Category: цаг-үе

Иранийн эрх чөлөөний цамхаг

Ил Хант улс. Их Эзэн Чингис хааны бий болгосон баруун хилийг өргөтгөн тэлэх, урьд нь үнэнч байх тангаргаасаа буцаж, урван дайсагнах болсон зарим улс орныг номхотгох зорилгоор 1252 онд Мөнх хаан өөрийн дүү Хүлэгийг / 1217-1267/ ойрхи Дорнод руу явуулснаар Ил хант улс байгуулагдсан түүхтэй. 1258 онд Хүлэг хаан Багдадыг эзэлсний дараа түүнд Мөнх хаанаас “ Бага хант улс” гэдэг нэрийг хайрласан билээ. Энэ нь Персээр Il-khanate улс, англиар subordinate Khan гэж дуудагдана. Өөрөөр хэлбэл Их эзэнт Улсын доторх бага хан гэсэн санааг агуулсан. Ил хант улс нь өнөөгийн Иран, Ирак, Туркменистан, Армян, Азарбейжан, Гүрж, Турк/ Төв ба зүүн хэсэг/, Афганистан/ баруун/, Пакистан/ баруун өмнөд/ улсыг хамран байгуулагдсан өргөн уудам нутагтай улс байв.

Хүлэг хаан Персийг байлдан дагуулахдаа түүнд эсэргүүцэл үзүүлэлгүй шууд бууж өгсөн улс орны ард түмэнд гар хүрээгүй . Харин тэдний өмнөөс тэмцсэн, уравсан, эсэргүүцсэн, татвар төлөхөөс зайлсхийсэн, Хааны элчийг алсан нутгийнханыг үнсэн товрог болгосны нэгэн жишээ бол өнөөгийн Багдад хот билээ.

Ил хаадын Монголчууд Персийг эзэлж авсны дараа орон нутгийн хамгийн тэргүүний эрдэмтэн, гар урчууд, уран барималч, хөгжимчид, дуучид, туйлчид, яруу найрагчийг цуглуулан сайн шан харамж өгч, Монгол шинж, хэлбэртэй шинэ соёл, урлаг, уран зураг, архитектор, одон орны судлалыг бий болгосны зэрэгцээ өөрийн түүхийг бичдэг уламжлалыг нэвтэрүүлжээ. Тэр нь Судрын чуулга, мөн Их Монголын Шахнама туульс болно.

Өнөөгийн Монголчуудад орчин үеийн Иранчууд сөрөг, эерэг хоёр талтай ханддагийг бид зөв ойлгон, тэдэнд дипломат байдлаар хандаж , өөрсдийгөө зөв таниулахыг орчин үеийн харилцааны уур амьсгал шаардаж байна. Ялангуяа захирсан, зандарсан аяс байдал гаргаж болохгүй юм.

Монголын Ил хаадын түүхэн дурсгалт зүйлс, тэдний бичиг хэрэг, захидал зарлигийг ямар нэгэн хэмжээгээр хадгалж өнөөг хүртэл авч ирсэн Иран нөхдүүддээ би талархал илэрхийлэн мэхийн хүндэлж байна. Ийм түүхэн зүйлс Ил хааны эзэнт улсын бүрэлдэхүүнд байсан бусад улс оронд нэгэн адил байгаа гэдэгт бас бүрэн итгэлтэй байна.

Иранийн Голестан ордон. ЮНЕСКО-гийн дэлхийн соёлын өвд бүртгэгдсэн

эрний ордон

Анхны өдөр. 2012 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улсад төрийн айлчлал хийхдээ Монголын “ Ил хаад”-аас Персийн түүхэнд үлдээсэн зүйлийг хамтран судлах, тодруулах, хурал зөвлөлгөөн зохиох, шинжлэх ухааны бүтээлүүдийг туурвиж олон нийтийн хүртээл болгоход хамтран ажиллах талаар Ираны Ерөнхийлөгчтэй тохиролцсоныг хэрэгжүүлэх үүднээс Монгол Улсын Шинжлэх ухааны Академийн Ерөнхийлөгч Б.Энхтүвшин, дэд Ерөнхийлөгч бөгөөд Монголын талын хэсгийн дарга Т. Дорж, Монгол Улсаас Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд О.Дамбийням болон Гадаад хэргийн Яамны албаны хүмүүсээс бүрдсэн судалгааны баг 2015 оны 6 сарын 13-17 нд Ираны Тегран, Табриз, Марага, Султанат, Занжаан хотод зочилон Ил хаадын түүхэн зүйлүүдтэй танилцав. Эдгээр хотууд нь Монголын Ил хаадын нийслэл байсан болон Ил хаадтай холбоотой хотууд болно.

Албаны уулзалт, харилцан санал бодлоо солилцох, байгуулах баримт бичгээ эхний өдөр багтаан хийж, Иранийн Олон Улсын эрдэм шинжилгээ, боловсролын Төвийн орлогч дарга ноён Дамапак, Гүйцэтгэх захирал Солейманпур, Иранийн шинжлэх ухааны академийн тэргүүн Д.Дивари, Гадаад хэргийн Яамны орлогч сайд Рахимпур зэрэг албаны хүмүүстэй уулзаж хамтын ажиллагааны санамж бичигт гарын үсэн зурав.Айлчлалын төгсгөлд дахин уулзаж, ажлаа дүгнэн ярилцаад энэ онд багтаан ээлжилт уулзалтыг Улаанбаатар хотод хийхээр тохиролцож, дараа дараачийнхаа ажлынхаа дэс дараалалыг тохиролцов.

Хүлэг хааны дэлдүүлсэн туулайн зурагтай зоос

Монгол, Иранийн хэлхээ холбоог 2000 гаруй жилээр эрдэмтэн тооцон үзнэ. Цагаан хүннүчүүд Персийг НТ-ын 420 оноос эхлэн эзэлж байсан түүх байдаг.Тэднийг зарим ном зохиолд Хефталитес гэж томёолсон ч байх. Энэтхэгчүүд тэднийг цагаан хүначууд гэх бөгөөд тэдний анхны удирдагч нарыг Тораман, Михиракула гэж тодорхойлсон байдаг. Тэд нэгэн зууны шахам хугацаанд Персийг эзэлж байсан хүннүчүүд юм.

Өнөөгийн харилцааг 1971 онд хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосноор эхэлсэн. Энэ хугацаанд 1973 онд Монгол Улсын сайд нарын Зөвлөлийн дарга Ю. Цэдэнбал Иранд, Иранийн Ерөнхий сайд А.А. Ховуйда 1976 онд Монголд, Иранийн Гадаад хэргийн дэд сайд С.А.Арагчи 2012 онд Монголд айлчилсан бол Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж 2012 онд Иранд айлчилж харилцааны шинэ үеийг эхлүүлсэн. Манай ард түмнүүдийг хооронд нь шууд холбодог нэгэн нийтлэг спорт бол бөх юм. Тэд манай бөхчүүдийг, бид тэдний бөхчүүдийг нэрээр нь дуудан магтан дурсдаг.

Иранчууд Монголын Ил хаадын нийж бүтээсэн соёл урлаг, уран барилга, шинжлэх ухааны бүтээлийг “ Исламын түүх соёлын үе”-д багтаан тоолж нийтэд танилцуулдаг юм байна. Тэр үе нь 7-14 зууныг бүрэн хамарна.

Иранд байсан хоёр дахь өдөр. Иран Улсын Үндэсний архив, Иран Улсын Үндэсний номын сан, Иран Улсын Үндэсний Музейд зочилов. Үндэсний Архивын газар нь өөрийн том лабораторийн газраа үзүүлж, эртний архивын материалыг хэрхэн хүлээн авдаг, түүнийг янз бүрийн хорхой шавьжнаас яаж цэвэрлэдэг, хуучин зүйлийг хэрхэн сэргээдэг, дараа нь туршилтыг хугацаанд байлгаж баталгаажсаны дараа архивынхаа материалд хүлээн авч тодорхой температурт хадгалж улмаар дижитал системд оруулж байгаатай танилцуулав. Ийнхүү олон улсын жишигт хүрсэн, орчин үеийн тоног төхөөрөмжтэй, химийн том лабароторийн газартай танилцав. Үндэсний музей, Үндэсний архивт Иран улсын түүх, соёлын зүйлүүд хадгалагдаж байгаа бөгөөд Ил хаадын холбогдолтой зүйл түүний нэгхэн хэсэг нь юм. Үндэсний номын санд Иранийн түүхийн талаар бичсэн номс англи, орос, франц, перс хэлээр байв. Айлчлалын дараа би төлөөлөгчдөөсөө хоцрон үлдэж зарим судалгааг нэмж нийснээ хамтаруулан Та бүхний өмнө дэлгэж байна.

Ил хаант улсыг үндэслэгч Хүлэг хааны дэлдүүлсэн алтан зоос

Нийслэл Тегеран хот. Энэ хот дэлхийн түүхэнд олон зүйлээр тодорсны нэг нь 1943 оны 11 сард Зөвлөлт Холбоот Улсын \ ЗХУ\ удирдагч И.В. Сталин, АНУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.Д.Рүзвельт, Английн ерөнхий сайд У.Черчель нарын анхны нүүр тулсан уулзалтыг Тегран зохион байгуулсан. Тегераны уулзалтаар Гитлерийн Германы эсрэг холбоотнуудын харилцан ажиллах стратеги, үндсэн зарчмуудыг хэлэлцэн тохиролцсон билээ.Тэдний уулзалтыг тасалдуулах талаар сөррөг талынхан идэвхитэй ажилласан боловч уулзалтыг зохион байгуулж чадсан онцлогтой. Тэрхүү уулзалтыг зохион байгуулахад Иран Улс дахь ЗХУ, Английн Элчин сайдын Яамд нэг гудамжинд зэрэгцэн оршдог бодит байдлыг онцгойлон харгалзан үзээд 3 улсын тэргүүн нарын уулзалтыг ЗХУ –ын Элчин сайдын Яаманд зохион байгуулсан. Харин АНУ-ын ЭСЯ тэднээс хол байсан тул аюулгүй байдлыг харгалзан АНУ –ын Ерөнхийлөгч Рузвелтийг ЗХУ-ын ЭСЯ-нд байрлуулж, Англи-ЗХУ-ын Элчин сайдын Яамны хоорондох 50 орчим метр гудамжийг хоёр талаас нь битүүлэн хааж уулзалтын аюулгүй байдлыг хангуулжээ. Тэгвэл өнөөдөр Тегран хот дахь АНУ-ын ЭСЯ хаагдаад 30 гаруй жил болж, тэдний эрх ашгийг Иран дахь Пакистаны ЭСЯ төлөөлж байгаа бол АНУ-дахь Ираны эрх ашгийг Швейцарын ЭСЯ тус тус хамгалан ажиллаж байна. Гэхдээ АНУ, Иран нь эртний сайн хөршийн харилцаатай байж, олон мянган иргэд нь бие биендээ айлчлан суурьшиж ирсэн түүхтэй.Түүнийг харуулсан нэгэн жишээ гэхэд л АНУ-ын Лос Анжелес хотод Ираны 6 сая иргэд ажиллаж амьдарч байна.

Нийслэл хотод хүн амын 11 хувь буюу 7 сая гаруй хүн амьдарч, Тегран нь исламын ертөнцийн нэгэн том улс төр, эдийн засгийн төв болон хөгжжээ. Олон Улсын эдийн засгийн хориг арга хэмжээнээс болон эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, худалдааны олон улсын чанартай бүх гүйлгээ тэнд хаагдаж, Ираны олон тэрбум валют нутагтаа орж ирж чадахгүй гадаадад хадгалагдсан хэвээр байна. Бага зэргийн хувийн худалдааг Ираны бизнесмэнүүд Япон, Хон Конг, Турк зэрэг орноор дамуулан хийдэг бололтой.

Тегран хот арван хоёр хаалгаар гадагшаа гардаг байсан түүхтэй. Өнөөдөр метро, автобус, таксигаар таныг дуртай газар хүргэнэ. Нийслэлд Хаменей-гийн нэрэмжит төв талбай, Ираны эрх чөлөөний цамхаг, эртний Голестан ордон, телевизийн өндөр цамхаг, биен тамир, бөхийн ордон, хурдан морины болон Пологийн тоглолтын спортын төвүүдээр очиж сонирхож болно. Бөхийн ордны гадаа үүдэнд Монгол гуталтай хоёр бөх барилдаж байгаа зураг тавьсан байв. Тэд бөхөндөө дуртай, тэднийгээ хүндэтгэнэ. Бөхчүүд манай хоёр орныг нэлээд өргөн замаар холбосон баялаг түүхтэй. Тэд манай олон сайхан бөхчүүдийг сураглаж байсныг энэ дашрамд дурдахыг хүснэм.

Биднийг Иранд байх үед АНУ-Ираны гар бөмбөгийн багийнханы тоглолт болж хүн бүр зурагтаасаа салахгүй тэмцээнийг сонирхож байв. Энэ нь хоёр орны харилцааны уур амьсгалыг спортын тоглоомоор дамжуулан зөөлрүүлэн эхлэх гэсэн нэгэн оролдлого бололтой.

Газан хааны дэлдүүлсэн зоос

Монголчууд бидний нутагтаа авдаг нэг литр бензинийн үнээр Иранчууд 3 литрийг худалдан авдаг. Таксины жолооч машиныхаа агаар хөргөгчөө ажиллуулсан тохиолдолд илүү мөнгө авах нь сонин.

Үндэсний мөнгө Риал гэдэг нэртэй бөгөөд түүний 3000 орчим нь нэгэн ам доллартай тэнцэнэ. Хэдий тийм боловч Монголчуудын хэрэглэж байсан “ Түм ” гэдэг үгийг Тумаан хэмээн дуудаж Риалынхаа араас нэг тэгийг хасан хэрэглэнэ. Энэ нь сураагүй гадаадынханы толгойг жаахан эргүүлнэ.

Рамзан эхэлж нар мандсанаас эхлэн наран жаргах хүртэл хэн ч амандаа юм хүргэхгүй байх нь маш нарийн. Эмэгтэйчүүдэд нүүрээ гаргаж явахыг зөвшөөрөх авч, толгойгоо хар алчуураар боохыг хатуу хуульчилж өгсөн. Түүнийгээ МАГНАЙ гэж монгол үгээр дуудна. Иранд очсон эмэгтэй хэн боловч түүнийг дагах хуультай бөгөөд түүний өнгө нь ямар ч байж болно. Албан ёсны үйл ажиллагаа, ажилдаа тэд хар өнгийн алчуур бооно. Эс тэгвээс Таныг шашин, аялал жуулчлалын цагдаа бариад явна. Ираны албаны эрэгтэйчүүд зангиа зүүдэггүй, үндэсний хувцасаа өмсөнө. Богино ханцуйтай цамц өмссөн хүн цөөхөн харагдана. Голдуу урт ханцуйтай цамц өмсөнө. Эмэгтэй хүн хөл, цээжээ харуулсан хувцас өмсөхийг хориглодог. Гутал аль болох битүү байхыг илүүд үзнэ.

Баасан гарага бүрд шөнийн зах нээгдэнэ. Тэнд Иранчуудаас гадна эргэн тойрны улсын наймаачид бараагаа борлуулна. Тэндээс эртний дорно дахины том хотын худалдааны том захын үнэр, төсөөллийг авах бүрэн боломжтой.

Иранчууд шарсан мах, хорхог, кабааб хийж, гамбираа халуун жижиг чулуун дээр хайрч бэлэн болгоно. Чулуу нь манай хорхогийн чулуутай төсөөтэй. Тэгвэл Энэтхэгчүүд түүнийгээ ширмэн тогооны хананд нааж болгодог. Хоолондоо тараг ихээр хэрэглэнэ. Цагаан будааныхаа өнгөн хэсгийг хач гүргэмээр шарлуулан өнгөлж чимнэ. Тэнд архи зарах, уухыг хориглоно. Шар айраг гэж байхгүй. Түүний оронд цайдам маягийн гашуун ундааг хэрэглэнэ. Өөрөөр хэлбэл архинаас бүрэн чөлөөгөдсөн гэж ойлгож болно. Тэнд шөнийн баар, нийтийн цэнгээний газрыг хориглосон байна. Харин оройд урт иштэй тамхиа татан сууцгааж, тухлан ярилцана. Лалын шашинтай оронд байдаг, манай соёлтой хүмүүсийн хэрэглэж эхэлж байгаа нэгэн зүйл бол, бие зассаны дараа цаас хэрэглэхийн оронд усаар угаадаг заншил тэнд байж ариун цэврээ өндөрт хадгалж байна. Тэдний зарим нь олон эхнэртэй байж, тэднийгээ дагуулан явах нь содон харагдсан. Орчин үед нэг эхнэр бидэнд бүрэн хангалттай гэж ярих хүмүүс бас тааралдаж байлаа.

Байду хааны дэлдүүлсэн зоос

Ил хаадууд, тэднийг дагалдан очсон монголчууд Монгол хэл, соел, зан заншлыг Персид нутагшуулж чадахын зэрэгцээ шинэ соёл, уран барилга, урлаг, шинжлэх ухааныг бий болгосон нь олон зуун жилийн турш бүдгэрэн, цагийн эрхээр гандан буурч, баларч эхэлсэнийг хамтран сэргээн засварлах, дэлхий дахинд гарган ирэх шаардлага байна.

Ираны албан байгууллага бүрийн конторт удирдагч нарынхаа зургийг өлгөж, тэднийгээ шүтэн бишрэнэ. Нөгөөтэйгүүр гудамжинд төрийнхөө далбааг маш томоор бүтээж өлгөсөн байна. Зарим гүүрийг төрийнхөө олон далбаагаар чимсэн харагдана. Түүгээрээ улсын хүч тэнхээ, эв нэгдлийг гаргаж байгаа бололтой. Эдийн засгийн хориг арга хэмжээг хүмүүсдээ ойлгуулж, энэ үед дотоодын эв нэгдэл маш чухал хэрэгтэйг Засгийн газар нь тайлбарладаг бололтой, ард түмнээ нэгтгэн Аллах бурханы дор барьж байна. Тэд итгэж шүтсэн нэгдсэн зүйлтэй учраас түүнээсээ төдийлөн гаждаггүй юм байна.

Иранын албаны хүмүүс ялангуяа Гадаад Яамны ажилтан нар нь унаган англи хэлтэй. Гудамж дэлгүүр, таксины жолооч нар англиар ярихгүй. Тэд Парси хэлээр хүүрнэлдэнэ. Харин нутгийн хойт мужууд болох Баруун, зүүн Азарейжан, Ардебил, Гилан зэрэг мужид Туркээр ярина. Тэнд Англи, Хинди, урду хэлтэй миний бие тэднээс Персээр ярьсан зарим зүйлийг бага зэрэг гадарлаад байх боломжтой байв. Тэдний тоог тогтоогоод авчихвал болоод байх шинжтэй.

Ил хаадаас үлдсэн Монголчуудын удмын хүмүүс. Олон зуун жилийн тэртээгээс Иранд нутаглаж, өнөөг хүртэл байдаг Монгол гаралтангууд тэр нутагт байдаг бөгөөд тэдний зарим нь өөрсдийнхөө овгийг Ил хаан гэж нэрлэн өөртөө авсан ч хүмүүс байх. Ил хааны удамтай гэж өөрийнхөө 50 орчим үеэс бүтсэн угийн бичгийг хадгалан үлдээсэн104 настай Насим Мирза Чангези БНЭУ-д амьдарч байна.Түүний талаар урд өмнө бичсэн тул энд дахин нуршсангүй. Дараачийн удаа Ил хааны удмын хүмүүстэй Иранд уулзаж тэдний амьдрал ахуйн талаар яриулах боломжийг олгоно гэж Иран нөхдүүд над амлав. Гэхдээ хэр зэрэг баталгаатай болохыг таахад эрт байна. Мөн тэнд Хазарачууд, Жараймак, Жалайр гэдэг Монгол аймгаас тасран үлдсэн хүмүүс байдаг. Тэд бидний мах цусны нэгэн тасархай билээ. Тэдэнд Монгол соёл, зан заншил, хэлнээс юу үлдсэнг судлахад бас цаг орох бололтой. Тэр болгон хүслээ гүйцээх боломж тэнд тааруухан харагдсан. Сайн танилцаад нөхөрлөөд ирвэл бүтэхгүй гэх зүйл хорвоод байхгүй билээ.

Нөгөөтэйгүүр Иранын олон их дээд сургуульд Ил хаадын судалгаа хийдэг, түүгээр ажилладаг эрдэмтэн судлаачид нэлээд байна. Тэднийг Монголд ирүүлэх, хурал цуглаанд урих хэлбэрээр хамтран ажиллах тусгай хөтөлбөр гаргах шаардлагатай байна.Ингэж хэмээн Ил хаадын судалгаа сайжирна. Бид ч гэсэн Перс хэлтэй чанартай хэдэн эрдэмтдийг бэлтгэх шаардлага гарч байна.

Үргэлжлэл бий

О.Нямдаваа

Нэгэн мянга есөн зуун ерэн долоон оны наадмын азарганы уралдааныг уяа моринд ойр бай-даг хүмүүс сайн санаж байгаа. Тэр жилийн наадамд Монгол Улсын тод манлай уяач Данзаннямын Даваахүү зул хонгор азаргаа тү-рүүлүүлэх бодолтой сойжээ. Тод манлайн уяан дээр хонгор азарга-наас гадна ерэн дөрвөн оны наад-мын “түмэн эх” цолмон халтар, өмнөх жилийнх нь наадамд түрүүл-сэн Г.Батхүүгийн толин хул, Өндөр гэгээн Занабазарын 360 жилийн ойн Есөн зүйлийн даншиг наа-дамд түрүүлсэн М.Зоригийн хүрэн, Төв аймгийн Баян-Өнжүүлийн Ц.Эрдэнийн хонгор зэрэг дөрвөн лут азарга сойгдсон байдаг.

Тэдгээр дөрвөн азаргыг ганцхан азаргатай уралдуулах гэж сойжээ. Зууны манлай уяачийн хараанд өртсөн тэрхүү ажнай бол Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын уугуул, алдарт уяач Ц.Сандаг-доржийн оонон хар азарга юм. Оонон харыг ерээд оны дундуур зүүн зүгээс тодорсон гойд хурдан хүлэг хэмээн зартай уяачид хийгээд морь судлаач олон нэгэн дуугаар үнэлдэг билээ. Ерөнхийдөө Х.Сү-рэнхорын алдарт хээр азарганаас хойш Хэнтий нутгаас төрсөн тэнгэрийн хүлэг юм даг уу даа.

Тэрээр төрийн их баяр наадамд ганцхан удаа ирж уралдахдаа бас л шуугиан тарьсан түүхтэй. Ямар сайндаа Даваахүү уяачийн “Өндөр зул”-ыгаа түрүүлгэх “хар хайрцаг”-ны бодлогод нь өөрчлөлт оруулж, тун ихээр сандаргасан байхав дээ. “Өнөө жилийн наадамд Сандаг-доржийн оонон хар ирэх юм гэнэ ээ” гэж баттай сураг сонссон тод манлай дөрвөн азаргаа дөрвөн өөр төлөвлөгөөгөөр, чанд нарийн судалгаатай бэлдсэн гэдэг шүү.

Ерэн долоон оны наадмын хуучаа дахиад сөхье. Их сунгаанд хар азарга торох юмгүй л түрүүл-жээ. Даваахүү уяач тэрхүү сунгаанд өөрөө ирсэнгүй. Өнөө хэдэн лут амьтдаа ч уралдуулсангүй. Илч довтолгож, оонон харыг шин-жүүлэн, нууц төлөвлөгөөгөө дахин сайтар нягталсан байгаа юм. Ингээд наадам эхэлдгээр эхэлж, Элбэг хээр, Идэр хээр тэргүүт домогт хүлгүүдийн угсаа хурдан азарганууд гараанд гарчээ. Ц.Сан-дагдорж уяач аавынхаа захис-наар, морины комиссынхноос гуйж байгаад машинд нь суугаад авсан байна. Хар азарганыхаа давхилыг анзаарах гэж тэр.

Үе үеийн хурдан буянуудын хөлс шингэсэн алтан зурхай дээрээс азарга эргэж, удаа ч үгүй шар цамцтай хүүхэд унасан хар азарга хошуу өлгөн түүчээлсэн нь алдарт оонон хар байсан ажгуу. Эзэн нь барааны газраас таньж, хамт яваа хүмүүстээ дуулган, хөөрч догдолсондоо машины цон-хоор үсрэх дөхсөн нь мэдээж. Хар азарга өнгөлсөөр Алдар толгой тойрон, Айдасын хүр өөд өгсөхөд, морины комиссынхон Сандагдорж уяачид хандан “Хүүхдэдээ хэл хүргэ, азарганыхаа амыг татуул, жолоог нь арай л эрт сул тавиад байна” гэхэд, миний хар сууна ч гэж ярихгүй гэж далбайсан том нудар-гатай тэрлэгээ улам хөөргөн ом-горхсон гэдэг.

Айдасын даваа уруудахад өнгөлж явсан хар азарган дээр Даваахүүгийн түмний эх цолмон халтар зуузай холбон ирж, нэг хэсэгтээ л “урж” өгчээ. Тэгсгээд цолмон халтар суусан байна. Хамаг байдгаа гарган, хар азарга-ны хурдыг жаахан сааруулж үүргээ гүйцэтгэсэн нь тэр. Удалгүй Батхүү-гийн толин хул оонон хар дээр салхи адил хүүгэн ирж бас л багагүй хугацаанд хурд хуваан уралджээ. Толин хул бол бариа ойртох тусам газрыг эвхэж өгдөг, аварга амьтан л даа. Хар азарга ч тэнийтэл сайхан харайж байна гэнэ. Буянт-Ухаагийн буурал дэнжээд өгсөх мөчид толин хулын хүүхэд жолоо-гоо татаж, янз нь хойноос ирэх дараагийн азаргаа хүлээв гэнэ шүү. Тэр нь Өндөр гэгээний дан-шигт түрүүлж шуугиан дэгдээсэн Бямбашижээгийн хүрэн азарга. Төв аймгийн Эрдэнэсантын адуу шиг санагдана. Уг азаргыг Их хурлын гишүүн асан М.Зоригт мөнгө хатуу байхад таван саяар худалдан авч, хурдан адууны үнийг тогтоож байсан удаатай. Хар азаргыг араас илдэж барьсан хүрэн азарга зуузай холбон нэлээдгүй зовоосон байгаа юм.

Тэр даруйд “Дүүгийн оонон хар ч түрүүлэх нь баталгаатай боллоо” хэмээн баяр хүргэж байсан олон эргэлзэж эхэлжээ. “Энэ нэг л биш болоод явчихлаа. Даваахүү ман-лайн уяаны азарганууд ээлж дараалан ирж зуузай холбоод байгаа нь цаанаа учиртай” гээд сая л нэг хар авсан аж. Сандаг-дорж бол дотроо “Миний оонон харын өмнө өнөөдөртөө гишгэх адуу байхгүй ээ” гэсэн юм л бодож, магнай нь тэнийгээд байсан нь гарцаагүй. Зоригийн хүрэн хар азарга уралцаж байх зуур хойноос хоёр хонгор азарга зуузай холбон ширүүхэн дайрч, зул хонгор нь өнгөлснөөр тэр жилийн наадмын азарганы түрүү тодорсон гэдэг ээ. Д.Даваахүү гуай ингэж л тэр жилийн наадамд Сүрэнхорын хээр шигээ холоо түрүүлэх Хан Хэнтийн босоо хар азаргыг аман хүзүү-дүүлж, зул хонгороо түрүүлгэн, толин хулыг гуравт, Баян-Өнжүү-лийн Эрдэнийн хонгорыг дөрөвт, Зоригийн хүрэнг тавд давхиулсан байдаг аа.

Оонон харын төрийн наадамд уралдсан түүх ийм буюу. Хар азар-гыг том жижиг бүх уралдаанд нэг л уяагаар гардан сойсон уяач нь Сандагдоржийн эцэг Цэрэндондог гуай. Тэрээр Дэлгэрхааны унаган нэгэн бөгөөд арван хэдхэн наснаа- саа л морь уяж эхэлсэн юм гэнэ лээ. Оонон хар сумын наадамд бага дөрвөн насандаа айраг түрүү хүртэж байгаад хавчиг азарга аймгийнхаа далан жилийн ойд тасархай түрүүлсэн байдаг. Хар азарганы эх тал нь Дэлгэрхааны Жүнгийн адууных. Бүр дээд угшил нь Галшарын оонон харын удамд хамаардаг гэдэг. Харин эцэг тал нь төрийн наадамд гурав түрүүлж, дөрөв айрагдсан Даваанэрэн на-чингийн алдарт халзан азарганы угшилтай аж.

Ийм л нэг хурдан буян ерээд оны сүүл үеэр моринд хайртай монгол түмний сэтгэлд хадаатай явсан даа. Хардэл жанжин бэйс өвгөн ноён Пүрэвжавын нэрэмжит зүүн бүсийн уралдаан Хан Хэнтий нутагт анх зохиогдоход оонон хар түрүүлж, олны баяр бахдалыг хүлээж байсан. Тэр бол ерэн долоон он юм. Төрийн наадамд ирж уралдан аман хүзүүдсэнийхээ дараахан зүүн бүсийн наадам түрүүлсэн удаатай. Үндсэндээ давхар уяагаар сойгдож, нутгийн-хаа тэнгэр дор манлайлан өвгөн уяачийнхаа нулимсыг олны өмнө унагасан байдаг аа. Түмэн олон шагшиж, түрүү азаргыг бүчээд авах ахуйд Хөхийн Сүрэнхор гуай олны дундуур зүсэн орж ирээд оонон харын хөлснөөс магнайдаа хүргэн, босоо хээрээс минь хойш өвгөн ноёны нутагт босоо төрсөн хүлэг энэ мөн байна гэж сэтгэл догдлон өгүүлсэн түүх бий.

1998 онд эртний нийслэл Хар-хоринд Монголын шигшмэл хур-дан хүлгүүдийн “Их хурд” наадам анх удаагаа зохиогдсон билээ. Газар газрын шигшмэл хурдан хүлгүүд нэгэн дор цуглаж, хурд, хүчээ сорьсон тэрхүү уралдаанд Сандагдоржийн хар азарга Хан Хэнтий нутгаасаа ирсэн байв.

Орхон голын хөвөөнд Мон-голын зартай уяачид асар майхнаа зоон, уяа цэрэв татаж, түмэн эхүүдээ сойсон нь мэдээж. Тэдгээр ажнай хүлгүүдийн дунд хар азарга аргагүй нэг ялгарч байж. Зурсан, зорсон юм шиг уяан дээрээ живх-рэн байсан ажгуу. Ер нь хар азар-гыг биеийн ерөнхий хийц сайтай, толгой уран, дахиад ховор л төрөх ганган сайхан ажнай байсныг нүдээр үзсэн хүмүүс бахархан өгүүлдэг юм аа. Давхил нь бол ч намар оройн тэнгэрт салхины аясаар нүүж яваа үүл шиг л газрыг ууж өгдөг байсан гэдэг шүү.

Анхны “Их хурд”-д Хэнтийн аймгийн Дархан сумын уугуул, алдарт уяач У.Буяндэлгэрийн жинст хонгор азарга түрүүлсэн. Уг азарга өвгөн ноёны наадамд аман хүзүүдсэн юм. Оонон харын ард давхисан гэсэн үг. “Их хурд”-ын азарганы аман хүзүүнд Сүхбаа-тарын Уул баянгийн Шагдарын хул, гуравт Төв аймгийн Лүнгийн О.Жамьяндоржийн буурал духт хүрэн, дөрөвт манлай уяач Г.Бат-хүүгийн толин хул, тавд Ц.Сандаг-доржийн хар азаргууд давхиж, аргагүй л хурдан буянууд гэдгээ нотлон харуулсан билээ. Их насанд Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын уугуул, Ш.Лхүндэвийн хон-гор магнайлан, аман хүзүүнд ман-лай уяач Г.Батчулууны төрийн наадмын түмэн эх болж байсан зээрд халзан, гуравт мөн манлай уяач Партизаны гэгдэх Цоогийн Доржсүрэнгийн аварга хээр давхин олон түмнийг баярлуулж байсан нь саяхан даа.

Ямар ч наадамд явна, хүүгийн-хээ дэргэд байж өмөг түшиг болдог Цэрэндондог уяач оонон харын-хаа алтан тэлүүр магнайг илбэнгээ “Монголын шигшмэл хурдан хүл-гүүд тоосоо өргөхөд айрагдлаа. Өвгөн ноёны хишиг хүртсэн өндөр заяат адуу гэдгээ моринд хайртай монгол түмэндээ харууллаа. Ча-маас үүнийг л хүсч байсан. Одоо л миний сэтгэл амарч, энэ олон жил хүлэг морьдын тоосонд явсныхаа хэргийг бүтээлээ” гэж дуу алдсан байдаг шүү. Уяач эзэндээ бурхнаас заяагдсан хэмээн гарцаагүй ойлгогдохоор хүлэг гэдэг тийм л үнэ цэнтэй хийгээд нэгэн насных нь баяр баясгалан, хайр харуусал, утга төгөлдөр амьдрал нь болдог буюу.

Энэ цагийн лидер уяачдын дурсамж дурдатгал, яриа хөө-рөөнд ямар нэгэн байдлаар дур-сагдаж, мөн ч сайхан буян байсан шүү хэмээн хайрлагддаг, өвгөн ноёны нутгаас тодорсон гойд хурдан хүлгийн тухай цухас өгүү-лэхэд ийм байна. Дундговийн Эрдэнэдалайн Гомбо-Очирын саарал, Завханы Дөрвөлжингийн Туяагийн халиун, Увсын Өндөрхангайн Дамдингийн хээр, Сэлэнгийн Зүүнхараагийн Ган-баатарын манхан халзан тэргүүт их морьд хийгээд Сандагдоржийн хар азарга шиг идэрхэн ажнайнууд хөдөөнөөс ирж, төрийн наадамд бяр заан уралдан, тод манлай уяачдын зүрхэнд шар ус хуруулах болтугай гэх ерөөлийг өргөе.

Наадам айсуй өдрүүдэд “Өдрийн сонин”-ы хамт олон олны танил эрхэм хүндтэй хүмүүс болоод тэдгээрийн үр хүүхдүүдийн наадмын талаархи дурдатгал, ярилцлага, нийтлэлийг уншигчдадаа хүргэдэг. Тэдгээрийн заримаас сонирхуулж байна.

Барселона болон Бээжин­гийн Олимпийн наадмын хошой хүрэл, дэлхийн
хо­шой аварга, Монгол Улсын гавьяат та­мир­чин Доржсүрэнгийн Мөнхбаяртай ярилцлаа.
Өчигдөр түүний төрсөн өдөр тохиосон юм.

-Та
дэлхийн цомын томоохон тэмцээнүүдийг амжилттай өндөрлүүлсний дараа эх орондоо ирлээ.
Олон жилийн дараа ирж байгаа болохоор сэтгэл хөдөлж байгаа байх?

-Мэдээж төрж, өссөн монгол нутагтаа ирээд сэтгэл өндөр байна. Би
Мюнхен хотноо ажиллаж амьдарч байгаа. Энэ өдрөөс (өчигдөр) яг нэг сарын өмнө Мюнхен
хотноо болсон дэлхийн цомын тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртсэн. Түүний дараа Словений
Марибо хотод зохион байгуулагдсан дэлхийн цомын тэмцээнд хийн бууны төрөлд оролцон
тавдугаар байрт шалгарлаа. Зургадугаар сарын 23-нд Монгол Улсдаа ирээд байна. Миний
ирэх болсон гол зорилго аав, ээжийнхээ төрсөн нутгаар явах байсан юм. Ямартай ч
аав, ээжийнхээ хүй цөглөсөн бууцыг тойроод ирлээ. Төрийн их баяр наадам энэ өдрүүдэд
болж байгаа тул нэг ирснийх наадмаа үзчихээд долдугаар сарын 13-ны өдөр буцна даа.

-Та
баяр наадмаа үзэлгүй хэдэн жил болсон байна вэ?

-Би Монгол Улсдаа наадамлаагүй зургаан жил болжээ. Хамгийн сүүлд
Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоор ирэхдээ наадмаа үзсэн. Тэр үед монгол
туургатны анхдугаар чуулган болж түүнд оролцохоор урилгаар ирсэн л дээ. Наадмаар
эх орондоо ирнэ гэж боддог байсан ч тэр бүр цаг зав гардаггүй байлаа. Бидний тэмцээний
календартчилагдсан тэмцээнүүд давхцаж таардаг байсан юм. Яг одоо Бээжингийн дэлхийн
цомын тэмцээн явагдаж байгаа ч Германы баг уг тэмцээнд оролцдоггүй тул өөртөө чөлөө
олгоод Монгол Улсдаа ирээд байна даа.

-Бээжингийн
дэлхийн цом энэ оны сүүлийн дэлхийн цомын тэмцээн байх аа?

-Дэлхийн цомын тэмцээн жилд дөрвөн удаа болдог. Германы баг Мюнхен,
Марибо хоёрт оролцсон. Дэлхийн цо­мын цувралуудаас оноо цуглуулан дэлхийн цо­мын
шигшээ тэмцээний эрхээ авдаг. Уг тэмцээн аравдугаар сард болох юм. Миний хувьд эл
тэмцээнд оролцох эрхээ авчихаад байгаа.

Буудлагын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн есдүгээр сард болно.
Дөрвөн жилд нэг удаа болдог болохоор яалт ч үгүй буудлагын тамирчин бидний хүсэн
хүлээдэг хамгийн том тэмцээний нэг.

-Дэлхийн
аваргын бэлтгэл хэр хангагдаж байгаа вэ?

-Бэлтгэл сургуулилтынхаа торгон ирийг тааруулах цаг хугацаа одоо
эхэлж байна. Дэлхийн аваргын тэмцээн чансаагаараа бараг олимпоос илүү гэж болно.
Дэлхийн аваргад оролцох тамирчдын тооны хувьд ч, болж буй цаг хугацааг нь аваад
үзсэн ч том тэмцээн гэдэг нь илэрхий юм. Цар хүрээ нь өргөн, чансаа өндөртэй тэмцээн.
Мөн есдүгээр сард Рио Де Жанейрогийн олимпод оролцох эрх өгч эхлэх болохоор үүрэх
хариуцлага тэр чинээгээрээ нэмэгдэж байна гэсэн үг.

-Мюнхений
дэлхийн цомд О.Гүндэгмаа болон Хятадын тамирчинтай хамт медалийн тавцанд зогссон.
Өмнөх олимпийн түүх давтагдчихсан уу?

-Нэг зүйл залруулахад О.Гүндэгмаа бид хоёртой хамт медалийн тавцанд
зогссон хятад тамирчин Бээжингийн олимпод оролцсон хүн биш юм аа. Хэрэв тэгээд гурвуулаа
гараад ирсэн бол сайхан л байх байлаа. О.Гүндэгмаа маань уг тэмцээнээс алтан медаль
хүртэн төрийн дууллаа эгшиглүүлж байхад өөрийн эрхгүй догдолсон. Би өөрөө төрийн
дууллаа эгшиглүүлж байгаа юм шиг тийм сайхан мэдрэмж төрсөн. Тийм ч болохоор Гүндэгээдээ
хандаж “Үнэхээр сайхан байлаа. Баярлалаа” гэдгээ хэлсэн юм. Хэдийгээр Германы нэр
дээр тэмцээнд оролцож байгаа ч төрж, өссөн Монгол Улсын минь төрийн дуулал эгшиглэж,
төрийн далбаа намирч байхыг харах сайхан байсан. Медалийн тавцан дээрээс үүнийг
мэдрэх бас л өөр мэдрэмж шүү.

-Таныг
Сэлэнгэ, Увс аймгийн хүндэт иргэнээр өргөмжилсөн гэж дуулсан. Энэ тухайгаа ярихгүй
юу?

-Ээж маань Увс аймгийн Давст сумын уугуул. Төрсөн нутгаасаа гараад
60 гаруй жил болсон. Ээж минь одоо Унгарт амьдардаг. Тиймээс ээжийгээ тэндээс авч
ирээд Монголдоо төрж өссөн нутаг усаар нь зочилж, төрсөн гэрийнх нь бууцанд нь дагуулж
очлоо. Зургаан жилийн өмнө ээж ирэхдээ Улаангомд оччихоод буцсан юм. Тиймээс энэ
удаа төрсөн сумаар нь очиход үнэхээр сэтгэл нь хөдөлж байна лээ. Ус нутагт нь аавыг
нь эсэргүү хэмээн баривчлан авч яваад иргэж ирээгүй юм билээ. Тухайн үед эмээ ээж
хоёрыг эсэргүүний эхнэр, хүүхэд гээд хэцүү бэрхийг туулж явсан. Аргаа барахдаа ээжийн
минь овог нэрийг сольж сургуульд оруулж байсан юм. Энэ бүхнийг эргэн санахад нэг
талдаа ээжид минь хүнд байсан байж магадгүй.

Аав маань Сэлэнгэ аймгийн Орхон сумын харьяат. Тиймээс аавынхаа төрсөн
нутаг Сэлэнгэ аймгийн Орхон сумын Цагааннуурын дэнж дээр очлоо. Биднийг очиход сумынх
нь наадам давхацсан нь их бэлгэшээлтэй зүйл болсон. Аав, ээж хоёр минь нутаг уснаасаа
гараад нэлээдгүй удсан байсан. Ямартай ч хоёр аймгийн хүндэт иргэн болсондоо маш
их баяртай байна. Нутгийн иргэд үнэхээр сайхан хүлээж авсан. Энэ нь надад үзүүлсэн
том хүндлэл, хайр нөгөө талаасаа хариуцлага байлаа. Нутгийнхны зүгээс спортын тал
дээр дэмжлэг хүсвэл өөрийн чадах зүйлээрээ тусална гэж бодож байгаа.

-Дараагийн
олимпод та Герман улсын нэр дээрээс оролцох уу?

-Герман улсын нэр дээрээс олимпийн наадамд оролцоно доо.

-Та
ямар фирмийн буугаар буудаж байгаа вэ?

-Одоо Вальтер фирмийн буугаар буудаж байгаа. Лондонгийн олимпод өөр
фирмийн буугаар буудсан. Тэр үед харамсалтай нь буунд гэмтэл гарснаас болж амжилтад
нөлөөлсөн. Лондонгийн олимпийн дараа Вальтер фирмийн буугаараа дахин буудаж эхэлсэн.

-Таны
иргэншлийн тал дээр ташаа мэдээлэл гарсан байсан. Үүнд хариулт өгөхгүй юу?

-Манай хэвлэл мэдээллийнхэн чөлөөт байдлыг эрхэмлэдэг. Үнэхээр тэр
мэдээлэл нь үнэн зөв байдаг бол бичиж болно. Зөвхөн би гэлтгүй олны танил болсон
хүмүүсийн талаар бичихдээ ор үндэсгүй зүйлд холбон бичиж эмзэглүүлж байна. Үүн дээрээ
анхааралтай хандах хэрэгтэй. Сэтгүүлч гэсэн нэрийн доор хаа тааралдсан зүйлээ хуулаад
бичээд байж болохгүй. Хамгийн гол нь ард түмэнд ташаа мэдээлэл өгч байгаа нь өөрөө
сөрөг үр дагавартай. Спортын сэтгүүлчид миний тухай чин үнэнийг бичдэгт баярладаг.
Сүүлийн үед иргэншлийн тал дээр худал мэдээлэл гарч байгаа. Мозанбикийн иргэн болж
байгаа гэх мэдээллийг би өөрөө ч мэдэхгүй явсан. Одоо цагт хүмүүс надаас илүү намайг
мэддэг болчихоо юу даа.

-Та
Рио-гийн олимпод оролцвол долоо дахь олимпдоо оролцоно. Өмнө нь долоон удаа олимпод
орж байсан тамирчид хэр олон байсан юм бол?

-Монгол Улсаас долоон олимпод оролцсон тамирчин одоогоор алга байна.
Цаашдаа олон гайхалтай тамирчид төрөл гарах байх аа. Герман улсад долоон олимпод
оролцсон хоёр хүн байгаа. Араас нь би залгах байх гэж бодож байна даа. Ямар ч улсад
долоон олимпод оролцсон хүн цөөхөн. Манай буудлага спорт бусад спортын төрлүүдийг
бодоход харьцангуй олон жил өрсөлдөж амжилт гаргах боломж их байдаг.

-Буудлага
спортын дүрэм шинэчлэгдсэн. Шинэ дүрэмд сөрөг зүйлс байна гээд байгаа?

-Өмнө нь тэмцээнд оролцоход өмнө нь буудсан оноогоо аваад финалд
ордог байсан. Шинэ дүрмээр тэр нь байхгүй болж финал эхлэхэд дахин тэгээс эхэлдэг
болсон. Ноднин би дэлхийн цомд маш өндөр оноотой финалдсан. Гэтэл бага оноотой финалдсан
тамирчин буудсаар байгаад гуравт орж байх жишээтэй. Дүрэм шинэчлэгдсэнээр тамирчдад
ойлгомжгүй зүйлс гарч байгаа.

-Монгол
Улс давхар иргэншлийг хуулийн хүрээнд хүлээн зөвшөөрдөггүй. Өндөр амжилт гаргасан
зарим хүмүүст давхар иргэншил олгох асуудлыг та юу гэж боддог вэ?

-Би хувьдаа давхар иргэншлийг дэмжиж байгаа. Германы иргэншлээ буцаагаад
дан ганц Монгол Улсын иргэн болох гээд байгаа зүйл биш. Энэ миний л асуудал болохоор
би олны өмнө ил болгохыг хүсээгүй. Миний хүсэл Германы иргэншлээ буцаалгүйгээр Монголын
иргэн болж болох уу л гэсэн хүсэлт юм. Хуулийн хүрээндээ мэдээж болохгүй тул хуулинд
өөрчлөлт орвол маш нарийн шигшүүртэйгээр давхар иргэншлийг тамирчдад өгч болно.
Тийм ч жишиг гадны орнуудад байдаг. Үүний нэг жишээ нь Герман улс.

-Өндөр
амжилт гаргасан тамирчдад төрөөс сар бүр цалин олгож байгаа. Таны хувьд анхны дэлхийн
аварга, олимпийн хүрэл медалийнхаа мөнгийг авч болохгүй юм болов уу. Уг нь Монголын
нэр дээрээс тэмцээнд оролцож байсан болохоор таныг ялгаж үзэхгүй байх хэрэгтэй байх?

-Олимп, дэлхийн аваргаас медаль хүртсэн хэдий ч бурханы оронд одсон
тамирчдын гэр бүлд нэг удаагийн мөнгөн тэтгэмж олгосон. Өнөөдөр Мөнхбаяр сэрүүн
тунгалаг байна. Миний хувьд амжилт гаргахын сацуу Монголынхоо нэрийг гаргасаар л
яваа. Уг хүн нь Германы нэр дээрээс тэмцээнд ордог гэсэн байр сууринаас ханддаг.
Энэ нь өрөөсгөл ойлголт л доо. Намайг тэмцээнд оролцох бүрт Монголд төрсөн, Монгол
гаралтай гэж тэмцээн бүр дээр бичигддэг. Монголын нэрийг Германы нэртэй хамт хосоор
нь л гаргаад явж байгаа. Энэ тал дээр төрийн өндөр албан тушаалтнууд нэг зүйлийг
бодох л байх. Гэхдээ цаг хугацаа нь хэзээ гэдгийг мэдэхгүй байна. Би Германы иргэншилтэй
тул уг мөнгөн урамшууллыг надад өгөх боломж байхгүй. Надад ирэх тэр мөнгө насаараа
хөдөлмөрлөсөн хүмүүсийг тэтгэвэр болоод явж байгаа гэсэн бодол тээж явдаг. Улс орны
эдийн засаг хүнд байгаа энэ үед “надад мөнгө өг” гэж чаргууцалдахын оронд ахмадуудын
тэтгэвэр болоод явж байг дээ. Энэ бол улсын өөрийнх нь л шийдэх асуудал.

-Таны
иргэншлийг хүлээж авахгүй байгаад та гомддог уу?

-Хуулиндаа давхар иргэншил байж болохгүй гээд заачихсан болохоор
юунд нь гомдох вэ дээ.

-Төрийн
баяр наадам болох гэж байна. Та сэтгэлд хоногшсон наадмуудынхаа дурсамжаас хуваалцахгүй
юу?

-1990-ээд оны үед аавтайгаа хамт анх удаа Айдсын давааны тэнд дааганы
уралдаан үзсэн юм. Тухайн үед хурдан морьдыг хараад хүмүүс уйлдаг тухай хүмүүсээс
сонсож байснаас өөрөө түүнийг мэдрээгүй явсан. Даага унасан жаахан хүүхдүүдийг хараад
өхөөрдөхгүй, уйлахгүй байхын аргагүй юм билээ. Тэр жилийн наадмаар дааганы уралдаан
үзээд уйлж байсан минь сэтгэлд ойрхон байна. Өөрийн эрхгүй сэтгэл хөдөлж, омогшдог
юм билээ л дээ. Монгол наадам цаанаа л нэг өөр. Хийморь сэргээд явчихдаг юм.

-Германд
үндэснийхээ баяруудыг хэрхэн тэмдэглэдэг вэ?

-Монголчууд цуглаж аль болох чадахаараа идээ будаагаа засч тэмдэглэдэг.
Монгол дээлээ өмсөцгөөн айлуудаар зочлоод л явна шүү дээ. Цагаан сараар хоорондоо
золгож, буузаа идээд сайхан ярьж хөөрч байгаад л тардаг.

-Та
наадмаар өмсөх гоёлоо бэлдэж амжив уу?

-Би наадмын гоёлтойгоо ирсэн. Алтан шаргал эмжээртэй хар хүрэн өнгийн
дээлээр гоёно.

-Бээжингийн
олимпоос Монгол Улс анх удаа алтан медаль хүртсэн. Та ч гэсэн хүрэл медалийн тавцанд
зогссон. 2008 оны тэр цаг үеийг эргэн дурсахгүй юу?

-О.Гүндэгмаа тэр үед финалд нэгдүгээр байраар шалгарчихаад байсан.
Би дотроо “Гүндэгээ маань алтан медаль авчих байх” гэдэгт бат итгэлтэй байлаа. Олимпийн
өмнө Монголчуудыг сайн мэддэг Германчууд “Хоёр монгол медалийн тавцан дээр хамтдаа
зогсох юм биш үү” гэж ярьцгааж байсан. Намайг “Чи Монголд очиж хамтарсан бэлтгэл
хийсэн ч болно” гэдэг байсан юм. Гүндэгээг алтан медаль авчих байх гэж итгэж найдаж
байсан ч финалын буудлагаа хийчихээд харахад бид хоёр нэг нэг оноогоор ухарсан байв.
Тэрхэн мөчид бид хоёр хоёулаа л оноогоо голсон байх. Гэхдээ олимпийн медаль гэдэг
чинь том амжилт. Гүндэгээ олимпод оролцсон цагаасаа эхлэн байнга финалдаж байсан
ч түүнийгээ 2008 онд медаль болгож чадсан. Түүнчлэн хамтдаа медалийн тавцанд зогсох
юмсан гэсэн миний битүүхэн хүлээлт биелэлээ олсон юм. Гүндэгээтэй хамт финалд гарч
ирэхэд үнэхээр их баярлаж байсан тэр мөч одоо ч бодогдсоор байна. Нэг газар төрж
өссөн хүмүүс болоход цаанаа л нэг сэтгэлд өег байдаг юм билээ. Олимпийн финалд шалгарна
гэдэг чинь бас л хүнд шүү дээ. “Гүндэгмаа алтан медаль авчихвал Монгол Улс минь
олимпийн алтан медальтай болох нь дээ” гэж баярлаж байснаа нуугаад яахав.

Э.ЭНХБОЛД

Олон түмний хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүчит заан Өлзийн Тулгаа агсны хүү Т.Сүрэнжавтай ярилцсанаа хүргэе.

-Бөхөө дээдэлдэг ард түмэн танай аавыг илүү хайрладаг байсан санагддаг. Бүргэд хамар, ширвээ сахалтай, төгс бие галбир бүхий дүр төрх нь одоо ч хүмүүсийн сэтгэлд тодхон бий. Аавынхаа удам гарлын тухай эхлээд ярихгүй юу?

-Манай аав дуу цөөтэй, хүнд маш тусархуу, хэн нэгнийг ялгаж харилцдаггүй, олны хэлдгээр хүний хайлан байсан. Өдий хүрэхдээ миний бие аавынхаа тухай нэг ч муу үг сонсоогүй. Өөрийгөө улсын алдар цолтой бөх гэж дөвийлгөх, бусдад дээрэнгүй хандан, ихэрхэж байсныг нь мэдэхгүй юм. Тиймдээ ч ард түмний хайр хүндэтгэлийг илүүтэй хүлээсэн болов уу. Аав шиг хүнлэг сэтгэлтэй, даруу төлөв зан чанартай, бусдыг машид хүндэтгэж харилцдаг хүн өнөөгийн алдар цолтой бөхчүүд дунд ховор юм уу даа гэж анзаарагддаг. Бааварлана гэж манайхан ярьдаг даа. Бяр тэнхээтэй хүмүүст байдаг дээрэнгүй зан. Аавд тийм баавар зан байгаагүй. Өвөө маань их шулуун шударга, зарчимч хүн байсан.

Би өвөөгөө сайн мэднэ л дээ. Намайг хорин хэдэн нас хүртэл өвөө, эмээ маань сэрүүн тунгалаг Малчин сумынхаа Баянмандал бригадад аж төрж байлаа. Манай аав чинь тавин зургаан оны хүн. Цагаан сарын битүүний өдөр төрсөн гэдэг. Малчин сумын хамгийн хойд талын нутаг, Наранбулаг сумтай залгаа орших Хүрэн бөөмийн өвөлжөөнд мэндэлсэн юм билээ. Аавын төрсөн дүү, улсын начин Сумъяа гэж бий. Сумъяа ах аав хоёр яг арван хоёр жилийн зайтай хаврын тэргүүн сарын эхээр Хүрэн бөөмийн өвөлжөөнд төрсөн байдаг. Эцэг, эхээс долуулаа юм. Аав хамгийн том нь. Дүү нарын хоёр нь Малчиндаа бусад нь аймаг, хотоор амьдарч байна.

-Аавыг тань цэрэгт байхдаа төрийн наадамд зодоглож байсан гэдэг?

-Улаанбаатар хотноо дотоодын цэргийн 05 дугаар ангид алба хаасан. Их тэнгэрийн аманд харуулд гардаг байснаа хааяа дурсана. “Хилчин” спорт хорооны дарга байсан Д.Дашжамц начинтай онжавууд юм билээ. Цэрэгт ирээд удаагүй байхдаа Баянаа аварга, Хайдав арслан нарыг харж л дээ. Бөх болох хүсэл нь бадраад ирсэн хэрэг. Далан дөрвөн оны наадмаар аав хуучин цэрэг зодоглосон гэдэг. Нэг даваад хоёрын даваанд Архангайн Чойндонгийн Адьяа заантай таарсан байна. Адьяа зааныг хоёр хөлд нь давхар хамаад давчихав гэнэ. Гурвын даваанд Дамдин аварга амлаж, хүчит аваргын мөрнөөс атгах хувь тохиожээ. Улсын наадамд цэргийн хуарангаас ирж зодоглохдоо хоёр давж, их аваргад амлуулна гэдэг бахтай байхаас яах билээ. Аавынхаа зодоглож явсан төрийн наадмын оноо дансыг эргээд харахад дандаа тунаж барилдсан байдаг. Ялангуяа улсын цолонд анх хүрсэн 1980 оны наадамд гурваас долоогийн даваанд дараалан тунасан байдаг.

-Тэр жил шууд зургаа давсан билүү?

-Тэгсэн юм. Үндэсний бөхийн шинэчилсэн дүрмээр бол улсын харцага цолны болзлыг шууд хангасан гэсэн үг л дээ. Дөрвийн даваанд Увсын Зүүнхангайн Д.Жанчивдорж начинг, тавд Ж.Ганболд зааныг, зургаад Хөвсгөлийн Далайцэрэнгийн Лхагва-Очир начинг тунаж даваад долоогийн даваанд М.Мөнгөн арсланд унасан. Ганболд заан, аав хоёр хоёулаа улсын цолгүй залуу бөхчүүд начны даваанд тунаж байжээ. Д.Долгорсүрэн, Д.Мягмар, Ч.Өвгөнхүү, Д.Галдандагва, Говь-Алтайн Дүгэрийн Цэрэндаш, Ёндонгийн Ишгэн гээд тухайн үед ид байсан хүчтэй бөхчүүд аавыг амлаагүй байдаг юм. 1984 онд Говь-Алтайн С.Эрхэмбаяр начин, Булганы Д.Амгаа заан нараар тав, зургаа давж зааны даваанд дахин тулж очоод Хадбаатар аваргад өвдөг шороодсон. Бөхийн торгон дэвжээнд хазайлгаж үзээгүй аварга, арслан ховор.

Баянаа аваргаас аваад А.Сүхбат аварга хүртэлх бүх аваргыг аав өвдөг шороодуулсан байдаг. Бат-Эрдэнэ аваргыг арслан цолтой байхад нь 1988 онд өвдөг шороодуулж байсан. Жижиг Сүхбат аваргыг 1997 онд улсын заан цол авчихсан, ид үед нь Увс аймагт болсон аваргуудын нэрэмжит барилдаанд түрүү үзүүрт үлдээд хөлийг нь авч хөндлөн дайраад давчихаж байсан. А.Сүхбат аварга толгой сэгсрээд босоод ирж билээ. Увсын ард түмэн ямар их хөөрч баярлаж байсан гэж бодно. “Та нар тавь хүрч байгаа хөгшин хүнийг хараад ичдэггүй юм уу” гэж Спорт хорооны дарга бөхчүүдийг загнаж байлаа. Тэгэхэд ааваараа ихэд бахархаж байсан. “Хамгийн эвгүй бөх бол манай Дүвчин шүү дээ. Би түүний чигчий хуруунд ч хүрэхгүй” гэж нэгэнтээ хэлж байсан санагдана. Далан есөн оны наадмаар Суядааны Ганзориг начинг, Бандийн Ганбаатар арслан нарыг өвдөглүүлээд тавын даваанд Дүвчин заантай тунасан байна. Дүвчингийнхээ хөлийг дээр өргөж гаргаж ирээд “Ингээд начин болдог юм байжээ” гэж бодтол яах ийхийн зуургүй хөлийг нь тэврээд газар хэвтэж байсан гэдэг юм.

-Улсын заан цолыг хэдэн онд хүртсэн бэ?

-1988 оны үндэсний бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд 33 бөхөөс 30 давж хоёрдугаар байрт шалгарч улсын заан цол хүртсэн. Өмнөх жилийнх нь улсын аваргаар Р.Давааням агсан заан цолны болзол хангаж байв. Улсын аваргад тасралтгүй 11 удаа барилдахдаа гуравт нь медаль хүртэж, шагналт байрт таван удаа шалгарснаараа давтагдашгүй амжилт тог­тоо­сон. Ямар сайндаа Г.Намсрай­жав харцага ”Манай Тулгаа Увсын хязгаараас тээврийн тэрэгтэйгээ ирээд их спортын шигшээ тамирчидтай ана мана үзэлцдэг байлаа. Хөдөөгийн бүсээс шалгараад ирсэн бөхчүүдийг бол үзэхгүй шүү дээ” гэж хэлж байхав дээ.

Үнэндээ аав минь жил жилийн цагаан сарын барил­даанд зодоглоно гээд л тээврийн тэрэгтэйгээ өвлийн сүүлч сараар нутгаасаа гарч “Хархираагийн тэжээлийн аж ахуйн бөх Өлзийн Тулгаа” гэж цоллуулаад Спортын төв ордны гадаа машинаасаа бууж байсан даа. Аяныхаа тоосыг гүвээд л буудаг байсан. Аавынхаа барилдааныг бид “араажав”-аар сонсоно. Аавын дүү нар манайд цуглачихаад Цагаан сарын бөх сонсоно. “Увсын Тулгаа давлаа” гэхээр ах нар баярлалдаад, би чинь ийм мундаг аавтай даа гэх бодол төрдөг байлаа.

-Ард түмний хайртай бөхийн хүү гэдгээ хэдийнээс мэдэрч эхэлсэн бэ. Өөрөө аймгийн цолтой бөх. Аавынхаа захиасаар бөх болсон уу?

-Багадаа өөрийгөө “Аваргын хүүхэд” гээд хөөрүү амьтан явдаг байсан юм билээ. Бага ангийн багш нар тэгж хэлдэг. Харин аав намайг бөх болгоно гэж огтоос хэлээгүй. Өөрийнхөө сонирхлоор барилдаж эхэлсэн. Мэдээж аавыгаа дуурайсан хэрэг л дээ. Аавтайгаа үзсэн наадмууд санаа бодлоос минь гардаггүй. 1996 онд аавынхаа ЗИЛ-130-ын тэвшин дээр суугаад гурав хонож Улаанбаатарын барааг харсан сан. Аав улсын наадамд зодоглоно гээд. Би бас болоогүй, хүүхдийн барилдаанд барилдана гээд ирж байгаа юм. Бүтэн гурван өдрийн турш нар салхинд алгадуулж, хоёр хацар битүү сайр болчихсон амьтан ирээд хүүхдийн барилдаанд хоёр давж байсан. Тэр жилийн хүүхдийн барилдаанд сумогийн их аварга Асашёорюү Дагвадорж түрүүлж байсан. Аав гурав даваад дөрвийн даваанд Ц.Цэрэнпунцаг гарьдын ах Ц.Бэгзсүрэн харцагад унаж байсан. Сумын заан цол хүртсэн наадам мөн л санаа сэтгэлд ойр байдаг. Одоо бодоход их дурсамжтай сайхан санагддаг.

-Тийм үү, сумын цол хүртсэн наадмынхаа хуучаас дэлгээч?

-Би чинь Бөхмөрөн суманд түрүүлж сумын заан болсон хүн. Тэр жил Бөхмөрөний ой болсон юм. 2004 он шүү дээ. Ч.Чулуунбаатар, Г.Намсрайжав, Д.Жавзан­жамъян, Ө.Сумъяа гээд улсын цолтой олон бөх очсон байж билээ.Уг наадамд аавыгаа дагаад явах гэтэл машинд нь багтдаггүй. “Чи багтахгүй нь үлд” гэдэг юм. Тэгтэл аавын найз “Хүүгээ багтаагаад аваад яваач. Сумын наадамд барилдана гээд байхад” гэж хэлж байж намайг аваад явсан юм. Хоёрын даваанд аймгийн арслан Цэдэндамбааг, гуравт аймгийн заан Цэдэнбалыг давчихлаа. Дөрвийн даваанд аавтайгаа оноолт таарчихдаг байгаа. Аав надад тахимаа өглөө. Ингээд үзүүр түрүүнд Чулуунбаатар харцагыг давж түрүүлээд мотоциклиор шагнуулж байсан. Бөхмөрөн сумын Засаг дарга “Сүрэнжав аа, уучлаарай. Сумын заан цолны үнэмлэх байхгүй шүү. Улс, аймгийн цолтой олон бөхчүүд ирсэн болохоор үнэмлэхний хэрэггүй юм байна гэж бодтол өөрөө түрүүлчихлээ” гэж хэлж байсан.

Наадмын дараа аавын найз баярлачихсан “Энэ наадмын түрүү бөхийг чи үлдээх гээд байжээ” гэж хэлээд л. Аав баяр хөөрөө ямар ил гаргах биш. Эрх биш намайг нэг үнэрлэсэн байлгүй. Хүмүүс намайг аавынхаа дэмжлэгээр аймгийн арслан болсон гэдэг. Тийм биш л дээ. “Бөх хүн авсан цолондоо эзэн байх ёстой. Цолоо ахиулдаггүй юм аа гэхэд батлах хэрэгтэй” гэж аав нэг удаа Сумъяа ахад хэлж байсан. Тийм бодолтой хүн чинь хүүгээ өөрийнхөө хүчээр цолонд хүрэг гэж боддог юм билээ л дээ. Аймгийн арслан болчих санаатай олон жил зүтгэсэн. Олон ч наадам хэссэн. Тэгж тэгж 2008 онд Увс аймгийнхаа наадамд түрүүлсэн. Аав дөрвийн даваанд сумын заан цолтой нэг залууд унаж байсан. Тэр жил одоогийн цэргийн арслан Б.Ганзориг үзүүрлэж, улсын арслан П.Бүрэнтөгс шөвгийн дөрөвт шалгаран аймгийн начин болж байлаа.

-Тулгаа зааны чулуу өргөж байгаа нэг зураг байдаг. Тэр хэдэн килограмм чулуу вэ. Ямар учраас өргөсөн юм бол?

-156 килограмм жинтэй чулуу. Одоо Тувагийн музейд байгаа. Уул нь цэнгэлдэх хүрээлэнд нь байсан юм. Уг чулуун дээр “Монголын хүчит заан Өлзийн Тулгаа өргөсөн” гэж бичсэн байдаг. Ямар түүхтэй вэ гэхээр, 1985 онд Монгол, Тува Эв модны баяр болжээ. Орос, Монголын дарга нар хоёр улсын Хилийн зааг дахь уулан дээр уулзалдсан байна. Аав Тувагаас будаа зөөж яваад таарсан байгаа юм. Гэтэл Оросын нэг дарга хилийн зааг дахь уулан дээр байсан чулууг заагаад “Үүнийг өргөөд 100 алхсан хүнд 500 рубль өгье” гэж ам гарчээ. Монгол мөнгөөр 2500 төгрөг л дөө. Тувагийн том биетэй залуу эхэлж өргөөд арав орчим алхаад бараагүй байна. Дараа нь аав өргөөд хэлсэн ёсоор нь 100 алхаад амласан мөнгийг нь авч байсан түүхтэй. Тэр үеийн 2500 төгрөг гэдэг их мөнгө. Би аавынхаа чулууг өргөж үзсэн. Эрхбиш газраас хөндийрүүлээд гаргаад ирж байгаа юм. Харин өргөөд алхана гэж барахгүй юм билээ. Тэгээд аавынхаа бяр тэнхээ, бурхнаас заяасан хүч чадлыг нь бахдаж л байлаа. Манай аав шүд их сайтай хүн. Дээхнэ үеийн 70 килограммын шуудайтай гурилыг шүдээрээ зуугаад явчихдаг байсан. Тэр үеийн хүмүүс яс сайтай байжээ. Одоо бид зуугаад явна гэвэл хүзүү нь дийлэх байх, харин шүд булгараад унах байлгүй. Аав ид барилдаж байх үедээ 85-90 килограмм жинтэй байсан. Өнөөдөр захын сумын заан 100 гаруй килограмм жинтэй байна. Өнөөгийн бөхчүүдийн хэрэглэж байгаа шиг уураг, витамин гэж аавыг барилдаж байх үед байсангүй. Гурилтай шөлөө уугаад л явж байсан хүмүүс шүү дээ.

-Өөрөө эхээс хэдүүлээ вэ. Гэр бүлээ товчхон танилцуулахгүй юу?

-Би 1981 онд төрсөн. Эхээс гурвуулаа. Дороо хоёр эмэгтэй дүүтэй. Ээжийг мааньЧулууны Дэмбэрэл гэдэг. Манай өвөө Баянаа аваргын багш нь байсан гэдэг шүү. Баянаа аварга Малчин суманд долдугаар ангиа төгсч байжээ. Ээж минь одоо Увс аймагтаа амьдарч байна. Манай гэр бүлийн хүнийг А.Солонго гэдэг. Эмч мэргэжилтэй. Одоо Эх нялхаст мэргэжлээрээ ажиллаж байна. Аавыгаа өнгөрсний дараа Монголын ард түмэн аавд минь ямар их хайртай юм бэ гэдгийг илүүтэй мэдэрсэн дээ. Намайг хаана ч очсон “Тулгаагийн хүү” гээд хүмүүс халуун дотноор хүлээж авдаг. Аавынхаа нэрийг сэвтээлгүй, бөхийн дэвжээг нь хүндэтгэн явна гэж боддог. Цагаан сар, улсын наадам дөхөхөөр аавыгаа улам их санах юм. Өөрөө барилдаж бөхийнх нь ариун мөрөөр явж байгаа,айлын ганц хүү болоод ч тэр үү аавыгаа их л санаж, нөмөр нөөлгийг нь үгүйлдэг. Тэр бүгдэд “Аав шигээ хүнлэгявах юм шүү” гэж бодогдоно.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА

“Өдрийн сонин”-нд хэвлэгдэж байсан “Тэр жил шарга үрээгээ унаад түрүүлэх дөхөж билээ” нийтлэлийг хүргэж байна. Энэ бол манай сонин үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан гаргадаг наадмын тухай олон сайхан нийтлэл, тэмдэглэл, дурсамжийн нэг юм.

1998 оны зун амралтаараа хөдөө гэртээ очлоо. Тэгэхэд би Өвөрхангай аймгийн Сант сумын арван жилийн сургуулийн тавдугаар ангийг төгсөөд байсан үе. Тэр жил цаг эрт тавьж, ногоо амссанмал хөллөж, бүр үс, хөөврөө хаяад эхэлчихсэн байв. Одоо бодоход тавдугаар сар шувтарч байсан санагдана. Хөдөөний хүүхдүүдийн хийх ажил мундах биш. Хонь мал хариулж, худаг усаа янзалж, эцэг эхдээ тусалж байсаар арав гаруй хонов. Зургадугаар сар ч гарлаа. Хаврын тарчиг цагийг ардаа орхисон малчид зуны эхэн, дунд сарын тэр өдрүүдэд л нэг амарч, жинхэнэ налайж суудагсан. Ийм л өдрүүд үргэлжилж наадам ойртсоор байлаа. Гэтэл яг миний зулайг гишгэж төрсөн ах Энхтөр өнөө жил морь уяна гээд л ярьж эхэллээ дээ. Аав тэг ч гэсэнгүй, бас хориглосон ч үгүй. Өдөр судар харж хүлээсээр зургадугаар сарын аравдаар морь барьдаг бар дөр таарчээ. Тухайн үед манайх “хуушуур” Даш гэдэг хүнээс сумандаа долоо түрүүлсэн хөгшин хүрэн азаргыг нь аваад дөрвөн жил болж байсан юм. Тэр хурдан буяны төл гээд шаггүй ухасхийчихдэг хэд хэдэн үрээ байв. Тэр үрээн үүдээс нэгийг сойх нь ойлгомжтой. Аав бас ч үгүй залуу халуун асандаа сумынхаа наадамд нэгдлийн морь уяж уралдуулдаг моринд нүдтэй нэгэн байв. Тэгээд хурдан хүрэн азарганы анхны төл халтар шарга үрээг барьж авлаа. Ах хүүгийн морь уях гэж юу байхав. Аавын хий гэснийг нь л хийнэ. Тарла гэвэл тарлана. Хөлс ав гэвэл хөлслөнө.

Тиймэрхүү байдлаар шарга үрээгээ уяж сойсоор нэг л мэдэхэд долдугаар сарын арван болжээ. Тэр жил Сант сум наадмаа долдугаар сарын 10, 11-нд хийсэн юм. Хязаалан нас 11-нд уралдана. Тиймд бид морио хөтлөөд нутгийн залуустай 10-ны өглөө сумын төв рүү хөдөллөө. Манайх сумын төвөөс 30 гаруй км. Өдрийн хагас яваад л орчихно. Сумын төв рүү орж иртэл наадам эхэлчихэж. Өнгө өнгийн дээл өмсөж, адууныхаа сор болсон морьдыг насан хүмүүс энэ тэрүүгээр давхиад л ид бужигнаж байна. Азарга давхиад ирчихэж. Түрүүг нь Дундговь аймгийн Майхан-Овоо сумын хэвлүү Ойдов гэх уяачийн хар азарга авсан бололтой дуулдав. Бид ч өөрсдийнхөө уяаны морьдод анхаарал тавиад тэр энийг ч нэг их сонирхсонгүй. Ингээд 11-ний өдөр болж бидний ажил жинхэнэ эхэллээ дээ. Хоол хош нь таарсан болов уу. Яаж давхих бол. Хэний үрээ өнгөтэй байна гээд л яриа их. Би ч бас шарга үрээндээ багазэрэг горьдлого тавьсаар.Ийн манай багаас арав гаруй, сумын хэмжээнд 60 орчим хязаалан мордсон байдаг юм. Хурдны морьдоо бүртгүүлж, шүдлүүлээд зогсож байтал, морины комиссын машины цаана манайхан зодолдоод явчихлаа. Уг нь хамт явсан хэд маань архи тамхи хэрэглээгүй, түрүүхэн л биесээрээ тоглож наадаад л явсан хүмүүс. Гэнэт зодолдож эхлэхэд нь хэн ч гайхна биз дээ. Би юу гэж дутахав, чавхдаад л очлоо. Зодолдож буй ах нарын наахна нэг сангийн бойпор хэвтэж байна. Мөнх-Эрдэнэ гэх залуу л бөөн уур байгаа бололтой. Энд юу болсон гэхээр бидэн дунд нутгийн нэг номтой ламын хүү Мөнх-Эрдэнэ хамт явсан юм. Мөнх-Эрдэнийг наадмын зүг морио хөтлөөд гарахад лам аав нь утлага, ариутгалын арц, рашаан өгч л дээ. Тэгээд мань нөхөр бусдаасаа нууж буурал үрээгээ арцаараа утаж байсан бололтой юм. Түүнийг нь манай ах харчихаад сэм очин тохой руу нь ёворчихож. Гэтэл нөгөө утлага, арц мориных нь хамар ам руу орж, үргэж, зулраад алдуурах шахжээ. Тэгээд л биенийхээ тоглоом нь шоглоом болоод хоорондоо зодолдсон хэрэг. Гарааны зүг явахад ангийн хоёр гурван ч хүүхэд хамт явж таарав. нэг нь эмэгтэй. Лхагваагийн Цэрмаа 4 гэдэг охин. Нөгөө хоёр нь Өлзийбаяр, Гансүх нар. Тэд биеэр жижиг учир долдугаар анги төгстөлөө морь унасан даа. Хөдөө сумын наадамд ихэнх хүүхэд морио зайдан унана. Учир нь олон ил морь унасан хүүхдүүд эмээлтэй хүүхдийн хажуугаар гүүгэлж орохдоо жирмийг нь татаж олмыг нь султгах аюултай. лон ч хүүхэд энэ мэт халдлагад өртөн, унаж гэмтсэн дээ. Түүнээс гадна урт ташууртай хүүхдээс мөн л болгоомжлохг үй бол болохгүй. Жаахан л ойртох аваас өөрийнхөө морийг гуядаж байгаа мэтээр элдэвлэж морины толгой, хүүхдийн биеийг гүвдрүүттэл ороолгож орхино. Ингэж ороолгуулсан хүүхэд болоод морины зүрх нь үхчихдэг юм билээ. Гарааны зүг явахдаа бид дөрөв ч нэг иймэрхүүг ярьж, бага гэлтгүй хор найруулж явлаа. Ингэж тохиров. Хоёр, хоёроороо баруун зүүн жигүүрээс нь гарна. Тэгээд гадны сумдын хэд хэдэн морьтой ээлжилж холбож уралдан тэднийг суулгах зорилготой. Тэгээд эмээлтэй уралдаж байгаа болоод ойртож ирсэн хүүхдийг дээрхийн ижил аргаар хашраана. Тэгсэн цагт бид дөрөв түрүүлэхгүй юм аа гэхэд эхний аравт очих учиртай. Ийн гангар гунгар хийж бид дөрөв гарааны зүг бусдыгаа хошуучлан зөөлхөн цогиулсаар. Гарааны зурхай хараахан хүрээгүй байтал морьд ч эргэлээ. Нөгөө гадны сумын хүүхдүүд гэнэт гүүглэн эргэсэн юм байх. Бид дөрөв ч яахаа мэдэхээ больчихов. Тэдэнтэй уралдвал барианы зурхай дээр очиход барихгүй. Тэндээ зогсоод байвал хоцрох аюул бий. Энэ үед морь дагаж явсан хүмүүс эргэсэн морьдыг тогтоож чадалгүй хийн буугаа дуугаргаж орхив бололтой. Бид дөрөв нэлээд хойно зогсоод байдаг. Эргэсэн морьд хуйлран давхиж, бөөн тоос хадаасаар. Бид ч уралдахаас өөр аргагүй болсон учир ухасхийв. Нөгөө найруулсан хор ч өнгөрөв бололтой. Гэхдээ ярьснаараа баруун зүүн хоёр жигүүрээр салж давхилаа. Манай шарга үрээ гараа сайтай, хөлийн хурд их. Тиймд ангийнхаа Цэрмаа охиныг орхиод урагш зүтгүүлэв. Эхний ээлжинд морьдын цээжинд гарах ёстой. Цээжинд нь гараад ирвэл нөгөө найруулсан хороо ганцаараа байсан ч хийж чадна. Ганц аюултай зүйл нь гэвэл бусад морьдтой холбож уралдвал миний морь амархан суух магадлал өндөр. Эргэж харлаа Цэрмаа алга. Зүүн жигүүрт ч нөгөө хоёр бас байдаггүй. Хэсэг зүтгүүллээ. Хэд хэдэн морь барьж ардаа орхив. Гэхдээ цээжинд гарах яагаа ч үгүй. Давхих газар тун хол. Уг нь би урагшлаад л байгаа юм. Хэд хэдээр нь барьж ардаа орхисоор. Зарим нэг холбож уралдах гээд байгаа долоо, найм орчим насны хүүхдүүдийг ахын зангараг гаргаж хол давхи гэж загнасаар. Ингээд багцаагаар арав гаруй км явлаа. Сумын урд талын Шар ухаа ч нэлээд ойртоод ирж. Урдаа яваа морьдыг тоолбол арав орчим л юм харагдана. Тэр дунд азарга нь түрүүлээд байгаа хэвлүү Ойдовын зээрд үрээ байна. Мөн манай багийн тавалгаа Болдын хүрэн үрээ танихаас байгаа бололтой. Тэр үрээг Энхжаргалгээд манай хамаатны хүүхэд унаж байсан юм. Түүн рүү дөхөхийг бодлоо. Араас нь гүүглээд орохоор эргэж харалгүй урагшлачихаад болдоггүй. Тиймд чимээгүйхэн дөхлөө. Мориных нь сүүлийг дэрлүүлж байгаад Энкээрэй гээд хашхирч орхитол эргэж хараад муухан инээж байна аа. Бараг л гуйж байж зэрэгцэж

очив. Урд арваад морь пижигнээд байдаг. Бариа ортол бараг л арваад км үлдсэн. Тэгээд л нөгөөдэхтэйгээ ярилаа. Түрүүнд ангийнхантайгаа хэлэлцсэн зүйлээ бүгдийг нь хэллээ. Нөгөөх чинь зөвшөөрч байна. Урд найман морь байна, тав нь манай сумынх, үлдсэн нь Дундговийн Сайхан-Овоо, Өвөрхангайн Баян-Өндөр сумынх. Тэгэхээр хоёулаа түрүүлдэггүй юм аа гэхэд гадны гурван морийг л суулгая гэж тохирлоо. Тэгээд нөгөө хүүхдээ урагш нь зүтгүүллээ. Би ард нь айлын хэртэй дагаастай. Нөгөөх маань ч ганц нэг морьдыг идэж урагшилсаар. Би гэдэг хүн нөгөө хэдийг нь гүйцэж нутгийн хүүхэд бол юм ярьж Шар-Ухаа өнгөртөл тааваараа цогиул гэж зөвлөж байгаа юм. Харин гадны сумын хүүхэд таарвал нэг, хоёр ташуурдчихаад л урагшлаад байв.

Шар-Ухааг ч даваад ороод ирлээ. Эндээс сумын төв харагддаг юм. Бариа хүртэл нийт найман км л үлдсэн гэсэн үг. Яг урд дөрвөн морь давхиад байдаг. Харвал хэвлүү Ойдовын зээрд, тавлагаа Болдын хүрэн үрээ. Нөгөө хоёр нь мөн л бараан зүсмийн морьд байв. Хоёрыг нь гүйцэж очлоо. Нэг нь дотуур байранд суудаг Дарам гэх хүүхэд. Нөгөөхийг нь таньж амжсангүй. Урд байгаа хоёр хойно урдаа орж уралдсаар. Би араас нь бага багаар дөхсөөр байв. Дахиад хэсэг давхитал зэрэгцээд ирлээ. Манай хамаатны хүүхэд ч морио амрааж байгаа бололтой, амыг нь хэсэг татлаа. Гэтэл нөгөө хэвлүү Ойдовын зээрд үрээг унаж буй хүүхэд ч мориныхоо амыг мөн татав бололтой. Би гэдэг хүн урагшаа сугараад гараад явчих нь тэр. Бор хошуу тойроод эргээд хартал нөгөө хоёр саахалтын хэртэй хойно явна. Бариа хүртэл дөрөв, таван л км.

Би ч өөртөө урамшлаа. Баараггүй түрүүлсэн гэж итгэж эхэллээ. Бүр бай шагналыг нь төсөөлж үзлээ. Юу өгөх бол гэж бодсоор. Хэрвээ энэ эрчээрээ түрүүлчихвэл асарт орж цоллуулна гэхээс сэтгэл тогтож өгдөггүй. Ерөөсөө л аль хэдийнэ түрүүлчихсэн юм шиг тэр цоллуулж байгаа, бай шагналыг нь авч байгаагаа төсөөлсөөр. Гэхдээ түрүүлээд оччихвол солгой хоолойтой, олигтой гийнгоолж чадахгүй яана аа гэж бас бодоод амжив. Гэтэл арын хоёр дөхөөд иржээ. Би шарга үрээгээ ороолгосон ч нэг л урагшилж өгдөггүй. Сууж буй бололтой. Нөгөө хоёр ч зэрэгцэж ирэн давхилдлаа. Бид гурав ч хоорондоо ташуурдалцсаар явтал замд гэнэт хөндлөн шуудуу таарчээ. Хэвлүү Ойдов гуайн хүүхэд ч морио зог тусахад нь унаад өглөө. Тавалгаа Болдын хүрэн үрээ зүгээр харайгаад гарчихаж. Харин би тэр харайлтнаас болоод морьныхоо буруу тал руу хазайчихлаа. Дэлнээс нь зуурчихаад л давхиад байдаг. Миний унжсан тал руу морь эргэж барианы зүг биш зүүн зүгийг барин давхилаа. Дэлнээс нь татаад дээшээ гарч чаддаггүй. Яг унадгийн даваан дээр хазаарын жолоо морины урд хөлд орооцолдож ашгүй нэг юм зогслоо. Гялс бууж жолоо, цулбуураа янзалж дахин мордох гэсээр байтал хэд хэдэн морь давхиад өнгөрчээ. Би ч барианы зүг ухасхийлээ. Шарга үрээ маань ч сульдаж сууж эхэлсэн байв. Ийн цогиулсаар барианы зурхай дээр хүрэхэд миний өмнө хэдүйн 13 морь оржээ. Тэр жил манай суманд зургаан нас уралдсанаас нэг түрүүг нь л нутгийн уяач авч байсан. Тэр нь тавалгаа Болд буюу манай хамаатны хүүхдийн унаж уралдсан хүрэн үрээ. Хэрвээ би ингэж уралдаагүй бол манай сум зургаан насныхаа түрүүг бүгдийг нь гадныханд алдах магадлал тун их байсан шүү. Нэр нь дурдагдаад байгаа Сайхан-Овоо сумын уяач хэвлүү Ойдов гэх хүн л гэхэд гурван түрүү аваад буцаж байсан юм. Энэ бол миний уралдсан хамгийн сүүлчийн наадам байж дээ. Тэр жилээс хойш морь унахад дэнхийгээд томддог болсон учир наадмаа үзэж л баярладаг болсон доо. Би долоон настайгаасаа эхлээд тавдугаар ангиа төгстөл ийн морь унаж уралдсан байдаг юм. Тэдгээр уралдаануудаас сэтгэлд хамгийн тод үлдсэн нь энэ уралдаан юм уу даа.

Л.МӨНХТӨР

Монгол Улсын манлай заан Д.Долгорсүрэнгийн хүү Улсын аварга Сумъяа­базартай ярилцлаа.

-Төрийн их баяр наадам хаяанд ирж монголчууд хүчит бөх, хурдан морь¬дынхоо талаар яриад эхэл­лээ. Нэгэн цаг үед бөхийн зүлэг ногоон дэвжээг эзэг­нэнхэн барилдаж байсан Г.Өсөхбаяр, А.Сүхбат нар дархан аварга болохоор болсон. Залуу зургаан заан төрийн наадамдаа барилдах болов уу гэсэн хүлээлт байна. Та барилдах уу?

-Монголчуудын мянга мян­ган жилийн нүүдэлчин ахуй болон өв соёлыг тээж ирсэн үндэсний их баяр наадам хаяанд ирлээ. Дэлгэр зуны энэ цагт дэнж хотойтол нааддаг Монголын ард түмэндээ баяр наадмын мэнд хүргэе ээ.

Багын найз Г.Өсөхбаяр, А.Сүхбат хоёр маань дархан аварга цолтой болж байна. Ард түмнээ хүндэтгээд хоёр дархан аварга маань зүлэг ногоон дэвжээнээ зодоглох байх аа.

Миний хувьд 2008 оноос хойш Төрийн их баяр наадамдаа зодоглоогүй. Би бодохдоо, спорт залуу насных гэсэн хатуу зарчим тээж явдаг хүн л дээ. Д.Сумъяабазар гэдэг хүн 14-34 нас хүртлээ буюу 1988-2008 он хүртэл 20 жил спортын төлөө өөрт байгаа бүхнээ зориулсан. Энэ хугацаанд үзэгч олноо хүндэтгэн олон сайхан барил­даан үзүүлж ард түмнээ баясгаж тэднээсээ уухайн түрлэг, эрч хүч авч байлаа.

-Улстөрч гэдэг үүднээс бус Монгол бөхийн аварга гэдэг ут¬гаар тантай ярилцаж байна. Хэдийгээр өөрөө барилдахгүй гэсэн ч нут­гийнхаа бөхчүүдийн галаар орж бэлтгэл сургуу¬лилтыг нь харав уу?

-Наадам бүхэн өөр өөрийн онцлогтой. Нэг дор 1024 бөх зэрэг гарч, нэг зэрэг 1000 гаруй шандаст хүлэг зурхайгаас эргэдэг, эрхий мэргэн харваачид нь цэц мэр­гэнээ сорьж гурван өдөр нааддаг гээд тэр бүхэн яах аргагүй Монгол наадмын онцлог. Тиймээс ч түмэн олон маань бөхчүүд гэхээсээ илүүтэйгээр Ардын хувьсгалынхаа их баяр наад¬мыг хүлээдэг болов уу гэж ойлгодог. Хаана ч байх¬гүй тийм л сайхан жишиг Мон¬голын ард түмэнд л байдаг. Бөхчүүд бидний хувьд зөв­хөн давах, унах гэхээсээ илүү¬тэйгээр ард түмнээ хүндлэх ёстой. Үүнийгээ үргэлж дот­роо бодож, тунгааж явах учиртай. Энэ жилээс Өвөрхангай аймгийн бөхийн галыг хариуцах том үүрэг надад оногдож, Их Монголын хүчтэн дэвжээний тэргүүнээр сонгогдсон. Өврийн сайхан хангайгаас төрж гарсан аваргын хувьд энэ л нутаг ус¬наас ирээдүйд төрж гарах аварга, арслангуудын залгамж халааг нь бэлтгэх нь миний үүрэг. Бөхчүүд галынхаа нэгдсэн бэлтгэл, сургуулилтдаа гарсан. Гэхдээ одоогийн залуучуудад шүүмжилмээр нэг зүйл байгаа нь их спортоор хичээллэхгүй байна. Их спортоор хичээллэхгүйгээр тэсвэр хатуужил, уян хатан, хурд хүч, сэтгэн бодох чадварыг олж авч чадахгүй. Эдгээр чанарууд байж гэмээнэ илүү их амжилт гаргана.

-Зургаан залуу заан наадмын дэвжээнээ гал гарсан барилдаанаар ард түмнээ баясгадаг байлаа. Хорьсон ч давдаг хориогүй ч давдаг тэр торгон цаг үеийг эргэн дурсахгүй юу?

-Зургаан залуу зааны үеийг монголчууд бахдан ярьдаг. Бидний хувьд 12-13 наснаасаа их спортоор хичээллэж бөхийн гараагаа эхэлж байсан. Их спортоор хичээллэсэн үеийн өндөр бэлтгэл сургуулилт, ёс зүй гээд бүхий л зүйлд суралц¬сан бөхчүүд бол тухайн үеийн зургаан залуу заан байсан гэж боддог. Бэлтгэлийн суурь, ачаалал даах чадвар гээд бүхий л зүйл их спорттой салшгүй холбоотой. Г.Өсөхбаяр нь Архан¬гай­даа, Д.Сумъяабазар нь Октябрийн райондоо, А.Сүхбат нь Төв аймагтаа байсан бол бид хөдөө буйдхан газартаа бондойсон аймгийн арслангууд болчихсон жилдээ ганц удаа төрийн наадамдаа зодоглох гээд шилээ маажиж ирээд начин цол горьдсон нөхдүүд л байх байсан болов уу. Их спортоор хичээллүүлсэн ухаалаг багш нарын буяныг хариулж барахгүй л дээ. Зургаан залуу заан бус­даа­саа аргагүй ялгардаг байсан. Бид бусад бөхчүүдээс хэд дахин илүү бэлтгэл хийж, тэднээс хэд дахин илүү ачаалал авчихсан тул ялгарахгүй гээд яах юм. Бид чөлөөт бөхөөр маш эрчимтэйгээр зургаан минутаар таван барилдаан дараалаад хийдэг байлаа. Орсон гарсан, орооцолдсон 30 минутын барилдаан хийхэд эхэндээ зүрх халгам байсан ч яваандаа үүнийг давдаг болсон. Үүнд л хамаг учир байгаа юм.

-Тачигнатал барилдаад давж, унасныхаа дараа өнөө хэдий­гээ юу гэж боддог байв?

-Бид нэг нэгэндээ уначихвал нойр хүрнэ гэж байхгүй. Учир нь бид өгөө аваатай байсан. Би Сүхбатад, Өсөхөө Пунцагт уналаа гэхэд шөнөжин орондоо тарвалзаж хононо. Дараа нь харин давчихаад нэг их сайхан санаа амарна шүү дээ. Тэгж байж дараагийн бэлтгэлдээ сэтгэл хангалуун ордог байлаа. Монгол бөхийн нэгэн үеийн өнгийг тодорхойлж явсандаа бид бахархдаг. Монголын ард түмэн хэзээд залуу зургаан зааны тухай ярьцгаасаар байх болов уу гэж боддог юм.

-Анхны цолоо хэзээ хүр­тэж байв. Таны дархан хонгодох мэхэнд тэсч үлд¬сэн бөх цөөхөн. Уг мэхийг хэрхэн сурч байсан бол?

-Бөхчүүдийн биеийн галбирт тохирсон мэхний хувилбар гэж байдаг. Хонгодох мэх миний биеийн галбирт л тохирсон мэх. Халз хутгах, давхар ачих, зайлж хавирах гээд янз бүрийн хувилбар тухайн үед барилдааны явцад орж ирдэг. Барилдааны ганцхан доль, секундэд л хийгддэгээрээ дар­хан мэх агуу л даа. Өнөөдрийнх шиг хашиж зогсож байгаад нэгнээ өргөөд тавьдаг ийм барилдаан үзээд яах юм. 20 минут зугтааж байгаад азаа үзэж барьц сонгоно гэдэг утгагүй. Анхны цол гэвэл 1988 онд үндэсний баяр наад¬мын өсвөрийн 64 бөхийн барил­даанд түрүүлж улсын “шонхор” цол хүртсэн. Тэгэхэд Баагий ах маань (Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ) түрүүлж арслан цолонд хүрч байсан үе. Тухайн үед нам засгийн дарга нар болох Ж.Батмөнх гуай болон Улс төрийн товчооны бусад гишүүдтэй 14-тэй хүү гар барьж байлаа. Тэгэхэд хязгааргүй их баярлаж билээ. Би Октябрийн районы 46 дугаар сургуульд сурдаг байсан юм. Сургуулийнхан маань хүлээн авч Хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь I, II ботийг өгч намайг хөхиүлэн дэмжиж байв шүү дээ.

-Анх ямар улсын цолтныг өвдөглүүлж байв?

-Бөхийн чөлөөт барилдааны Тулгат клубийг үүсгэн байгуулсан Нямдаваагийн Ганбаатар багш маань Өсөхөө болон бидний тэргүүтэй хэсэг бөхчүүдийг гаргаж ирсэн. Багш биднийг 20 нас хүртэл үндэсний бөхөөр барилдахыг хориглодог байсан. Тэр үеийн заалны нэгэн барилдаанд Өсөхөө засуул дээрээс гарахдаа гутландаа бүдэрч унах шахаад гарч ирж билээ. Түүнийг нь багш мэдчихээд “Одоо боль” гээд болиулсан. Тухайн үед бид чөлөөт бөхөөр “өвчилчихсөн”, “Дэлхийн од болно” гэж мөрөөдөж явдаг байсан юм. Н.Ганбаатар багш дөрвөн мөчний тамир суугаагүй хүүхдүүд нэг л гэмтэл аваад насан туршийн тахир дутуу болчих вий гэж биднийг хориглодог байв. Багш үндэсний бөхөөр барилдуулахгүй байхаар нь бид ч дотроо гомдолтой л байдаг байсан. Одоо бодоход багш маань алсын хараатай байжээ. 1993 оны цагаан сарын барилдаан дээр залуу бөх оноолтоор Д.Мягмар заантай таарсан. Аавтай минь үеийн том цолтой бөхтэй барилдаж байсан болохоор эмээнгүй л байлаа. Элэг бүснээс нь бариад автал барилдаж бол­моор санагдангуут нь шууд л давхар аччихсан. Тэгж л анх улсын цолтой бөхийг давсан түүхтэй. 1994 онд Д.Цэрэнтогтох аваргаар тав давж начин цолны босго алхсан.

-Цэдэндамбын Цэрэн­пун­цаг гарьдаар долоо давж заан цол хүртсэн тэр барилдаанаа эргэн дурсахгүй юу?

-Ц.Цэрэнпунцаг ах бид хоёр Политехникийн дээд сургуулиас өсвөр үеийн улсын аваргад орж байсан. Пунцаг ах том насанд би 15-16 насны ангилалд барилдсан. Би түрүүлж, Пунцаг ах өөрийн насандаа дөрөвт орж байсан юм. 1990 онд ээжийн маань нутаг болох Архангай аймгийн Өлзийт сумын наадамд зодоглож шөвгийн дөрөвт үлдэж бай­лаа. Өөлдийн дош хатуу шүү. /инээв/ Залуу бөх байхдаа төрийн наадамдаа зодоглон улсын начин болж байлаа. Одоо бол аймгийн арслан болчихоод дараа нь цэргийн наадамд түрүүлэх гэдэг болж. Энэ нь эрэмбэлдэг болсноос хойш аймгийн цолонд ач холбогдол өгдөг болсон байна. Том цол мөрөөдөж байгаа хүн том л байх ёстой. Бодол нь, төлөвлөгөө нь том байж түүндээ хүрэхийн тулд чин шударгаар саад бэрхшээл гарсан ч гуйвж дайвалгүй явж гэмээнэ амжилтад хүрнэ. Түүнээс шантрах, халшрах л юм бол амжилт, цаг хугацаа хэнийг ч хүлээхгүй. Тамирчин хүн өөртөө л ялагдахгүй байхад амжилтад хүрнэ гэж боддог.

-Бөхийн дэвжээн дээр гэнэдүүлэх тохиолдол гардаг уу?

-Гаралгүй яахав. Барьц тавих үед барьцнаас боогоод жаахан муужруулаад сөхрүүлчихнэ шүү дээ. Пунцагийн Сүхбат гарьдтай барилдахад тийм зүйл болсон. 1994 оны заалны барилдааны үеэр толгой уургалчихаад талбай голлох үеэр боохоор нь сөхөрчихсөн. “Та намайг боочихлоо” гэсэн чинь “Чи чөлөөтийн хүн байж боолгоод байхдаа яадаг юм” гээд л өнгөрсөн. Эрчүүдийн тулаан юм чинь яая гэхэв. Миний өөрийн хариуцлагагүй байдлаас үүссэн болохоор хохь нь л байхгүй юу. “Би боолгочихлоо. Намайг боочихлоо” гээд шалчигнаад явах шаардлагагүй. Хэн болом­жоо ашиглаж чадсан нь давна.

-Д.Цэрэнтогтох аваргаар улсын цолтны бүлд багтахад ааваараа яриулсан уу, аварга нутгийн дүү гэж таныг амласан юм уу. Яриа хөөрөө болж байв уу?

-Тэр үед ямар юмных нь найраа байхав дээ. Нутаг орноосоо гарч ирж буй залуу бөхчүүдийг дэмждэг уламжлал байсан. Аварга, арслангуудын залгамж халааг бэлдэх тэр л зүйл явж байсан хэрэг. Нутаг орноос нь хэн сайн барилдаад гарч ирнэ түүнийг дэмждэг байв. Д.Цэрэнтогтох аварга, Ч.Дамдиншарав багш, бид гурав холбоотой хүмүүс л дээ. Цээеэ аваргын чөлөөтийн багш нь Дамийл багш байсан. Дамийл багш Өвөрхангайн Гучин-Ус сумынх. Цээеэ аварга Нарийнтээлийнх, би ааваараа явахаар Хужиртынх юм. Дамийл багш Цэрэнтогтох багш дээр очоод “Сумъяабазарыг чи шууд амлаж ав. Чи аварга цолтой хүн энэ хүүг дэмжиж гарга” гэж хэлсэн юм билээ. Түүнийг нь бүр сүүлд мэдсэн л дээ. Цээеэ аваргаар анх удаа улсын цол хүртэж, аваргын араас аварга болсондоо баяртай байдаг. Үнэхээр буянтай хүн юм даа гэж бэлгэшээдэг. Аймгийнхаа түүхэнд нэг багшийн хоёр шавь аварга болсноороо үлдэнэ. Бид ийм л хувь заяатай хүмүүс байж. Багшийн алсын хараа, Д.Цэрэнтогтох аваргын нутаг орноо бодсон уужуу холч ухаан гээд олон зүйлийн нийтгэл нь энэ юм. Цагаан сараар Д.Цэрэнтогтох аварга дээр очиж байнга золгодог уламжлалтай.

-Та заан цолтой Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай үзүүр түрүүнд барилдахдаа хоёр удаа тахим буулгасан. Тэр үед давчих боломж байгаагүй юу?

-Б.Бат-Эрдэнэ аварга бэлтгэл сургуулилт, биеэ авч яваа байдал, бөх хүний хувьд ч бусдаасаа хол давуу тасарчихсан байлаа. Тэр хүний бяр хүч ч гэж ид жагсаж байсан. Өнөө залуу зургаан зааныг нэлээд “агшаадаг” байсныг нуугаад яахав. Цолоор хайчинд оруулна гэж юм бий. Тэр нь амлаж аваад дараагийн нугалаан дээр хооронд нь тааруулна гэсэн үг. Аваргын хайчинд ороод бид хоорондоо ана мана үзнэ. Тэгж явсаар байгаад нэг нь л аваргатай барилдана. Энэ чинь л монгол бөхийн үндсэн зарчим. Баагий аварга бөхийн спортод сахилга бат өндөртэйн дээр бэлтгэлийг яс хийдэг байсан. Үнэхээр тэр барилдаануудыг яаж ч болоогүй юм аа.

-Тэгвэл Өсөхөө аваргатай хоёр удаа үзүүр түрүүнд үлдэж унахдаа нулимстай зогсож байсныг ард түмэн мэднэ. Дараа нь тэврэлдэж байгаа харагдсан. Найзууд хоорондоо яриа хөөрөө хийж байгаа юм уу?

-Миний ухаан санаанд мөнгө төгрөгтэй холбоотой бууж өгөх, найраанд орох гэсэн асуудал байхгүй. Би тэгж ч хүмүүжээгүй. “Энэ жил чи надад өгчих” гээд “Дараа жил би өгье” гэх юм уу. Өсөхөөг дэмждэг хүмүүс, намайг дэмждэг хүмүүс бид хоёрыг харж байхад тэгж заваараад явж байх уу. Намайг ид барилдаж байхад “Чи хөгшиндөө өгчих” гээд ирсэн бол надаас айж байна гээд давуу байдлаа ашиглаад дайраад л хаячихна. Энэ чинь сул тал шүү дээ. Эн тэнцүү хоёр бөх бие биедээ найр тавина гэдэг байж болохгүй зүйл.

-2006 оны түүхт ойн наадмын шөвгийн дөрөвт Г.Өсөхбаяр аварга та хоёр таарч та давсан. Тэр барилдааныг л танд өгчихлөө гэж ярьдаг?

– Тэгэхэд Г.Өсөхбаяр аварга түрүүлсэн бол шууд дархан аварга болох байсан. Би түрүүлбэл шууд аварга болох байв. Хөлбөмбөгийн чанга багууд нэг хэсэгт орчихоор үхлийн хэсэгт таарлаа гэдэг. Энэ чинь л үхэх сэхэхээ үзэж байгаа хэрэг. Өсөхөө, Сумъяа хоёрын өрсөлдөөн Ар, Өвөрхангайн залуучуудын хэн нь баяр наадмын түрүү авах гэдэг асуудал. 800 жилийн ой 100 жилд ганц тохионо. 900 жилийн ойгоор хэн түрүүлэхийг би мэдэхгүй. Ямартай ч 800 жилийн ойгоор Д.Сумъяабазар аварга түрүүлж байсан юм билээ л гэж ярина. 1906 онд Чүлтэм аварга түрүүлж түүхэнд үлдсэн. Ийм хариуцлагатай барилдаанд найр тавина гэж байхгүй. Хэн хэн нь түрүүлэх хүсэлтэй байсан. Ийм асуулт дахиж битгий асуугаарай. Бидний зургаан заан хэзээ ч бие биендээ найр тавьж үзээгүй.

-Танай аав Монгол Улсын заан цолтой бөх. Ээжийн тань талаас улаан хүзүүт Дэлэг гэж арслан байсан. Энэ бүхэн таныг бөхийн замд хөтөлсөн үү?

-Монгол бөхийн гэр бүлд төрж, хүн болж өссөнөөрөө бахархдаг. Мэргэжлийн сумо бөхийн 68 дахь аварга Дагвадорж, үндэсний бөхийн 19 дэх аварга Сумъяабазар хоёр ах дүү аваргууд гээд түүхэнд үлдэнэ. Аав маань заануудын манлай, нагац ах маань Архангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат Өөлдийн улаан хүзүүт Дэлэг арслан гээд ээжийн талаас байна. Энэ сайхан гэр бүлээс аварга цолонд хүрсэн минь сайхан санагддаг. Сайн аавын хүү болно гэдэг мэдээж сайхан. Би эмэг эх дээрээ найман сартайгаасаа 16 нас хүртлээ байсан хүн л дээ. Тэнд ажил хийх, хүн байхын ухаанд суралцсан.

-Аварга цолонд хүрч байсан тэр мөчөө эргэн хуваалцахгүй юу?

-Би аварга болно гэсэн бодолтой л байсан. Би начин, заан, гарьд цол аваад цолны мялаалга гэж хийж байгаагүй. Харин хамгийн сүүлд аварга болоод цолны мялаалгаа хийсэн. 2006 онд Г.Өсөхбаяр аваргыг шөвгийн дөрөвт давчихаад Д.Азжаргал арслантай барилдахын өмнө Улсын арслан цолоо авчихаад барилд гэсэн. Өмнө нь арслан цол өгөөгүй байж одоо цолоо авчихаад барилдана гэдэг зүйл байхгүй гээд шууд л барилдсан. Би өөрийгөө түрүүлнэ гэдэгт дэндүү итгэлтэй байсан. Д.Азжаргал арслантай удаан барилдана ч гэж бодоогүй. Ард түмний “аварга, аварга” хэмээх уухайн түрлэгийг би одоо ч бодож явдаг. Тэр бол давтагдашгүй сайхан мөч.

-Төрийн наадамд зодоглож байхдаа хамгийн харамсалтай барилдааныг хэзээ хийж байв?

-Би харамсаж байгаагүй. Харин давах барилдаан дээрээ унаж явсан үе бий. Зөвхөн бэлтгэл сургуулилт сайн байлаа гээд түрүүлнэ гэж байдаггүй. Тухайн цаг үед хэн барилдаанаа мэдэрч чадсан нь давдаг тал бий. А.Сүхбат аваргад гар ачуулаад унасныг хараад хүмүүс “Сумъяа харамсдаг байх” гэж боддог юм билээ. Тэр жил миний бэлтгэл сургуулилт маш сайн байсан. Барилдааны төгсгөлийг хэн сайн хийсэн нь давдаг. Ардын хувьсгалын 80 жилийн ойн баяр наадмаар Өсөхөө аваргатай барилдаад унасан. Тэр үед миний бэлтгэл сайн байсан ч давж чадаагүй. Тиймээс барилдааныхаа төгсгөлийг сайн хийх ёстой.

-Таныг барилдаж байхад аав тань ирж зөвлөгөө хэр өгдөг байсан бэ?

-Аав маань өөрөө барилдаж байсан болохоор бөх үзэхэд хэцүү байдаг байсан болов уу гэж боддог. Тэнцүү барилдаанууд ямар хүнд нөхцөлд болдгийг аав маань яс махаараа мэдэрдэг тул надад тэгж, ингэж барилд гэж хэлдэггүй. Харахаас ч халширдаг байсан байлгүй.

-Энэ жилийн түрүү бөх хэн байх вэ гэдгийг ард түмэн тааварлаад эхэлжээ. Таныхаар хэн түрүүлэх бол?

-Нэг, хоёрын даваанаас хэн өнгөтэй байгаа нь харагддаг. Түрүүлэх бөх аяндаа мэдрэгддэг. Би Г.Эрхэмбаяр аваргыг нэлээд дээшээ явж барилдах болов уу гэж бодоод байгаа. Мөн С.Мөнхбат аварга сайн барилдах байх. Наадмын эхний өдөр л очоод харна даа.

Э.ЭНХБОЛД

Л.ГҮНДСАМБУУ

Тулгар Төрийн 2224 жил, Их Монгол Улсын 809 жилийн ой, Үндэсний Их Баяр наадам, Ардын хувьсгалын 94 жилийн ойн баяр наадмаар олны танил алдартай эрхмүүд хэрхэн нааддаг тухай манай www.admin.dnn.mn сайт онцолж байгаа билээ. Жүжигчин Ц.Цэрэнболдыг яаж нааддагийг сонирхлоо.

-Наадмаар та яаж баярлаж байна вэ?

-Зурагтаар бөх, морио үзэж байна. Би талбай дээр нь очоод явж үзэх дургүй. Наадмаар миний хүүгийн төрсөн өдөр болдог юм л даа. Бид нар өвөө, эмээ дээрээ очоод хонь гаргаж шөл уудаг уламжлалтай. Хорхог хийнгээ “Хөөе нөгөө бөх юу болж байна. Хэний морь яаж давхив” гээд зурагт руугаа нэг гүйгээд буцаад хэдүүлээ хөхрөлдөөд л өнгөрөөдөг. Айргаа уугаад махаа огтолж идээд суух сайхан л даа. Олуулаа бужигнаж гэр бүлээрээ тэмдэглэсэн наадам сайхан байдаг.

-Та монгол дээлээр гоёдог уу?

-Жаахан хүүхэд байхдаа долоо, найман дээлтэй байлаа. Одоо хааяа тэмдэглэлт баяраар ч юм уу. Эсвэл тайз, кинон дээр л өмсөж байна.

-Юуны өмнө “Academy awards 2015” наадмаас шилдэг эрэгтэй гол дүрийн шагнал авсанд баяр хүргэе?

-Баярлалаа. Кино маань амжилттай болсны үр шим шүү дээ.

-Шилдгийн шилдэг бүтээлээр шалгарсан “Аав” кино Г.Эрдэнэбилэг та хоёрын хамтран найруулсан кино байх аа?

-Тийм ээ, Эби бид хоёрын анхны уран бүтээл. Би хоёрдугаар найруулагчаар ажилласан юм. Залуу зохиолч М.Энхдалайгийн бүтээл. Эби бид хоёр театрт нэг өрөөнд суудаг юм чинь ирэхээр нь ийм зохиол байна гэжхэлээд үзүүлсэн. Хоёулаа зохиолыг нь уншаад давгүй юм, кино хийе гэж шийдсэн. Кино олон хүний санаагаар бүтдэг учраас киноны багийн Базаррагчаа, Оки гээд бүх хүмүүс ярилцаж байж киногоо өлгийдлөө. Зохиолын зарим хэсгийг өөрчилсөн л дөө. Багийнхан маань сайхан уялдаатай ажилласны үр дүнд кино маань шилдгийн шилдэг уран бүтээл боллоо.

-Дүр сонголтын хувьд яаж сонгов?

-Бид гол дүрийн охиныг сонгохын тулд их олон хүүхдээс проба авсан. Тэгээд СУИС-ийн дөрөвдүгээр курсийн Б.Мөнхдэлгэр гэдэг охиныг сонгосон.

Б.Мөнхдэлгэр дүрдээ наалдахаар их гоё энгийн тоглолттой байсан юм. Мөн миний залуу насанд УДЭТ-ын жүжигчин Б.Шинэбаяр тоглосон.

-“Аав” киноны дууг та дуулсан байна лээ. Сүүлийн үед хүмүүс их сонсож байгаа?

-Миний дуулна гэж юу байхав дээ. Дуучин С.Нарантай хамтарч дуулсан. Нөгөө хэдээрээ заалгаж байгаад жаахан эвтэйхэн л дуулсан юм.

-Таны хоолой одоо брэнд болчихлоо шүү дээ. Удмынх уу?

-Удам байгаа байх.

-Таны бага нас Налайхад өнгөрсөн гэсэн үү. Айлын хэд дэх хүүхэд билээ?

-Бага нас маань Налайхын тавдугаар хороонд өнгөрсөн. Манай аав уурхайчин хүн. Ээж маань Налайхын ахуйн үйлчилгээнд оёдолчингоос эхлээд нярав, мэргэжилтэн хүртэл ажилласан. Одоо хоёулаа тэтгэвэртээ гарчихсан. Би айлын том хүү. Миний доорх дүүг Цэрэннэмэх гэдэг. Багш мэргэжилтэй. Бага дүү маань бас багш. Хашхүү гэдэг бүсгүй бий. Ганц охин нь болоод тэгдэг юм уу жаахан байхаасаа их хэрсүү байсан. Хэдийдээ ч хоол хийгээд сурчихсан юм бүү мэд. Хэзээ ч бид хоёрын хувцсыг угаагаад сурчихсан юм. Их ажилсаг дүүтэй.

-Ээжтэйгээ нэг кинонд тоглосон гэсэн үү?

-“Аав” киноны жижиг хэсэгт тоглосон. Ээжийг чадах юм болов уу гээд эргэлзэх байх гэсэн чинь их дуртай тэгье гэж хүлээж аваад тоглосон л доо. Киноны гол дүр залуу насандаа будилж явах үед миний ээж өмнөх дурсамжийн хоёр багахан хэсэгт тоглодог юм.

-Та яагаад жүжигчин болчихов оо. Жүжигчин болно гэж боддог байв уу?

-Жүжигчин болно гэж бодож байгаагүй. Манайх Налайхаас Багануурт шилжиж очсон юм. Би тэр үед гал унтраах 64 дүгээр ангид гурван жил жолооч хийсэн. Тэр хооронд байгууллагуудын хооронд АСК тэмцээн болдог байсан. Д.Бямбацогт ах Багануурын театрын дарга байсан үе. Д.Бямбацогт ах биднийг тэмцээн уралдаанд бэлдэж байгаад “Чи ер нь шалгалт өгөөд үзвэл яасан юм” гэсэн. Манай ээж намайг дэмжээд оюутан бол гээд жүжигчин болох зам руу орж байлаа.

-Оюутан байх үеэ дурсаач?

-Би Мюзикл дээд сургуулийг жүжигчин, найруулагч мэргэжлээр 2003 онд төгссөн. Баасансүрэнбагш надаас шалгалт аваад “Чи тэнцэх юм байна” гээд тосч авч байсан хүн. Сургууль маань МУГЖ дуурийн дуучин Д.Баадайжав гээд их сайн багш нартай сайхан сургууль байсан.

-Сургуулиасаа эхнэрээ сонгосон гэх юм билээ?

-Миний эхнэр эдийн засагч мэргэжилтэй. Тэр үед манай сургуульд санхүү хариуцсан ажилтан байсан юм.

-Анх аав болох ямар санагдаж байсан бэ. Хүүгээ гарахад ямар сэтгэгдэл төрж байв?

-Аав болох үгээр хэлэхийн аргагүй маш сайхан мэдрэмж. Хамгийн түрүүнд аав руугаа ярьж “Та өвөө боллоо шүү дээ” гэж хэлсэн. Хүн өөрөө аав болохоор аав, ээжийгээ ойлгодог юм билээ. Манай эхнэр хүүхдээ гаргаад “Би ганцхан хүүхэд гаргах гэж ингэж зовж байхад ээж минь яаж олон хүүхэд гаргасан юм бол оо” гэж байсан. Эмэгтэй хүн “эх хүн” гэдгээ илүү мэдэрдэг юм шиг санагдсан шүү.

-Хүүхдүүдийнхээ талаар яриач?

-Миний хүүг Далайцэрэн гэдэг. Одоо 11 настай. Бага маань Үлэмжгоо гээд дөрвөн настай хөөрхөн бор охин бий.

-Та сургуулиа төгсөөд шууд УДЭТ-т орсон юм уу?

-Ц.Төмөрбаатар гуай манай сургуульд багшилж байсан юм. Сургуулиа төгсөөд нэг жил Ц.Төмөрбаатар гуайн туслах багш хийсэн. Театрын найруулагч Ч.Түвшин багш маань намайг төгсгөж байлаа. Ч.Түвшин багшийнхаа “Алтан унага” театрын жүжигчин гэж фестивальд оролцож байсан. Багш маань “Драм дээр шалгалт авч студийн жүжигчин авах юм байна. Чи бэлдэж байгаарай” гээд намайг бэлдүүлдэг байсан. 2006 онд шалгалтаа өгөөд УДЭТ-т орж байлаа.

-Драмын театрт ороод ямар жүжигт анх тоглож байв?

-Анх Б.Мөнхдорж найруулагчийн “Харц хатан” дуулалт жүжигт Гомбосүрэн гэж агь ноёны дүрд тоглож байсан. Театраас их юм сурдаг. Найруулагчаасаа гадна жүжигчдээсээ суралцана. Болохгүй байгаагаа багшаасаа асууна. Тэр үед Баавай, Мэндээ эгч хоёр надад их тусалж байсан. Миний хүү ноён хүний алхаа ийм байх ёстой гээд л зааж байсан нь саяхан мэт санагдаж байна.

-Хэдэн жүжигт тоглосон бэ?

-Таван жүжгийн гол дүр. 30-аад жүжгийн туслах дүрд тоглосон.

-Дэлгэцийн анхны дүрийн хувьд?

-Анх Австри, Германы хамтарсан “Чингис хаан” баримтат уран сайхны киноны Жамухын дүрд тоглож байсан. Монголд зураг авалт нь болж байсан юм.

-Жүжигчид түүхэн дүрд тоглохыг хүсдэг. Таны анхны дүрүүдийг харахад дандаа түүхэн кино байдаг шүү дээ. Одоо ямар дүрд тоглохыг хүсч байна?

-Тоглохыг хүсдэг дүр байдаг л даа. Дээхнэ нэг хүн надад хэлж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. “Яг цэвэр дуурь сонсъё гэвэл хүн Италид очиж сонсоно. Шекспирийн жүжиг үзье гэвэл Англид очиж үзнэ. Тэрэн шиг Монголд ирээд үзэх юм нь Монголын өв соёл. Гадныхан Монголын үндэсний юмыг л үзнэ шүү дээ” гэж билээ. Тэгэхэд би дотроо ядаж нэг хуур татаж, хөөмийлж сурах юмсан гэж бодож байлаа. Жаахан оролдож үзсэн л дээ. Магадгүй кинонд хөөмийлөөд монгол гэсэн үнэр шигтгэхийг хүсч байна. Үндэсний өв соёл хамгийн чухал зүйл байна даа гэж дотроо бодож байлаа. Том уран бүтээл дээр сайхан дүр бүтээх шиг бахдам зүйл байхгүй шүү дээ. Одоохондоо сэтгэл ханамжтай бүтээсэн дүр алга л байна. Урлагийн буян болох байлгүй дээ.

-Сүүлийн үед та их моодонд ороод байна уу. Нээлтээ хийж байгаа бүх кинонд тоглосон байх юм?

-УДЭТ жилдээ хоёр, гурван шинэ жүжиг тавьдаг. Театрынхаа уран бүтээлд тоглоно. Хажуугаар нь киноны санал ирэхээр нь тоглочихдог юм.Энэ жилийн хувьд “Ар хударга” кино аль намар зургийг нь авчихсан байсан ч сая нээлтээ хийж байна. Энэ өвөл бол “Аав” кинондоо бүх анхаарлаа хандуулсан. Бас “Улаан театр”-ын Хангай, Сүхээ дүү нарынхаа анхны бүтээл дээр гурван хэсэгт тоглосон. Нэрийг нь мэдэхгүй байна тэгж байгаад гарах байх.

-Таны “Ар хударга” киноны хэсэг цахим ертөнцөд их яваад байгаа. Үг сонголтын хувьд зохиол дээрээ бичигдсэн байсан юм уу?

-“Ар хударга” кинонд би туслах дүрд тоглосон. Киноны маркетингийн хүмүүс миний тоглосон шоронгийн хэсгийг нь таслаад сошиалаар явуулчихсан юм билээ. Шоронд байгаа хүн тэр байтугай юм ярих байх гэж бодоод л би хэлчихсэн юм.

-“Марко поло”-д тоглохоор болсон гэсэн. Ямар дүрд шалгарсан юм бэ?

-Би “Марко поло” киног үзсэн их далайц нь том мундаг, сайхан кино байна лээ. Би энэ кинонд хоёр сценд тоглохоор болсон. Долдугаар сард Унгарт таны хэсгийн зураг авна гэж байсан юм. Гэтэл есдүгээр сард болчихлоо. Унгарт биш Малайзад таны хэсгийг авна гэсэн. Одоогоор тийм хариу ирчихээд л байж байна. Тоглосон хойно нь л тоголлоо гэхээс биш. Нөгөө улсууд чинь дахиад зохиолоо өөрчилчих ч юм билүү.

-Таныг найруулагч нар ямар дүрд голдуу сонгож байна?

-Эсрэг, хар талын дүрд л сонгох юм.

-Кинонд эсрэг дүр гол дүрээсээ илүү байдаг юм шиг. Таныхаар?

-Эсрэг дүр хийх юм ихтэй л дээ. Манай Дагва ах эсрэг дүр байсан ч дүрээ өмөөрч тогло гэж хэлдэг юм. Тэгэхээр дүрийн шугам хүчтэй бас их зөв гардаг байх. Эсрэг дүр ажиллагаатай сайхан шүү.

-Та өөрөө найруулагчийн үүднээс кино хийх үү?

-Хийх бодол байгаа. Хамгийн гол нь эдийн засаг. Тэр талаа шийдээд сайхан зохиол дээр ажиллая гэсэн санаа бий.

-Дүрийн судалгаагаа яаж хийдэг вэ?

-Тухайн дүрийн судалгааг амьдралаас эрж хайна шүү дээ. “Шарга даага” кинонд тоглохдоо нутгийн уяачидтай уулзаж адуугаа яаж уяж, сойж байгааг асууж судалгаа хийж байсан. Жүжигчин хүн болгон амьдралаас ийм судалгаа хийдэг.

-Та ихэнхдээ настай хүний дүрд тоглосон харагддаг?

-Тийм. Би уг нь 1977 оных. Хүүхэд байхын их овортой байсан. Намайг долдугаар ангид байхад хэзээ цэргээс халагдаж ирсэн гэдэг байлаа.

-Цэрэг гэснээс та цэрэгт явж байсан юм уу?

-Үгүй. Галын гурван жилээр хаалгаж байсан.

-Эр хүнд нөхөрлөл чухал байдаг. Та нөхөрлөлийг юу гэж боддог вэ?

-Ганц мод гал болдоггүй, ганц хүн айл болддоггүй гэж үг байдаг шүү дээ. Бас зуун төгрөгтэй явснаас 100 найзтай яв ч гэдэг. Надад найз нөхөд олон бий. Хүнийг хүндэлж байж өөрийгөө хүндлүүлдэг гэдэгт би итгэдэг.

-Аав, ээж чинь одоо Баганууртаа байгаа юу. Танд юу гэж захидаг байв?

-Зундаа Улиастайн аманд зусдаг. Өвөлдөө Багануур руугаа орчихдог юм. Ажлын зав чөлөө гарвал аав, ээж дээрээ очдог юм. Аав маань олон дотроо сайхан яваарай, хамт олонтойгоо байгаарай гэж захидаг.

-Бага насандаа гэр бүлээрээ тэмдэглэж байсан хамгийн гоё баяр юу вэ?

-Өвөө маань 80 гарч бурхан болсон хүн. Би өвөө дээрээ өссөн. Өвөөгийн хүүхэд л дээ. Цагаан сар л их сайхан болдог байсан. Өвөө маань тэндээ хамгийн ахмад нь байсан болохоор олон ч хүн ирдэг байлаа.

-Өвөөтэйгөө байсан үеэ дурсаач?

-Миний өвөө дархан хүн байсан. Би хажууд нь галыг нь түлж өгдөг хүүхэд байлаа. Дарханых нь хөөргийг халаана. Сүүлд паяалник халаадаг болсон юм. Дарханы ажилд тусалдаг нь л би байсан. Өвөө надад гаанс толгой тааруулаад өгчихсөн. Багаасаа л тамхинд орчихсон хүүхэд байлаа. Өвөөтэйгөө адилхан тэр хавийн өвөгчүүлтэй их нийлдэг болохоор найзууд маань намайг “өвгөн Болдоо” гэж хочилдог байж билээ.

-Танд дарханы ур дүй бий юу?

-Өвөө бурхан болохын өмнө намайг дуудаад “Миний хүү өвөөгийнхөө дарханы багажийг Нэмэхээдээ өгөөрэй. Чи буу аваарай” гэсэн. Миний доод талын дүү шүү дээ. Уг нь тэр тусалдаггүй тоглоод л гүйж явдаг байсан юм. Гэхдээ өвөө миний хажууд хамаагүй гарын дүйтэй гэдгийг нь олоод харчихсан байсан л хэрэг. Тэгэхээр надад гарын дүй байхгүй байж.

-Өөрөө хүсээд энэ дүрд л тоглочих юмсан гэж тоглосон дүр бий юу?

-Олон дүрд тоглож байсан л даа. Жүжигчин хүн юм чинь янз бүрийн л дүрд тоглоно шүү дээ. Гэхдээ “Шарга даага” киноны уяачийн дүрийг л би дөхүүлнэ дээ гэж бодож байсан. Мөн “Аав” киног бас дотроо төсөөлөөд болох юм шиг санагдсан.

-Моринд дуртай юм уу. Яагаад уяачийн дүр ойрхон санагдав?

-Би моринд их хайртай хүүхэд байсан. Багадаа олон сайхан морьтой болоод уралдуулах хүсэл байлаа. Манай тавдугаар хорооныхон айл болгон жаахан малтай. Тэр үед хонинуудаа бүгдийг нь нийлүүлээд ээлжилж явдаг байсан юм. Үхэр малаа мориороо эргүүлнэ гээд хот доторх хөдөө гэх үү дээ.

-Танд дурлалт залуугийн дүр байхгүй шүү дээ. Тийм дүрд тоглооч гэвэл та тоглох уу?

-Тоглоно доо.

-Чөлөөт цагаараа юу хийдэг вэ?

-Хааяа нэг бильяард цохидог. Салхинд гарах сайхан.

-Гэртээ хариад та ямар хүн болох вэ?

-Гэртээ хариад хүүхдүүд­тэйгээ тоглоно. Манай бага намайг морь бол, арслан бол гээд зүгээр байлгахгүй. Эхнэрийнхээ хийж өгсөн хоолыг идчихээд л суваг солиод кино үзээд хэвтэнэ. Хамгийн сайхан жаргал маань тэр дээ.

-Ойрын үеийн төлөвлө­гөөгөө сонирхуулаач?

-Завсар зайгаараа хэл суръя гэж бодож байна. Гадагшаа явж үзлээ хэлтэй хүн сайхан юм. Заавал кинонд тоглох биш. Гадныхантай хамтарч ажиллахад ч хэрэг болно шүү дээ. Ер нь хүн цаашаа явъя гэвэл эхний ээлжинд хэлтэй болох хэрэгтэй юм байна гэж бодож байгаа.

-Та монгол дээлээр гоёдог уу?

-Жаахан хүүхэд байхдаа 7, 8 дээлтэй байлаа. Одоо хааяа тэмдэглэлт баяраар ч юм уу. Эсвэл тайз, кинон дээр л өмсөж байна.

-Наадмаар та яаж баярлах вэ?

-Зурагтаар бөх, морио үзэх байх. Би явж үзэх дургүй. Наадмаар миний хүүгийн төрсөн өдөр болдог юм. Бид нар өвөө, эмээ дээрээ очоод хонь гаргаж шөл уудаг. Хорхог хийнгээ “Хөөе нөгөө бөх юу болж байна. Хэний морь яаж давхив” гээд зурагт руугаа нэг гүйгээд буцаад хэдүүлээ хөхрөлдөөд л өнгөрөөдөг. Айргаа уугаад махаа огтолж идээд суух сайхан л даа. Олуулаа бужигнаж гэр бүлээрээ тэмдэглэсэн наадам сайхан байдаг.

-Та Ардын хувьсгалын 94 жилийн ойн баяр наадмаа хэрхэн тэмдэглэж байна?

-Төв цэнгэлдэх орж наадмын нээлт үзлээ. Ер нь жил болгон гэр бүлийнхэнтэйгээ хамт цэнгэлдэх орж наадмын нээлт үзчихээд Хүй долоон худаг орж морь үздэг.

-Таныг багадаа барилддаг байсан гэдэг?

-Барилдалгүй яахав. Багадаа их ноцолддог хүүхэд байсан. Зун айлууд зусландаа гарах үеэр жинхэнэ барилдана шүү дээ /инээв/. Би чинь зуслангийн аварга байхгүй юу. Зуслангийн хүүхдүүд цугларч ирээд л аваргаа тодруулна шүүдээ. Тэгэхээр би шаггүй бөх байсан байгаа биз.

Д.Сүрэн

Тулгар Төрийн 2224 жил, Их Монгол Улсын 809 жилийн ой, Үндэсний Их Баяр наадам, Ардын хувьсгалын 94 жилийн ойн баяр наадмаар олны танил алдартай эрхмүүд хэрхэн нааддаг тухай манай www.admin.dnn.mn сайт онцолж байгаа юм. Энэ удаа Мэргэжлийн боксын Дэлхийн аварга Ч.Цэвээнпүрэвийг баяр наадмаа хэрхэн тэмдэглэж өнгөрүүлдэгийг сонирхлоо.

-Та хүүхэд ахуй цагийнхаа баяр наадмаас хуваалцахгүй юу?
-Би багадаа наадмаар морь унадаг байсан.
-Хурдны морь уу?
-Тийм ээ. Манай аав морь уяна. Би хурдан морины унаач хүүхэд байлаа. Морь унах сайхан шүү.Манайх Түргэний гол Бугын сангийн аж ахуйд малчин байсан юм.
-Унасан морь тань хэр хурдан байв. Морь хэр хурдлах нь унаач хүүхдийн сийрэг ухаанаас их хамааралтай шүү дээ. Айраг түрүү хүртэж байв уу?
-12-13 настай л байсан байх. Улсын наадмын даага насанд уралдаж үзсэн. Зургаад давхисан. Үнэхээр их баярлаж, бас нэгэн бодлын чамлаж байсан.
-Айрагдах тун ойрхон байжээ?
-/Инээв/. Харин тийм ээ. Хурдны морь унана гэдэг тийм ч амар биш. Улсын наадамд хурдан морь унаж уралдана гэдэг унаач хүүхдүүдийн хувьд том баяр. Хүүхэд байхад наадам, цагаан сар хоёрыг л тэсч ядан хүлээдэг байлаа.
-Тулаанч маань бөх хэр сонирхдог вэ. Барилдахгүй монгол эр хүн бараг ховор байх шүү…
-Бөх үзэх дуртай. Мэдээж монгол наадам сайхан шүү дээ.
-Аль бөхийг илүү дэмжиж байна?
-Дархан аварга Г.Өсөхбаярын барилдааныг үзэх дуртай. Жудагтай сайхан эр хүн. Өнөө жил дархан аварга маань Зүүнийг манлайлаад сайхан өнгөтэй харагдсан. Сайхан барилдаан харуулах байх аа. Манай аавын талд сайхан бөхчүүд олон бий.

Д.Сүрэн