник хэрэгсэл, 30 ердийн хөсөгтэй унтраахаар 2-14 хоног ажиллаж байгаа аж. Харин нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүрэг, Булган, Дархан-Уул аймгийн зарим суманд гарсан дөрвөн түймрийг цурманд оруулсан мэдээлэл олон нутгаас иржээ. Мал, амьтны гоц халдварт өвчний хувьд улсын хэмжээнд зургаан аймгийн найман сумын нутагт боом өвчний нэг, галзуу өвчний найм, нийт есөн тохиолдлын голомтод тогтоосон хорио цээрийн болон хязгаарлалтын дэглэм үргэлжилж байгаа юм байна.

Төлөвлөсөн ургацын 50-60 хувийг алдах эрсдэл үүсчээ

Ихэнх аймгуудад хур тунадас олон жилийн дундажтай харьцуулахад бага орж, өвс, ногооны гарц муу, мал сүрэг тарга тэвээрэг сайн аваагүй, хуй салхи олонтаа салхилж, зарим гол, горхи ширгэсэн байна. Иймд орон нутгийн зарим айлууд өвөлжөө, хаваржаандаа зусаж байгаа аж. Өвс, ногоо муугаас хадлан, тэжээл бэлтгэх өвөлжилтийн бэлтгэл ажил хүндэрч, төлөвлөсөн ургацын 50-60 хувийг алдах эрсдэл үүссэн гэнэ. Хэрлэнбаян-

Улаан, Малхын тал зэрэг аймаг дундын отрын бүс нутаг энэ жил отроор мал оруулж өвөлжүүлж, хаваржуулах боломжгүй болсон аж.

Адуу, малаар уул, усны тахилгыг хийнэ гэх явдал олшров

Гантай байгаа аймгуудын малчид, тариаланчид, ард иргэдийн сэтгэл санаа гундуу, тариалалт нь зогсонги байдалд орсон аж ахуйн нэгжийн эзэд сэтгэл зүйн хямралтай байгаа гэнэ. Тэд бороо хур оруулахыг тэнгэр хангайгаас хүсэх болсон байна. Гэтэл үүнийг нь далимдуулж зарим хувийн ашиг хонжоо хайсан лам, хувраг, бөөгийн дүр эсгэсэн хүмүүс хонь, адуу, малаар уул, усны тахилгыг хийнэ гэж орон нутгийн малчдын сэтгэл зүйгээр тоглож өргөл барьц авах болсон гэнэ. Энэ явдал хөдөө орон нутагт ихсэх хандлагатай байгааг анхаарууллаа.

Мөн үер, усны аюул, төөрсөн, осолдсон хүмүүсийг эрэн хайх, аврах ажиллагаа явуулж байгаа онцгой байдлын асуудал эрхэлсэн байгууллагын албан хаагчид, усчин, аврагчдыг ажлаа хэвийн явуулахад лам, бөө, үзмэрч хүмүүс ихээр саад учруулах болсон гэнэ. Тэд гамшигт нэрвэгдсэн хүмүүсийн ар гэрийнхэнд нөлөөлж, аюулгүй ажиллагааны дүрэм, журмыг зөрчихийг тулган шаардах зэргээр саад учруулж байгаа талаар аймаг, орон нутгаас мэдээлэх болжээ.

Үлийн цагаан оготно, царцаа, сибирийн шөвгөр хошуут хорхой ихэсчээ

Булган, Дархан-Уул, Сэлэнгэ, Орхон, Төв аймгуудад уулын гуу, жалгаар л тачир өвстэй, бусад газраар ургасан жаахан өвс, ногоо нь хатаж, гандсан байна. Дээрх газруудаар үлийн цагаан оготно, царцаа, Сибирийн шөвгөр хошуут хорхой ихэссэн зэрэг нийтлэг байдал ажиглагдсан гэдгийг ажлын хэсгийнхэн хэлэв.