Category: цаг-үе

Манай ард түмэн
хөвчийн хүрэн баавгайг майга бор гэлцэн үлгэр домогтоо хөшүүн удаан хүчтэний дүрээр мөнхөлж иржээ. Гэвч баавгай цагаа тулвал тийм
ч хойрго нэгэн биш бөгөөд 30 км цаг хүртэл хурдалдгийг амьтан судлаачид хэлдэг.
Тэр байтугай баавгай ан хийхдээ хөөж байгаа амьтныхаа араас нэгэн
жигдээр уйгагүй хөөдөг байна. Нөгөө амьтан нь сүүлдээ бахардан баавгайн идэш болдог
гэлцдэг. Үүнээс харин ч шаргуу, тэсвэртэй амьтан гэдэг нь мэдэгдэнэ.

Ерөнхийдөө
хүрэн баавгай холимог идэштэй амьтан. Мах, жимс, өвс ногоо, шавьж
гээд төрөл бүрийн зүйлээр хооллодог. Байгаль хамгаалагчдын яриагаар бол өвөлжин
ичиж гарч ирээд хүрэн баавгай юун түрүүнд улиангарын үр, модны нахиа, ургамлын үндэс,
хуучин самар, шоргоолж зэргийг иддэг аж. Харин зуны эхэн үеэр тэд голчлон жимс жимсгэнэ,
үр, самар, ногоон ургамал, шавьж, загас, заримдаа сэг зэмээр хооллодог байна. Ингэж тэнхээрч авахын зэрэгцээ идэш тэжээл хомсдолтой тохиолдолд хандгай,
зэрлэг гахай, бор гөрөөс, халиун буга, хүдэр барьдаг байна. Эргээд зуны сүүл, намрын
эхэн үе ирэхэд гол төлөв ургамлаар хооллох бөгөөд янз бүрийн үр жимс, самар, ургамлын
үндэс иднэ. Монгол Алтайд хүрэн баавгай огдой, тарвага бусад мэрэгчдээр хооллох
нь ч бий.

Монголчууд
баавгайг хэдий хүчтэй ч тун найрсаг амьтнаар төсөөлж ирсэн нь их ойр байсныг илтгэнэ.
Өвгөн анчид өнчирсөн бамбарууш морьтой хүн дагаад бөмбийтөл цогидог, ядрахаараа
уйлдаг, нулимсаа арчдаг гэж ярьсныг ам дамжин ярьдгаас үзвэл хүнд
нэлээд элэгтэй мэт. Харин багагүй Холливудын кинонд харуулснаас ч үүдэлтэй юу сүүлийн
үед догшин хэрцгий авиртай мэт төсөөлөл бий болоод байгаа. Тэгвэл монгол хүрэн баавгай
тун ч дөлгөөхөн зан ааштай амьтан аж.

Хүн рүү довтлох
нь маш ховор бөгөөд зөвхөн үр төлд нь аюул тохиолдох үед л догшин авир гаргаж, хойд
хоёр хөл дээрээ босч сүрийг үзүүлдэг байна. Харин америкийн хар болон сибирийн хүрэн
баавгай догшин зан авиртай аж. Үр төлөө хамгаалах гэснээс баавгайг муухан ээжээс
дээр гэсэн утгатай яриа олон оронд байдаг юм билээ. Дэлхийд найман төрлийн хүрэн
баавгай байдаг. Ихэнх нь дунджаар 25 жил насалдаг. Харин өнгөрсөн жилийн намар Оросын
Санкт-Петербург хотын амьтны хүрээлэнд үхсэн 35 настай “Варвара” баавгайг “Дэлхийн
хамгийн урт насалсан хүрэн баавгай” хэмээн тус улсын эрдэмтэд зарлаж байв.

Хүрэн баавгай
Өмнөд туйл болон Австрали тивээс бусад газар тархсан байдаг. Эмэгчин баавгай 3-8
насандаа үржилд орж эхэлнэ. Нас бие гүйцсэн эвшийн биеийн урт 180-240 см, сэрвээний
өндөр 90-150 см орчим, хойд тавхайн урт 13-30 см, сүүлний урт 6-21 см аж. Бие гүйцсэн
эр баавгай 140- 400 кг, эм нь 100-210 кг жинтэй байдаг. Хүрэн баавгайн үс урт, сахлаг,
зөөлөн байдаг. Чих нь богино, дугуйвтар. Өнгө хувирамтгай боловч ихэвчлэн хүрэн
байдаг байна. Хөл, нуруу, хажуу тал хар хүрэн өнгөтэй. Хүрэн баавгай хүчирхэг хумстай
бөгөөд урд хөлний дунд хурууны хумс 80 мм хүрдэг. Сүүл нь жижигхэн тул бараг биеийнхээ
үснээс цухуйдаггүй.

Манай оронд
Хөвсгөл, Хэнтийн нурууны зүүн бие, Монгол Дагуурын хээрийн Улз, Онон гол, Монгол Алтайн баруун хойд хэсэг, Их Хянганы салбар уулс зэрэг тайга, ойт
уулсаар хүрэн баавгай тархжээ. Гэвч хүрэн баавгай өөрсдийн үндсэн тархац нутгаас
130-200 км хол зайтай Дорнод Монголын уулын хээр, голын хөндийд хааяа нэг тохиолддог
байна. Хүрэн баавгайн үндсэн амьдрах орчин нь салхинд унасан мод,
намаг балчиг, ойн цоорхой бүхий бөглүү, шигүү ой юм. Хавар, зуны улиралд өндөр өвс,
буттай амрах газар, ойролцоо усан сан, ойн цоорхой бүхий голын хөндий, уулархаг газарт байршдаг. Монгол Алтайд жижиг бут сөөгөн шугуйтай хадархаг
газарт тохиолдоно. Ичээ засах газраа бүдүүн унанги мод, эсвэл хадны хуурай хүнгэд
сонгож, хуурай хагд өвс, хөвд, мөчир зулж дэвсдэг.

Хүрэн баавгай
гол төлөв намар аравдугаар сард ичнэ. Идэш тэжээл элбэгтэй жил бол арваннэгдүгээр
сард ичдэг аж. Ингээд гуравдугаар сард заримдаа бүр тавдугаар сард ч ичээнээсээ
гардаг байна. Ерөнхийдөө түүний ичих нь байгаль цаг ууртай салшгүй холбоотой. Ороо
нийллэг нь зургадугаар сараас долдугаар сарын хооронд болно. Эвш хээлээ 180-220
орчим хоног тээж, ичээндээ байх үедээ буюу нэг, хоёрдугаар сарын хооронд нэг, голдуу
ихэр, хааяа дөрөв хүртэл тооны бамбарууш гаргадаг аж. Бамбарууш
төрөх үедээ 350- 500 гр жинтэй, нүдээ нээгээгүй, нүцгэн байдаг. Нэг эсвэл 2-3 жил
өнжиж төллөнө. Хүрэн баавгайн эрэгчин нь таван нас хүрч үржилд орно.

Шинжлэх ухааны академийн Биологийн хүрээлэн 1986 онд манай оронд ойролцоогоор, 500 орчим
хүрэн баавгай бий гэж тооцоолжээ. Ерөнхийдөө тоо толгойг нь харуулсан дэлгэрэнгүй мэдээлэл гаргахад тун ч хүндрэлтэй байдаг гэнэ. Бусад амьтантай
харьцуулахад хүрэн баавгайн тоо толгойд байгалийн хүчин зүйл нөлөөлөх нь бага. Харин
Монголын ихэнх ойт бүс нутгийг хамарсан их хуурайшилт, гантай байсан 1988 оны үед
Төв, Хэнтий, Сэлэнгэ аймгийн нутагт өлсгөлөн баавгайтай учирсан 103 тохиолдол бүртгэгдэж, хот сууринд орж ирсэн хоёр тохиолдлын нэг нь нийслэл Улаанбаатар
хот байсан байна. Тэдгээрээс 47 баавгайг орон нутгийн хүмүүс агнахад бүгд маш туранхай,
зарим нь дотор өөхгүй байсныг судлаачид тэмдэглэн үлдээжээ.

Сүүлийн жилүүдэд доньд, сарвууг нь худалдаалах зорилгоор авахын тулд хууль бусаар агнах явдал ихэссэн
гэдгийг Дэлхийн байгаль хамгаалах холбоо анхааруулж байгаа юм билээ. Манай орны
хувьд уулын тагаар нүүдэллэж явдгаас ч уу, уг амьтантай хамгийн их холбогдож агнахын
зэрэгцээ дээдэлж хүндэлдэг нь цаатангууд. Цаатнууд тэдний мах болон арьсыг нь ашиглах
зорилгоор агнах нь элбэг.

Цаатан түмний дунд хүрэн баавгайн
талаар домог хууч их. Тэдний нэгэнд нь Куйдусун нутагт нэгэн зоригт анчин эмэгтэй
байсан тухай гардаг. Куйдусун гэдэг нь хүйтэн ус гэсэн үг бөгөөд их хүйтэн горхитой
газрын нэр аж. Нэг удаа анчин бүсгүй баавгайн анд явжээ. Багширсан их төгөл дундаас том эр баавгай гэнэт гарч ирээд дайрахад нь буудтал буу нь гацчихжээ.
Овсгоо самбаатай бүсгүй байсан тул буугаа хаяад цээжин биенийхээ бүх хувцсыг тайлж
нүцгэлэн, хоёр хөхөө баавгай уруу харуулан гараа дээш өргөн орилон үсэрч эхэлжээ.
Тэгэхэд том эр баавгай зогтуссанаа буцаад зугтаад явчихсан гэнэ. Ер нь тайгынхан
баавгайтай дайралдсан эмэгтэй хүн амьд гарч болдог хэмээн ярьдаг. Эмэгчин баавгайг
буудчихаад өвчихөд хөх дэлэн нь хүнийх шиг цээжиндээ байдаг, хүнтэй их төстэй тул
ахимаг анчид залуу анчдад харуулдаггүй гэлцэнэ.

Түүний дээр цаатнууд урцныхаа оройгоос
сохор номин баруун хөлөөс нь дүүжилсэн байх нь элбэг. Учир нь сохор номинг баавгайн
бэр гэдэг гэнэ. Хорхойтсон баавгай нүцгэн бэрээсээ ичээд урцанд орж ирдэггүй гэж
домнодог аж. Түүнчлэн хэрэв баавгай агнахаар буудсан бол хэсэг хүлээгээд нэг нь
очиж “Од нь бөхжээ” гэхээр бусад нь очдог байна. Үхжээ гэсэн утгатай үг аж. Тэд
алсан баавгайн толгой талд очин чихэнд нь “Алах гэж бус андуураад агначихлаа” хэмээн
шивнэдэг домтой. Махнаас нь шарж идэхийн зэрэгцээ тэнгэрт өргөнө. Мөн ацтай мод
олж тогтоогоод түүнийхээ ар талд баавгайнхаа толгойг цааш нь харуулан өлгөөд орхидог.

Хүрэн баавгайн эд эрхтэн ашигласан
домын ёслол ч их. Тухайлбал, баавгайн савраар жирэмсэн эмэгтэйг төрөхөд нь хэвлийг
нь илдэг. Ингэснээр аюул осолгүй амаржина гэж үздэг байна. Энэ домын
учир нь баавгайн өөрийнх нь хэрхэн зулзагалдагтай холбоотой. Баавгай өвөл огт сэрдэггүй
бөгөөд эвш дүн өвлөөр ичээндээ өөрөө ч мэдэхгүйгээр бамбаруушаа гаргачихдаг. Харин
хавар нь бамбаруушаа хараад гайхдаг гэлцэнэ. Тиймээс л савраар нь тулгар эмэгтэйн
хэвлийг илэх санаа гарсан болов уу.

Ардын анагаах ухаанд ч хүрэн баавгайн
эд эрхтэн их дурдагддаг. Тухайлбал, цус алдалтыг хүрэн баавгайн цөс тогтоодог гэж
үздэг. Цусыг нь халуунаар уухад дотор өвчин эдгэнэ. Цөс нь цус алдалтыг зогсоох,
шарыг дарах, хараа сайжруулах, нүдний дотор цус хурах өвчлөл эмчлэхэд тустай тухай
яриа элбэг. Түүнчлэн хүрэн баавгайн цөс ходоод, элгэнд бэтэг тогтож, цөс гадагш
цалгиж, цөсний ам алдран шараар бөөлжих, суулгах зэрэг өвчинд бусад эмийн ургамалтай
хавсран хэрэглэх талаар заасан олон зүйл бий.

Хүрэн баавгай дэлхий даяар тун ч ховордоод
буй амьтан юм. Зөвхөн манай оронд ч бус Хятадын ардын анагаах ухаан, баавгайтай
орнууд элдэв дом, гоёл чимэглэл, зугаа цэнгэлийн зорилгоор агнасаар
дэлхийн улаан номонд оржээ.

Тиймээс ч Монгол Улсын Засгийн газрын
2012 оны долдугаар тогтоолоор баталсан ховор амьтны жагсаалтад бүртгэж агнахыг хориглосон байдаг . Хан Хэнтийн тусгай
хамгаалалттай газраас хүрэн баавгай агнаж, эрхтнийг нь зарсан хүмүүст ноднин чанга дэглэмтэй хориход дөрвөн жил хүртэл хорих ял о н оож байл а
а. Түүнчлэн хэрэв хууль бус агнуур гэдэг нь нотлогдсон тохиолдолд хүрэн баавгайн
үнэлгээ 13-15 сая төгрөг байдаг байна. Зөвхөн хүрэн баавгайг агнасан хүн ч биш,
тухайн үед дэргэд нь байсан хүмүүс ч хуулийн хатуу хариуцлага хүлээдэг.

Олон нийтийн сүлжээгээр хүрэн баавгай агнаснаа гайхуулан зургаа байршуулсан. Эсвэл хэн
нэгэн нь баавгай агнасныг бусдадаа харуулах зорилгоор өөрийн цахим хуудсанд тавьсан
олон тохиолдолд өнгөрсөн хэдэн жилийн хугацаанд эрүүгийн хариуцлага тооцжээ. Нэг
үгээр баавгай агнасан явдлын гэрч болсон хүмүүс ч өндөр ял зэм хүлээдэг гэсэн үг.
Гэвч баавгайн олон арван соёо, савар хилээр гаргахыг завдсан гэмт хэргүүд өнгөрсөн
жилүүдэд нэлээд их гарсан юм. Хөвчийн эзэн хүрэн баавгайн талаар сонирхуулахад ийм
байна.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Нефть боловсруулах байгууламжийн ахлах оператор, ахмад инженер С.Зоригтбаатартай ярилцлаа.

-Зүүнбаян дахь газрын тосны ордыг хэдэн онд олж нээсэн бэ, мөн хэдэн оноос ашиглаж эхэлсэн бол?

-Монголд газрын тосны хайгуул 1938 оны үеэс ЗХУ-ын хүч хөрөнгөөр зурагчлалын хэмжээнд хийгдэж байсан. Эх орны дайны үед завсарласан юм. 1946 оны сүүлчээс Дорноговь аймгийн нутагт хайгуулыг дахин сэргээж Зүүнбаянгийн пойл, Дунд баянгийн пойл, Дэнгийн цагаан овооны пойл зэрэг олон талбайд эрчимтэй ажилласны үр дүнд Зүүнбаянгийн сав газрын нефтийн ордуудыг тогтоосон юм. 1949-оны дөрөв, тавдугаар сараас ЗХУ-н хэсэг мэргэжилтэн Зүүнбаянд ирж хөрсний болон цулийн нягтрал, үйлдвэрийн даац, газрын байршлыг нь судлан үйлдвэр байгуулахад тохирох газар гэж сонгож байв. 1949-оны наймдугаар сард тэрхүү тогтоогдсон газарт нефтийн үйлдвэр барьж ЗХУ-ын төрөл бүрийн мэргэжилтэн, ажилтан, ажилчид болон дайны үед Германд бууж өгсөн 505-р ангийн гэх хоригдлууд ирж орон сууц, үйлдвэрийн шугам сүлжээний шуудууг бэлтгэж, үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг байрлуулсан. 1952 оны 12 дугаар сарын 25-нд Маршал Чойбалсан ирж цооногийн асаах товчлуурыг дарж ажиллуулснаар Монгол Улс газрын тосны үйлдвэртэй болж, дэлхийн газрын зурагт газрын тосны үйлдвэртэй гэж тэмдэглэгдсэн түүхтэй.

-Үйлдвэрийг Монголчууд өөрсдөө хэзээнээс бие даан ажиллуулж эхэлсэн бэ?

-Тус үйлдвэр нь 10 шахам үйлдвэрийг дотроо багтаасан 1000 шахам ажилчин албан хаагчтай, эмнэлэг, сургууль тэргүүтэй бүх үйлчилгээний төвүүдтэй болж, 1957 оны намрыг хүртэл ЗХУ-н харьяаны үйлдвэр байлаа. 1957 оны долоо наймдугаар сараас уг үйлдвэрийг Монгол Улс хүлээн аваад үндэсний мэргэжилтэй боловсон хүчнээр хангах бодлого боловсруулж, ЗХУ-д анхны оюутан Цагаанхүүгийн Багмид суралцан таван жилийн дараа улаан дипломтой төгсөн нефтийн анхны Монгол инженер болж байлаа. Багмид гуайн араас дотоод, гадаадад нефтийн дээд сургууль төгссөн өндөр боловсролтой, удирдан зохион байгуулах чадвартай, үндэсний олон сайхан инженерүүд жил дараалан ирж нутаг орныхоо баялагийг өөрсдийнхөө оюун ухаан, ур чадвараараа боловсруулж эхэлсэн. Эдгээр инженерүүд нь үйлдвэрээ үндэсний мэргэжилтэй залуу ажилчдаар хангахын тулд үйлдвэр дээр төрөл бүрийн мэргэжлийн сургалтын төв байгуулж, зэргэлдээх аймгуудаас залуучуудыг элсүүлэн авч мэргэжил эзэмшүүлэж байсан нь үйлдвэрийн жигд ажиллагааг хэвшүүлэх, улсын төлөвлөгөөт даалгаврыг цаг хугацаанд нь тогтмол биелүүлэх, уралдаанд үргэлж дээгүүр байр эзлэхэд нь ихээхэн үр өгөөжтэй, чухамдаа манлайлагч үйлдвэр болж байлаа.

-Тухайн үед тус үйлдвэр хэр үр бүтээлтэй ажиллаж байв?

-Тухайн үед нефть боловсруулах заводод 10 орчим бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байснаас бензин, дизелийн түлш, мазут, кокс зэрэг бүтээгдэхүүн нь таваарын бүтээгдэхүүн болж дотоодынхоо зохих хэрэглээг хангадаг, бусад бүтээгдэхүүн нь дотооддоо дахин боловсруулалтад ордог байв. Тус завод нь хоногт 70 орчим тонн бензин, 80 орчим тонн дизель түлш, боловсруулдаг байлаа. Зүүнбаянд үйлдвэрлэсэн бензинээр Дорноговь, Өмнөговь, Хэнтий, Сүхбаатар аймгууд болон Гурван тэс, Эрдэнэдалай, Хэрлэн, Баян-Улаан, Хар айраг, Зүүнбаян, Түмэнцогт зэрэг улсын колонктой газруудыг дангаараа ШТМ-аар хангадаг байсан билээ. Зүүнбаянгийн үйлдвэрт маршал Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал, Ж.Самбуу, Төв хорооны Цэнд, Рагчаа, Дамдин зэрэг нам төрийн удирдлага байнга ирж зөвлөгөө өгдөг байсан. Ийм л хөдөлмөр бүтээл өрнөсөн сайхан үйлдвэр говь нутагт сүндэрлэж говийн ард олны амьдрал ахуй, сурч боловсроход нь ихээхэн үр нөлөөтэй байсныг бид сайн мэднэ.

-Тэгвэл яагаад энэ нефтийн үйлдвэр хаагдсан юм бол?

-Тэр үед ЗХУ-ын Буриадын нутагт нефтийн томоохон орд газар илэрч түүнийгээ түшиглэсэн газрын тосны үйлдвэр байгуулж, манай нефтийг чанар муутай гэж худлаа шалтаг заан их гүрний дээрэнгүй үзлээр өөрсдийнхөө нефтийг манай үйлдвэрт шахаж өгөх болсон. Зарим үед маш олон вагоноор ирж агуулах савны хүрэлцээгүйгээс их хэмжээний торгууль төлөөсөнд орох эс бол олон хоногоор тасарч үйлдвэрийн жигд ажиллагааг алдагдуулж сул зогсолтод орох, төлөвлөгөө даалгаврыг тасалдуулах зэргээр хүндрэлтэй байдаг байсан. Ийнхүү дарамт шахалтаас болж манай үйлдвэр өрөмдлөг контор монтажийн байгууллага, хайгуулын анги салбараа татан буулгаж олон сайхан мэргэжилтэй залуусаа халж байв. Ер нь чухал үйлдвэрийн гол түүхий эдийг гадаадаас авна гэдэг нь хараат байдлаа улам лавшруулдаг юм байна гэдгийг ахмад нефтьчин бид яс махандаа тултал мэдэрсэн.

-Энэ онд Засгийн газар Зүүнбаянд газрын тосны үйлдвэр байгуулах тухай тогтоол гаргасан. Үүн дээр таны бодол, бас бусад хүн ямар хандлагатай байх шиг байна?

-Энэ оны гуравдугаар сард Засгийн газар эх орноо шатахууны хараат байдлаас чөлөөлөхийн тулд тал хээрийн бүсэд буюу Тамсагт, говийн бүсэд буюу Зүүнбаянд газрын тосны үйлдвэр байгуулах тухай 113-р тогтоол гаргасан нь зөв шийдэл болсон юм. Манай улс шатах тослох материал болон эрчим хүчний талаар олон жил дараалан харь гүрний хараат байдалд явснаар улс орны хөгжил, үндэсний аюулгүй байдалд тийм ч сайн нөлөө үзүүлж ирээгүй нь ойлгомжтой. Гэтэл өндөр настан Т.Намжим дээрх 113-р тогтоолыг үндсээр нь эсэргүүцэж байгаа бололтой. Тэрээр их хурал болон Засгийн газрын шийдвэрээр Дархан-Уул аймагт газрын тосны үйлдвэр барих тогтоол удаа дараа гарсныг энэ Засгийн газар, Д.Эрдэнэбат сайд үгүйсгэлээ гэжээ. Энэхүү 113-р тогтоолд хуучин Засгийн газар УИХ-ын шийдвэрийг хүчингүй болгов гэх юмуу, Дархан-Уул аймагт газрын тосны үйлдвэр барихыг хориглосон ганц ч үг үсэг байхгүй билээ. Дархан-Уулд газрын тосны үйлдвэр байгуулж болно л доо. Гэхдээ Дархан-Уул аймагт техник эдийн засгийн үндэслэл бүрдсэн гэж бичээд байгаа ч хөрс нь бохирдсон Хонгорт үйлдвэр байгуулах гээд байна. Хонгорт байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээ байгаа юмуу.

-Дархан-Уул аймагт биш Зүүнбаянд газрын тосны үйлдвэр барих ёстой гэж зүтгээд байгаа чинь ямар учиртай юм бэ?

-Зүүнбаянд 1949 онд ЗХУ-ын мэргэжилтнүүд ирж иж бүрэн үнэлгээг бүгдийг хийсэн. 1970 оны үед БХЯ Зүүнбаянд төгс бүрэн механикжсан мото буудлагын дивиз байгуулахдаа ч бас дахин үнэлгээнүүдийг хийсэн. 1990 онд олон улсын газрын тосны чичирхийллийн хайгуулынхан ирж мєн үнэлгээнүүд хийсэн. 2000 оны үед Хятад улсын мэргэжилтнүүд орчны судалгааг бүрэн хийсэн ба ахмад нефтьчин бидэнтэй хүртэл уулзалт хийж байсан юм. Зүүнбаянд ийм ийм өндөр түвшинд хийгдсэн судалгаа үнэлгээ байгаа, Харин Дархан-Уул аймгийн Хонгорт ар өврийн хаалгаар олсон ойр зуурын үнэлгээ байж болох талтай. Зарим нэг хїн тухайлбал доктор Т.Намжим Дархан-Уул аймагт байгуулна гэж төр засаг, салбар хариуцсан сайдын шийдвэрийг эсэргүүцэж өөрийнхөө үзэл бодлыг тулгаж байгаа нь тийм ч таатай биш байна.

Зүүнбаян одоо Ази, Европыг холбосон төмөр зам, олон улсын авто замын сүлжээнд холбогдсон. Багануурын өндөр хүчдэлд холбогдож 2014 онд ашиглалтад оруулсан боломжийн хүчин чадалтай дулааны сүлжээ, цэвэр усан сантай, тохилог орон сууц элбэгтэй, 900 хүүхдийн багтаамжтай 12 жилийн дунд сургууль болон цэцэрлэгтэй, 150 ортой цэргийн эмнэлэг байсан барилгын багахан хэсэгт нь одоо сум дундын эмнэлэг ажиллаж байна. 650 хүний суудалтай гурван давхар тохилог соёлын төвтэй, таримал мод цэцэрлэгээр хүрээлэгдсэн цэнгээнт бүжгийн талбай бүхий 0,60см-4 метрийн гүнтэй хиймэл нуур зэрэг байгууламжтай, одоо цагийн нийгэм, иргэдийн эрэлт хэрэгцээг хангахуйц тохилог сайхан тосгон үйлдвэрлэгчдээ хүлээж байна. Ахмад нефтьчин бид болон Зүүнбаянгийн иргэд төр засгийн түшээ нарын боловсруулсан Зүүнбаянд газрын тосны томоохон үйлдвэр байгуулах 113 дугаар тогтоолыг дэмжиж байна. Д.Эрдэнэбат сайдыг Зүүнбаянгийн үйлдвэр байгуулах газартай танилцахыг урьж байна.

Ө.Манлай

Дайчин жонон вангийн хошууныхан Богд Жавзандамбад хатан өргөмжилсөн хадам хошууны хувьд тус хошууг алба гувчуураас зарим талаар хөнгөвчилж, отгийн зохион байгуулалтад оруулсан байж болохоор байна” хэмээн түүхийн шинжлэх ухааны доктор Д.Гомбосүрэн дүгнэсэн байна лээ. Эх дагинын нутаг хошууныхан Богдын шавь тамгатай хутагт нарын шавь нарын адил отгийн захиргаатай байсан бөгөөд ард олон нь төрийн албанаас чөлөөлөгддөг байсныг бодоход нэлээд эрх дархтай хатан байсан бололтой.

Наймдугаар Богд Жавзандамбыг Амарбаясгалант хийдэд 1900-гаад оны эхээр залрахад Сэцэн хан аймгаас Засаг Түмэнтогтох гүн хатантайгаа бараа болж явжээ. Замын уртад залуу Богд, хатны аягач Ц.Дондогдулам нар танилцан дотноссон гэдэг. Түүнийг зарим эх сурвалжид Богдын дотны нөхөр бэйс Цанлигдоржийн бага эхнэр байсан гэх нь ч бий. 1902 оны зуны сүүл сард Богд гэгээн Дондогдуламтай хуримлаж, түүнд эрх цагаан дарь цол өргөмжилжээ. 1903 онд Эх дагинын аймгийг байгуулж, 4700 гаруй лан мөнгөөр дугана хашаа байшин бариулжээ. Богд хаан ширээнд суусан үеэс Дондогдулам цагаан дарь хатныг Улсын эх дагина болгон өргөмжилсөн юм. Дондогдулам Богд гэгээнтэй 21 жил амьдраад 1923 онд 49 насандаа таалал төгссөн гэдэг. Дайчин жонон ван Цогбадрахын хатан эрх дарь Дэндэвдулам эх дагинын төрсөн дүү агаад гучаад оны дундуур өвчнөөр нас баржээ.Н.Цогбадрах “Би Богд Жавзандамба хутагтын эх дагинын дүүг эхнэр болгож авсан учир Дондогдулам хатан шүр сувд гэх мэтийн элдэв зүйл хайрлаж байсныг нарийн тодорхойлж чадахгүй боловч барагцаагаар 400 гаруй хувийн юм (1 хувь нь 30 төгрөгийн үл хөдлөх ба нэг адуу, нэг үхэр, 0.6 тэмээ, таван хоньтой тэнцэх хөдлөх хөрөнгөтэй тэнцдэг байжээ) болсон ба үүнээс цааш үрэгдсэн зүйл багагүй” хэмээн мэдүүлсэн нь үлджээ. Дондогдулам хатан төрүүлсэн хүүхэдгүй учраас дүү Дэндэвдуламынхаа хүүхдүүдэд ойр дотно байсан юм билээ гэж бидний зорьж очсон Т.Навчаа хэлсэн юм. Тэрбээр Хөвчийн жонон ван Цогбадрахын том охин Ашид Шийтэрийн төрүүлсэн ганц охин юм.“Хөвчийн жонон вангийн гурван Шийтэр гэж байжээ. Миний ээж Ашид Шийтэр, дунд эрэгтэй дүүг нь Лувсан- Шийтэр, бага охин дүүг нь Отгон-Шийтэр гэдэг байжээ.

Хөвчийн жонон ван Цогбадрах манай өвөө, харин бидний эмээ Дэндэвдулам гэгч нь Богд хааны хатан Дондогдуламын төрсөн дүү охин юм. Эмэг эх Дэндэвдулам 13 хүүхэд төрүүлснээс эндэх нь эндээд гурав нь л насанд хүрч насалцгаасан юм билээ” гэж тэр хуучлав. Дондогдулам хатан эрхнийхээ тоогоор 108 хүүхэд үрчилж авсан гэдэг юм хэмээн тэр бас сонирхуулав. Энэ талаар Ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа гуай сайн мэднэ. Тэр Дарханд ирэхдээ манайд зочилдог байлаа хэмээн Т.Навчаа эмээ хэлсэн.

Гучаад оны хэлмэгдүүлэлт Богдод ойр байсан хүмүүст хүндхэн тусчээ. Богдын шадар сайд, Цэргийн хэргийг бүгд таслан шийтгэх яамны тэргүүн сайд байсан Н.Цогбадрахыг гурван удаа баривчилж, суллаж хот хөдөөд байсан хөрөнгийг нь хоёр удаа хурааж, эцэст нь буудан хороожээ. Цогбадрахын дүү бүсгүйн хөвүүн С.Навааны дурссанаар хотын гэрээс нь 20 гаруй тэрэг, хөдөөгийн гэрээс нь 10 орчим бүгд 40 тэмээн тэрэг хөрөнгө хураасан ажээ. Тухайн үед даншиг наадамд түрүүлсэн хээр азаргыг Цогбадрах ноён 40 хомтой тэмээгээр худалдан авсан гэдэг. Ноёны буянаас үлдсэн хээр азаргыг Хэнтий сумын даргаар олон жил ажилласан Д.Жамъяанжав коммунаас салгаж үлдээгээд олон сайхан хурдан хүлэгтэй болжээ хэмээн түүхч Д.Гомбосүрэн “Хөвчийн жонон ван Цогбадрах” номондоо өгүүлжээ. Харин морины эзэнд аз тохиосонгүй.Хожим 1996 онд Н.Цогбадрахыг цагаатгасан байдаг.

Н.Цогбадрах ноёны ганц хүү Лувсаншийтэрийн охин Нарантуяа ийн дурсчээ.“Өвөг эцгийнд маань хүү тогтдоггүй байжээ. Аавыг маань төрмөгц хүрээний сайн зурхайч айлд гэрийн хатавчаараа өгч өсгүүлээд, гурван нас хүрэхэд нь буцааж авч хүүтэй болсон гэдэг. Аавыг маань улаан нялзрай байхад өсгөсөн зурхайчийн эхнэр Удвал эмээ маань төрүүлсэн үр хүүхэдгүй учраас аавд маш хайртай, үргэлж санаа тавьдаг байжээ. Өвөг эцэг Цогбадрах төрийн өндөр алба хашдаг учраас цаг зав муутай, аав маань өсгөсөн ээж Удвалын асрамжинд байсан бололтой. Аавыг 16-17 настай байхад Удвал эмээ үеийн хүүхнүүддээ “Хүүгийн маань аав баригдаад хоригдож байгаа гэнэ” хэмээн ярихыг аав сонсчээ. Удвал эмээ аавыг дагуулаад өвөг эцгийг маань эргэж шоронд хэд хэд очсон гэдэг. Гэсэн ч бараг уулзуулдаггүй байжээ. Аав маань өвөөтэй уулзахын хүслэн болж, өдөр болгон шоронгийн үүдээр эргэлддэг болжээ.

Гэтэл нэг өдөр нөмгөн дээлтэй өвөг эцгийг маань хоёр, гурван буутай цагдаа туугаад гарч ирж гэнэ. Аав маань холоос барааг нь алдалгүй дагаж явсаар Тасганы овоон дээр ухсан нүхний хажууд авчрахыг холоос харжээ. Буутай хүмүүс бичиг гаргаж уншаад, аавыг нь буудчихаж гэнэ. Энэ бүхнийг нүдээр харсан хүү нь цагаан цамцаа дэрвүүлээд, хоёр гараараа чихээ дараад буцаж гүйжээ. Маш их цочролд орж, чихэнд нь үргэлж буун дуу сонсогддог байсан гэж аав маань надад ярьсан юм. Аав маань амьд ахуйдаа “Энэ төр засагт би их гомддог” гэж ярьдаг байж билээ” …

Охиных нь хэлснээр бол Цогбадрах ноёны ганц хүү сургууль соёлын мөр хөөгөөгүй ч хурц сэргэлэн ухаантай хүн байжээ. Хэвлэх үйлдвэрийн үсэг өрөгчөөс цехийн мастер, тоноглолын фабрикийн дарга байгаад 1957 онд Зүүн хараад шилжин амьдарч мод боловсруулах үйлдвэрт бригадын дарга хийж байгаад 1972 онд өвчнөөр өөд болжээ. Дөрвөн хүү, дөрвөн охинтой хүн байжээ.Харин Цогбадрах ноёны Их Шийтэр буюу том охин нь (1915-1994) бага залуугаасаа хуулийн байгууллагад бичээч, нарийн бичгийн дарга хийж байжээ. Түүний төрүүлсэн ганц охин Т.Навчаа өдгөө Дарханд амьдардаг өндөр настан.Хөвчийн жонон вангийн Бага Шийтэр буюу отгон охин нь (1923-1997) бичиг үсгийн багшаар олон жил ажилласан гэнэ. Өргөмөл ганц хүү нь Зүүнхараад амьдардаг ажээ.

Т.Навчаа эмээ залуудаа сайхан байсан болов уу гэмээр толиотой эмэгтэй байлаа. Богдын хатны өнгө зүс удамшсан юм болов уу гэж бодогдсон ч тэр өөрийгөө “Аавтайгаа адилхан” гэсэн л дээ. Түүний ээж, Цогбадрах ноёны том охин Ашид Шийтэрийг 1939 онд Шүүх яаманд нарийн бичиг, бичиг хэргийн эрхлэгчээр ажиллаж байхад нь “Феодалын хүүхэд” гээд ажлаас нь хална гэхээр нь овгоо хасч Цог болгоод нэрээ товчлон Шийтэр болгосон гэнэ лээ.“Дараа нь Цогбадрах өвөөг баривчлагдахаар нь ээж маань миний эцэг Төмөртогоотой суугаад, аавын томилогдсон Нисэх рүү шилжсэн гэнэ билээ. Миний аав Б.Төмөртогоо 1962 онд Дарханд Гадаадын мэргэжилтэнд үйлчлэх товчооны даргаар ирсэн. Тэр үед би 18 настай байлаа. Ээж маань худалдагч, дэлгүүрийн дарга байгаад тэтгэвэртээ гарсан.

Би тэр үеийнхний нэрлэдгээр Орос сургуулийн комбинатад цахилгаан мотор ороомгийн курст суугаад мотор ороогчоор ажиллах болсон.Цехдээ дандаа орос мэргэжилтнүүдтэй ажилладаг байлаа. Оросуудтай олон жил хамт ажиллаад ах дүүгээс ялгаагүй болсон. Хоол хүнсээ сонгох, тохируулах, ялангуяа эмийн ургамал хатааж ашиглах талаар тэднээс их юм мэдэж авсан” гэж эмээ ярилаа. Тэрбээр жил бүр Тарнийн амралтанд амрангаа эмийн ургамлуудаа түүж авдаг ажээ. Эмээ нохойн хошуу, боролзгонын шар цэцэг, долоогонотой цайгаар дайлсан. Гүзээлзгэнийн навчийг түүж сүүдэр газар хатаагаад, усанд буцалгаж уухад даралт их бол 120-д буулгадаг, даралт бага үед 80 дээр аваачдаг гэж тэр сонирхууллаа. Эмийн ургамал хатаагаад зах дээр зардаг хүмүүст эмээ сүжиггүй. “Сүүдэр газар хатаах ёстой юмыг наранд хатаагаад, нарны хордлого болгочихдог” гэсэн.

Эмээ өдгөө дал гарч байгаа ч шашин шүтлэггүй гэнэ. “Цогбадрах өвөө хэд дахин баригдсан болохоор ижий лам үздэггүй байсан” гэсэн л дээ.Навчаа эмээгийн орос мэргэжилтнүүдээс сурсан өөр нэг эрдэм нь хутга урлах аж. “Сайн хутга хийгээд, Мах комбинатад очиж тууварчдад хониноос өгдөг байсан” гэнэ.“Зөөлөн нь хатуугаа иддэг гэдэг. Хутгаараа гурил, талх зүсч мохоогоод байдаг. Талх зүсдэг хөрөө гэж байдаг” хүүхдүүддээ их үглэдэг юм гэж эмээ хуучиллаа. Эмэгтэй хүнд ахдахаар мотор төмөртэй ноцолддог ажилтай байсан тэрбээр мэргэжлийн өвчний тухай ч хуучилж амжлаа. “Нэг өглөө босоод ирэхэд шүднүүд угаараа хөхөрчихсөн нь зэсийн хордлогын шинж” гэнэ. Хуучны түлээний гар хөрөөгөөр хутга хийхэд насны юм болдог л гэнэ.

Тэднийд хуучны эд зүйлс байдаг эсэхийг сонирхвол “Ээжийг маань мэндлээд гурав хонож байхад Цогбадрах өвөө маань урт наслахын бэлгэдэлтэй хаш тэмээг өлгийд нь зүүж өгсөн юм гэнэ билээ” хэмээн сонирхуулсан. Навчаа эмээ дөрвөн хүүхэдтэй. Дөрвөн ач, зургаан зээтэй болжээ. Богдын хатан Дондогдулам үр хүүхдийн мөрөөсөл болсон эмэгтэй байсан талаар зарим судлаачид өгүүлдэг. Хэдийгээр тэр эрх мэдэлтэй хатан байсан ч хүүхэд төрүүлж, эх болох эгэл мөрөөдлөө хэзээ ч биелүүлэх тавилангүй байлаа. Богдыг удам залгамжлах үр хүүхэд нь бус хойд дүрээр нь тодруулдаг уламжлалтай байсан учраас нэгэн эмэгтэйн жирийн хүсэл биелэх боломжгүй байж. Хүрээний лам нар Дондогдуламыг хүүхэдтэй болгуулахгүй гэж хараал хийдэг байсан гэж зарим судлаач өгүүлсэн байдаг. Харин Богдын хатны төрсөн дүүгийн удам судрын түүх иймэрхүү. Хатан үнэхээр хүүхэд төрүүлсэн бол ээдрээтэй хувь тавилантай хүнийг хорвоод үлдээх байсан бус уу.

Б.Янжмаа

Налайх
хотын захирагч Ш.Хаантай ярилцлаа.

-Ямартай
ч Налайх хот анх удаа захирагчтай боллоо. Зарим байгууллага, газруудаа дүүргээс
салгаж хотод харьяалуулах гээд ажил ихтэй явна гэж дуулсан. Ажил нь хэр цэгцэрч
байна вэ?

-Урд нь
Налайхыг хот болгох хэд хэдэн шийдвэр гарч байсан юм билээ. Ийм
шийдвэр гарч байсан ч Налайх маань дүүрэг байсаар байсан. Тэгвэл өнөөдөр хот
болчихлоо. Бид ч гэсэн хотын иргэд болсон. Налайх хотын иргэд хотын үндсэн
дүрмээ өөрсдөө баталж, Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тогтоол гарч
Налайх маань хот болж захирагчаа сонгосон үйл явц нь анх удаагийнх болсон. Одоо
харин цаашдаа ямар бүтэц зохион байгуулалтаар, хэрхэн яаж ажиллах вэ, ажлын
албаа байгуулах гээд л ажил ихтэй л явж байна.

-Дүүргийн
Засаг дарга, хотын дарга хоёрын ажил үүргийн хуваарилалт хэрхэн явагдах вэ.
Налайхын Засаг дарга ямар үүрэгтэй, та ямар үүрэгтэй, ямар асуудлуудыг шийдэх
юм бэ. Дүүргийн төсөв, хотын төсөв гээд тусдаа байх уу. Хотын захирагчийн ажлын
алба ямар үүрэгтэйгээр цаашид ажиллах вэ?

-Хуульд
Засаг дарга, хотын захирагчийн эрх мэдэл, хэм хэмжээг тодорхой тусгаад өгсөн
байгаа. Тиймээс бид хуулийн хүрээнд л ажиллах учиртай. Налайхыг хот шиг хот
болгохын төлөө хамт ажиллах бүх хүмүүстэй ойлголцож, хамтраад ажиллаад явах
ёстой гэж би үзэж байгаа шүү. Налайх хот болж байгааг зарим нэг хүмүүс
ойлгохгүй байгаад байх шиг байна.

-Харин
хаа хаанаа ойлголт тааруу, мэдээлэл хомс байх шиг байна?

-Дүүргийн
засаг дарга, хотын захирагч хоёрын ажил үүргийн хуваарийг давхардуулахгүй байх,
ажлын албаны бүтэц зохион байгуулалт нь ямар байх талаар бид ажиллаж байна.

Төрийн үйл ажиллагааг дүүргийн Засаг дарга, Налайх хотын
аж ахуй, бүтээн байгуулалт, хөгжлийн ажлыг Хотын захирагч хийнэ. Мэдээж Засаг
дарга, Хотын захирагч хоёрын цаад зорилго бол Налайхын хөгжлийн төлөө. Бид
хамтарч холбоотой ажиллах нь мэдээж ойлгомжтой. Угаасаа Налайх хотын үндсэн
дүрмэндээ дүүргийн Засаг даргатай Хотын захирагч нь хотын нийгэм, эдийн засгийг
хөгжүүлэх төрийн бодлого мөн төрийн ажлыг уялдуулах гээд олон асуудлаар хамтарч
ажиллина гээд заагаад өгчихсөн. Харин төсвийн тухайд Улс, нийслэлд төвлөрүүлдэг
татварын орлогыг Налайх хотдоо авч үлдэн хотын иргэд захиран зарцуулах эрх бий
болж байгаа юм.

-Та
мөрийн хөтөлбөртөө ямар асуудлуудыг шийдэхээр тусгаад байгаа вэ. Ерөнхийдөө
шийдээд явахад хүндрэл гарахаар байна уу?

-Миний
мөрийн хөтөлбөрийн хамгийн гол зүйл бол ажлын байр болон түүнийг дагасан
ажилгүйдэл. Өнөөдөр Налайхад маань тулгамдаад байгаа асуудлын нэг нь ажилгүйдэл
юм. Шийдээд явахад боломжгүй зүйл гэж байхгүй ээ. Жижиг дунд үйлдвэрийг олноор
бий болгож, үйлдвэрлэгч баялаг бүтээгчдийг бодлогоор дэмжинэ. Мөн хөрөнгө
оруулалтыг олноор татаж тэдэнд бизнес хийх таатай орчныг бүрдүүлж өгнө.
Ингэснээр ажлын байр нэмэгдэж ажилгүйдэл багасна.

-Таны
бүрэн эрх хэдэн он хүртэл үргэлжлэх вэ. Ирэх жил улсын хэмжээнд сонгууль болно.
Дараа нь Нийслэлийн сонгууль болдог. Тэр үед мөн сонгууль явагдах уу. Эсвэл
дөрвөн жилээ дуусгах уу?

-2019 он
хүртэл хотын захирагчийн бүрэн эрх хэрэгжинэ. Энэ хугацаанд би ирээдүйд хийх
ажлыг мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж ард иргэддээ танилцуулсан байгаа. Тийм ч учраас
Налайхын ард иргэд надад итгэж намайг сонгосон. Хэрэгжих ч боломжтой зүйлүүд
миний мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан байгаа. Би энэ бүх зүйлийг ажил хэрэг
болгож хотынхоо иргэдийн сайн сайхны
төлөө ажиллана. Бидэнд байгаа ажилгүйдлийг багасгах хамгийн ойрын бодитой зүйл
бол уурхай. Олон сая тонн нүүрс байна. Ажиллах боловсон хүчин Налайхад маань
хангалттай бий.

-Налайх
хотын ирээдүйг та хэрхэн хардаг вэ. Цаашид Налайх уурхайг түшиглэж хөгжих үү,
өөр нөөц боломж юу байна вэ?

-Налайх
дүүргийг өнөөдөр Нийслэлийн алслагдсан дүүрэг гэдгээр биш Налайх хот гэдгээр
хүн бүр харах хэрэгтэй. Манай Налайх чинь Нийслэлийн нутаг дэвсгэр дээрх
хамгийн ирээдүйтэй, их баялаг, газар нутагтай орчин үеийн аж үйлдвэржсэн хот
болон хөгжиж дэвших бүрэн боломжтой газар гэдгийг би дээр дурдсан. Хүн бүр нь
ажилтай, орлоготой, бизнесийн таатай орчин нөхцөл нь бүрдсэн, эрүүл саруул
иргэд, эрдэм боловсролтой хүүхэд багачуудаар дүүрэн тийм л бүтээлч, хөгжингүй
хот болно гэж харж байгаа. Мөн Тэрэлж, Горхи гээд Улаанбаатар хотод ойр аялал
жуулчлалын бүс манай Налайхын нутагт хамаардаг. Аялал жуулчлал ч гэсэн Налайхад
хөгжих бүрэн боломжтой. Цаашид хөгжих бүрэн боломжтой салбар гэж харж байгаа.
Налайх хот хөгжих маш олон гарц байна. Гэхдээ эхлээд бид эдийн засгийн асуудлаа
шийдэх хэрэгтэй үүний тулд яах вэ гэвэл Налайх хот маань өөрөө уурхайгаа түшиглэж
байгуулагдсан газар.

Өнөөдөр
ч, цаашид ч бидэнд байгаа эхний боломж бол нүүрсний уурхайгаа ашиглаж эдийн
засгийн сууриа бий болгох асуудал байгаа юм. Налайхын маань хөрсөн доор
хөндөгдөөгүй батлагдсан 50-60 сая тоннын
нөөц бүхий нүүрс бий. Уурхайн инженер хүний хувьд сайн хөрөнгө оруулагч сонгож
тогтвортой ажиллах нөхцөл бүрдүүлж, эхлээд уурхайгаа ашиглаж эхлэх ёстой гэж
үзэж байна. Жилдээ сая тонн нүүрс олборлоод байхад Налайхчууд бид хангалттай
ажил орлоготой, амьдралтай болно. Налайх бол нүүрсээ борлуулах бэлэн зах зээлд
маш ойр, автозам, төмөр замын сүлжээнд холбогдсон газар, хамгийн гол нь айл
бүрээс уурхайчид гараад ирэх хүний нөөц хангалттай бүрдсэн газар. Бид хотынхоо
эдийн засгийн тулгуурыг олсон байхад бусад нийгмийн асуудлаа төвөггүй шийдэх
боломжтой. Хүүхдүүдээ сайн сургуульд сургаж, эмч нартаа сайхан эмнэлэг байгуулж
өгнө, ахмадууддаа амралт сувиллыг нь байгуулаад өгчихнө. Цалин орлоготой газар
шинэ хорооллууд аяндаа босч, банк санхүүгийн зах зээл аандаа бий болдог жамтай.

-Таныг
хүмүүс аль нутгийн хүн бол гэж гайхан хүлээн авч байна. Төрсөн нутаг усныхаа
талаар танилцуулахгүй юу. Өмнө нь та хаана юу хийж байв?

-Манай
аав Шаравхаан гэж гавьяат уурхайчин хүн байсан. Аав маань Ховд аймгийн Булган
сумын хүн л дээ. Тэгээд Налайхын их уурхайд ажиллахаар болж аав анх Налайхад
ирсэн юм билээ. Ингэж л манайх гэдэг өрх айл Налайхтай салшгүй холбоотой болсон
юм. Миний хувьд 1962 онд Налайхад төрсөн.

-Налайхын
унаган хүүхэд гэсэн үг үү?

-Тэгэлгүй
яахав. Би чинь Налайх хотын унаган хүүхэд байхгүй юу. Манай Налайх ай даа мөн ч
сайхан нутаг даа. Энэ нутгаас л миний амьдралын бүхий л гараа эхэлж байсан юм.
Би 1983-1988 онд Украинд уул уурхайн инженер мэргэжлээр сургууль дүүргэж ирсэн.
Тэр цаг хугацааг эс тооцвол Налайхаасаа холдож үзээгүй л хүн. Сургуулиа төгсөж
ирээд шинэхэн уурхайчин уурхайд ажлын гараагаа эхэлж байлаа. 1997 он хүртэл их
уурхай тарах хүртэл уурхайд ажиллаж байсан. Их уурхайг тарсны дараа би “Янтарь”
ХХК байгуулж бизнес эрхэлж байгаад 2012 онд орон нутгийн сонгуулиар дүүргийн
ИТХ-ын төлөөлөгчөөр сонгогдож Налайхын ИТХ-ын тэргүүлэгчээр сонгогдон ажиллаж
байна. Тийм болохоор унаган нутгийнхаа төлөө чадах бүхнээ хийж ажиллана гэж
боддог шүү.

Э.ЭНХБОЛД

Америк дахь монголын шагайн салбар хорооны тэргүүн Улсын дэд мэргэн Б.Жавхлантөгстэй ярилцлаа.

-Та Америкт ажиллаж амьдраад нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Таныг тэндээ шагайн холбооны тэргүүнээр ажиллаж байгаа гэж сонссон. Монгол Улсын харцага хүн яагаад шагайнд орчихов оо?

-Би Америкт очоод 11 жил амьдарч байна. Америкт очоод хэдэн жил болж байсан чинь манай нэг дүү ирээд тэнд хүмүүс шагай харвадаг юм байна, хэдүүлээ очиж харвах уу гэсэн. Би ч тэгье гээд хоёр дүүтэйгээ очсон л доо. Паркад очсон чинь цөөхөн хэдэн хүн шагай харваж байсан. Анх сонирхоод шагай харваж үзлээ. Харвасан чинь сум нь хүрэхгүй, онох ч үгүй юм билээ. Би тэр хэдийгээ бодвол спортын хүн юм чинь “Та нар холбоо байгуулаад ажилладаг уу. Данс, санхүү байдаг юм уу” гэж асуусан. Тэгсэн “Бид холбоорхуу нэртэй гэхдээ яг нэр усаа авсан юмгүй. Данс байхгүй” гэдэг юм. Би хоёр дүүтэйгээ нийлээд бид гурав танай шагайнд нэгдэж ороод 50, 50 доллар хандивлая гэсэн. Нөгөөдүүл ч гэсэн бөөн баяр тэг тэг гээд шагайнд орж байлаа. Анх намайг очиход шагай тоглодог тав, зургаан хүн л байсан. Тэр дунд ороод шагай харваад эхэлсэн дээ. Жил гаран болж байсан овоо хэдэн хүн нэмэгдсэн шүү. Тэгээд ерөөсөө бүгдээрээ албан ёсны холбоо байгуулаад гэрчилгээ, тамга тэмдэгтэй болоод цаашдаа жаахан хөгжвөл яасан юм гэсэн санаа хэлсэн. Шагай тоглодог хүмүүс уриалгахан зөвшөөрсөн юм. Шагайнд нэлээд идэвхтэй А.Шижирболд гээд залуу бий. Тэр залуу Улсын баяраар Америкаас энд ирж шагай харвасаар байгаад одоо улсын гарамгай мэргэн цол авчихсан. А.Шижирболд Монголын шагайн холбоо руу утсаар ярьсан чинь дарга нь холбоо байгуулж болно гэсэн л дээ. Та нар хурлаа хий, бид гэрчилгээ, тамга тэмдэг явуулж болно гэсэн. Тэгээд тэндээ хурлаа хийж холбоо, салбараа байгуулсан юм. Бидэнд мэргэжлийн шагайн харвааг заагаад өгөх хүн байгаагүй. Б.Ганболд, А.Шижирболд хоёр л бидэнд шагай харвахыг зааж өгнө. Бусад нь юу ч мэдэхгүй таг хүмүүс. Гэхдээ бүгдээрээ шагайнд их идэвхтэй байсан. Тэгж байтал Америк дахь монголын шагайн салбар хороо гэсэн гэрчилгээ авч, шагайн холбооны дүрэм номыг авсан. Тэгээд намайг холбооны тэргүүн болгож байлаа. Одоо ч гэсэн холбооныхоо тэргүүнээр ажиллаж байна.

-Тэндээ шагайн харвааны цол олгодог уу?

-Бид холбооны гэрчилгээг нь авчихаар бүхэл бүтэн аймгийн статустай болчихож байгаа юм. Дүрэм номыг нь уншихаар бидэнд цол хэргэм авч болохоор байсан. Тэгэхээр нь Монголын шагайн харвааны холбоотой холбогдоод бид аймгийн статустай юм чинь цол хэргэм олгож болох уу гэхэд болно гэсэн. Цол хэргэм өгөх дүрмийг нь уншсан чинь бид чинь цөөхүүлээ шүү дээ. Тухайн үед гурав, дөрвөн л баг гардаг байлаа. Монголын шагайн холбооны дүрмээр явбал гурван жилийн дараа бүх хүмүүс аймгийн цолтой болчих гээд байсан юм. Тиймээс энэ зарчим бас болохгүй юм байна гэж үзээд өөрсдөө тэр зарчмыг бүр хатууруулсан. Хоорондоо ярилцаад цол олгох босгыг нь илүү өндөр болгосон л доо. Сүүлдээ үүнийгээ Монголын шагайн холбоогоор батлуулж авсан юм. Америкт Сан Франциско, Лос Анжелос, Чикаго хотод шагайчид байдаг юм. Тухайн үед Чикаго хотын шагайчид өөрсдөө шагайн холбоо гэсэн бичиг цаас авчихсан байсан. Хоёр газар цол олгох болоод бас жаахан буруудах маягтай болсон л доо. Тэгээд нөгөөдүүлтэйгээ уулзаад нэг холбоо болгоё гэж ярилцаад нэг холбоо болгосон. Одоо нэг холбоо болоод нэлээд хэдэн жил болж байна.

-Америкт шагайн харваа нэлээд хөгжиж байгаа юм аа даа?

-Америкт шагайн холбоо байгуулагдсанаас хойш сайхан хөгжиж л байна. Яг ч монгол шиг хөгжөөгүй л дээ. Гол нь зааж сургах багш нар их ховор байна. Гэхдээ нэг үеэ бодоход сайжирчихсан. Шагайн дүрэм номыг сайн уншина. Бид анх шагай тоглож эхэлж байхад дүрмээ сайн мэддэггүй байсан. нодлин уржнан Монголын шагайн холбоо хуралдаад удирдлагаа солиод шинэ дүрэм баталсан. Тэр дүрэм номноос нэлээдийг авсан. Манайд дүрэм номгүй хүн ховор. Багийн ахлагч нар бүгд дүрэм номтой. Номоо уншаад энэ дээр ингэж заасан байна гээд л үзчихнэ шүү дээ. Бүр дээр үеэс уламжилж ирсэн нарийн зүйлийг бид бараг мэдэхгүй. Одоо бол нэлээд суралцаж байна. Монголоос хүмүүс очно. Өөрсдөө ирж судална гээд хуучнаа бодвол бид илүү дээрдсэн.

Дээр нь Америкт амьдарч байгаа монголчуудын аварга шалгаруулах тэмцээнийг жилдээ нэг удаа хийдэг юм. Тэрийг хийгээд нэлээд олон жил болж байна. Энэ жил аравдугаар сарын 17-нд Чикагод болно. Энэ тэмцээнийг гол шагайчид байгаа газар буюу Чикаго, Сан Францискод жил жилээр ээлжилж хийдэг юм. Тэр тэмцээнээр монголоос өндөр цолтой шагайчид очдог. Монголоос шагайчид явахдаа их сайн дэглэмтэй янз бүрийн зөрчилгүй явдаг юм. Хүн үлдэж хоцорно гэж байдаггүй учраас ер нь жилд Америкийн визэнд орсон болгон нь гарчихдаг. Америкийн шагайн аварга шалгаруулах тэмцээн өнөр өтгөн сайхан болно шүү. Нэг багт зургаагаас есөн хүн байдаг юм. Тэмцээнд үндсэндээ 10-аад баг харвадаг. Энэ амралтын өдрүүдээр Баянгол дүүргийн 50 жилийн ойгоор очиж шагай харвасан. 12 баг оролцож байна лээ. Тэнд өөр дүүргийн хүмүүс орж байгаа шүү дээ. Ер нь шагайг тэр болгон харвая гээд харвачихдаг зүйл биш. Хөлбөмбөг, сагсанбөмбөгийг бараг хүн болгон л тоглож чадна шүү дээ. Шагайг бол чадахгүй, үүнд маш их хөдөлмөр хэрэгтэй. Шагайг Америкийн хэмжээнд нийтдээ 10-аад баг харвана гэхээр өндөр үзүүлэлт. Шагайчид Америкт хэдэн баг гардаг вэ гэж асуудаг, 10-аад байгаа гэхээр гайхдаг л даа.

-Америкт амьдарч байгаа монголчуудын аварга шалгаруулах тэмцээн жилдээ нэг удаа болдог учраас нэлээд дэг журамтай болдог байх даа?

-Тэгэлгүй яахав их дэгтэй болно. Өнгөрсөн жил Америкт шагай үүсч хөгжсөний 10 жилийн ой, мөн шагайн холбоо Америкт үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсний таван жилийн ой болсон. Тэр үеэр Дорноговь аймгийн шагайн салбарын хорооны тэргүүн Отгонбаяр ирсэн юм. Тэгээд энд шагай их сайхан хөгжиж гээд ирэх жилийн тэмцээнийг ивээн тэтгэхээ амалсан. Тэр тэмцээнийг зохион байгуулахад дор хаяж таван мянган доллар зарцуулагддаг юм. Тус шагайныхаа тэмцээнийг хоёр өдөр тэмдэглэдэг. Эхний өдөр нь зааланд багуудаараа тэмцээнээ хийсний дараа шагнал гардуулах ёслол болдог юм. Дараагаар нь хоол ундаа идээд, бүжиг болсны дараа тараад маргааш нь паркад цуглаж, монголчуудаараа хорхог хийж баярладаг. Ер нь манай үйл ажиллагааг Монголын шагайн харвааны холбооноос их дэмждэг. Манайх бас тэр хэмжээгээр нь нэлээд идэвхтэй үйл ажиллагаагаа явуулж жил бүр оны шилдэг харваач, багаа шалгаруулдаг юм.

-Таныг жил болгоны наадмаар ирж шагайн харваанд оролцдог гэсэн. Танай багийнхан дандаа Америкийн шагайн холбооны хүмүүс үү?

-Сүүлийн үед монголчууд Улсын баяраар ирж шагай яаж сайн харвахыг харж байна. Гэхдээ жил болгон ирэх хэцүү. Уржнан хоёр хүүхэд, эхнэртэйгээ дөрвүүлээ ирсэн. Энэ жил хоёр хүүхэд маань үлдсэн. Ер нь жил болгон ирэхийг хичээж байна. Жил болгон чаддаггүй юм аа гэхэд өнжөөд нэг ирэх бодолтой байна.

Америкийн багийн хүмүүс бүгд ирж чадахгүй шүү дээ. Тэр ч санаагаар болохгүй зүйл. Бичиг баримтгүй харалчихсан хүмүүс бий. Энэ жил хоёр, гурван хүн ирчихсэн байна лээ. Нэг багт доод тал нь долоо эсвэл есөн хүн байх ёстой. Энд ирээд эндхийн багт орж харвадаг. Би энэ жил үлэмж дархан мэргэн М.Нямаа гээд нутгийнхаа дүүгийн багт орж харвалаа. Дүү маань Америкт тавдугаар сард очоод тэнд хэсэг амьдарсан юм. Тэр хугацаандаа шагай харвадаг байсан юм.

-Та одоо шагайн ямар цолтой болсон бэ?

-Уржнан Сэлэнгэ аймгийн үлэмж дархан мэргэн Т.Гантулгын багт орж харваад Улсын дэд мэргэн цол авсан. Улсын аварга юм уу, Улсын наадамд эхний гуравт эхний удаа орвол дэд мэргэн, хоёр удаа орвол мэргэн, гурван удаа бол гарамгай мэргэн цол авдаг юм байна. Тэгээд дээшээ явдаг юм билээ. Үндсэндээ одоо улсын хоёр цолтой болчихоод байгаа юм.

-Америкт яаж нааддаг вэ?

-Парк дээр тэмдэглэх зөвшөөрөл авчихдаг юм. Монголчуудыг төлөөлсөн холбоо гэж байдаг юм. Тэд наадам хийх зөвшөөрөл аваад монголчууд маань өөрсдөө тэр холбоондоо хандив өргөөд хамжиж дэмжиж, элбэж дэлбээд л хийнэ дээ. Америкт хүн нь арай цөөн, морь уралдахгүй л болохоос наадам сайхан болдог шүү. Дээл хувцсаа өмсөөд, нүдээ бүлтийтэл гоёж гоодоод л сайхан наадна даа. Өөрсдөө хоол ундаа бэлдээд ирнэ. Монгол худалдаа гарч, хуушуур буузаа хийгээд зарна.

Тэнд бид тусад нь талбай засч байгаад шагайныхаа тэмцээнийг хийдэг. Мөн үзэгчдийн дундах тэмцээн гээд шагай харвадаггүй хүмүүс дунд тэмцээн зохиогоод оновол бид өөрсдөө бай шагнал урамшууллаа өгдөг юм. Хэн нэг нь шагайг сонирхоод шагайнд орно гэвэл хашлага, сум олж өгнө, бэлэглэнэ. Бидний гол зорилго нь шагайндаа нэг нэгдэхгүй, хоёр хоёрдохгүй хүмүүс оруулах сонирхолтой байдаг юм. Бас тэр болгон санаагаар болохгүй. Хүн болгон тэр бүр шагай руу орчихдоггүй юм.

-Америк хүн шагайг сонирхдог уу. Эмэгтэй хүн тоглодог уу?

-Эмэгтэй хүн тоглодоггүй. Манай тэнд Францис гээд америк хүн шагай харвадаг юм. Тэр хүн их уран. Холливудын кинонуудын дээр үеийн зэр зэвсэг, байлдааны сэлэм, бамбай, жад хийдэг хүн. Өндөр нас тогтчихсон хүн учраас чавх буу гэдэг юмаар харвадаг юм. Чавх буугаа ч их гоё хийдэг. Бид хаяа салхинд гарахдаа эхнэрүүдээ тэр чавхаар буудуулаад өөрсдөө харваж үзсэн. Гэр бүлээрээ шагай харваад хорхог, боодог хийж идээд волейбол тоглох үе бий.

-Шагай харвадаг хүмүүсийн хүүхдүүдээс шагайнд орсон хүн бий юу?

-Аймгийн гоц мэргэн Төмөрчөдөрийн хүүхэд сайхан шагай харвана. Бас аймгийн мэргэн Баяраа гэж залуу бий. Тэдний хүү бас харвана. Тэнд хүүхдүүд нь жаахан том болоод ирэхээр шагай харваж байна лээ. Улсын гарамгай мэргэн Шижирболдын хүү бас хөөрхөн харвана. Хүүхдүүдийн цаг зав бас болохгүй. Америкт нэлээд хөдөлмөрлөж байж амьдарна шүү дээ. Хичээл номондоо явна. дээр нь ажил хийнэ гээд зав муу.

-Аравдугаар сард болдог тэмцээндээ цолоо өгдөг үү?

-Ерөөсөө л гол цолоо тэр үед өгдөг юм. Аймгийн дэд мэргэн, мэргэн, гоц мэргэн цолуудыг олгодог. Шагайнд багийн харваа, цуваа харваа гэж хоёр ангилна. Монголд багийн харваа, цуваа харваанд эхний гуравт орсон хүнд цол олгодог. Манай тэнд дэд мэргэний багийн харваагаар авч болно. Харин гоц мэргэн, дэд мэргэнээ заавал цуваа харваанд Америкийн аварга шалгаруулах тэмцээн мужийн харваанд түрүүлж байж авдаг. Мужийн аварга шалгаруулах тэмцээн зохион байгуулна. Бид чинь дотроо Иллинойс, Калифорни муж гэдэг ч юм уу. Бас мужийнхаа аваргад түрүүлсэн байх ёстой гэдэг шалгууртай. Цуваа харваанд түрүүлж, мөн Америкийн аварга шалгаруулах тэмцээнд цуваа харваанд түрүүлсэн байх ёстой. Дээр нь багийн амжилт үзүүлсэн байж аймгийн гоц мэргэн болдог юм. Энэ нэлээд чанга үзүүлэлт. Монголд багийнхаа амжилтаар таван удаа эхний гурван байрт шалгарсан байвал шууд гоц мэргэн болдог. Манай тэнд багийн амжилтаар хичнээн ч удаа таван амжилт гаргасан бай гоц мэргэн цол өгөхгүй. Тэгэхээр тамирчний түвшин өндөр болоод явдаг юм.

-Та одоо Америкт юу хийж байна?

-Паркетан шал хийдэг. Янз янзын шал хийнэ. Тэр шаланд өндөр мэргэжилтэн л болж байна даа. Шагай бол миний сонирхдог зүйл. Америкт ажил хийж амьдарч байна. Найз нөхөдтэйгөө хагас бүтэнсайнд парк дээр очиж салхинд гарангаа сайхан шагай харвадаг.

-Таны хашлагыг ямар модоор хийсэн бэ?

-Могойн модоор хийсэн. Энэ их хатуу мод. Америкт килограммаар зардаг юм. Энэ модыг монголд их сонирхож байгаа юм байна. Хүмүүстэй ярьж байхад хашлага, зурхай хийх моднууд нь энд ховор л байдаг юм байна. Манай тэнд их элбэг. Паркетан шалыг их хатуу модоор хийдэг юм. Тэр зурхай хийх гээд олдохгүй байгаа модыг паркетан шал хийчихээд үлдэгдлийг нь зүгээр хаячихдаг. Би их харамсдаг л даа. Тэрийг монгол руу явуулбал зөндөө их хашлага, зурхай хийх мод хаягдаж байгаа юм. Гэтэл энд их эрэлттэй байдаг. Гэхдээ би монголын шагайн холбоонд ганц, нэг мод явуулсан байдаг.

-Шагайгаар хэдэн насныхан голдуу тоглодог юм бэ. шагайгаар хичээллэхэд голдуу юуг анхаардаг вэ?

-Шагай спорт л болсон хойно голдуу миний насныхан харваж байгаа ч залуучууд илүү сайхан харвах юм. Хурдан сурч байна. Сайн ч харваж байна. Шагай монголд өндөр түвшинд хөгжчихсөн байна шүү. Бүгдээрээ зэрэг сайхан уухайлах юм. Олон хүн уухайлаад л байхаар бас сэтгэлзүйн бэлтгэл маш их хэрэгтэй. Өндөр бэлтгэлтэй л байхгүй бол их уухайлахаар сандарч гар хөл нь чичирч алдаа гаргаж магадгүй. Шагай харвах бас л техниктэй. Техникээ буруу хийдэг ч юм уу. Эсвэл дутуу хийгээд л алдаж, хожил өөрчлөгдчихнө шүү дээ. Тиймээс алдаа гаргахгүйн төлөө сэтгэлзүйн бэлтгэл сайн хийх хэрэгтэй. Мөн зоригтой харвах хэрэгтэй. Шагайн харваа спортод юу байх вэ бүгдийг л агуулдаг юм.

-Та гэр бүлийнхнийгээ танилцуулаач?

-Миний аав Архангай аймагт хоёр удаа түрүүлсэн аймгийн хурц арслан Болд гэдэг хүн бий. Гэр бүлийн хүнийг маань Энхтуяа гэдэг. Гэргий, охин, хүү дөрвүүлээ амьдарч байна. Би улсын заан Дөвчин гэдэг хүнийг их хүндэлдэг юм. Тиймээс хүүдээ Дөвчин гэдэг нэр өгч байлаа. Манай хүү энэ жил Америкт дунд сургуулиа төгслөө. Сан Францискогийн их сургуульд элсэн орж байгаад их баяртай байгаа. Банди маань сургуулийнхаа сагсанбөмбөгийн шигшээд тоглодог. Нэг хэсэг жүдогоор хичээллэсэн. Нэлээд их медальтай шүү. Сүүлдээ жүдогоо больчихно лээ. Залхуураад байгаа юм уу даа.Манай охиныг Танан гэдэг. Усан спортоор хичээллэдэг.

-Таныг сайн бөх гэдгээр чинь хүмүүс андахгүй. Дасгалжуулагч хийгээд нэлээд олон бөх бэлдэж гаргасан байх аа?

Би шагай гэхээсээ илүү бөхийн хүн. Улсын харцага. Үндэсний бөхөөс илүү чөлөөт бөхөөр барилдсан юм. Би чөлөөт бөхөөр олимп, дэлхийн аваргад орж байлаа. Олимпод хоёр удаа, дэлхийн аваргад дөрвөн удаа орж байсан. Дэлхийн цомын мөнгө хүрэл медальтай. Ази тивийн мөнгө, хүрэл медальтай. Улсын олон удаагийн аварга гээд чөлөөт бөхөөр хөөрхөн амжилт ярина шүү.

“Алдар” нийгэмлэгт насаараа ажилласан. Цэрэг байхаасаа ирээд л “Алдар” нийгэмлэгт орсон. Би бас армийн хошууч цолтой хүн. Сүүлд Алдар нийгэмлэгийн

дасгалжуулагч болсон. Тэнд Г.Өсөхбаяр аварга тамирчнаар ирж би дасгалжуулагч нь байлаа. Энэ жил Г.Өсөхбаяр аварга намайг Архангайн бөхчүүдийн бэлтгэлд гараач гээд 10-аад хоног бэлтгэл хийсэн. 22-ын товчооноос цааш 50 км-т байдаг “Mongo­lian Nomadic” жуулчны баазад Архангайн бөхчүүд бэлтгэлд гардаг юм. Бөхчүүдийнхээ бэлтгэлийг харах сайхан байсан.

-Архангайн бөхчүүд хэр сайн байв аа?

-Бөхчүүд бэлтгэлээ их сайхан хийдэг болсон байна. Архангайгаас хоёр бөх гайгүй сайн барилдаж байна лээ. Ч.Санжаадамба шөвгийн дөрөвт үлдсэн. Бас шинээр Ч.Ганзориг улсын начин цол хүртсэн шүү дээ.

-Улсын баяраар бөх барилддаг байж байгаад одоо шагай харвахаар төвлөрч суудаг болж байна. Бөхөө үзмээр санагддаг уу?

-Наадам эхэлхээс өмнө шагайн харваа эрт эхэлчихдэг. Бөхийн барилдааны гол барилдаан буюу тавын даваанаас өмнө дуусчихдаг юм. Шагайн тэмцээнээ дуусгаад л бөх рүүгээ орчихдог юм. Бөхөө сайхан үзсэн.

-Та Америкт дасгалжуулагч хийхгүй юм уу?

-Манай тэнд чөлөөт бөхөөр хүүхдүүд хичээллүүлдэг залуу байдаг юм. Тэр, та хааяа ирээд бөхийн талаар хэлж яриач гэдэг юм. Миний зав чөлөө ч болохгүй байна. Одоо ч заах арга барил ч бас муудаа биз дээ. Сүүлдээ өөрийгөө голоод байх юм. Тэгээд ч бас шагайндаа дуртай болчихжээ. Тийшээ очиж байхаар ганц нэг найз нартайгаа нийлээд шагай няслаад явчихна. Сүүлийн үед шагайгаар донтож байна даа. Их дуртай болж. Шагайны том том залуучуудтай их сайхан танилцаж, найз нөхөд болж байна. Ерөөсөө шагайны хүн болж дээ. Бөх тоохоо байсан байна. Сайхан хашлага, гоё сум хаана байна гээд л хайдаг болж.

Байгаль
дэлхий өнгө засан сэргэж, дэлгэр зуны улирал эхлэхэд хүмүүн гэгч унасан газар
угаасан усаа санадаг ажээ. Хяргас нуураараа овоглосон нутаг минь нэгэнтээ
алдарт зохиолч яруу найрагч Милхаабаатарын бичсэнээр

Гүнзгий
нуурын ус нь намгаа орхиод эргэлдмээр

Гүйдэлд
яваа морьд нь нутгаа мартаад хоргодмоор

Уултай
устай сайхан нутаг минь

Дэлхийн
аварга Баянмөнхийн дэвж гарсан хаалга

Туйл
судлаач Цэрэндэлэгийн төрж өссөн нутаг минь алдартнуудын өлгий билээ.

Модун
Шаньюугийн үеэс Монгол угсаатны түүхэнд тэмдэглэгдэн орж ирсэн баяд ястны түүх
арвин баялаг юм. Онон, Балж, Хэрлэн, Туул, Орхон, Сэлэнгэ мөрний үржил шимт
хөндийнүүдэд зуу зуун жилээр нутаглаж их нүүдлийн замд баруун Алтай даван
Монголын Зүүнгарын улсад багтаж зарим нь ижил мөрнийг гаталж Халимаг хүрч
суурьшиж зарим нь Увс Хяргас нуурын газраа суурьшсан. Ер нь Баядын түүх
нүүдэлчдийн түүх ажээ. Зүүн гарын нутгаас нүүдэллэн ирсэн баядуудыг Сайн
заяатын хоёр чуулганд хуваахад баядууд Зүүн гарын чуулганд багтсан бөгөөд хожим
аймаг байгуулагдахад Дайчин засаг, Саруул засаг, Ерөөлт засаг гурав одоогийн
Хяргас сум болжээ.

1875 онд
Хяргас сумын нутаг Бугатад арван баядын шашны төв Дэжээлэнгийн хүрээ
байгуулагдаж түүнд Энэтхэг, Түвдийн лам залран ирж, энэ нутаг зуу зуун жилдээ
эрдэм боловсролтой хүч чадалтай ухаант хүмүүн тасрахгүй энергийн хүч чадал
шингэсэн өлгий нутаг юмаа гэж айлдсан нь биеллээ олж эрдэмтэн доктор
алдартнууд, хүчит бөхчүүд олноор төрөн гарсан. Дэжээлингийн хүрээ 1000 орчим
ламтай хурал хурдаг том хийд байлаа. Энэ хийд баруун Монголын соёл боловсрол
үйлчилгээний төв байж уг хүрээнд лам нарын ном хаялцуулж шашны цол хэргэм албан
ёсоор олгодог байсан хэмээдэг.

Тус сумын
нутагт XI-XII зууны түүхэнд хамаарагдах 40-өөд хүн
чулуун дурсгал, буган чулуу хиргэсүүрүүд элбэг бөгөөд хадны сүг зураг, туурь
түүхэнд холбогдох дурсгалт газрууд элбэг. Миний төрж өссөн өлгий нутгаас
Монголын төрийн жолоог атгаж түшилцэж ирсэн нам төрийн нэрт зүтгэлтэн Жамбын
Батмөнх, Түмэнбаярын Рагчаа, Ноостын Элээ, Оросоогийн Нямаа, Галиндэв, Ширнэн,
Ганжаагийн Жамбаа, Ваанчигийн Удвал, Жамбын Цэдэндамба, алдарт туульч
Мандихайны Парчин, Монгол Улсын дархан аварга зууны манлай алдарт бөх Монгол
Улсын хөдөлмөрийн баатар, Монгол Улс ОХУ-ын гавьяат тамирчин,
дэлхийн зууны од тамирчин Хорлоогийн Баянмөнх, алдарт зохиолч Баярын
Милхаабаатар, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Дамбын Цэмбэл, туйл судлаач Антрактид
тивд монгол хүний мөрийг хамгийн анх гаргасан байгаль орчны гавьяат Жачингийн
Цэрэндэлэг, ардын багш, Монгол Улсын гавьяат багш Цэрэнгийн Цэвээн, Ардын эмч
Монгол Улсын гавьяат эмч Чогсомын Бальдар нар төрж, Монгол Улсын хөдөлмөрийн
баатар нэг, ардын цолтон хоёр, гавьяат цолтнууд 33, шинжлэх ухааны доктор 80,
академич хоёр, төрийн соёрхолт нэг төрж гарчээ. Мөн гавьяат малчин Д.Лүндэн,
гавьяат багш Л.Өвгөн, Ц.Өнөрбаян, С.Мөөмөө, Ц.Төвөө, Н.Даваа, Эрүүлийг
хамгаалахын гавьяат Г.Жамбаа, гавьяат эмч О.Лхамсүрэн, Монгол Улсын гавьяат
тамирчин Б.Гантогтох, О.Одгэрэл, Д.Батбаяр, О.Насанбурмаа, гавьяат мал зүйч
Д.Сайнбуян, гавьяат агрономич Б.Цэрэн, гавьяат эдийн засагч Т.Рагчаа, Монгол
Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Баатар, жүжигчин С.Өлзийхүү, академич
Г.Аюушжав, Н.Даваа, гавьяат тээвэрчин А.Санжжав, төрийн соёрхолт аж үйлдвэрийн
гавьяат ажилтан З.Ганбаатар зэрэг улс орон даяар алдар цуугаа мандуулсан
алдартнууд олон бий.

Аяа, Бор
хайрхан Цагаан хайрхан Булганхангай уулаараа овоглож, Хяргас нуураараа бахадсан
миний өвөг дээдсийн ариун голомтоо бадраасан нутаг ус уул хангай байгаль
дэлхийн минь. Энерги шингэсэн хосгүй үзэсгэлэнт нутаг минь үр ач хүмүүн
бидэндээ ээлээ өгсөн мөнхөд шүтэн залбирах шүтээн минь гэж би үргэлж бахархаж
явдаг юм.

Монгол түмний бахархал хүчит
бөхчүүдээрээ бахархахгүй байхын аргагүй. Дэлхийн аварга олимп тивийн хүчтэн
дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнх, улсын гарьд Баянмөнхийн Гантогтох, улсын
заан Очирын Одгэрэл, улсын начин Л.Хаймчиг, Ц.Цэрэнхүү, Ц.Баянмөнх,
Б.Эрдэнэбилэг, Ч.Баянмөнх, Б.Батсуурь нар төрөн гарчээ. Нутагт маань өнөөдөр
эцэг өвгөдийнхөө гал голомтыг 2475 хүн сахин амьдран сууж, 156 мянга орчим мал
сүрэг бэлчиж байна. Улсын сайн малчин аварга гэхэд л 124, Монгол Улсын залуу
аварга малчин тав төрөн гарчээ. Социализмын үед сум нэгдэл маань дэгжин дээшилж
нэгдлийн даргаар алдарт Бадам, Цэдэв гээд мундаг дарга нар ажиллаж байв. Дайнд
оролцож явсан хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн дарга нар маань мандуулж явсан
болохоос магтуулж явсангүй даруухан байжээ. Би мэддэгсэн бол Хөдөлмөрийн баатар
шагнах байлаа, тэдэнд. Дурсамж хөврүүлээд байвал барагдахгүй, миний нутгийн
сайхан. Энэ жил миний төрөлх сургууль Увс аймгийн ууган сургууль, биднийг
суралцаж байхад улсын тэргүүний цол мандатаа гардаж авсан сургуулийн маань 90
жилийн ой тохиож байна. Намайг 1972 онд сургуульд ороход Хяргасын сургуульд
насаараа багшилсан аав Бизъяагийн Мөнхөө маань

Царцаа царгих цагаар

Цагаа татрах намраар олон аавын
хүүхдүүд

Гэгээн эрдмийн хаалгаар алхаж

Гэрэлт номын шимийг хүртэж байна

Тэдний одоогийн нэр нь сурагч

Ирээдүйн нэр нь эрдэмтэн хэмээн
шүлэглэсэн нь зөвхөн надад бус энэ сургуулийн босгоор алхан орж, ачит багш
нарынхаа хайр энэрэлд хүмүүжиж, оюуны далайд умбаж, боловсрол эзэмшсэн олон
олон аавын охид хөвгүүдэд зориулсан шүлэг байв. Анх 1925 оны наймдугаар сард
арван баядын хошууг харьяалсан “Хошууны тэнхим” нэртэйгээр нэг багш, 25
сурагчтайгаар Бугат багийн нутаг “Өргөн ширэгт” анх үүдээ нээж хичээл сургалтаа
явуулж эхэлснээс хойш эдүгээ 90 жил өнгөрчээ.

Алдарт туульч Мандихайны
Парчингийн нэрэмжит улсын тэргүүний Хяргасын сургууль минь дээр дурдсан бүх
алдартнуудыг төрүүлсэн оюуны ээлтэй танхим юм. Миний нэгдүгээр ангийн багш 80
насны босго давсан багш Сүхээ минь дөнгөж өнгөрсөн жил Боловсролын тэргүүний
цол тэмдгээ авсан юм. Харин төр засаг гэнэт сэхээрсэн үү, араас нь залгуулж
Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнав. Гавьяатын энтэй багш минь
нутаг усандаа энх тунх амьдарч үе, үеийн олон мянган шавь нараа дурсаж сууна.

Нутгийнхаа ажилч хичээнгүй хүмүүсийн тухай дурсахад сонины зай
багадах буй за. Уул усныхаа тухай дурдахгүй бол алдас болно. Баяд ястны соёл
зан заншил ахуйн түүхийг хадгалж үлдсэн 870 гаруй үзмэртэй, хойч үедээ өвлүүлэн
үлдээх хосгүй үзэсгэлэнт байгальтай өлгий нутаг. Түүх соёлын үнэт өв нэн элбэг.
Эдгээрээс дурдваас “Уст хад”, “Гялгар хад”, “Усны нүдэн хад” 50 метрийн
диаметртэй 3 м өндөртэй нэн ховорт тооцогдох дөрвөлжин хэлбэртэй Ламын худгийн
хиргэсүүр, Түрэгийн үеийн чулуун хиргэсүүр бүхий байгалийн сонин тогтоц
үзмэрүүдтэй Галдан бошгот хаан, Амарсанаа нар тусгаар тогтнолын төлөө Манж чин
улстай тулаан хийж байсан ард түмний тахин биширдэг уул “Тахилт уул”, Байгалийн
үзэсгэлэнт Хийвийн гол, Занданы хавчиг өвөр ар мушгиа, Долооны хэдрээ, Нэг бух,
хоёр бух, гурван бух, дөрвөн бух, таван бухын хэвтрүүд бүхий цахируудтай
саравх, Цэцэнхайрхан зэрэг оргил уулуудтай далайн түвшнээс дээш 2552 м
өргөгдсөн тахилгат Цагаанхайрханы овоо, Байгалийн үзэсгэлэнт Ичээтийн гол,
Модотын гол, харганат, Цагаанбургасны гол, Умзадын сүрлэг уул, далайн түвшнэээс
дээш 2591 м өргөгдсөн ханхөхий
уулсын үргэлжлэл, Тогтохын

шил дагуу байрлах Ясмал замтай манай
ард түмний үеийн үед залбиран шүтэж ирсэн овоо тахилгат таван бумбын Борхайрханы
овоо, 300 гаруй бог мал багтах үзэсгэлэнт Тэрэмийн агуй, Оргилдог рашаан, Монголдоо
томоороо дөрөвт ордог 1028 ам км талбайтай 90 км урт 80 м гүн хоёр км урт шугам
бүхий ус руу түрж орсон эх газартай хүн малын жаргалын өлгий, ховор шувууд элбэг,
Байгалийн цогцолбор газрын ангиллаар улсын тусгай хамгаалалтад хамрагдсан Хяргас
нуур, Байгалийн нөөц газар үзэсгэлэнт Булганхангай уул, Морины хийморийн овоо, Цогтхайрхан
уул, суварга, Шон мод, Найртын хяр зэрэг үзэсгэлэнт газруудаар хүрээлүүлсэн Автономит
Монголын дотоод яамны тэргүүн сайд Да лам Цэрэнчимэдийн гэрэлт хөшөө, Галт уулын
лав дээр тогтсон хүн малын мөр бүхий Цахир чулуу, Сэнжит хад, Жинст хад, малгайт,
Эхэн богоч, дөргийн хулх зэрэг байгалийн сонин тогтоц бүхий үзэсгэлэнт газрыг
багтаасан хувилгаан лам Түвдэн Довдонгийн бясалгал хийж байсан Даяанчийн агуй, ардын
засгийн үед хоёр тэмээтэй хувилгаан лам нэртэй Дамбийжанцан Дэжээлин хүрээний лам
хуврагуудын хүчээр байгуулсан “Шаархын нуур”, Буган хөшөөнүүд бүхий хамрын онгорхой,
Оросын худалдаачин Бурдуков дэргэд нь амьдарч байсан Оросын улаан хад, Нэсэрийн
овоо, Каакаан ам, Сэмбэрүүн, Бугатын овоо зэргийг багтаасан арван баядын шашин соёлын
төв Дэжээлингийн хүрээний туурь гээд тоочоод байвал барагдашгүй түүх соёлын өв,
баялаг байгалийн онгон дагшин газар нутаг манай суманд бий.

Ямар сайхан нутагт эзэн болж бид төрөө
вэ ямар сайхан хүмүүсийг нутаг минь төрүүлээ вэ. Уул усны диваажин Хяргас нутаг
минь чамайгаа үеийн үед сүслэн дээдэлж хүндлэн мөргөм үү.

ОХУ, Монгол улсын Байгаль орчны тэргүүний ажилтан, Дэлхийн өв Увс
нуурын ай савын улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгаалалтын захиргааны
дарга Мөнхөө өвогтой Анхбаяр

Монгол-Япон
улс хоорондын эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг амжилттай байгуулахад хувь
нэмэр оруулсан хэлэлцээний багийн зарим гишүүдийг баяр наадмын өмнөхөн төрийн
одон медалиар шагнасан билээ. ГХЯ-нд болсон шагнал гардуулах ёслолын үеэр уг
хэлэлцээний Гаалийн үйл ажиллагаа болон худалдааг хөнгөвчлөх бүлгийн
хэлэлцээний ахлагчаар ажилласан Д.Баярсайхантай уулзаж ярилцсан юм. Тэрээр
Гаалийн ерөнхий газрын Барааны ангилал, үнэлгээний хэлтсийн гаалийн байцаагч.

-Та
бүхэн энэ хэлэлцээрийг амжилттай болгохын тулд гурван жилийн турш ажиллажээ?

-Тэгсэн.
Бүх төрийн байгууллагуудаас бүрдсэн 80 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй баг
ажилласан. Японы талаас 100 гаруй хүн ажилласан.

-Монгол
Улсын хувьд эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулсан нь анхны тохиолдол
болсон?

-Уг нь
түрүүн Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр гэж яригддаг байсан. Харин одоо бол Эдийн
засгийн түншлэл гэж нэлээд өргөн хүрээтэй болсон. Чөлөөт худалдааны
хэлэлцээрийн явцад барааны гаалийн импортын татварыг хөнгөвчлөх, чөлөөлөх
асуудал яригддаг бол энэ тохиолдолд хоёр орны хувьд үйлчилгээ, оюуны өмч гэсэн
нэлээд өргөн хүрээгээр эдийн засгийн утгаар нь бүх тал дээр худалдааг үндсэндээ
чөлөөлж байна гэсэн үг.

-Япон
улстай ийнхүү эдийн засгийн түншлэлтэй болсон нь бидэнд асар их ашигтай, ач
холбогдолтой зүйл болж байна?

-Япон
улс хөгжлөөрөө дэлхийг тэргүүлдэг улсуудын нэг. Монгол Улс Дэлхийн худалдааны
байгууллагын гишүүн 160 гаруй улсын дотор ийм төрлийн хэлэлцээр байгуулаагүй
ганц улс нь байсан. Бидний хувьд ийм хэлэлцээр байгуулахад ямар ч туршлага
байхгүй, хязгаарлагдмал бодлого явуулж байсан. Өнөөдрөөс эхэлж анх удаа ийм
хэлэлцээр байгууллаа. Тэрэн дундаа Япон улстай эдийн засгийн түншлэл байгуулсан
нь учир утгатай. Монгол, Япон улсын хувьд түүхэн харилцаатай. Манай улсад маш
их тусламж үзүүлдэг. Тус улс өөрөө өндөр хөгжилтэй болохоор манайхтай ийм
хэлэлцээр байгуулах нь зүйтэй гэж үзсэн байх.

-Япон
манайд ямар гол шаардлагуудыг тавьж байсан бэ?

-Эдийн
засгийн түншлэлийн хэлэлцээрүүд нь Дэлхийн худалдааны байгууллагын түншлэлийн
хэлэлцээрүүдийн хүрээнд явагддаг. Ялангуяа тухайн хэлэлцээрийн явцад тулгарч
байгаа техникийн саад тотгор, бэрхшээлийг арилгахад анхаардаг. Гаалийн татварыг
бууруулах, тэглэх гэх мэтээр. Тухайн хоёр орны хувьд Дэлхийн худалдааны
байгууллагын хэлэлцээрүүдэд зааснаас илүү их хөнгөлөлт үзүүлэх боломж нээгдэж
байгаа юм. Японы зүгээс гаалийн тал дээр айхавтар шаардлага тавиагүй. Хөдөө аж
ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнд тавигдах мэргэжлийн хяналтын ажиллагаан дээр л
нэлээд шаардлага тавьдаг юм билээ.

-Та
энэхүү хэлэлцээрийн ямар чиглэлд нь голлож ажиллав?

-Гаалийн
горим, гаалийн үйл ажиллагаа, худалдааг хөнгөвчлөх гэсэн бүлэг байгаа. Энэ
чиглэлд хэлэлцээнийхээ ахлагчаар ажилласан. Мөн Гарал үүслийн бүлгийн хэлэлцээ,
Барааны худалдааны хэлэлцээнд бас оролцсон.

-Гурван
жилийн турш хэлэлцээр хийсэн гэхээр нэлээд хүчин чармайлт орсон нь тодорхой.
Хэлэлцээр чухам яаж явагддаг юм. Хоёр талынхан чиглэл чиглэлээр нүүр тулан
уулзаж ярилцана гэсэн үг үү?

-Тийм
шүү дээ. Хэлэлцээний багийнхан хоёр талд суугаад л ярилцана. Бүлэг бүлгээр
хэлэлцээр хийнэ. Монголын талын хувьд яг үнэндээ ямар ч туршлагагүй байсан.
Японы тал бидэнд хэлэлцээний текстийг бэлдэж өгсөн. Манай тал тэр текст дээр нь
ажиллаж хасах, нэмэх зүйлээ ярилцсан. Үндсэндээ тэр текст нь Япон улсын өмнө нь
Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулж байсан 13 орондоо өгч байсан бичиг
баримт юм билээ.

-Энэ
хэлэлцээр хэзээнээс хэрэгжиж эхлэх вэ?

-Хоёр
талын хувьд хэлэлцээрийг дээд хэмжээнд соёрхон баталчихсан байгаа. Хэрэгжүүлэх
хэлэлцээр нь хоёр талын Засгийн газрын хэмжээнд батлагдчихсан. Соёрхон баталсан
эдгээр бичиг баримтуудаа хоёр тал харилцан солилцсоноос хойш нэг сарын
хугацаанд хэрэгжиж эхэлнэ.

-Хоёр
улсын хооронд байгуулсан Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр олон талын ач
холбогдолтой. Тэр болгоныг нь дурдвал олон байх?

-Гаалийн
хувьд гаалийн татвар Японы гарал үүсэлтэй барааны 90 гаруй хувьд нь тэглэгдэж
байгаа. Японы техник тусламж, хөрөнгө оруулах үүд хаалга нээгдэж байгаа гэх мэт
маш том том өөрчлөлт, сайн талууд бий. Үүнийгээ дагаад манай нийгэм, эдийн
засагт өгөөжтэй зүйл гарч ирэх юм.

-Уг
хэлэлцээрээр хорь гаруй мянган төрлийн бараа бүтээгдэхүүн солилцох боломжтой
болж байгаа гэв үү?

-Бүр нарийвчилбал 20 мянгаар зогсохгүй бараа бүтээгдэхүүн
бий. Хэлэлцээр хүчин төгөлдөр болгонгуут л шууд 90 хувь нь гаалийн татвараас
чөлөөлөгдөхгүй л дээ. Гурав, тав, арван жил гэсэн хугацаанд ерөнхийдөө 90 хувьд
нь хүргэнэ гэсэн үг. Эцсийн хугацаа нь 10 жил л дээ. Ямартай ч манай улс анхны
улстайгаа Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрээ хийчихлээ. Үүнээс маш том
туршлага хуримтлууллаа. Манай гаалийнхны хувьд ч ялгаагүй арвин их туршлага олж
авсан гэж болно.

Д.САР

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатар тай ярилцлаа.

-Наадмын өмнөхөн МАН-д “Ардын хүч” гэж шинэ фракц бий боллоо гэсэн яриа гарсан. Яалт ч үгүй үнэхээр “Ардын хүч” гээд зөвлөлдөх уулзалтыг цөөн тооны хүмүүсийн хүрээнд хийсэн байна лээ. Та тус фракцийн гишүүн гэж дуулсан. Фракцийнхаа талаар ярихгүй юу?

-“Ардын нам-Ардын хүч” гэдэг зөвлөлдөх уулзалтыг манай намын хэсэг залуусын санаачилгаар зохион байгуул-сан. Энэ арга хэмжээндээ УИХ, Засгийн газар, намын удирдах зөвлөлийн тодорхой гишүүдийг урьж оролцуулсан. МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан Г.Занданшатар, МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж байсан Л.Оюун-Эрдэнэ хоёр маань дэлхийн хамгийн шилдэг сургууль болох Харвард, Стэнфордын их сургуульд эрдмийн ажил хийгээд ирсэн. Тэд Монгол Улсыг гадна талаас нь харж өнөөгийн нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл, үүсээд буй нөхцөл, мухардлыг гадны судлаачидтай хамтарч дүгнэж үзсэн юм билээ. Тэрийгээ бидэнд танилцуулсан. Манай улс яагаад гурав дөрвөн жил гайгүй явж байгаад мухардалд ороод байгаа юм. Ялангуяа 2012 оноос хойш унасан нийгэм, эдийн засгийн уруудалт сүүлдээ хямралын байдалд хүрлээ. Үүнээс бид хэрхэн гарах вэ гэдэг хүрээнд ярилцсан.

-Тэгээд гол буруутан нь хэн болж таарав?

-Муу юмны эх сурвалж болоод байгаа зүйл нь улс төрийн намууд, улс төрийн тогтолцоонд байгаа юм биш биз гэж үзсэн. Тиймээс Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулж улс төрийн намууд, улс төрийн тогтолцоогоо өөрчилье гэсэн. Бодлого гаргадаг, бодлогоороо уралддаг. Үнэт зүйл зарчим дээрээ тууштай зогсдог, манлайлж чаддаг улс төрийн хүчнийг бий болгож, улс төрийг төлөвшүүлэх нь зүйтэй гэдгийг хэн хэн нь онцолж байсан. Энэ хүрээнд бид ярилцсан. Тэглээ гээд ганц АН-ыг ч биш Ардын нам гээд бүх намыг тойрч ярьсан. Түүнээс таны асуусан шиг “Ардын хүч” гэсэн фракц албан ёсоор байгуулагдсан зүйл алга л байна.

-Цаашдаа иймэрхүү уулзалтууд болох уу. Яах аргагүй ийм фракц бий болсон гээд байгаа юм даа. Намраас тэсэрнэ гэдгийг учир мэдэх хүмүүс дотроосоо хэлээд байгаа шүү?

-Арга хэмжээнд намын дэргэд гишүүдийн байгуулсан Шинэчлэлийн хорооноос эхлээд янз бүрийн хөдөлгөөн, бүлгэм, клубууд оролцсон. Намын анхан шатны байгууллагын төлөөлөл гээд 200 гаруй хүн цугласан юм. Цаашид “Ардын хүч” гэдэг нэрэн доор нэгдэж, зохион байгуулалтад оръё гэсэн санал хуралдааны үед яригдсан. Гэхдээ яг тэгээд явна гэж яриагүй. Тиймээс жигүүр болон ямар нэгэн зохион байгуулалтын хэлбэрт ороогүй гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Л.Оюун-Эрдэнэ, Г.Занданшатар хоёр намдаа төдийгүй нийгэмд хандсан лекц, семинаруудыг цувралаар зохион байгуулж байгаа. Зандаа маань “Монгол Улсын Үндсэн хууль ба зөвлөлдөх ардчилал” гэдэг томоохон уулзалтыг Нобелийн шагналт эрдэмтдийг авч ирж хийсэн. Л.Оюун-Эрдэнэ Харвардын их сургуулийн эрдэмтэдтэй хамтран хоёр удаагийн танилцах аялал “Asian leadership” уулзалтыг зохион байгууллаа. Монгол бүү хэл дэлхийн оюуны цөм болж байгаа хоёр том сургуулийнхан Монголын асуудлыг гаргаж тавина гэдэг нь өөрөө чухал. Тиймээс журмын нөхдийн хувьд энэ тал дээр нь тусалж дэмжиж ажиллана гэж байгаа юм.

-“Ардын хүч” уулзалтад очсон хүмүүс У.Хүрэлсүх даргын фракцийнхан гэх юм, бас Сү.Батболд бий ч гэх юм?

-Зохион байгуулсан хүмүүс нь ямар хүрээнд хүмүүсээ урьсныг сайн мэдэхгүй байна. У.Хүрэлсүх, Сү.Батболд дарга нар энэ уулзалтад оролцоогүй.

-Өнөөдрийн энэ Засгийн газрын нөхцөл байдлыг та хэрхэн харж байгаа вэ. Наймдугаар сарын 3-нд ээлжит бус чуулганаар Ардын намын зургаан сайдыг солино гэдэг зүйл яригдаж байна. Ерөнхийлөгч ч гэсэн нам эвслийн бүлгийн болон намын дарга нарыг дуудаж уулзаад өөрийн байр суурийг тов тодорхой илэрхийлсэн?

-Ардчилсан намын хийж байгаа үйлдэл цаашаа хэрхэн өрнөх нь тэднээс л шалтгаална. Ардчилсан намаас сонгогдсон Ерөнхийлөгч өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлсэн. Яг ямар шийдвэр гаргахыг анхаарал тавин ажиглаж байна. Би л хувьдаа иргэдтэйгээ адилхан харамсч харж байгаа. Монголын улс төр цаашид зөв төлөвшөөсэй, улс төрийн намууд үнэт зүйл зарчим дээрээ зөв төлөвшөөсэй гэж хүсдэг.

Тиймээс Монголд олон намын тогтолцоо байж, намууд хоорондоо шударгаар өрсөлддөг байгаасай гэж хүсэх ч манай намын гол өрсөлдөгч Ардчилсан нам нялхсын өвчнөөсөө салаагүй байгаа юм байна. Уг нь өдийд Ардчилсан нам эрийн цээнд хүрч байх ёстой. Харамсалтай нь эрийн цээнд хүрэх хэмжээний хугацаа болчихоод байхад ухаан бодол нь гурван настай хүүхдээс доогуур сэтгэх хэмжээнд байна. Ардчилсан намынхан төр барихад балчирдаж байна. Тэр утгаараа АН-д харамсал илэрхийлье.

Ардын нам Засагт орохдоо Ардын нам Засагтай зууралдахгүй. Үнэхээр бид ачаагаа аваад үүрье. Бид эрх баригч байя гэвэл ачаагаа үүр. Бид бэлэн байна. Энэ нь зөв ч байж мэднэ. Нэг талаасаа бид энэ Засгийн газарт оръё гэж ороогүй. Хоёр жил гаруй дэлхийд гайхагдаж байсан эдийн засгийн өсөлтийг унагаж хаячихаад чадахаа болилоо ирээч гэж гуйсан. Зургаан сарын хугацаанд нэлээд зүйлийг нь цэгцэлж өглөө. Дахиад бид аваад нэг мөсөн дуусгачихъя гэж байгаа бол хамаа алга. Бидэнд албан тушаалтай зууралдах сонирхол байхгүй ээ.

-Одооны нөхцөл байдлыг та хэрхэн харж байна вэ?

-Нийгэм, эдийн засгийн байдал ийм хүнд байхад сандал ширээ болж цөөн хэдэн хүн сонгуулиас урьтаж дахиж сонгуульд ялахгүй юм чинь нэг ялсан дээрээ ямар ч хамаагүй аргаар сайд болъё гэж бодож байгаа бол түүн шиг ойрын зайн бодол байж болохгүй. Одоо бол тийм л замаар яваад байна.

-Ардын намынхан ажил хийх гэж Засагт орсон ч гэсэн Ардчилсан намынхан харин эсрэгээр нь яриад байгаа. Хийж байгаа ажлыг байнга гацаадаг. Завсарлага авдаг гээд л?

-Хоёр намын хамтын ажиллагааны гэрээг нийтэд ил болгоосой гэж хүсч байгаа. Түүнийгээ ил болгоод сонгогчдод өөрсдөд нь эрхийг нь олгох ёстой. Ардын намын гишүүн толгойлсон ажлын хэсгийн ажлууд биеллээ олсон. АН-ын гишүүн толгойлсон ажлын хэсгийн ажлууд Их хуралд ч орж ирээгүй байна. Үндсэн хуулийн ажлын хэсгийг Н.Батбаяр, Сонгуулийн хуулийг Р.Бурмаа, Улс төрийн намуудын тухай хуулийг С.Баярцогт, Таван толгойн ажлын хэсгийг Л.Эрдэнэчимэг ахалж байгаа. Аль нь ч Их хурлаар орж ирээгүй.

Ялангуяа эдийн засагтай холбоотой томоохон төслүүдийг АН-ынхан санаатайгаар гацааж байгаа. Ерөнхий сайд нь ийм ийм ажил хийнэ гээд телевизээр ярингуут маргааш нь Их хурлын дарга нь гацаасан. Төрийн хоёр том институцийг тодорхойлж байгаа Ардчилсан намын гаралтай хоёр хүний зөрчилдөөн дээр, АН-ын улс төр, эдийн засгийн бүлэглэлийн авалцсан гал дээр л ажил явагдаж байна. Ардчилсан намд үүссэн түймрийн оч Монголын төр рүү битгий үсрээсэй. Ардчилсан нам дотор албан тушаал эрх мэдлийн асар том түймэр авалцаж байна.

-Монгол Улс дампуурлаа зарлахад ойрхон байна гээд таны өгсөн ярилцлага нэлээд хэл ам дагуулав даа. Хамтарсан Засгийн үед ийм зүйлийг ярьж байгаа нь өөрөө хариуцлагагүй зүйл гэдгийг АН-ынхан хэлж байсан?

-Бид хамтарч үзээгүй биш үзсэн. Хамтарч байх үед хоёр талдаа гоморхох үйл ойлголцол гарвал жоомоо алах гээд гэрээ шатаадаггүй байлаа. АН-ынхан Засагт хамтарч байгаад сонгуулийн өмнө хаяад гарч байсан тохиолдол бий. Үүнийг нь хүн бүр өөрийнхөөрөө дүгнээд үлдсэн. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацааг аваад үзэхээр албан тушаал авсан нэг хэсэг нь өөр зүйл ярьдаг. Их хуралд байгаа З.Энхболд, Н.Батбаяр тэргүүтэй нөхдүүд партизаны дайн хийж байгаа мэт асуудалд ханддаг байсан үе бий. Бид бол тэгээгүй. Харин манайхан болохоор асуудалд анхнаасаа бодитойгоор хандана. Ухаандаа зөвийг дэмжиж, бурууд нүд хурц байна гэдгээ хэлсэн. Энэ ч зарчмаараа ажиллаж байгаа. Түүнээс биш АН-ын, МАН-ын, хамтарсан Засгийн газар байна уу аль нь ч хамаагүй. Бизнес эрхэлж байгаа, ажил амьдралаа авч явах гэж байгаа, тэтгэврийн зээл авч байгаа хүмүүсээс “Амьдрал сайн уу. Хэр боломжийн байна” гэж асуувал дийлэнх нь хүнд байна. Энэ улс орон чинь дампуурч байгаа юм биш үү гэж хариулж байгаа.

Авлигын мөнгө авсан, бондын мөнгө цохисон цөөн хүмүүст энэ хүндрэл бэрхшээл мэдрэгдэхгүй байгаа байх. Тэр хүмүүс л ийм үгийг хэлэхгүй байна. 2014 оны нийгэм, эдийн засгийн байдлыг дүгнэсэн төсвийн гүйцэтгэлийн тайлан, 2015 оны эхний улирлын статистик гарчихсан. Үүнийг харахад ойрын үед Монголын ирээдүйд гэрэл гэгээ харагдахгүй байгаа юм. Улаан гэрэл асаалттай байна. Ослын гэрэл асаалттай байгаа тул аваарт орчих вий гэж анхааруулж хэлсэн юм.

Бидний өмнө ойрхон хоёр жишээ бэлхнээ харагдаж байна. Эхнийх нь эдийн засгаа улстөрчид нь яаж үймүүлж, дампууруулж болдгийг Грекийн жишээ харууллаа. Бие биенээсээ өрсч нийгмийн хамгааллын амлалт амладаг, улстөрчид нь төрийн нэрээр компани байгуулж эдийн засаг руу ордог. Гаднаас буруу гарын мөнгийг улс орондоо оруулж ирж, бужигнуулдаг. Бодлогогүйгээр өр зээл авч өөрсдөө олсон мэт авирладгийн балгаар 10-хан жилийн өмнө олимпийн наадам зохион байгуулж байсан Европын холбооны гишүүн орон дампуурлаа зарлаад сууж байна.

Гадны янз бүрийн хүмүүсийн гар хөл болсон хүмүүсээр дүүрсэн парламенттай, парламент дотор байгаа болон гадна байгаа улстөрчид нь эдийн засаг улс төрийг холилдуулаад, улс төрийн намууд нь алга болж лидерүүд нь хоорондоо сүлэлдсэнээс болж Украин гэдэг улс тусгаар тогтнолоо алдах хэмжээнд хүрлээ. Эдгээр хоёр улсын хувьд аль аль нь хөгжлийн болон соёлын хувьд ч манайхаас түрүүлж явсан орнууд. Энэ хоёр орны хувь заяа манай улсад ирэхэд тун ойрхон байгаа.

-Одоо хэрхэх нь зүйтэй вэ?

-Манайхан тодорхой гарц ярих ёстой. Тодорхой зарчмын зүйл дээр нэгдэн улс төрийн намууд тунхаг гаргаасай гэж хүсч байна. Үндэсний эв нэгдлийг нэгдүгээрт тавьж, бүх шатандаа энэ талаар ярих цаг болсон. Нам дотроо, гэр дотроо гэр бүлийнхэн нь хүртэл учраа олохоо байчихлаа. Улс даяараа намууд нь учраа олохоо байчихсан.

Төрийн институци нь гурван тийшээ хараад суучихсан байна. Ядахдаа төрийн гурван өндөрлөгөөсөө эхлээд айл өрх бүр үндэсний эв нэгдэл, ойлголцлоо нэгдүгээрт тавих ёстой. Хоёрдугаарт, нэлээд олон жил дуншсан тогтолцооны шинэчлэлээ энэ парламент хийх хэрэгтэй. Үүнд Үндсэн хуулийн өөрчлөлт, Улс төрийн намуудын тухай хууль, Сонгуулийн хууль гэсэн томоохон хуулиудаа өнгөрөгч хугацааны алдаа онооны дэнсэн дээрээс батлах шаардлагатай. Гуравдугаарт, томоохон төслүүд дээрээ хувийн эрх ашгаа жаахан хойш тавиад, компанийнхаа ашиг сонирхлыг ардаа үлдээж байгаад шийдмээр байна. Хэрэв ингэж чадахгүй бол парламент ээлжит бус сонгууль руугаа явах нь зүйтэй.

Сорхугтани бол Чингис хааны отгон хүү Тулуйн хатан. Найман зууны тэртээ Сорхугтани хатан зовлон жаргал, алдар нэр, атаа хорсол дундуур амьдралын жолоогоо хатан ухаанаараа зөв залж явсан бодит түүхийг зохиолч Б.Сарантуяа уран зохиолын хэлнээ яруу тодоор буулгажээ. Энэхүү роман бол их эзэн Чингис хааны үеэс Мөнх хааны үе хүртэлх хагас зуун жилийн хугацаан дахь эзэнт гүрний мандал бадрал, уналт босолтын он жилүүдийг Сорхугтани хатны түүхэн амьдралтай холбон давхар харуулснаараа онцлог болжээ. Төрийн хэргийг хаан хүн эрхлэх боловч, хааны унтсаныг сэрээж, умартсаныг сануулах ажил бол хатдын үүрэг. Өнөө цагт ч гэсэн айл гэрийн ноён нурууг эр хүн авч явах боловч, түүнийг зөв тийш залж чиглүүлэхийг эхнэр хүн, айл гэрийн эзэгтэй хүлээдэг.

Хэрэйдийн Ванхан Тоорилын төрсөн дүү Жаха Хамбугийн охид болох Ибага, Сорхугтани нар эцэг эх болон ах дүү нарынхаа амийг хэлтрүүлэхийн тулд Чингис хааны татвар эм болохоор их хааны орд өргөөг зорино. Тал нутгийн ухаан цэцэн цэлмэг, зүс царай сайт охидыг эзэн хаан таалж эгчийг нь өөрийн татвар эм болгон авч харин дүү Сорхугтанийг бага хүү Тулуйн эхнэр болгожээ. Энэ цагаас хойш Сорхугтани өөрийн эрдэм мэдлэг, холч ухаанаар шагшигдан эзэн хаанд үнэлэгдэнэ. Тэр ч бүү хэл түүнийг Сорхугтани бэхи хэмээн хүндлэн нэрийдэх болжээ. Балчир насандаа анхлан зүүдэлж байсан дөрвөн алтан шумуул шунгиналдан нисэж хамар амаар нь орж тэсэхүйеэ бэрх болгон сэрээдэг тухай зүүдийг нь Өүлэн эх дөрвөн хүүтэй болохын бэлгэдэл хэмээн тайлж өгдөг. Тэр ч ёсоор Сорхугтани хатан Мөнх, Хубилай, Аригбөх, Хүлэгү гэх дөрвөн хүү төрүүлж, тэднийгээ өөрийн гараар өсгөн ухаан билиг, хүч чадлыг тэнцүүлэн хүмүүжүүлдэг. Тухайн цагт хааны их хатад хөхүүл ээжээр үр хүүхдээ өсгүүлдэг байсан бол Сорхугтани хатан үрсээ халуун сүүгээрээ амлуулан, хатан ухаанаараа з ал ан өсгөсөн нь үр хүүхдийнхээ төлөө гэх түүний холч ухаан, хожмын өдрийг бодсоны илрэл гэлтэй.

Их эзэн хааны орыг залгасан Өгөдэй хааны бие чилээрхэх үед Тулуй ахынхаа өмнөөс золио болон амиа өргөдөг. Тэр л үеэс өнчирч хоцорсон хөвгүүддээ хатан ээжийн элбэрэл хайрыг хаан эцгийнх нь сургаалийн хамт биеийн хүч, ухааны цараа харамгүй хайрлан өсгөдөг. Тухайн үед алтан ургийн хан хөвгүүд эд мөнгөөр дутахгүй, торго дурданд хөлбөрч өсдөг байсан бол харин хатны хөвгүүд эхийгээ даган эрдэм мэдлэгт шамдан суралцаж, эгэл боргил ардын амьдралаар амьдарч амьдралын хатуу хөтүүг биеэр мэдэрдэг. Хожмын өдөр амьдралын үнэнтэй нүүр тулах үед туулсан амьдрал, үзсэн зовлон нь сургамж болно гэсэн Сорхугтани хатны таамаг үнэнээс хол зөрсөнгүй. Тийм ч учраас тэдний хөвгүүд дундаас Их Монгол улсын тав дахь хаан Хубилай төрөн гарсан юм.

Сорхугтани хатан үгийн цаана үг дайж утга илэрхийлдэг ухаан билгээрээ их хаан, ихэс дээдсийн шийдвэрт ч нөлөөлж чаддаг байжээ. Энэ романд өгүүлэх хатны эрдэм мэдлэг, ухааныг энд дурдаж барахгүй. Сорхугтани бэхи хатныг дэлхий ертөнцийн эх гэж нэрлэж ч болохоор гэж зохиолч онцолжээ. Учир нь Колумб Америк тивийг нээгээгүй байхад энэ дэлхий бараг бүхэлдээ Сорхугтани болон түүний хөвгүүдийн мэдэлд очсон байв. Тухайн үед эрх мэдлийн төлөө бусад хатад хөвгүүдээ зөвхөн эзэн хаан суулгахын төлөө байсан бол харин Сорхугтани хатан хөвгүүддээ хүн байхын тухай заан сургадаг байжээ. “Хаан гэдэг зөвхөн захиран заахын нэр биш. Хүч чадлаар хүний сэтгэлийг нэг удаа тогтоон барьж болно. Эдийн чадлаар хоёр тогтоож болно. Харин ухааны чадлаар бүр мөсөн татаж чадна” хэмээгээд үр хүүхдэдээ ухаан билигтэй байхыг чухалчлан захидаг байжээ.

Ховд аймгийн 10 жилийн сургуулийн 10б ангийг 1972 онд Ц.Норжмаа багшаар удирдуулан төгссөн нэг ангийн 33 сурагч 43 жилийн дараах ээлжит уулзалтыг Эрдэнэт хот, Орхон аймагт 2015 оны наймдугаар сард хийхээр шийдвэрлээд байна.

Энэ уулзалтыг тохиолдуулан Монгол орныхоо өнцөг булан бүрд амьдарч, ажиллаж яваа нэг ангийнхандаа “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан баярын мэндчилгээ хүргэж, эрүүл энх, аз жаргалыг хүсэн ерөөе.

Хүмүүний орчлон дээр хүн биеийг олж төрөөд нэг анги, нэг сургуульд хамт суралцан, “А” үсэг, “Арвын тоо” зэрэг сурсан. “Манай ангийнхан” гэх нэгэн бүлд нэгдэн ижилдэж, үерхэн нөхөрлөж, хөгжин баясаж явсан хүүхэд ахуй цаг мөч хэзээ ч мартагдахгүй насан туршдаа “нэг ангийнхан” шүү дээ.

Миний бие 10 дугаар ангийг хамт төгссөн ангийнхныхаа тав таван жилийн дурсамж уулзалтад тогтмол оролцдог бөгөөд уулзалт бүр нэгийг бодогдуулж, ухаан санаа уярааж, энерги, сайхан мэдрэмжийг өгдөг. Олон жил уулзаагүй явсан хамгийн ойр их дотны хүмүүс (аав, ээж, ах дүүс)-ийг уулзуулах шиг болж баяр баясгалан, аз жаргалыг авчирдаг юм.

Алтан дэлхий тэнхлэгээ аргамжаатай морь шиг эргэсээр 43 жил өнгөрөхөд ангийн хүүхдүүдээс 11 нь ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлж бидэнд хүнд гарз учирсан ч тэдний минь хань ижил, үр хүүхдүүд нь бидэнтэйгээ хамт явцгаанам.

Манай ангийнхан 10 дугаар ангиа төгссөнөөсөө хойш найман удаа уулзжээ. Тэр болгонд урилга, хөтөлбөр, төрөл бүрийн уралдаан тэмцээний удирдамжийг боловсруулан хүргүүлж бүгдийг оролцуулдаг сайхан уламжлалтай. Эдгээр уулзалтад алс хол Ховд аймагт ажиллаж, амьдардаг С.Коля, Б.Догмидмаа, Р.Сайнбилэг, Н.Бадамсүрэн, Г.Өлзийбат нар маань тогтмол ирж оролцдог. Уулзалтын үеэр зохион байгуулдаг төрөл бүрийн урлаг, спортын арга хэмжээнд бүгд идэвхтэй оролцож аваргаа тодруулдаг юм. Тодруулбал, биллиардны аваргаар Ж.Чойнямбуу, онигооны аваргаар Р.Сайнбилэг, шатрын аваргаар Н.Цэрэнчимэд, Д.Лхагва, даамны аваргаар Ц.Шагай, дууны аваргаар С.Коля, бүжгийн аваргаар Ж.Батцэцэг, теннисний аваргаар Н.Энэбиш, Ц.Алтанцэцэг мушкны аваргаар Б.Төмөрөө нар удаа дараа шалгаран “Уулзалтын аварга” медаль, өргөмжлөлийг гардаж байжээ. Энэ уулзалт уралдааныг Д.Дансал, Ц.Алтанцэцэг, Ж.Батцэцэг, Д.Өлзий-Орших, Н.Энэбиш, Н.Цэрэнчимэд, Д.Лхагва нар санаачлан маш сайхан дурсамжтай зохион байгуулдаг. Ангийн багш маань байнга оролцож бид бүхнийхээ баяр дээр баяр нэмж хөгжин баясгаж сургааль, зөвлөмжөө хайрладагт шавь нар чинь баярлаж танаараа бахархаж байна.

Манай ангийнхан сурлага, хүмүүжлээрээ тэргүүний, бие биедээ тусархаг, хамтач сэтгэлгээтэй хүүхдүүд байсныг он жил улиран өнгөрөх бүр улам тодруулан баталж байгааг дурсан бодоход үнэхээрийн бахархалтай байна.

Ашид мөнхөд гийгүүлэх ачит багш тандаа

Ангийн багш Ц.Норжмаа танд

Хүний орчлонгийн сайхан бүгдийг

Хүүхдүүд бидэндээ сургаж өгсөн

Хүндэт багш таныгаа би

Хэзээ хаана ч дурсаж явна

Аравдугаар ангийг дааж төгссөн

Амьдралын замд минь оруулж өгсөн

Ачтай буянтай багш минь та

Аз жаргалтай сайхан амьдарч яваа

Ном эрдмийн ач тусыг

Насан туршид минь ойлгуулж өгсөн

Нар шиг илчтэй багш таныгаа

Насан туршдаа хайрлаж явнаа

Тэр үеийн балчирхан хүүхдүүд

Тавь гарсан ахмадууд болжээ

Томоогүй явсан хүүхэд насаа

Тодхон нэг дурсан санацгаая

Өвөө эмээ бид болсон ч

Өнө мөнхөд нэг ангийнхан

Ангийн багш таны эрдэм

Ашид мөнхөд гийгүүлсээр явна

Улс эх орондоо ус агаар мэт хэрэгтэй анд минь

Ангийн найз Н.Энэбиш танд

Мөнх цаст Алтайн сүрлэг уулс шиг бид бүхэндээ түшигтэй

Мөнгөн давалгаа хайлан мяралзах тунгалаг Буянтынхаа ус шиг өгөөжтэй

Хүүхэд балчирхан наснаасаа хүн бүхэнд хүндлэгдсэн

Хүнлэг сайхан сэтгэлтэй ангийн минь хүүхэд та

Оросын Холбооны Улсад инженерийн мэргэжил эзэмшээд

Олон улсад танигдах эрдэмтэн доктор боллоо

Улс эх орондоо нарны зайн үйлдвэрийг

Ус, агаар шиг хэрэгтэй гэдгийг мэдэж байгуулаад

Даруухан дөлгөөн зангаараа дандаа биднийг үлгэрлэж

Даваажав гэдэг бүсгүйг ханиа болгож амьдраад

Тулгын гурван чулуу шиг гурван сайхан хүүхэдтэй

Туждаан хамт үерхэх бахархаж хайрламаар найз минь

Ард түмнийг анагаагч ангийн онц сурлагатан

Ангийн найз Д.Өлзий-Орших танд

Одонт Эрдэнээгийн удамт охин

Өндөр хөхийн мянгад бүсгүй

Олон төрлийн авьяасын эзэн

Өнгөлөг цоглог их эмч та

Аравдугаар ангид нэг ширээнд

Аз тааран хамт сууж

Үлгэр жишээ авч байсныг

Үнэлж хэлэхэд бахархалтай байна

Анагаах ухааны их сургуулийг

Амжилттай суралцаж “Онц” төгсгөөд

Ард түмнийхээ эрүүл энхийн манаанд

Амжилт дүүрэн ажиллаж явна та

Сурын спортын гарамгай мэргэн

Сурч боловсрохын суут мэргэн

Аливаа ажилд овсгоотой мэргэн

Аав ээжийн манлай охин та

Манай ангийн хүүхдүүд бүгд л алдар гавьяаны эзэд болж улс, эх орондоо их зүйл бүтээцгээсэн, бүгд сайхан хань ижил, үр хүүхдүүд, ач зээтэй болцгоож амьдралын жаргалыг эдэлж явцгаана. Эдгээрээс төлөөлөл болгон хэдэн хүүхдүүдийг нэрлэн хэлэхийг хүсэж байна.

Тодруулбал, шинжлэх ухааны эрдэмтэн доктор Ж.Энэбиш, Монгол Улсын Хүний гавьяат эмч С.Коля, Хөдөлмөрийн гавьяаны Улаан тугийн одонт М.Балжинням, Төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одонт Д.Лхагва, Н.Цэрэнчимэд, Д.Түмэннасан, Н.Энэбиш, Х.Ядам, Ж.Чойнямбуу болон ихэнх хүүхдүүд Хөдөлмөрийн хүндэт медаль хүртсэн байна.

Манай ангийн 33-аас ийм олон алдар гавьяатнууд төрж гарсан нь ангийн багш Ц.Норжмаагийн удирдлага, зохион байгуулалт өндөр, шавь нартаа ач буянаа хайрласны гавьяа мөн гэж бид бүгд бахархаж явна.

Манай ангийн хүүхдүүдээс 9, 10 дугаар ангид сурч байхдаа дангаараа волейбол, сагсны шигшээ баг гарч сургуулийн болон Ховд аймгийн аварга баг болж байлаа. Тодруулбал: Г.Өлзийбат, Б.Дансал, Ж.Баатарсайхан, С.Мишиг, Б.Төмөр, Ч.Золотой нар сагс, волейболын шигшээ баг, Ж.Чойнямбуу чөлөөт бөхийн, Ю.Бямбажав, М.Баасанжав, Б.Баттулга нар хол, ойрын зайн гүйлтийн аварга болж байлаа.

Урлаг, бүжиг, дуу, хөгжмөөр Ж.Батцэцэг, Б.Дарамбазар, С.Коля нар тэргүүлдэг, аймаг улсын математикийн олимпиадад Н.Энэбиш, Н.Цэрэнчимэд, Түмэннасан, Д.Лхагва нар шалгарч удаа дараа эхний байруудыг эзэлж байлаа. Манай ангиас ард түмнийхээ эрүүл энхийн манаанд зогсож тангараг өргөсөн их эмч С.Коля, Д.Өлзий-Орших, Ч.Золотой болон олон арван инженерүүд, ня-бо, эдийн засагч, багш, малын эмч нар, цэргийн дарга төрж гарсан билээ.

Манай ангийн 33 хүүхдийн ажил, амьдралын түүх, дурсамжийг тольдон харуулсан “Дурсамж дүүрэн он жилүүд” номыг эмхэтгэн гаргаж бид бүгдэд хүргүүлсэн Ц.Алтанцэцэг, Д.Лхагва, редактор Н.Энэбиш, Б.Дансал нартаа баяр хүргэж цаашдын ажил амьдралд нь сайн сайхныг хүсэн ерөөж энэхүү дурсамжаа өндөрлөе.

Дурсамж бичсэн М.Балжинням