Category: үндэсний-бөx

Миний бие ахмад бөхчүүдээс яагаад ч юм Бээжин аваргын тухай асуух дуртай сан. Бээжин аваргын барилдаан надад яг л шүлэг шиг тийм уран гоё, утга агуулгатай санагддаг. Жараад оны наадмын дүрс бичлэгийг үзэхүйд өөрийн эрхгүй цээж огшдог юм. Дамдин, хоёр Мөнх, Бээжин, Цэрэн аваргууд, Уламбаярын Мижиддорж, тэмээ өргөдөг Жамъяндорж, Дэмүүл, Сосорбарам, Эрдэнэ-Очир гээд домогт арслангуудын идэр залуухан дүр тодрон, ёстой нөгөө зүлгэсэн зандан шиг тэднийг харахуйд бахдал төрдөг. Бага балчиртаа уулзаж дүр нь сэтгэлд үлдсэн хүн, мөн очиж үзсэн газар ус, үүнээс гадна зүгээр л нүдэнд ижил дасал болсон зураг хөрөг бодлын гүнд хадгалаатай оршдог нь сонин. Аавын минь төрсөн дүү, Хөшөөтийн голын малчин Жаргалсайхан ахын жаазанд Бээжин аваргын дэвж буй гоё зураг байдаг. Сүүлд мэдэх нь ээ, далан онд 36 насандаа түрүүлж монгол бөхийн эрхэм дээд аварга цолонд хүрчихээд тугаа тойрч буй торгон агшин нь юм билээ. Жагаа ахын минь ур хийц муутай хуучны модон жаазанд одоо хэр нь тэр зураг бий. Хөвсгөлийн Уйлган голын хүчит аваргыг Булганы Хишиг-Өндөрийн Хөшөөтийн голын малчин тэгж л хүндэтгэн хоймроо залжээ. Аваргын энэ зураг, алтан хараацайн уран хайчилбар шиг дүр байдал хөдөө буйдхан сумын балчир хүү миний сэтгэлд оршиж он цагийн уртад тодрон айсуй.

Бадамсэрээжид гуай, Эрдэнэ-Очир гуай, Өвгөнхүү гуай тэргүүт олон бөхчүүдтэй уулзаж, сүлд хийморь сэргээсэн яриа хөөрөөг нь сонсох хувь тохиосон. Тэр бүрийд Бээжин аваргын талаар асуусан байх юм. Эдүгэгээс 10 жилийн өмнө монгол бөхийн амьд домог болоод байсан Бадамсэрээжид арслантай өдрийн туршид хууч дэлгэж билээ. Хурц арслан маань бие тэнхлүүн сайхан байж дээ. Надад байхуу цай шалмаг гэгч нь хийж өгөөд тавтай тухтай суунгаа “Энэ цэвэр тонгороо мэх чинь манай Бээжин аваргын дархан мэхнийх нь нэг юм шүү дээ. Урт халимаг үснийх нь үзүүр бараг газар шүргэн алдаад тонгорч байгаа нь даанчиг урамтай” гэж сэтгэл сэргэтэл хэлсэн. Аварга маань тонгороо мэхийг босгож тонгорох, шигшиж тонгорох, ташаалдан буюу мухар тонгорох, тойруулан чирч тонгорох зэрэг бүх хувилбараар нь тэнцүүхэн хийдэг байж. Өвгөнхүү харцага “Аваргын тонгороо мөн хэцүү. Элэг дүүрээ доргиод л явчихна. Аарцаг руу хонгоороо цохиж тасхийтэл дуугарган баруун зүүнгүй тонгороогоороо газар шүргэж уран гоё хийнэ. Харсан хүн шагшрахгүй байхын аргагүй” гэж хэлдэг. Эндээс л Бээжин аваргын уран мэхний гайхамшиг нь мэдрэгдээд ирж байгаа юм.

Монгол бөхийн барилдааны үндсэн агуулга, мөн чанар нь уран мэхийг уралдуулан хийж, үзсэн хүний нүд баясан сэтгэлийн цэнгэл эдлэхэд оршдог болов уу. Наадамчид, үзэгч түмний өмнө сэрхийтэл олон сүлжээ мэх угсруулж, түүнийгээ урлагийн бүтээл шиг гоёор үзүүлж, ид хавыг гайхуулах нь бөх хүний үндсэн шинж юм. Иймдээ хуучны бөхчүүд одоогийн бөхчүүдээ голж, Ховдын Ванчинхүү арслангийн тухай домог мэт яригдаж, Бээжин аваргын барилдаан наадамчдын сэтгэлийг дэнслүүлж, Цэрэнтогтох аваргын ид гарч ирж байх үеийг ард түмэн мартдаггүй нь учиртай. Сүүлд залуу зургаан зааны үед үндэсний бөх дахин сэргэж ирсэн нь үнэн байх. Ахмад бөхчүүдийн дуртгал, бөх судлаачдын үнэлгээ, баримт сэлт, бөхийн зүтгэлтнүүдийн яриа хөөрөөнөөс анзаарахад монгол бөхийн барилдааныг урлаг болгон хөгжүүлэхэд онцгой нөлөөлж, хувь нэмрээ оруулсан хүн нь Бээжин аварга юм билээ. Бөх судлаач Авирмэд гуай 1970 оны наадмын тэмдэглэлдээ “Монгол үндэсний бөхийн барилдааны ур чадварыг төгс сайхан эзэмшиж уран гоё барилдаанаараа наадамчин олноо баясгаж явсан хурц арслан Бээжин энэ жилийн наадмаар угсраа олон мэхний уран гайхамшгийг үзүүлж…” хэмээн утга яруу бичсэн байдаг.

Аваргын түрүүлдэг жилийн наадмынх нь тухай Эрдэнэ-Очир арслан “Их шөвөгт Дамдин, Бээжин, Дэмүүл бид дөрөв үлдсэн. Дамдин намайг авч Бээжин Дэмүүл хоёр туналаа. Дэмүүлийг хав барьцнаас хөлөөрөө өсгийлдөн давсан. Манай Бээжин хоёр мөрөндөө мөн ч их бяртай. Сэнжигдэн бариад халахад нь хурууны үзүүр халуу оргиод дахиж барьж болдоггүй. Хав дөрвөлжин барьцнаас хөлөөрөө өхийлдөөд татах мэхээ гоё ч хийнэ. Дэмүүлийг яг л тэр мэхээрээ давсан” хэмээн бахархан хэлсэн бол “Бээжин аварга хүчтэй арслан Дэмүүлийг хэрхэн яаж хаях вэ гэдэг арга мэхээ урьдчилан сайтар боловсруулсан байгаа юм. Золгож байгаад барьцаа тавьж, хөлөө зөөж ухрангуут нь нөгөө гишгэж байгаа хөлийг нь хөлөөрөө суйлж тэгээд цээж рүү нь хүчтэй огцом түлхэхэд унана гэж тооцоолжээ. Үнэхээр онож зөв бодсоны хүчинд Дэмүүл арагш өнхрөөд явчихсан. Яаж унаснаа ч мэдээгүй гэдэг. Өөр мэхээр түүнийг хаях боломжгүй” гэж бөх судлаач Мягмар бичсэн удаатай.

Үеийнх нь бөхчүүд “Аварга барилдах бөхөө маш сайн судалж, бөх болгоны онцлогт тааруулан барилддаг байсан. Мэхэндээ онцгой бяртай. Хоёр талаараа ижилхэн барилддаг болохоор нэг талтай бөхийн аль талыг нь барьж барилдах вэ гэдгээ сайн мэддэг. Мэхийг нь хорих боломжгүй. Тухайлбал, баруун суйлахад хоригловол зүүн суйлна, болохгүй бол хөл суйлаагаа хийгээд давчихна, аюултай” гээд толгой сэгсэрдэг нь цаанаа нэгийг хэлнэм буюу. “Бээжингийн 13 мэх” гэсэн яриа ч байдаг. Дархан тонгороог нь дээр өгүүлсэн бол одоо дунгуйлдах, мурих мэхийг нь аваад үзэхээр цэрвүү барьцнаас дунгуйлдахыг дан сэнжигний, гарын шууны барьцнаас хасуйдан дунгуйлдах, шуунаас дунгуйлдах, мурих мэхийг суганы хонхорцог, зодогны ар хормой, элэг бүсний хажуугийн барьцнаас хөлөө тээглүүлэн, мөн ташаалдан мурих зэрэг олон хэлбээрээр хийдэг байжээ. Ингэж монгол бөхөд эргэлт авчирч, бөхийн барилдаанд шинэчлэлт хийсэн байна. Барилдааныг үзэхээр өнөөгийн залуусын хэлдгээр “кино” шиг л санагддаг.

Аваргуудын
уран гараа, дэвээ. Зүүнээс С.Цэрэн, Б.Түвдэндорж, Ч.Бээжин. 1960-аад он

Аваргын унасан газар угаасан ус нь Уйлган голын Барсага цахиурын уулс. Домогт гурван аваргыг төрүүлсэн монгол бөхийн өлгий нутаг. Зүүн Соёоны нурууны үргэлжлэл сарьдаг оргилууд, Холбоо долоон нуур, Даян дээрхийн агуй, Бадарын нуурын мөсөн агуй гээд байгалийн үзэсгэлэн цогцолсон газар. Төрсөн эцэг нь Цэвээний Даян гэж байжээ. Аваргыг нялх балчирт нь өнгөрч, ээж Норов нь Архангайн Хангай сумын гаралтай Лувсангийн Чойжилтой гэр бүл болсноор “Чойжилын Бээжин” гэж алдарших өлзий ерөөл бүрдсэн байна. Аваргын аав Чойжил хошуу даншиг наадамд сайн барилддаг хурдан шаламгай барилдаантай даншигийн заан цолтой бөх байсныг Цагаан-Үүрийн Ванчинхорлоо начингаас сонсож байлаа. Даншиг наадмаар бусад аймгаас ирсэн бөхчүүдэд түрүү өгөхгүйн тулд түрүүлнэ гэсэн бөхийн аманд Чойжилыг гаргадаг байсан бөгөөд нутгийн олон “Бөхийн аранга” гэж нэрийддэг байсан гэнэ. Тэгэхээр нутаг хошуундаа шаггүй барилддаг нэгэн байсан нь мэдрэгддэг. Бээжин дунд сургуулиа төгсөөд ар гэрийн гачигдлаар хөдөө гарч ээжийнхээ нутаг Эрдэнэбулганд сүү тосны заводад тасгийн эрхлэгч хийж байсан. Заводын туслах мастераар ажлын гараагаа эхэлсэн тэрээр 1954 онд Дотоод явдлын яамны тусгай батальонд цэргийн алба хааж, алба хаах хугацаандаа ротын бичээч, салааны туслах эвлэлийн үүрийн дарга, намын багш зэрэг ажил үүргийг гүйцэтгэсэн байна. Намтар цадигийг нь жаахан лавшруулаад сөхвөл НАХЯ-ны 5 дугаар тасагт төлөөлөгч, “Алдар”-ын нийгэмлэгийн хүндийн өргөлт, үндэсний ба чөлөөт бөхийн дасгалжуулагч, Ардын армийн арын албанд складын даргаар, 107 дугаар ангид хүнсний албаны даргаар ажиллаж армитай нэгэн насны амьдралаа холбосон хүн юм.

Бөхийн дэвжээнд үзүүлсэн амжилтыг нь харахаар бахдам сайхан зураг тодордог. 1956 оны наадмын тавын даваанд түрүү жилийнх нь манлай бөх Төв аймгийн Оргодол арсланд өвдөг шороодсон бол дараа жил нь буюу тавин долоон онд Булганы Сайханы Цогзолоор тав давж начин цолонд хүрсэн. Архангайн Гүнсмаагийн Дамдиндорж, удам залгасан хүчтэн Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир арслан, Төв аймгийн Мөнгөнморьтын Нагнайдорж гээд нэг жилийн начингууд. Эдүгээ Нагнайдорж гуай сэрүүн тунгалаг байна. Тавин есөн онд болсон Монголын залуучууд оюутны анхдугаар наадамд 37 бөх тойргийн журмаар барилдсанаас 32 давж хоёрдугаар байр эзлэн улсын заан цол хүртсэн. Уг барилдаанд тухайн үедээ унана гэдгийг мэдэхгүй явсан Дамдин аваргыг дайраад ороод ирэхэд нь дагуулж тонгорон давж үзэгчдийг баясгаж байсан гэдэг. Бөхийн дэвжээнд зодоглож эхэлсэн цагаасаа л үзэгч олныг соронз мэт татсан бөх юм. 1961 онд 40 жилийн ойгоор Дорнодын Гүрбадам заанаар долоо давж улсын арслан, 1963 онд нэг нутаг усны Бадамсэрээжид арслангаар тав давж “Уран мэхт” чимэг хүртсэн. Энэхүү чимэг нь ард түмний сэтгэлд цол гуншин нь болж мөнхрөн үлдсэн юм. Баяр наадмын Төв комиссын дарга Лувсанравдангийн гарын үсэгтэй үнэмлэх хань, үр хүүхдүүдэд нь үнэт өв болон хадгалагдаж байна.

Жаран дөрвөн онд тухайн үед ид гарч ирж байсан Хорлоогийн Баянмөнх заан (домогт аварга)-аар долоо, Дарийн Дамдин аваргаар найм давж Мөнхбат аваргатай үзүүр түрүүнд үлдсэн. Мөөеө аварга Бээжин аваргын аюулхай руу хүчтэй мөргөснөөс унасан тухай тэр үеийн сонин хэвлэлд бичигдэн үлджээ. Жаран таван онд Мижиддорж арслангаар долоо, жаран долоон онд Булганы Хишигсүрэн начингаар тав, жаран найман онд начин Сүхбаатарын Дахийн Одсүрэн начин(одоогийн харцага)-аар зургаа, жаран есөн онд Өмнөговийн алдарт Манлайжаваар тав давж тус тус шөвгөрсөн. Ингээд далан оны аварга болдог наадамтайгаа золгосон. Улсын наадамд нийтдээ 26 жил зодоглохдоо 123 давж, 25 удаа өвдөг шороодон нийт давааны тоог барилдсан он жилүүдэд нь хуваахад дандаа шөвгөрөх хэмжээнд зодоглосон нь онцгой үзүүлэлт болохыг бөх судлаачид нарийвчилж гаргасан байдаг. Төрийн наадамд Дамдин аваргатай хамгийн олон буюу дөрвөн удаа таарч хоёрт нь хаясан, мөн Батсуурь, Баянмөнх, Цэрэнтогтох аваргууд, Бадамсэрээжид, Мижиддорж, Хайдав, Дэмүүл нарын хүчит арслангуудыг хаяж байсан нь монгол бөхийн оргил 60-70 онд ямар хэмжээний аварга гэдгээ бататган харуулсан. 1959 онд Цагаан-Үүрийн хоёр хүчтэн Дамдин Бадамсэрээжид нар төрийн наадмын түрүү үзүүрт үлдсэн амжилтыг 11 жилийн дараа дахин давтаж Дамдин, Бээжин нар үлдсэн нь бөхийн ховор сайхан тохиолдол. Үүгээрээ Цагаан-Үүрийнхэн, Уйлган голынхон бахархан ярьдаг нь мэдээж. Хоёр Мөнх эзгүй тэр жил нэг нутгийн хоёр хүчтэн үлдэхэд Дамдин түрүүлбэл Мөнхбатаас нэг түрүүгээр илүү гарах нь гэцгээж байтал Бээжин, аваргын зүүн хөлөнд гялсхийн орж тоос манан татуулан ард нь гарч шороодуулсан байдаг.

Бээжин аваргынхаа насны хань Галя гуайтай уулзан гэгээн сайхан дуртгалыг нь хуваалцаж яваадаа баярладаг юм. Эдүгээ 85 насны сүүдэр зэрэгцэж буй эл буянт хөгшин Түшээт ханы Сүжигт гүнгийн хошуу одоогийн Төв аймгийн Лүн, Өндөрширээт, Булганы Дашинчилэнгийн зааг нутагт Батжаргал ноёны хоёр дахь охин болж мэндэлсэн. Сүжигт гүнгийн хошуу нь 1719 онд байгуулагдсан бөгөөд Түшээт хан Гомбодоржийн гуравдугаар хөвгүүн Сидишир бэйлийн ахмад хөвгүүн Цэмбэлдоржоос эхлэн 11 хүн үе залгамжлан засаг ноён болжээ. Галя гуайн аав Батжаргал 1906 онд дөрвөн настайдаа сүүлчийн ноёноор үе залгамжлан залагдсан түүхтэй. “Би чинь Халхын анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын алтан ургийн хүн шүү” гэж хэлдэг нь ийм учиртай. Аав нь гучин найман онд улс төрийн хэрэгт хилсээр хэлмэгдсэн учир нагац эгч Нямжав, хүргэн ах Гончигцэрэн нар өргөн авч Галя гуай хүргэн ахаараа овоглож ирсэн. Юмны учрал тохиол гэдэг сонин. Бөх, моринд дуртай, шагай сайхан харвадаг, олонд солгой хэмээн алдаршсан аав Гончигцэрэн нь Яармагт наадам үзэж ирчихээд “Хөвсгөлөөс Бээжин гэж их гоё цэрэг иржээ. Даанч начин болж чадалгүй Оргодол арсланд уначихлаа” гэсээр охиндоо харамсангуй өгүүлжээ. Бээжин гэдэг тэр цэрэг ирээдүйн аварга, хайрт охиных нь насны хань байсныг хэн хэн нь яаж мэдэх билээ. “Би чинь эм найруулагчийн курс төгсөөд Батлан хамгаалах яамны эмнэлэгт сувилагчаар ажилласан. Энэ үед л ханьтайгаа танилцсан. Манай хүн НАХЯ-ны тавдугаар тасагт төлөөлөгчөөр ажиллаж байхдаа харьяаллын дагуу БХЯ-ны өдрийн эмнэлэгт тариа тариулах гэж ирээд биенээ харсан. Би чинь чамайгаа анх хараад л татагдсан гэж хань минь үнэн сэтгэлээсээ хэлдэг сэн” хэмээн залуухнаараа хорвоог орхисон хүний дээд ханиа зүрхэндээ хайрлан хадгалж яваа нь мэдрэгддэг. Аварга болчихоод ирэхэд нь хадаг сүүтэй угтсанаа дурсдаг. Мөн жил бүрийн наадмын өглөө гоёлын дээлээ өмсөн үр ач нараа дагуулж, ханийнхаа түмэн олноо цэнгүүлэн баярлуулж явсан төв цэнгэлдэх хүрээлэнг нар зөв тойрдгоо хэлэхэд нь нүдний нулимс гарч билээ. Ямар их хайр, ямар агуу сэтгэл, ханиа хайрласан дээдийн хүндэтгэл вэ.

Аваргын зургаан хүүхдийнх нь отгон, энэрэл хайрыг нь нэвчээж энэ орчлонд үлдсэн Хандсүрэн бүсгүйтэй уулзаж аавынх нь тухай хөөрөлдсөн. Аав шигээ цэргийн хүн болно гэх чин хүсэлдээ хөтлөгдөн Батлан хамгаалахын их сургуулийг “Цэргийн холбооны команд-тактикийн офицер, цахилгаан холбооны инженерээр төгссөн тэрээр цэргийн ухааны докторын зэрэг хамгаалж, дэд профессор цол хүртэн аавынхаа алдрыг өргөж явна. “Аав, ээж хоёр минь хоёулаа царайлаг, тэгш сайхан биетэй, ааш зан дөлгөөн, гоё хосууд байсан. Монгол дээл өмсөөд цуг явахад нь би их дуртай. Гэрээс гарахаар нь тагтан дээрээ гүйн гараад л араас нь харж зогсоно. Тэднийгээ харж байхдаа “Учиртай гурван толгой” дуурийн Юндэн, Нансалмаа хоёр л ийм хүмүүс байсан байх гэж бахархан боддог байж билээ” гэж хоёр нүдэндээ нулимс мэлтгэнүүлэн хэлдэг сэн. Ээж минь заримдаа авдарнаас аавын дээлийг гаргаад үнэрлэж байгаа харагддаг. Түүнийг нь харахад хайр хүндлэл хичнээн агуу гэдгийг үгээр хэлшгүй сайхан гэж Хандсүрэн доктор уулга алдсан. Ачит эцгийнхээ 85 насны ойд зориулж дуу бүтээлгэн дүрсжүүлж, “Уран мэхт аварга Чойжилын Бээжин” ном бүтээж хүний сайхан хорвоод ач буяныг нь хариулж явна.

Монголын ардын армиар овоглож олон зуун хүчтэн цагийн цагт төрж байгаа. Тэр бүхний алтан титэм нь Бээжин аварга байжээ гэж бодогдоно. Мэхээ заавал угсруулж, хурдан шалмаг уран гоё, даацтай хийдэг түүнийг хийморь сүлд нь тэгширсэн хүчтэн гэж бөхөд хайртай түмэн үнэлдэг. “Угсраа мэхээ алинаас нь эхлэх бол гэж барагтай бөх алмайрч зогсоод ойчихыг нь бишгүйдээ бид харсан. Гараа дэвээнийх нь сайхныг хэлж баршгүй. Ямартаа л бүжиг дэглэгч нэгэн “Дэвээд гарах нь мэргэжлийн бүжигчнийг санагдуулдаг юм шүү” гэж байхав” хэмээн бөх судлаачид нэгэн дуугаар хэлдэг юм. Улсын начин, хурандаа М.Гомбосүрэн “Миний гайхаж явдаг зүйл бол 30-40 жил болоход Бээжингийн мэхний нууц олон хувилбарыг хэн ч өвлөж үлдээгүй, сурсан хүн нэг ч байхгүй өдийг хүрсэн нь сонин. Энэ бол Бээжингийн гоц авьяас мэдрэмжтэй холбоотой болов уу” гэж дуун алдсан удаатай. Харин энэ тухайгаа аварга өөрөө “Монгол бөхийн барилдааны мэх маш олон янз. Түүнийг сайн эзэмшинэ гэдэг бол нэг ёсны урлаг юм шүү. Бөх хүн заавал давхар мэх хийж сурахгүй бол учраагаа хаяж чадахгүй. Нэг мэхэнд унадаг бөх гэж байхгүй” хэмээн хэлсэн байдаг. Ийнхүү монгол бөхийн түүхэнд уран мэхний гайхамшгийг үзүүлсэн хүчит аваргын он жилүүдийг цухасхан сөхлөө. Монгол наадмын чимэг нь монгол бөх, монгол бөхийн амин сүнс нь уран мэх билээ. Учир иймээс Чойжилын Бээжин аваргын алдар суу цагийн цагт оршном буюу.

Цар тахлын нөхцөл байдлаас болж наадам хойшлогдсон. Зуу зуун хүний амиар зуун жилийн ойгоо тэмдэглэнэ гэдэг үнэндээ харгис шийдвэр байв. Наадаж цэнгэхэд зориулсан мөнгөөр амьсгалын аппарат авч,өвчин тахалд нэрвэгдсэн ард иргэдээ аваръя хэмээн жагссан залуусын тэмцэл зөв байсан.Эрх баригч намын нөхөд Ардын хувьсгалын ойг Ардын намын 100 жилийн ойтойгоо хамаатуулж, үндсэндээ намынхаа ойг наадамд нааж өгснөөрөө эцэст нь Монгол Улс наадмаа хийж чадалгүй өнжихөд хүрсэн. Манжийн дарлал мөлжлөгт байхад ч тасраагүй монгол наадам Ардын намын Ерөнхийлөгч Хүрэлсүхийн үед хэрхэн тасрах болсныг бид өмнө нь бичсэн.

Тэгвэл ард түмнээ бус Ардын намаа бодон улайрч зүтгэцгээсэн нөхдийн балгаас гадна монгол наадмын чимэг бөхчүүдийн өөрсдийнх нь буруу байсныг бодох хэрэгтэй. Өнгөрөгч 20 гаруй жилийн хугацаанд бөхчүүдийн нэр хүнд айхавтар өсч, түүний хэрээр ахуй амьдрал нь ч дээшилж, сүүлдээ толгой дээр гарлаа гэдэг шиг ихэнх нь аймаг, сумдын дарга нар нь бөхчүүд болцгоосон. Улсын маань нийслэл хотыг ч өнөөдөр нэг бөх удирдаж байна. Хаана эрх мэдэл, албан тушаал, мөнгө төгрөгтэй холбоотой асуудал сөхөгдөнө, түүний цаана алдар цолтой бөхчүүдийн нэр ус холбогддог нь жам. Ингэж ир бяр, булчин шөрмөс, бөх тэхийг тэргүүндээ залснаараа монголчууд олон зүйлийг алдсан. Соёл боловсрол, эрдэм мэдлэг, шинжлэх ухаан, хөгжил дэвшлээс ухарсан. Бөхчүүдийн ихэрхэл ноёрхол, бардам дээрэнгүй байдал ард олныг байтугай төрт ёсоо юман чинээ боддоггүйг нь зөвхөн допингоор жишээлж харъя л даа.

Сүүлийн хоёр жилийн наадам үнэндээ юу боллоо.Монгол бөхийн аварга хэмээх дээд цолонд хүрсэн, тэрхүү нэр хүнд өв уламжлал, соёл түүхийг дархлан хамгаалж явах учиртай нөхөд нь допинг хэрэглэж төрт ёсны наадмаа гутаан доромжлохыг бид үзлээ.Хэнтийн Оюунболд гэж залууг түрүүлэхэд Монголын ард түмэн хэрхэн яаж баярлаж байлаа. Шинэ аварга төрлөө гээд хөл хөөр болж, аварга цолны үнэмлэх, медалийг нь төрийн гурван өндөрлөг гурвуулаа зэрэгцэн босч зогсоод ээлжлэн гардуулж байсан. Энэ бол Оюунболд гэж Хүрэлсүхийн нутгийн полдгор залууд өөрт нь биш, харин монгол бөхийн аварга цолонд, монгол бөх хэмээх олон зууны түүхтэй өв соёлынхоо дархлаанд хүндэтгэл үзүүлж буй төрийн их хүндэтгэл байсан.

Гэвч энэхүү хүндэтгэлийг наадмаас ердөө хэдхэн хоногийн дараа допингоор хариулсан. Шинэ аварга, түрүү бөхөөс допинг илэрлээ гээд улс даяараа шуугьсан. Өнөө ард түмний баяр бахдал, хайр хүндэтгэл, төрт ёс маань юу болох уу. Өнгөрсөн жилийн наадмын үзүүр бөх, сүүлийн гурван жил улсын наадмын түрүү үзүүрт шалгарч байгаа хэмээн ард түмний шагшаад буй Батсуурь гэдэг нөхөр бас яав. “Би допинг хэрэглэчихсээн” гэж улайх ч үгүй мэдэгдэж, ард түмнээсээ уучлал гуйсан дүр үзүүлж, би шийтгүүлэхэд бэлэн байна гэдгээ дахин дахин хэлсэн. Батсуурийн намайг шийтгээд өг хэмээн дахин дахин хэлээд байсан нь сайндаа ч биш Оюунболдыг надтай адил шийтгээч ээ, аварга цолыг нь хураагаач ээ гэсэн сануулга байсан юм. Оюунболдын аварга цол хураагдчихвал Батсуурь хууль дүрмээрээ даян аварга болох байв. Идэр залуу аваргууд ийн монгол төрийн наадам, бөхийн ариун дэвжээ, гал голомт, төрт ёсоо гутаан доромжилж, ёс зүйгүй авирлаж аашилж байна.

Наадмын түрүү аваргууд нь допинг хэрэглэн бөхийн дэвжээгээ бузарлахаас гадна Архангайн Пүрэвдагва зэрэг түрүүлэх хэмжээний арслангууд нь бас допингтой болохоор наадамчид хэнийгээ харж баясах хэрэг вэ. Бөхчүүдийн ёс зүйгүй, бүхнийг хуурч мэхлэх гэсэн адгийн арчаагүй, өөдгүй зан нь олон түмний дургүйцлийг төрүүлж, бүр сүүлдээ наадам тасрахад нөлөөлөх хэмжээнд хүрсэн. Учир нь наадмыг эсэргүүцсэн залуусын дунд “Ер нь наадмын хэрэг байна уу, бөхчүүд нэртэй бүдүүлэг, соёлгүй, танхай балмад юмнууд байдаг. Тэд чинь дандаа авлигачид, бас допингчид, барилдаан гэж зүгээр л жүжиг. Тэдний жүжиглэхийг үзмээргүй байна” гэх хандлага давамгайлж байсан. Нийгэмд ийм хандлага бий болоход олон зүйл нөлөөлсөн. Олимпийн аваргын найз бөхийгөө зодсон дуулиан шуугиан ч нөлөөлсөн.

Өнөөдөр Санжаадамба аваргын дэмжигчид багагүй олон байдаг. Тэгтэл сүүлийн хоёр жилийн наадамд Санжаа аварга үзэгч олны урмыг хугалсан. Наадамчин олны хүссэн барилдааныг гаргаагүй. Хоёр жилийн өмнөх наадамд Гончигдамбыг амлаад унасан нь маапаантай болсон бол түрүү жил бүр тавын даваанд өөрийн дэвжээ буюу “Ажнай” корпорацийн Одбаярт элэг бүсээ тайлсан нь арай дэндсэн. Аварга, арслангууд нэг хэсэг нь допингоор хуурч мэхлээд, нэг хэсэг нь дор даваанд худлаа үнэн нь мэдэгдэхгүй унаад байхаар хэн энэ наадам, бөхийг чинь үзэх юм бэ. Тэр жил том Сүхбат гарьдтай “Өдрийн сонин”-д ярилцлага хийхэд “Батзориг, Одгэрэл, Мягмарсүрэн та хэд одоо барилдаач ээ. Тавын даваанд битгий бууж өгөөд байгаач. Ид барилдах ёстой залуу заанууд ингээд начин төрүүлээд, худлаа унаж өгөөд байхаар монгол төрийн наадам юу болох юм бэ. Амин хувиа биш, ард түмнээ бодооч” гэж ил цагаан шууд хэлж билээ. Түүн шиг залуу аварга, арслангуудыг хараад юу дутлаа гэж таван халтар цаасанд бууж өгч нэр сүрээ бардаг юм бэ дэ гэх харамсал төрдөг.

Бөхийн өргөөг булааж авах гэсэн бөхчүүдийн сувдаг шунахай тэмцлийн дараа Бөхийн өргөөнд бөх үздэг хүнгүй болчихсон байсан. Р.Нямдорж, Д.Данзан нарын физик математикийн шинжлэх ухааны докторууд бөхийн холбоог удирдаж байхад бөхийн нэр хүнд айхавтар өссөнийг хэн хүнгүй хэлдэг. Ямар ч барилдаанд бөхийн өргөө дүүртэл цугладаг байлаа. Дараа нь А.Сүхбат нарын бөхийн тэмцлийн үед юу болсныг бид мэднэ. Ингэж бөхчүүд өөрсдийнхөө нэр сүрийг шавар шавхайтай хутгасан. Улаантан цагаантан гэгчээр “Түр эвлэрэх гэрээ” хүртэл байгуулж мөн их тэнэглэцгээсэн. “Бөхчүүд түр эвлэрэх гэрээ байгууллаа, ямар Сирийн дайн уу” гэж манай сонин бичиж байсан. Эцэстээ энэ бүхний чинь гор гарч наадмын бөхийг залуу хойч үе хамгийн хэрэггүй зүйл, энүүгээр ер нь яах юм, юунд хэрэгтэй юм гэж ойлгоход хүрч байна. Монголчуудын өв соёлын дархлаа болсон монгол бөхийг энэ цаг үеийн бөх тэх нөхдүүд нь ийнхүү өөрсдийн мэдэлгүйгээр мөхөөж байна. Тиймээс миний бие “Наадмын түрүү аваргууд ард түмнээ допингоор хуурдгийнх нь гор наадам тасрахад хүргэв үү” гэж асуугаад байгаа юм. Цаашид бүгд дор бүрнээ хариуцлагатай байж бөхийн дэвжээгээ допинггүй, цэвэр шударга өрсөлдөөний талбар болгохгүй бол энэ байдлаараа бөхчүүд та нөхдийг тоож үзэх хүнгүй болох нь ээ?!

Цагийг эзэлсэн их аварга Бадмаанямбуугийн Бат–Эрдэнэтэй ярилцлаа.

–Ер нь таньгүй наадам гэж байдаггүй байлаа. Та монгол төрийн наадамд 12 удаа түрүүлж байсан. бүр “Монголд улсын наадам гэж болдог юм байна. Түрүүлсэн бөхдөө бат–Эрдэнэ гэж нэр өгдөг юм байна” гэдэг хошигнол хүртэл гарсан байдаг. Та цагийг эзэлсэн их хүчтэн. Энэ жил наадам хийхгүй байгаа нь сонин байна. Түүхт их ойгоороо өнжиж болдог юм уу?

-Дайн дажинтай энх тайван бус цагт ч бид наадмаа цуцалж, хойшлуулж байсан удаагүй.Гэхдээ Монгол Улсад цар тахал бүртгэгдсэнээс хойш олон мянган хүн халдвар авч, олон зуун эрдэнэт хүний амь нас эндсэн эмгэнэлтэй үйл явдал тохиож байна. Энэ бүхэнтэй холбоотойгоор баяр наадмыг хойшлуулах шийд гарсан. Уг нь эхлээд цахимаар баяр наадмыг тэмдэглэх шийдвэр гарсан байсан. Бид дорно дахины ард түмний хувьд Япончуудаас жишээ татах нь элбэг. Япон улс цар тахал гарсантай холбоотойгоор дэлхийн улс түмнүүдийн эв нэгдлийн их баяр наадам олимпын тоглолтыг нэг жилээр хойшлууллаа. Тэгсэн хэрнээ өөрийнхөө уламжлалт мэргэжлийн сумо бөхийн тэмцээнүүдээ тасралтгүй цахимаар зохион байгуулж байгаа юм. Энэ бол үндэсний уламжлалт өв соёл гэдэг тухайн улсдаа ямар үнэ цэнэтэй зүйл болохыг илтгэн харуулж байгаа зүйл л дээ. Монгол бөх, сур, морь монгол наадам бол ард түмний бүтээсэн өв соёл. Энэ соёл нь үнэ цэнэтэй өв уламжлалыг, сайхан зан суртахууныг хадгалсан байдгаараа их онцлог.

Дорно дахины ард түмэн тэр дундаа монголчуудын бүтээсэн ахуй, соёл гэдэг бол хүний дотоод сэтгэл оюунтай гүнзгий барилдуулсан байдаг. Би энэ талаар твиттер, фэйсбүүкээр бичдэг. Гэвч харамсалтай нь энэ чиглэлийн ойлголттой залуу үе их ховор болсон юм байна лээ. Монголчуудын бүтээсэн өв соёл, ахуй амьдрал, зан заншил гэдэг бол хүний дотоод сэтгэл оюун, хүн байх эрхэм нандин чанар, ёс суртахуунтай холбогдуулж өгсөн байдаг. Өглөө босоод цайгаа чанах, цайныхаа дээжийг өргөх, эрдэнэт мал сүргээ бэлчээх, гэрээ барих, нүүдэл суудал гээд бүгдээрээ хүний дотоод сэтгэл оюунтай нь, ёс билэгдэл, хүн чанар, хүнлэг, энэрэнгүй ёс, энэрэл хайр, бусдыг хүндэлж, туслах зэрэг сайн зан суртахуунтай уялдуулсан байдгаараа их онцлог. Энэ чанар, өндөр ёс суртахуунаараа монголчууд дэлхийн бодлогыг тодорхойлж байсан түүхтэй агуу үндэстэн шүү дээ. Энэ чиглэлийн түүх эх сурвалжийг нь үзвэл зөвхөн монголчууд бид ингэж дүгнээд байгаа төдийгүй олон улсын монгол судлаач эрдэмтэд олон жилийн судалгааны үр дүнд монголчуудын дэлхийд хүчирхэг байсны үндэс нь өндөр ёс суртахуундаа байсан юм байна гэж тогтоосон байдаг. Тэгэхээр монголчууд үнэ цэнэтэй зан суртахуун, хүн чанар, ёс суртахуунаа өөрийн бүтээсэн өв соёл, ахуй бүх зүйлдээ шингээж өгсөн байна гэсэн үг. Түүнийгээ дараа үедээ өвлүүлж ирсэн уламжлалтай улс.

Бид бүтээсэн өв соёлоороо дамжуулан хойч үеээ бэлтгэж ирсэн уламжлалтай. Жишээлбэл, монгол бөхөөр дамжуулж сайн эцэг, айл гэрийн ноён нуруу, төр улсын түшиг тулгуур монгол эр хүнийг бэлтгэж ирсэн. Өвөг дээдэс маань монгол эр хүнийг багаас нь эрүүл чийрэг хатуужил тэвчээртэй болгож, ажилсаг хөдөлмөрч чанарт сургаж энэ явцдаа хүмүүнлэг ёс, сэтгэлийн боловсролыг хамт олгож иржээ. Монголчууд бөх түвшин бол эр түвшин эр хүн түвшин бол гэр түвшин, гэр түвшин бол төр улс түвшин байна гэж үзэж ирсэн. Ямар нэгэн бөх авиргүйтэж, элдвийн зүйлд холбогдсон бол хүмүүс “Бөх хүн байж арай ч дээ” гэдэг. Энэ уламжлал одоо ч хэвээрээ. Байгалиас заяасан бие бялдар, үзүүлсэн амжилт, алдар цол бол бөх хүний бүрэн үнэлгээ биш. Монголчуудын үнэ цэнэтэй зан суртахуун, соёл уламжлал, ёс суртахууныг хадгалж, харуулж чадаж байна уу, бусдад үлгэрлэж чадаж байна уу гэдгээрээ үнэлэгдэж ирсэн. Тэгэхээр Б.Бат-Эрдэнийн улсын наадамд олон удаа түрүүлсэн нь хувь хүний нэг л үзүүлэлт. Хамгийн гол нь соёл, зан суртахуун, бөхийн жудаг ёсыг хадгалж харуулж чадсан уу, тээж дараа үедээ өвлүүлж чадсан уу гэдгээрээ л үнэлэгдэнэ. Түүнээс биш 12 удаа төрийн наадамд түрүүлэхдээ, найман удаа завсаргүй түрүүлсэн, сар шинийн барилдаанд 13 түрүүлсэн, 11 удаа завсаргүй түрүүлсэн нь хоёрдугаар зэргийн асуудал.

–Тийм л дээ. гэхдээ та их даруу зан гаргаж байна. Монгол төрийн наадамд 12 түрүүлнэ гэдэг бол бөх хүн бүрийн үзүүлж чадах амжилт биш шүү дээ. Домогт Баянаа аварга 10 түрүүлсэн байдаг. Энэ хариулт монгол бөхийн ёс жудаг, журмыг хадгалж, үлгэрлэж байгаагийн тань илрэл юм болов уу гэж бодож байна. Уг нь гаргасан амжилтаараа аархаж болно оо доо. гэтэл танаас тийм хандлага гарахгүй юм?

-“Даахин дор хүлэг, дахан дор эр” гэж үг бий. Тиймээс монголчууд даруу төлөв байхыг чухалчилдаг үндэстэн. Морь, бөх гэдэг бол их өрсөлдөөн. Энэ их өрсөлдөөн дунд монголчуудын эрхэм дээд зан суртахуун, даруу төлөв байдлыг хадгалж чадаж байна уу гэдгийг их хардаг. Монгол бөх хүнд хаана ч баримталж явах ёстой ёс жаяг гэж бий. Харин түүнийгээ хадгалж явж байна уу гэдэг их чухал. Бид тэр л сургаалаар хүмүүжсэн учраас анх улсын цол авахаас эхлээд төрийн наадамд 12 удаа түрүүлэхдээ төлөв төвшин л байхыг чухалчилж ирсэн. Тиймдээ ч намайг төрийн их наадамд түрүүлчихээд янз бүрээр гар хуруугаа гозолзуулж эргүүлээд, нударга зангидаж харуулах ч юм уу монгол бөхийн ёс уламжлалаас гажууд үг, үйлдэл хийж байхыг үзээгүй байх. Одоо бол дэвжээн дээрээ сөхрөх, тэрийж хэвтэх зэргээр барууны спортын тамирчид шиг үйлдэл гаргах юм. Уг нь ийм үйлдлийг монгол бөхөд зөвшөөрдөггүй юм. Монгол бөхөд, монгол бөхийнхөө, эр хүнийхээ ид хав давсан түрүүлсэн баяр бахдал, хийморь, цог золбоог илэрхийлэх боломж хангалттай бий. Тэр хэмжээнээс хэтрүүлж болохгүй. Ийм л ёс уламжлалтай гэж сургаж байсан учраас тэр уламжлалаа өвлөсөн.

–Энэ ёс уламжлалыг та хаанаас мэдэж авсан юм бэ?

-Аав маань намайг дагуулаад сум, аймгийн наадам үзүүлдэг байлаа. Хуучны сайхан бөхчүүдийн талаар хууч домог ярьдаг байсан нь одоо бодоход монгол бөхийн уламжлалаар хүүгээ эр хүн болгож төлөвшүүлэх үүднээс ярьдаг байжээ. Хүүхэд байхдаа харах юмсан гэж мөрөөдөж явсан сум, аймгийн цолтой тэр олон бөхчүүд монгол бөхийнхөө жудгийг хадгалсан тухайн орон нутагтаа, их нэр хүндтэй, олны тусыг хичээдэг, түмнийхээ хайр хүндэтгэл хүрээллийг олсон сайхан хүмүүс байжээ. Хэрвээ ажилгүй, арчаагүй, агсам согтуу тавьдаг, хүнтэй нөхөрлөж чаддаггүй байсан бол юу гэж сум орон нутгийнхан нь хүндэлж дээдлэх вэ. Яах гэж хүүхдээ дагуулж очиж барилдаануудыг нь харуулах вэ дээ. Аль болох хол байлгахыг л бодно шүү дээ. Тэгэхээр дээр үеийн сайхан бөхчүүд жудаг, зан суртахуунаа хадгалсан хүмүүс байсан учраас бидний үеийнхэн тэр хүмүүсийг дагаж үлгэрлэж өссөн гэж боддог. Хэдэн зуунаараа бөхчүүд жудаг ёсыг үлгэрлэж үүрэг хариуцлага хүлээж соёлынхоо өвийг тээж дараа үедээ өвлүүлж ирсэн уламжлалтай юм байна лээ.

Манай “Хүч” нийгэмлэгийн олон сайхан бөхчүүд байна. Улсын заан Д.Мягмар, Р.Давааням, Д.Сэрээтэр багш, Нацагдорж багш, Б.Гэлэг багш Д.Дашжамц багш миний дээд үеийн, миний үеийн, миний дараагийн үеийн бөхчүүд маань байна. Мөн “Хүч” нийгэмлэгийн бэлтгэл сургуулилтад гарч байсан Сүүж уулын амралтад өөр аймгийн олон бөхчүүд ирдэг байлаа. Тухайлбал, Өмнөговь аймгийн морьт Пүрэвээ гэж улсын начин хүн манай цагдаагийн байгууллагад ажилладаг байсан. Энэ сайхан бөхчүүд маань зөндөө зөвийн үлгэрлэлтэй. Үг хэлсэн ч тэр, үйл хөдлөл ч тэр бүх зүйл нь залуучууддаа үлгэрлэхүйц сайхан хүмүүс байж дээ гэж боддог.

–Сүүлийн үед бөхийн бай шагнал нэмэгдсэн. гэтэл иргэд шүүмжлэх болж…

-Ер нь монгол бөхчүүд үеийн үедээ улс нийгэмдээ тустай ажил хөдөлмөр эрхэлж амьдрал ахуйгаа авч явсан уламжлалтай. Бай шагналын хувьд хүний дотоод сэтгэл оюуныг нь эвдэх, ямар нэгэн унал шуналыг нь хөдөлгөх бэлэг өгч байсангүй. Тийм учраас бөхчүүд эр хүний, монгол бөх хүний ид хав, цог золбоо, жудаг чанарыг үлгэрлэж манлайлж үзүүлэх болохоос бус алдар цол бай шагнал шимтэж яваагүй уламжлалтай юм байна лээ.

–Та 1985 онд улсын начин, 1986 онд улсын заан цол авсан. 1987 онд заан цолоо бататгаж шөвгийн дөрөвт Цэрэнтогтох аваргад өвдөг шороодож байсан. 1988 оноос хойш 2000 он хүртэл улсын наадамд тасралтгүй түрүүлсэн. Та хуучны сайхан дурсамжаасаа хуваалцаач. Ер нь та улсын наадамд яг хэдэн онд зодоглож байв?

-Намайг хүүхэд байхад аймгийн төв дээр найман жилийн сургуулиудын спортын өдөрлөг зохиодог байсан. Энэ тэмцээнд өсвөрийн бөхийн барилдааны төрөлд оролцож 20 хүүхдээс 15-д нь унаж, тав даваад 15 дугаар байрт орж байлаа. Дараа нь долдугаар ангид байхдаа Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын наадмаар анх зодоглосон. Наадамд зэргэлдээ Баянмөнх сумын бөх сумын начин н.Батмөнх гэдэг хүний аманд гарч ингэж наадамд анх гарч байсан. Тэр наадмынхаа дэвжээг би их хүндэтгэдэг. Манай нутгийнхан ч Б.Бат-Эрдэнэ дархан аваргын маань анх зодоглосон наадмын талбай гээд их билэгшээнэ. Өнөөдөр сумын төв хичнээн өргөжиж байгаа ч наадмын талбайг яг тэр буурин дээр нь байлгадаг. Өмнөдэлгэр сум мөн адил. Ес, аравдугаар ангидаа ээжийнхээ төрж мэндэлсэн Өмнөдэлгэр суманд шилжиж суралцсан. Есдүгээр ангидаа сумын наадамд гарч амжаагүй. Ээж маань наадмын гоёлын даалимбан дээл урлаж байсан. Наадмын өдөр тэр дээлийг маань оёж арай дуусаагүй байсан болохоор сумын наадамд очиж барилдаж чадаагүй юм. Наадмын маргааш өдөр нь шигшээ барилдаан болоод. Уг барилдаанд үзүүрт үлдэж байлаа. Өсвөр үеийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд би 10 дугаар ангидаа Хэнтий аймгаас ирж оролцож 4 дүгээрт байрт орж байсан. Тэр тэмцээнээс 1964 оны луу жилтэн олон хүчтэнүүд төрөн гарсан.

–Та аравдугаар анги төгсөөд ЗХУ–д Дотоод яамны сургуульд явах хуваарь авсан гэдэг…

-Гадаад дотоодын цэргийн сургуульд явуулахдаа эцэг, эх удам судрыг нь судалж, судалгаанд хамрагдсан хүүхдүүдийг нэг жил цэргийн алба хаалгаж дахин шалгалт аваад тус тусынх нь сургуульд явуулдаг нарийн журамтай байсан. Би ес, аравдугаар ангидаа судалгаанд хамрагдаж аравдугаар ангиа төгсөөд нэг жил цэргийн алба хаагаад шалгалтдаа орох болсон. Миний багш Бандийн Гэлэг гэж хүн байлаа. ЗХУ-д сургууль төгссөн. ЗХУ-ын спортын мастер, байлдааны самбо бие хамгаалах урлагийн төрлөөр цэргийн сургуулиудад багшилдаг хүн байсан. Манай багш тэр үед намайг явуулаагүй. “Чамд спортын жаахан авьяас байна, энэ авьяасаа хөгжүүлэх хэрэгтэй. Түр хүлээзнэ” гэж зөвлөсөн. Би ч багшийнхаа зөвлөгөөг дагаж сургуульдаа явалгүй, “Хүч” нийгэмлэг дээр хичээллэж, зэргэцүүлээд улсын шигшээ багийн нөөцөнд бэлтгэл хийдэг байсан.

1983 онд Хэнтий аймгийн түүхт 60 жилийн ой болсон. Миний амьдралын багш Монгол Улсын ардын багш, олимпын анхны мөнгөн медальт, Улсын өсөх идэр начин Цэндийн Дамдин багш маань намайг авч явж Хэнтий аймгийнхаа баяр наадамд 1983 онд барилдсан. 1984 онд анх удаа улсын наадамд зодоглож гурав даваад дөрвийн даваанд Д.Цэрэнтогтох аваргад өвдөг шороодож байлаа. 1985 онд гурвын даваанд Цэргийн арслан Д.Бадрахтай таарсан. Самбо, жүдогийн шигшээ багийн тамирчин, сүүлд улсын начин болсон, Бид тухайн үед цэргийн арслан цолтой байсан. Д.Бадрах начингаа давчихаад байж байтал дөрвийн даваанд Ө.Тулгаа заан намайг амлан авч, би өвдөг шороодуулсан. Тавын даваанд О.Балжиннямтай барилдаад улсын начин цол авч байсан. Ер нь тэр жилийн наадамд дээгүүр барилдана гэсэн тааварт байсан хоёр хүчтэнүүдийг давж, тав даваад зургаагийн даваанд мөн тэр жилийнхээ наадамд түрүүлж улсын арслан цол хүртсэн Б.Ганбаатар начинд өвдөг шороодож байлаа. Бид ялгаагүй улсын шигшээ багийн тамирчин байсан.

1986 улсын заан цол авсан. Мөн Ганбаатартайгаа таарч тунаж барилдаад улсын заан цол авсан. 1987 онд дахин Улсын заан цолоо бататгасан. Хоёр удаа улсын заан цолоо баталж тунаж барилдахдаа би тэр үеийн их хүчтэн дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтох аваргад хоёр жил дараалан унаж байсан түүхтэй. 1988 онд шөвгийн дөрөвт үлдээд алдарт дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнх аваргыг давж, Дархан аварга Цэрэнтогтох аваргатай үзүүр түрүүнд үлдэж давсан. 1989 онд Балжинням аваргатай үзүүр түрүүнд үлдэн түрүүлж улсын аварга цол хүртсэн. 1990 онд мөн л Дашдоржийн Цэрэнтогтох дархан аваргатайгаа үлдэж даян аварга цол авсан. 1990 оныхоо найман сард монголчууд шинэ нийгмийн харилцаанд шилжиж үндэснийхээ өв уламжлал, соёл ухамсар сэргэсэн жил “Монголын нууц” товчооны 750 жилийн ой Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан суманд болсон даншиг наадамд түрүүлж дархан аварга цол хүртэж байлаа. Нэг жил даян, дархан аварга болж байлаа. 1991 онд дөрөвт үлдэж Сүхбат гарьдад өвдөг шороодож, 1992 оноос хойш тасралтгүй найман жил түрүүлсэн. “Монголын нууц товчоо”-ны түүхэн ойг оролцуулаад 12 удаа Монголын төрийн наамдамд түрүүлжээ.

–Ардын хувьсгалын 70 жилийн ойн их баяр наадмын талаар танаас асуумаар байна. Та их шөвөгт П.Сүхбат гарьдтай барилдаад этүүлж унасан. Тэр барилдаан өнөөг хүртэл дурсагдсаар байдаг. Яг энэ мэхийг Эрдэнэбат заанд зориулан бэлтгэж байсан талаараа П.Сүхбат гарьд дурссан байдаг. Та тэр мэхийг тооцоолоогүй юу?

-Тооцоолоогүй. Есөн даваатай наадмын түрүүг авах бол бөх хүний том зорилго. Гэхдээ тэр зорилгоосоо өмнө нэгийн даваанаас таарах учраа болгоныг тооцож барилдах ёстой байдаг. Сүүлд нь эргээд бодоход түрүүлнэ гэж хэт итгэлтэй байснаас тийм том алдаа гарсан байна гэж боддог. Наймын даваанд барилдахдаа дараагийнхаа давааг бодож байсан байна аа гэж боддог. Эрдэнэбат заан, самбын шигшээ багын тамирчин байсан. Самбо барилдааны үндсэн мэх нь гар таллаж татдаг барилдаан байдаг. Тиймээс П.Сүхбат гарьд Эрдэнэбат заанд гар таллаж татвал ийм мэх хийнэ гэж бэлдэж байсан юм байна лээ. Гар таллаж барилдах нь бас адилхан миний үндсэн барьц барилдаан байсан. Ингээд Эрдэнэбатад бэлдсэн мэхэнд орж унасан түүхтэй.

–Танаар хуучны домог болсон бөхчүүдийн талаар яриулмаар байна. Б.Түвдэндорж аварга, Батсуурь аварга, Чимэд–Очир аварга гээд алдарт аваргуудыг та харж байсан болов уу. Энэ алдарт аваргуудын тухай ярьж өгөхгүй юу. Танд юу зөвлөж байв?

-Хэнтий аймагт босоо Г.Самдан аварга гэж домогт их бөх байлаа. 1925 оны Ардын хувьсгалын наадамд түрүүлж улсын аварга болсон. Улсын анхдугаар аварга хүн. Тэр үед улсад Босоо Г.Самдан, Босоо С.Шагдар гэж хоёр хүн байсан юм. Босоо гэдэг нь өвдөг шорооддоггүй, унадаггүйг нь хэлж байгаа юм шүү дээ. Нутгийнхан Босоо Самдан аваргын хүч тэнхээ, жудаг, хүнлэг сэтгэлийн талаарх их сайхан түүх домгууд хуучилцгаадаг. Тухайлбал, аян жин тээж явахад нь оросын цэргийн цуваа хажуугаар нь давхиж өнгөрөхдөө тэмээг нь тасдуулчихаж. Тэгсэн босоо Самдан аварга Оросын цэргийн цувааны даргын машиных нь тэвшний хашлаганаас нь татчихсан чинь нөгөөх нь ханз үсэрчихсэн гэдэг. Ингээд цэргийн дарга бууж ирээд орчуулагч нь хүлцэл өчиж байсан гэх мэтээр их сайхан домог түүхийг хэлдэг. Энэ бүхэн балчир хүүхдүүд бидний сэтгэлд монгол бөх гэдэг ямар сайхан юм бэ, бөх хүн гэдэг ямар гайхалтай байдаг юм бэ гэсэн далд ухамсрыг сэрээгээд байдаг байсан байна гэж би боддог. Хотод ирээд би Цэвээнравдан аварга, Чимэд-Очир аварга, Батсуурь аварга, Түвдэндорж аваргыг цухас зэрвэсхэн харсан. Би барилдаж байхыг нь хараагүй. Сүүлд төв цэнгэлдэх дээр нэгэн тэмдэглэлт баяр болоход Батсуурь аварга, Түвдэндорж аварга хоёрт зодог шуудаг өмсгөх хэрэг гарсан. Тухайн үед нас сүүдэр 70 нэлээд дөхсөн байсан болов уу. Түвдэн аваргад таарах шуудаг олох хэрэг гарсан. Бидний барилдаж байсан тэр үеийн бөхчүүдээс Давааням заан гэж хөл, гуя томтой бөх байсан. Тиймээс Давааням зааныхаа шуудгийг авч ирээд өмсгөх гэсэн багтдаггүй шуудгийг нь тал талаас нь баахан чангааж татлаа. Тэгсэн Түвдэн аварга “Заа яахав хүүхдүүдээ тэгэс гээд болно” гэж байсан нь санаанаас ер гардаггүй юм. Агуу сайхан аварга байсан даа.Ингэж Б.Түвдэндорж аваргыг харж байлаа.

Тэрнээс хойш Дамдин аварга, Цэрэн аварга, хоёр Мөнх аварга гээд сайхан аваргуудтай уулзаж байсан. Мөнхбат аваргатай би барилдаж үзээгүй. Баянмөнх аваргатай барилдаж байсан. Дамдин аварга, Цэрэн аваргын үг сургаалыг нь сонсож, уулзаж учирч байсан. Үглэж дуулаад байхгүй л дээ. Гэхдээ хэлж байгаа үг, үлгэрлэж байгаа байдал гайхамшигтай. Хад аваргатай олон удаа барилдаж байсан. Цэрэнтогтох аваргатай барилдаж байсан түүхээ дээр ярилаа. Энэ сайхан аваргуудынхаа нөмөр нөөлөг, буян хишгийг нь хүртэж явлаа. Сүүлд Цэрэнтогтох аварга, Мөнхбат аваргынхаа буяных нь ажилд биеэрээ оролцсон. Монгол бөхчүүд бид өөр хоорондоо торгон зодогны ахан дүүс хэмээн бие биенээ хүндэлж ирсэн сайхан уламжлалтай. Энэ ёсоо одоо ч алдаагүй байх гэж бодож байгаа. Миний дараа үед төрсөн хүчит бөхчүүд намайг өөрийн төрсөн ах шигээ бодож байгаа гэдэгт би эргэлздэггүй. Би эдгээр сайхан аваргуудыгаа өөрийн ах мэт хайрлаж, хүндэлж ирсэн.

–Та улсын заан Барамсай гуайн хүргэн. Бас л сайхан бөх гэж олонд хүндлэгдэж, хайрлагдсан бөх. Та хадам аавынхаа талаар дурсахгүй юу?

-Хэнтий аймгийнхаа нэрийг гаргаж байсан хүн шүү дээ. Улс хувьсгалын 40 жилийн ойгоор зургаа давж шууд улсын заан болсон хүн. Хүүхэд байхаас л нутгийнхан Барамсай зааныг их ярьдаг. Тиймээс Барамсай зааныг харах юмсан гэж боддог байсан. “Хүч” нийгэмлэгт байхад 1985 оны намар Дамдин багш маань намайг дуудаад “За аймгийн төв явна аа. Аймагт очиж барилдаан зохион байгуулна. Нутгийн Барамсай заан зодгоо тайлж чамд өгнө. Чамайг ирээдүйтэй гэж үзэж өөрийнхөө дараагийн бөх болно гээд зодгоо тайлж өгч байгаа юм. Их хариуцлагатай барилдаан болно шүү” гэсэн. Тэр үед аавын маань бие нь тааруухан байсан. Ааваас асуугаад зөвшөөрөхөөр нь явсан. Ингэж анх удаа Барамсай зааныг харж байлаа. Тэр ёслолын барилдааны гурвын даваанд намайг амлаж аваад зодог шуудгаа тайлж өгсөн. Барамсай зааны охин миний гэргий Болормаа Бандихүү гээд айлд үрчлэгдсэн хүн шүү дээ. Хадам аав маань жолооч хүн байсан. Тээвэрт олон удаа хамт явсан. Манай хадам аав их хөдөлмөрч, шуурхай, цагаан цайлган, шударга зантай, эр хүний сайхан зан суртахууныг хадгалсан сайхан хүн байсан даа. Ноднин Хэнтий аймгийн Батноров сумын ИТХ, Засаг дарга Тайванжаргал иргэдийн хурлаар шийдвэр гаргаж шинэ баригдсан спортынхоо заалыг зааныхаа нэрэмжит болгосон. Тиймээс бид гэр бүлээрээ 2020 онд заалныхан өмнө гэрэлт хөшөө босгосон.

–Ерөнхийлөгч Х.Баттулга буухдаа Н.Адъяабат, н.Суманчулуун нарт начин цолыг нь нөхөж өгсөн мөртлөө гол анхаарлын төвд байсан Оюунболдын асуудалд гараа дүрсэнгүй. Чихгүй юм шиг хажуугаар нь өнгөрлөө. Одоо Оюунболдыг яах вэ гэдэг асуудал олны анхаарлын төвд байна?

-Бидний үеийн бөхчүүдийн урдаа тавьсан хамгийн том зорилт бол олимпын спортын төрлүүдэд амжилт үзүүлэх явдал байлаа. Би тухайлбал самбо, жүдогийн шигшээ багт тасралтгүй бэлтгэл хийнэ. Заалны барилдаан, сар шинийн барилдаанд зодог шуудаг өмсөж бэлтгэл хийх цаг гардаггүй байлаа. Жүдо, самбынхаа бэлтгэлийг хийж байгаад л сар шинийхээ барилдаанд зодоглодог. Наадмын үед бол цөөхөн хоног монгол бөхөөр бэлтгэл хийдэг байлаа. Олимпын спортын төрөлд амжилт гаргах зорилготой байсан болохоор өндөр ачаалалтай, их багтаамжтай бэлтгэл хийдэг байсан. Дэлхийн тамирчидтай тэмцээн уралдаанд өрсөлдөнө, хамтарч бэлтгэл хийнэ. Тухайн үед олон улсын “А” зэрэглэлийн тэмцээнийг одоо бол дэлхийн цомын тэмцээн гэж нэрлэх болжээ. Тэр тэмцээнд эсвэл тив, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний медальт байрт шалгарвал допингийн шалгалтад ордог байлаа. Тэгэхээр тэр үеийн улсын шигшээ багийн тамирчид багаар бодоход жилдээ гурав, дөрвөн удаа допингийн шинжилгээнд хамрагддаг байсан. Хэрвээ шинжилгээгээр допинг хэрэглэсэн нь тогтоовол хатуу арга хэмжээ авдаг байв. Олон улсын спортын холбооны дүрмээр хатуу арга хэмжээ авч, хэдэн жилээр тэмцээн уралдаанд оролцох эрхийг нь хасдаг байлаа. Тамирчин хүн хэдэн жилээр эрхээ хасуулбал их спортдоо амжилт гаргах тухай бодоод ч хэрэггүй. Ийм л хатуу нөхцөлтэй байсан учраас бид допинг гэдэг зүйлээс их хол байдаг байсан. Сүүлийн үед монгол бөхөөр сонирхож хичээллэдэг залуучуудын тоо нэгдүгээрт нэмэгдсэн, хоёрдугаарт, олимпын спортын төрлөөр төдийлөн дагнаж хичээллэж оролцохгүй байна. Тиймээс олон улсын тэмцээн уралдаанд оролцож жилийн дөрвөн улиралд допингийн шалгалтад ордоггүй. Жилдээ ганц удаа улсын баяр наадмаар таваас дээш давбал допингийн шинжилгээ авдаг болчихсон. Ингээд допингийн хор хохирлыг төдийлөн ойлгохгүй байгаатай холбоотойгоор допингийн шалгалтад бүдэрч байна. Нөгөө талаас бай мөрий шагналаас авахуулаад алдар цолонд хүрвэл асар их хангамж авахтай холбоотойгоор ямар нэгэн аргаар даваа авах, эсвэл давааг наймаалцдаг юм уу эсвэл хүч оруулах эм бэлдмэл хэрэглэдэг ч юм уу ямар нэгэн аргаар цол авах гэсэн уралдаанд туйлширч байгаатай холбоотой. Уг нь энэ асуудал Баяр наадмын тухай хуулиар зохицуулагдсан байдаг. Баяр наадмын комисс, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хүрээнд шийдэгддэг зүйл.

–Та УИХ–д тав дахь удаа сонгогдоод ажиллаж байна. Таныг монгол төрд ч үлгэрлэл болж байна гэж хардаг?

-Бат-Эрдэнэ аварга бидний итгэлийг дааж төрд төлөөлж чадна гэж нутгийн ард түмэн минь таван удаа сонгож өндөр итгэл хүлээлгэлээ. 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж нийт Монголын ард түмнийхээ өргөн дэмжлэгийг хүлээсэн. Монгол сайхан эх орны минь тусгаар тогтнол бат байж хөгжин цэцэглээсэй. Монголын улс төр цэвэр тунгалаг байгаасай. Улс төрчдийг дэвшүүлдэг, засгийн эрхийг барихад онцгой эрхтэй оролцдог намууд төлөвшөөсэй, Улс төрийн намаас дэвшүүлж сонгогдсон улстөрчид “үг үйлдэл зөрдөггүй “өргөсөн тангарагтай үнэнч чин шударгаар” ажлаасаа гэж боддог. Агуу зүйл энгийнээс эхэлдэг мянган бээрийн аялал нэг алхамаас эхэлдэг. Тийм учраас УИХ-д сонгогдож ажилласан жилүүддээ УИХ-ын ирц, хүний картанд хүрэхгүй, хүний кноп дарахгүй, ашиг сонирхлын зөрчлөөс ангид байх шаардлагыг нөхдөдөө тавьж ирсэн. Энэ 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн үр дүнгээр байгуулагдсан УИХ-ын нэгдсэн чуулган байнгын хорооны хуралдаан цагтаа эхэлдэг болсон. Өмнөх үе үеийн парламентын хуралдаан дунджаар нэг цагийн хоцролттой эхэлж байсан юм билээ. Энэ нь Монголын төр цэвэр тунгалаг хариуцлагатай шударга ажиллах том эхлэл боллоо.

–Аливаа хүнд амьдралдаа болоод ажил албандаа баримтлах зарчим гэж байдаг. Та Сахилга хариуцлагын байнгын хорооны даргаар ч ажилладаг. Таны ажил, амьдралдаа баримталдаг зарим сонирхолтой санагдаж байна. Ямар зарчим баримталдаг вэ?

-Миний хувьд “Амьтны амь хороохгүй, алт ухахгүй, архи үйлдвэрлэхгүй” гэсэн амьдралын зарчимтайүүнийгээ чандлан сахиж ирсэн. Харин улс төрд хөл тавьсан цагаасаа хойш баримтлан, хэлбэрэлтгүй мөрдөж явдаг зарчим маань маш тодорхой.Нэгдүгээрт, Сонгогчид болон бусад хүмүүсийг ялгаварлан харьцахгүйбайх, тэднийхээ зүгээс тавьсан санал, хүсэлтийг хүлээн авч биелүүлэхийн төлөө өөрөөс хамаарах бүхий л арга, боломжоо дайчлан зүтгэх нь миний баримталдаг нэг зарчим. Хоёрдугаарт, Хуулийг чандлан сахихын хамт хурал чуулгандаа тасралтгүй оролцох, хэлэлцэж буй асуудал бүрд идэвх санаачилгатай хандах нь минийбас нэг зарчим.

Гуравдугаарт, Ямар нэг бүлэг, фракцад багтаж, хэн нэг даргыг дагахгүйгээр аливаад өөрийн байр суурьтай байх нь минийнэг зарчим.

Дөрөвдүгээрт, Эрх ашгийн эрэмбийг ягштал баримталж гагцхүү улс, эх орны нийтлэг эрх ашгийн төлөө, байгаль, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, баялгийн тэгш шударга хуваарилалтын төлөө тууштай тэмцэх нь миний зарчим. Минийбаримталсан байр суурь, чуулган болон байнгын хорооны хурал дээр хэлсэн үг, дэвшүүлсэн санал Монгол Улсын хууль, УИХ-ын тогтоол зэрэг баримт бичигт ч тусгалаа олсон, минийхэвлүүлсэн ном товхимолд ч буй.

Тавдугаарт, Төрийн түшээгээр ажилласан он жилүүдэд хувийн бизнесээсээ бүрэн татгалзаж, төр, ард түмний нэр барьж авсан бонд, Боловсролын сан, ЖДҮХС зэрэг сангуудаас хувьдаа зээл авсангүй, хамаарал бүхий этгээддээ ч зээл авч өгсөнгүй, аливаа төсөл, тендер, концесст оролцсонгүй, төрийн албыг төрлийн алба болгосон томилгоонд хутгалдсангүй, улсын хөрөнгө мөнгийг хэмнэх үүднээс гадаад томилолт авсангүй, тэр ч байтугай албан өрөөндөө шаардлагагүйзасвар хийлгэсэнгүй, амин хувьдаа албаны унаа ч хэрэглэсэнгүй. Энэ бол миний баримталсан чухал зарчим юм.

Зургадугаарт, Төрийн түшээ , олонд түлхүү танигдсан хүний хувьд нийгэмд зөв үлгэр дуурайл үзүүлж амьдралын зүй зохистой хэрэглээтэй байж, өнөөдөр дэлхий нийтээр ярьж байгаа “Минималист” үзлийг олон жилийн өмнөөс ажил амьдралынхаа зарчим болгон хөдөлмөрлөж явна.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

Засгийн газрын зүгээс Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойн их баяр наадмыг цахимаар тэмдэглэх шийдвэр гаргаад байсан. Гэсэн ч долдугаар сарын 1-ний өдөр төв талбайд болсон жагсаалтай холбоотойгоор шийдвэрээ цуцалсан. Улсын их баяр наадам хаяанд ирчихсэн байгаа энэ үед шийдвэрээ цуцалсан нь уяач, бөхчүүдийн эрх ашгийг зөрчсөн үйлдэл болсон талаар тэд үзэл бодлоо илэрхийлж байна.

“Хантайшир” дэвжээний дасгалжуулагч, улсын гарьд Ж.Бат–Эрдэнийн байр сууриа илэрхийлснийг хүргэе. “Хантайшир” дэвжээний бөхчүүд Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт байрлах “Мандал” амралтын газарт баяр наадмын бэлтгэлдээ гараад байсан юм. Тус галд аймгийн арслан Т.Сайханжаргал, Ж.Алтаншагай, Ч.Эрдэнэсайхан, Э.Даваажаргал, Я.Бумбаяр зэрэг улсын цол хүртэх магадлалтай залуу хүчтэнүүд баяр наадымн бэлтгэлээ базааж байсан юм.

–Баяр наадмыг үзэгчгүйгээр зохион байгуулах шийдвэр гараад байсан ч цуцлах шийдвэр гарлаа. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсох гэсэн юм?

-“Хантайшир” дэвжээний 60 орчим бөх баяр наадмын бэлтгэлдээ гараад сарын хугацаа өнгөрөөд байсан ч Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойн их баяр наадмыг цуцлах шийдвэр гаргалаа.

Талбай дээр цуглаж жагсаал зохион байгуулсан залуусын нөлөөнд автаж Засгийн газраас дээрх шийдвэрийг гаргав бололтой. Бид Ардын хувьсгал ялснаас хойш 99 жилийн хугацаанд тасралтгүй баяр наадмаа тэмдэглэж, морио уралдуулж, бөхөө барилдуулж ирсэн түүхтэй. Дайн, байлдаан гээд ямар ч нөхцөлд энэ их өв соёлоо гээж, өнжиж байсан удаа байхгүй. Ардын хувьсгалын түүхт 100 жилийн ойн босгонд цар тахал дэгдэж улс орны нөхцөл байдал хүнд цаг үе тохиолоо.

Засгийн газраас цаг үеийн нөхцөл байдалд дасан зохицож үзэгчгүйгээр бөх барилдуулж, морь уралдуулах шийдвэр гаргаад байсан ч цагийг нь тулгаж байгаад цуцалчихлаа. Энэ шийдвэрээ ядаж 20 хоногийн өмнө гаргасан бол энэ олон зуун бөхчүүд, уяачид цаг зав, эд мөнгөөрөө хохирохгүй байлаа. Засгийн газрын шийдвэр үнэн ч биш байна. Сонгууль болоход л хэдэн мянган хүн цуглуулаад байдаг. 21 аймгаар тойрч уулзалт зохион байгуулаад л явдаг. Тэр үед халдвар хамгаалал нь хаашаа алга болчихдог юм. Наадам болохоор л зарим нь учраа ч ойлгохгүй хүмүүсийн ятгалгаар цуцлаад байж болохгүй биз дээ.

-Цар тахлын нөлөөгөөр цаг үеийн нөхцөл байдал амаргүй байгааг бөхчүүд ойлгож байгаа байх. Халдвар хамгаалал аюулгүй байдлаа “Хантайшир” дэвжээнийхэн хэрхэн хангаж байна вэ?

-Гудамжинд явж байгаад тал бүрээс цугласан хүмүүс энд барилдана гээд байгаа юм биш л дээ. Үүнийг ойлгох хэрэгтэй болов уу. Энд бэлтгэлд гарч байгаа бөхчүүд бүгд вакцины хоёрдуагар тунд хамрагдаад хоёр сар орчим болчихсон. Бэлтгэлд гарахдаа PCR шинжилгээнд хамрагдаад, тусгаарлагдаж бэлтгэл сургуулилт хийж байна. Хажуугаар нь түргэвчилсэн тестээр шинжилгээ өгч байна. Бид ч хариуцлагаа ухамарлаж хот хооронд зорчихгүй байгаа. Сар орчмын хугацаанд хамт байлаа. Манай галын бөхчүүдийн дундаас халдварын тохиолдол илрээгүй. Ер нь бусад галын бөхчүүд ч хариуцлагатай байгаа. Бөхчүүдийн дундаас халдварын тохиолдол илрээгүй байна. Бүгд тусгаарлагдаж хариуцлагатайгаар бэлтгэл сургуулилтаа базааж байгаа. Дахин онцлоход тал бүрээс цугласан хүмүүс барилдах гээд дайраад байгаа асуудал биш. Ийм тусгаарлалтад байгаа хүмүүс хоёр өдөр барилдаад тарахад хүмүүст халдвар тараачихгүй болов уу гэж бодож байна.

-Цаг үе хүнд байхад баяр наадмын төсвөө эрүүл мэндийн салбарт зарцуул гэх шаардлагыг тавьж байна лээ. Нийгэмд бөхчүүд л наадмын төсвийг тэр чигээр нь “идчихдэг” гэх ойлголт яваад байна?

-Эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд үед нэг их төсөв шаардалгүйгээр түүхэн өв уламжлалаа тасалдуулалгүйгээр аваад явчих боломж бидэнд байлаа. Бөхчүүдийн давааны байны мөнгө 20,30 мянган төгрөг наадмын төсөвт нэг их хүндрэл учруулдаггүй. Наадмын төсвөөс бөхчүүд татгалзаад эмнэлгийн байгууллагад хүлээлгэн өгөхөд бэлэн байна.

-Баяр наадмыг хойшлуулах санал яригдаж байна. Энэ талаар таны байр суурийг сонсъё.

-Уяачдад хүндрэлтэй болов уу. Уяа морьдынх нь сойлго жигдэрчихсэн байгаа шүү дээ. Наадмын дараа л уяачдын намрын ажил эхэлдэг. Бөхчүүдийн тухайд өвчин тахалтай үед заавал барилдъя гээд дайраад байгаа асуудал байхгүй. Энэ өвчний үед нийгмийн сэтгэлзүй тогтворгүй байгаа. Ийм цаг үед бөхчүүдийн зүгээс үзэгчдээ баясгая, сэтэл санааг нь тогвортой байлгая гэсэн зорилго тавьж байсан юм”. Бөхийн галуудын тухайд хоёр тунд хамрагдсан тамирчдыг PCR шинжилгээнд хамруулаад тусгаарлалтад байлгаж бэлтгэл сургуулилт хийлгэж байгаа юм байна. Ингэхдээ зарим тохиолдолд түргэвчилсэн оношлуур ч ашиглаж байгаа байгаа гэнэ.

Бид Дорноговь аймгийн Өргөн сумын харьяат “Хутагтын хүчтэн” дэвжээний бөх аймгийн арслан Т.Буянжаргалаас тодруулга авлаа. “Хутагтын хүчтэн” дэвжээний бөхчүүд Төв аймаг явах замд “Тоорил ханы хүрээ” амралтын газарт тусгаарлагдаж баяр наадмын бэлтгэл сургуулилтаа базааж байна. Энэ галд аймгийн арслан Б.Бямбадорж, Б.Бат-Эрдэнэ, Б.Баатархүү зэрэг улс аймгийн цолтнуудын барилдаанд дээгүүр амжилт гаргадаг залуус бэлтгэл сургуулилтаа базааж байна.

-Баяр наадмын ач холбогдолыг та юу гэж хардаг вэ. Цар тахалтай үед ч заавал тэмдэглэх шаардлагатай юу?

-Түүхэн ач холбогдол талаасаа Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойн их баяр наадмыг огт тэмдэглэлгүй өнгөрч болохгүй асуудал л даа. Халдвар хамгааллын дэглэм баримтлаад цаг үеийн нөхцөлдөө тохируулаад үзэгчгүйгээр тэмдэглэх шийдвэр гаргаад байгаа нь нүдээ олсон гэж хувьдаа харж байсан юм. Бөхчүүдийн тухайд өнгөрсөн хоёр жил орчмын хугацаанд тэвчээртэй хүлээлээ. Цаашид коронавирус устаж алга болохгүй. Цаг үедээ дасан зохицоод явахаас өөр арга байхгүй. Олон улсад ч ийм л жишгээр явж байна. Дээрээс хэд хэдэн удаагийн давтамжтай хөл хориог удаан хугацаагаар тогтоолоо. Ямар ч үр дүн гарсангүй шүү дээ. Цаашид дархлаажуулалтад хамрагдаж, эрсдэлээ зөв тооцоолж халдвар хамгааллын дэглэмээ баримтлаад явахаас өөр арга алга байна. Бөхийн спорт гэдэг залуу насны ажил. Цаг хугацаа хором мөч бүр үнэ, цэнтэй. Хоёр жилийн хугацаа гэдэг жаахан нас ахиж яваа бөхийн тухайд их үнэ цэнтэй.

-Та бүхэн наадмын бэлтгэлийн үеэр аюулгүй байдлаа хэрхэн хангаж байв. Өндөр эрсдэл дунд бэлтгэл сургуулилт хийж байна шүү дээ.

-Бэлтгэлийг манай аймгийн дэвжээний зүгээс зохион байгуулж ажиллаж байна. Энд Дорноговь аймгийн 20 орчим бөхчүүд бэлтгэл сургуулилт базааж байгаа. Бид бүгд хоёрдугаар тундаа хамрагдсан. Бэлтгэлд гарахдаа хоёр удаагийн PCR шинжилгээнд хамрагдаж бүгд сөрөг гарсан. Бэлтгэлийн үеэр эрсдэлтэй газраас ямар нэгэн хүн очихгүй байлгахаар зохицуулсан. Бөхчүүдээс өөр хүн энд алга. Мэдээж бөхчүүдийн эрүүл мэндийг хянах мэргэжлийн хүн биднийг дагаж яваа. Мөн түргэвчилсэн оношлуур ч бидэнд бий.

-Наадмаар бөх барилдана гэхэд массын хандлага сөрөг талдаа байх юм. Бөх барилдахад л наадмын төсөв урсчихдаг гэх ойлголт яваад байх шиг.

-Гол төлөв хот суурин газрын хүмүүс л элдвээр хэлж байгаа харагдана лээ. Ийм хөл хорионы ард бөхчүүдийн, бөхөө үзэж сэтгэл ханамж авдаг иргэдийн эрх ашиг дагаж явдаг. Ялангуяа хөдөө хөхөрч, гандаж малын хойноос нүүдэллэж өв соёлоо тээж яваа түмэн жилд ганц наадмаар л сэтгэл ханамж авч, бүтэн жилийн дархлаагаа тогтоодог юм. Суурин газар шавар байшинд утас ширтээд суудаг хүмүүс үүнийг ойлгохгүй л болов уу. Бусдынхаа эрх ашиг сонирхлыг ингэж үгүйсгэж болохгүй болов биз дээ.

Энд нэг зүйлийг онцлоход та нарын хардаад байгаа шиг наадмын төсвийг тэр чигээр нь бөхчүүд идэж уугаад дуусчихдаггүй юм шүү. Төсвийн дийлэнх нь нээлтийн үйл ажиллагаанд, дуулж хуурддаг хүмүүст зориулагддаг байх.

Наадмын бөхийн барилдаанд түрүүлсэн бөх 15 сая төгрөгийн байтай. Үзүүр бөх нь 10 сая төгрөг байдаг.

-Дорноговийн бөхчүүдийг энэ жил А.Хатансайхан начин хариуцаж бэлтгэл хийлгэж байна уу?

-Хатансайхан начин нутагтаа төрийн албанд ажиллаж байгаа. Энэ жил манай галыг олон улсын хэмжээний мастер О.Болд-Эрдэнэ хариуцаж бэлтгэл сургуулилт хийлгэж байна.

-Танай галын бөхчүүдийн бэлтгэл сургуулилт хэр зэрэг хангагдаж байна вэ?

-Улсын харцага А.Цацабширийн бэлтгэл энэ жил их сайн байгаа. Энэ жил Харзтайд бэлтгэлд гарсан” гэлээ. Эрүүл мэндийн яамны сайд С.Энхболд бөхийн галд гарсан бөхчүүдээс халдвар гарах магадлал бага гэж тооцоолж байсан юм. Тэрбээр “Энэ жил Үндэсний их баяр наадмыг цахимаар зохион байгуулна. Наадмыг зохион байгуулагчид болон оролцож байгаа уран бүтээлчид, бөхчүүд, сур харваачдаас бүгдээс нь коронавирус илрүүлэх шинжилгээ авч байгаа. Халдвар хамгааллын дэглэмийг чанд мөрдүүлж, тогтмол шинжилгээ авч байгаа учраас эрсдэл бага гэж үзэжбайна” гэж мэдэгдэж байсан ч шийдвэрээсээ буцсан юм.