Category: булангууд

Categories
булангууд мэдээ эрэн-сурвалжлах

ГЕГ-ын дарга О.Ганбатын шинэчлэл нэртэй сэлгээ гэх шоуны үнэн нүүр царай

Гааль гэхээр л идэж дуусдаггүй “хоол”, барж дуусдаггүй “баялаг” шиг санадаг. Ямар ч цаг үед  энэ байгууллагыг дагасан хэл ам гаалийн байцаагч болох үнэ ханш, хүнд суртал, авлига тодорхой хэмжээгээр оршин тогтносоор ирсэн. Улс төрийн тохироо,  хувь хүртэх замаар дарга нар нь хэн байх вэ гэдэг нь тодорхойлогддог болохоор  Гаалийн ерөнхий газрыг ашгийн байгууллага мэт санах хүн цөөнгүй. Импорт, экспортын гол хэрэглээ ГЕГ, салбар нэгжүүдээр нь дамждаг учраас  улстөрчдөд бол хувьдаа мөнгө хийж болох “ашгийн байгууллага” гэж хамгийн түрүүнд харагддаг гэхэд нэг их хилсдэхгүй.  Улсын юм үнэгүй гэсэн хууль жинхэнэ утгаараа энэ байгууллагад хэрэгждэг. Энэ салбар бүхэл бүтэн намыг санхүүжүүлж, төрд гарсан эрх мэдэлтнүүдийн  ах дүү, амраг садан, найз нөхөд тэр бүү хэл нууц амрагийг нь  хүртэл тэжээн тэтгэж ирсэн. Үүнийг нотлох жишээ олон бий. Шинэ даргатай болоод л халаа сэлгээ, шинэчлэл нэрийн дор баахан бужигнадаг. Бужигнаан бүрийн цаана даргынх нь  ашиг сонирхлын зөрчил байсаар ирсэн. Одоо ч энэ байгууллагад   халаа сэлгээ явагдсаар шинээр томилогдсон дарга нарынх нь тухай янз бүрийн яриа гарсаар байна.

 Сүүлийн үеийн мэдээллээр бол гаальд “дөчдөх” гэсэн нэр томъёо гарчээ. 40 гаруй хүнийг нэг өдөр тангараг өргүүлээд л гаалийн байцаагч болгосон нь ийм нэр зүүхэд хүргэсэн аж. Харин энэ байгууллагыг удирдаж буй О.Ганбат саяхан нэг хэвлэлд ярилцлага өгөхдөө ”Хүн байгаа цагт авлига, арын хаалга гэдэг асуудал хэзээ ч устахгүй” гэжээ. Тэгвэл энэ хүн ГЕГ-ын даргаар ажиллаж байх хугацаанд тус салбарт арын хаалга, авлига байсаар байна гэдгийг тунхаглаж буйгаас өөрцгүй юм. Иймд гаалийн салбар дахь хүнд суртал, авлига, ГЕГ-ын дарга О.Ганбатын  хэрээс хэтэрсэн хууль бус үйлдлийг “Эх сурвалжийн мөрөөр үнэнийг хайсан нь” буландаа онцолж, цувралаар хүргэе.

 

О.Ганбатын хэтэвч нэгтэй найз

Эвслийн Засгийн газрын буянаар О.Ганбат гэх хэн ч танихгүй шахам байсан энэ эрхэм  гааль гэх хаялгатай, унацтай их айлыг удирдах аз тохиосон. Гаалийн байгууллага нь газар, хороод гээд салбарласан олон бүтэцтэй тул О.Ганбат энэ боломжийг овжин харж дарга болсон даруйдаа л өөрийн гэсэн хүнээ газар, хороодын даргаар сэмхэн тавьж чадсан нэгэн. Үүний нэг жишээ нь Сэлэнгэ аймгийн гаалийн газрын даргаар өөрийн санхүүгийн хамтрагч Халтарын Наранмандах гэгчийг томилон ажиллуулсан явдал. Гэтэл мань хүн дарга найзынхаа эрх мэдэлд хэт дулдуйдан ашиг сонирхол нь дийлдэхгүй хууль бус зүйл хийж эхэлсэн байдаг. Хэдхэн сар ажиллаад л авлигын хэргээр Авлигатай тэмцэх газарт  шалгагдан арга хэмжээ авахуулсан түүхтэй. 

Сэлэнгийн гаалийн дарга асан Х.Наранмандах нь барилгын инженер мэргэжилтэй, уг албанд томилогдохоосоо өмнө МАХН-ын дарга Н.Энхбаярын “Оргил” рашаан сувиллын арын албыг хариуцан ажилладаг байсан гэдэг. Тэр төрийн албаны тийм чухал салбарыг удирдах чадваргүй нэгэн гэдэг нь батлагдаж, удалгүй ажлаас нь буулгасан юм.  Найз нь түүнд эрх мэдэл өгсөн ч тэр хэтэрхий хууль бус үйлдэл гаргаж, хэл ам татлаад байсан хэрэг. Нэг удаа хоёр удаа хаацайлаад өнгөрсөн ч эцэст нь “АТГ-аас арга хэмжээ ав” гэсэн шаардлагын дагуу хийсэн хэрэгт нь хариуцлага хүлээлгэсэн. Хариуцлага хүлээлгэсэн нэрийн дор, хариуцлагаас мултлан  хэсэг чимээгүй найзтайгаа холбоотой асуудлыг намжааж байгаад албан тушаалд томилжээ.

Хариуцлага тооцуулсан ч гаалийн хорооны дарга болсон анд 

Гэнэт нэг өдөр Сүхбаатар аймгийн Бичигт дэх гаалийн хорооны дарга болсон хэмээн Халтарын Наранмандахыг ороод ирэхээр нь гаальчид эвэртэй туулай үзсэн юм шиг угтсан байна. ГЕГ-ын зарим нэг хүн “Юу болж байна аа. Саяхан арга хэмжээ авахуулсан хүн шүү дээ” гэхэд О.Ганбат “Би энэ байгууллагыг  удирдаад их шинэчлэл хийж байгаа. Түүний нэг нь “Сэлгэн ажиллуулах үйл ажиллагаа” гэж товчхон тайлбарласан аж. Гаальчид хэл ам хийгээд байхаар нь ГЕГ-ын дарга “Нэг газраа удаан ажиллах нь ашиг сонирхлын зөрчилд өртөх эрсдэлтэй. Би авлигыг  таслан зогсоож байна” хэмээжээ. Тухайлбал, 2013 онд 384, 2014 онд 314 гаалийн улсын байцаагчийг тус тус сэлгэн ажиллуулсан байгаа юм. Энэ бол гаалийн салбарын эрүүл авлигад төдийлөн өртөөд байдаггүй хэсэг гэж болох аж. Нэг үгээр хэлбэл, хэн нэгэн даргын  ах дүү хамаатан садан биш хүмүүс нь энэ хөдөлгөөнд олзлогджээ.Түүний шилжилт хөдөлгөөн нэрээр олон байцаагч хөдөө орон нутагт  гэр бүлийнхнээсээ хол амьдрах болсон аж. Шилжилт хөдөлгөөнөөр явсан нэг нь цаг бусаар хорвоог орхисон байна. 

Сэлгээгээр явсан нэгэн байцаагч сэтгэл санааны хүнд дарамтад орж амиа алдсан уу

Үүнийг гаальчид “Сэтгэл санааны хүнд дарамтад орсноос болж амиа алдсан” хэмээн хэлж “Жинхэнэ нэг газраа удсан дархлагдсан хүмүүс бол  гаалийн улсын ахлах байцаагчид. Тэднийгээ сэлгээч” гэсэн асуудлыг тавьжээ. Хариуд нь “Сэлгэн ажиллуулах болно” гэж салбарынхандаа хэлж, хэвлэлийн хурал хийхдээ ч энэ тухай хэлж байжээ. Гэвч тэр өнөөг хүртэл хэлсэн амандаа хүрээгүй бөгөөд харин ч О.Ганбат  гаалийн улсын ахлах байцаагчидтайгаа сэмхэн тохироо хийж, тэднээр дамжуулан мөнгө олж болох арга бүхнийг ашиглаж байна гэж учир мэдэх эх сурвалж хэлж буй юм. 

Гаалийн улсын ахлах байцаагч гэдэг тухайн өдрийнхөө гаалийн бүхий л хяналт шалгалтыг удирдаж хэнийг, хэзээ, хаана томилж хэнээр ямар бараа тээврийн хэрэгсэл шалгуулахаа сонгох эрх мэдэлтэй нэгэн. Үүнийг гаалийн улсын ахлах байцаагчдын гардан үйлдсэн сүүлийн хэдэн ноцтой хэргийн баримт нотолж байгаа юм. Үүний нэг нь саяхан Буянт-Ухаа дахь гаалийн газрын ахлах байцаагч Д.Батжаргал, П.Нямдорж нар нь гаалийн хяналт шалгалтгүйгээр, хууль бусаар бараа хилээр гаргаж байгаад  авлигын хэргээр баригдан 461 дүгээр ангид хоригдож буй. Буянт-Ухаа дахь гаалийн газрын ахлах байцаагч Д.Батжаргалын үйлдсэн хэрэг камерийн бичлэгт үлдэж, хуулийнханд баригдаагүй байсан бол энэ мэт гаршсан ахлахуудын хууль бус үйлдэлд гаалийн удирдлагууд арга хэмжээ авч чадахгүй гэж хэлэх хүн ч байгаа юм. Учир нь Буянт-Ухаагийн гаалийн газрын Гаалийн улсын ахлах байцаагч Д.Батжаргал нь ГЕГ-ын хүний нөөцийн хэлтсийн дарга Д.Бат-Эрдэнийн төрсөн ах гэнэ. 

 Үргэлжлэл бий 

 Г.ЯЛГУУН

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Хархираа боргио анирдан сэрхрээ сэвшээгээр омготлуул

Далайн эргийн элстэй наран шарлагын газартай ач холбогдлоороо барьцдаг газар бол Монголын хангайн хээр юм. Газарзүйн хэллэгээр Хангай хээрийн бүс гэдэг байх аа. Манай уудам орны төв хэсгээр хөндлөн зурваслан тэрлэгээ жавхайтал нь бүсэлсэн мэт ногоон торгон дэнж, долоон сарын зуныг зааж байна.

Наадмаар тав хоног ажиллахгүй нь. Энэний ганц хоёр хоногт нь сайхан биш сайн амраад авъя гэвэл урсгал усны харгиа боргио сонсон өдөр шөнөгүй сэвэлзсэн сэвшээтэй дэнж газар олоод майхнаа барьчих. Амьтас усгүйгээр хоног, агааргүйгээр хором амьд явж чаддаггүй ч  төдий л анзаардаггүй нь элбэг дэлбэгийнх юм даа. Харин ус агаар хоёр байгаль дээр ямарваа цохилтонд өртөн мөнхийн хөдөлгөөнт хүрдэнд эрчлэгдмэгц гойд тунгалагшин дэндүү ариун орчинг үүсгэдэг. Дүн зуны пүн халуунд ялаа шумуулаа хүртэл хийсгэн сэвэлзэж тэнд буй биесүүдэд шүүр мэтээр чөлөөтэй нэвчин сэтгэлийн бачуурлыг хүртэл зад цохидог увидас ундрах нь гайхамшигтай. 

Хүмүүс эрүүл агаарт хөдөө гарч хэд хоног гэж ярьдаг ч яг нарийндаа дээр дурдсанчлан болзлыг хангагч нь говьд, талд, ойд биш эдгээрийн зааг нутгуудад алаг цоог тааралддаг. Жишээ нь Багахангай, Хэнтийн нурууны баруун төгсгөлүүд, Бүрэг хангай, Хөгнө хан, Авзагын ар тал, Хангайн нурууны хойшоо харсан амууд гэх мэтчилэн…Тэнд амрахад нэн уйтгартай ч ямар насаараа бай гэж байгаа биш хоёр хоночихоод ирэхгүй юу.   

Ж.ГАНГАА

Categories
булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Буриад Монголын нийслэл Улаан-Үдийн зун

8Түрүүч нь ¹ 154 (4794) дугаарт8

Улаан-Үдэд ирсэн хүмүүсийн заавал ч үгүй очдог газар нь Ринбүчи багшийн
дацан. Хотын хойморт байрлах уг дацанд буриадууд амралтын өдөр, баяр ёслолын үеэр
байнга ирнэ. Дацан цагаан сараар, шинийн хоёронд олны хөлд дарагдана. Цагаан сараар
хүн бүр тусгайлан зассан газарт хийморийн дарцгаа өлгөнө. Дацангийн баруунтаа дарцаг
уяж байрлуулдаг газар бий. Салхин талдаа болохоор дарцгууд бүтэн жилийн турш намирна.

Эндхийнхэн цагаан сарыг тийм ч өргөн тэмдэглэдэггүй юм байна. Шинийн
нэгний өглөө ахан дүүсээрээ нэгний­дээ цуглана. Айл болгон хүн тус бүрт бэлэг зэхэж,
сүү авчирцгаана. Нэг нэгэндээ сүүгээ барьж, бэлэг сэлт өгнө. Орой болтол ууж дуулж,
сайхан зүйлсээ хэлэлцээд тарцгаана. Түүнээс биш айл айл хэсч хамаатан, садан, танилуудынхаараа
орно гээд яваад байдаггүй гэсэн. Гэхдээ сүүлийн үед Улаан-Үд гэлтгүй Буриадын бусад
аймгуудад монголчууд цагаан сараа өргөн дэлгэр тэмдэглэх хандлагатай болжээ. Түүгээр
ч барахгүй 25-аас дээш насныхан буюу залуу эцэг эхчүүд үр хүүхдэдээ монгол нэр өгөх
болсон гэнэ. Залуус эцэг эхдээ хандан “Надад яагаад монгол хэл заагаагүй юм бэ.
Яагаад та буриад хэл мэддэг мөртлөө буриадаар ярьдаггүй юм бэ” гэж асуух болсон
гэсэн. Буриадууд гэртээ, гэр бүлийнхэнтэйгээ хамт байхдаа аль болох буриадаараа
ярихыг хичээх юм. Гэхдээ хэлж байгаа арван
үгний гурав дөрөвхөн л буриад байх жишээний.

Нэгэн бяцхан охин эмээ­дээ “Эмээ би та нарыг буриа­­даар ярихыг сонсоод
ойлгоод байдаг хэрнээ өөрөө ярихаараа оросоор ярьчихаад байх юм. Миний чих буриад,
хэл орос байх аа” хэмээн гайхжээ. Үүнээс нь үзэхэд буриадуудад монгол хэл, буриад
аялгуу яс маханд нь шингээстэй ч орчин нь орос учир оросоор сэтгэхээс өөр арга ч
үгүй юм уу гэж бодогдох.

Улаан-Үдэд ямарваа нэг байгууллага, тэр дундаа соёл урлаг, шашны
байгууллагууд нь буриад, орос гэсэн хоёр тодотголтой. Буриадын сонгодог урлагийн
театр гэж байхад Оросынх гэсэн тодотголтой том сайхан театр ч байна. Буриадын түүхийн
музей, буриадаар гардаг сонин, хүүхэлдэйн театр гээд буриадуудад зориулсан газрууд
олон байдаг аж.

Пүрэв, баасан гаригуудад хотын төв талбай хүнээр дүүрнэ. Талбайн
баруун талд хосуудыг бүртгэж, гэрлэлтийн баталгаа олгодог газар бай­даг. Батлуулаад
гарч ирсэн хосуудыг найзууд нь угтан сар­найн дэлбээ, задгай зоос шидэж баяр хүргэнэ.
Шинэхэн гэрлэсэн хосууд тагтаа нисгэдэг уламжлалтай. Тагтаа үржүүлж, тагтааны ийм
төрлийн бизнес эрхлэгчид, цэцэг зардаг хөгшид хурим хийж байгаа газрын ойр хавьд
нь зогсоцгооно. Эхний хоёр хос батлуулаад гарч байхад дараагийн хосууд нь машин
дотроо хүлээж сууна.

Төв талбайд хурим болж байхад хүүхдийн хувцасны дэлгүүр гэсэн тодотголтой
байсан том барилгын хойд талбай хүүхдээр дүүрчихнэ. Паркт байдаг эргэлддэг элдэв
төрлийн тоглоомуудад хүүхдүүд сууна. Одой моринд хөлөглөсөн сүйх тэрэг, одой морь
унуулах үйлчилгээ ч байна.

Улаан-Үдийнхэн ихэвчлэн Эрээн болон Улаанбаатараас бараагаа татдаг.
Барааны зах, дэлгүүрээр нь явбал манай “Бөмбөгөр”, “Нарантуул” захаар явж байгаагаас
ер ялгагдахгүй, барааны үнэ нь манайхаас үнэтэй. Улаан-Үдийн буриадууд “Монголд
бараа хямдхан гэдэг үнэн үү. Монголоос дуучид, уран бүтээлчид ирж тоглолт хийж болдоггүй
юм байх даа. Ирвэл бид үзмээр байна. Бас яармаг, худалдаа зохиогоосой. Улаан-Үдэд
монгол дэлгүүр байгуулж болох уу. Далай лам Монголд ирнэ гэнэ үү. Ирнэ гэвэл тосч
золгохсон” гэх мэтээр сураглаж байлаа.

Эндхийн брэнд бараа бол булган шуба, малгай, унты буюу цаа бугын
арьсан гутал.

Зун боллоо гээд шуба, малгай, гуталныхаа үнийг навс буулгачихдаггүй.
Зун ч гэсэн гүйлгээтэй. Наймаачид өдийд гутал их хэмжээгээр худалдан авч дараад
намар гаргаж үнэ хүргэнэ. Тийм болохоор үнийг нь хямдруулахгүй. Саяхан Монголоос
хэсэг наймаачид ирээд гутал бөөндөөд яваад явжээ.

Төв зах дээр нь булган малгай загвар, хийцээсээ хамаарч
5500-13000 рублийн үнэтэй байна. Харин шубанууд 75 мянган рублиэс эхлэх аж. Гэхдээ
улирлаас хамаарч хямдарчихаад байгаа нь энэ гэнэ.

Харин цаа бугын арьсан гутал сувдан чимэглэлтэй бол 11000 рубль,
сувдан чимэглэлгүй, энгийн нь 10000 рублийн үнэтэй байлаа. Өвөл бол ийм гутлуудыг
13-15 мянган рублиэр худалдана. Цаа бугын шилбэний арьсаар гутал хийдэг юм байна.
Эмэгтэй хүний нэг гутланд дөрөв буюу нийт найман шилбэний арьс ордог бол эрэгтэй
хүний гутал хийхэд арав хэрэгтэй.

Арьсыг нь технологийн төвд өгч боловсруулдаг аж. Гут­лын гадар, дотор,
ул, чимэг­лэлийг тус бүрт нь мэр­гэш­сэн оёдолчид оёж шиддэг бөгөөд гутлыг хэвлэж
бэлэн болгоход таван өдөр зарцуулдаг гэсэн. Бор арьстай гутал бол гэрийн тэжээмэл
цааны арьсаар хийсэн нь. Харин цагаан нь уулын зэрлэг цааных. Эдэлгээний хувьд бор
цааны гутал ус, чийг даахдаа сайн, илчээ алддаггүй, бөх юм байна.

Унты зардаг хүмүүс ихэвч­лэн гэр бүлээрээ энэ бизнесийг эрхэлнэ.
Унтыны наймаачид “Бид чинь олон монгол найз­тай. Байнга ирж гутал авдаг найз олон
шүү. Тэд чинь нэг ирэхээрээ бөөндөөд аваад явчихдаг. Улаанбаатартаа цаа бугын арьсан
гутлын дэлгүүр нээчихсэн байдаг гэсэн” гэцгээнэ. Нутгийнхан “Унтытай өвөлжсөн хүн
өөр гутал өмсөх дургүй болчихдог” хэмээн ярих дуртай.

Жимсний худалдагчид “Дол­дугаар сарын эхээр ихэнх жимс боловсорчихдог
юм. Гэхдээ одоо жимснүүд түүхий гэсэн үг биш. Лийр боловсорч гүйцэхээрээ ямар эмзэг
зөөлхөн болдог гэж санана. Тэр үед нь амтархвал дахиж идмээр санагдаад байдаг” гэлээ.
Хүнсний зах нь жимс, ногоогоор элбэг. Зүсэн зүйлийн жимстэй.

Буриад улсын газар нутгийн 90 орчим хувь нь ой модтой учир модны
эх орон гэж хэлж болно. Бүх эд зүйлс нь мод, модтой холбоотой. Модны давирхайнаас
гаргаж авсан бохинд Улаан-Үдийнхэн дуртай. Чанаж, жигнэсэн гээд боловсруулсан аргаасаа
хамаарч бохины өнгө хул шар­галаас кофены бор хүр­тэл өнгөтэй. Эрхийн чинээ хэмжээтэй
бохь 10 рублийн үнэтэй байлаа. Модны давхир­хай амтагдах бөгөөд шүдэнд наалдахгүй.

Эндхийн мал яагаад ч юм айхавтар тарга авдаггүй гэнэ. Монголын малтай
харь­цуул­бал өөхөн давхарга багатай. Буриадууд зуны цагт хааяа нэг ах дүүстэйгээ
нийлж хонь гаргаж, шинэ шөл ууна. Төлгийг 6000-7000 мянган рублиэр авдаг аж. Энд
хонины нэхий, өлөн авдаг ченж гэх хүмүүс байдаггүй болохоор нэхий, шийр, толгой
зэргийг нь хаячихна.

Хүнсний захын махны тасгаар нь оров. Хүмүүс ихээр дугаарлаж зогссон
хэсэг нь дайвар бүтээгдэхүүний тасаг. Үхрийн уушги, гүзээ, сархинаг, цус, адууны
умс, китаа, гахайн шийр, чих зэргийг ангилаад таваглачихаж. Борлуулалт сайтай байдаг
гэсэн.

Захын гадуур цэцэг, урга­­мал, үр зарна. Оросууд цэцгэнд их дуртай.
Ямар ч баяр ёслол, цайллагад оролцсон бай цэцэг барьж очно. Оросуудын хурим найр,
баяр цомхон хүрээнд болж өнгөрдөг бол буриадууд өргөн дэлгэр тэмдэглэнэ. Оросууд
“Танайд хурим хийгээд “шатна” гэж байхгүй шүү. Зарснаасаа илүүг л олно уу гэхээс
биш дутаана гэж байдаггүй байх” гэдэг гэнэ. Буриадууд ямар ч баярт  очсон бүгдээрээ бэлэг бэлдэнэ. Эсвэл бултаараа
нийлээд ядруухан яваа нэгэн­дээ тусламж үзүүлж “Дараа тэднийд тийм юм авч өгнө”
гэж төлөвлөдөг аж. Бие биенээ гэдэг энэ занг нь оросууд ихэд магтдаг гэнэ лээ.

Д.ГАНСАРУУЛ

Үргэлжлэл
бий

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Бид ингээд л харилцчихдаг

Хүн бүр гар утсыг хэрэглэдэг. Гар утасгүй бол ажил амжихгүй. Гар
утасгүйгээр амьдралаа төсөөлөхийн аргагүй тийм хурдацтай нийгэмд бид амьдарч байна.

Гэтэл аав, ээжүүд, эмээ өвөө нар ингэж загнана. “Уяатай юм шиг байнга
утсаа оролдохоо боль. Наадхаасаа салаач” гэж. “Дээр үед бид нар бие бие рүүгээ захидал
бичээд л болдог байсан. Одооны хүүхдүүд нээрээ, үнэн бүтэхгүй. Утас, мессеж, интернет,
цахим шуудан гээд маяглах юм. Захидал бичих сайхан” гэж загнана. Үгийг нь дагавал
тийм л дээ. Бидний буруу.

Гэвч нөхцөл байдал өөр. Энэ чинь цахимжсан, асар хурдтай нийгэм.
Захидал гэдэг чинь мессеж. Э-мейл чинь шуудан, цахилгаан.

Хайртай, дурласан залуугаас нь мессеж ирвэл шөнөжингөө догдлонхон
хайрын үгсийг нь дахин дахин гүйлгэн уншиж, уруулдаа мишээл тодруулдаг. Бидэнд захидал
бичээд байх тийм урт, уужим хугацаа байдаг гэж үү. Яагаад гэвэл бид хурдтай нийгэмд
амьдарч байгаа залуу хүмүүс. Бидэнд тэр олон захидал, захианы хэрэг алга. Харьд
байгаа найз минь мессеж бичээд ямар байгаагаа хэлнэ. Юу болж байгааг
www.cnn.com, www.bbc.com-oос уншаарай гэхэд хариуд нь би www.admin.dnn.mn-ээс уншаарай
гэчихдэг. Ерөнхийдөө бид чинь ийм л хурдацтай нийгэмд, амьдарч байгаа залуус. Тийм
болохоор лааны гэрэлд хуудас цаас гаргаад үзэг цаас нийлүүлээд байдаггүй юм. Бид
ийм л хурдан мөртлөө ойлгомжтой орчинд амьдардаг юм.

 Д.ГАНСАРУУЛ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Юм бүхэн сайхан байгаасай

Ажилдаа ирэх зам түгжрэлгүй. Гэртээ харих зам жаргалтай байгаасай. Гэвч эдийн засаг хямраад, юмны үнэ өсөөд, амьдрал доройтоод гэдэг  үгс оюун сэтгэлд нь хадаастай яваа юм уу хүн бүр нэг л бухимдуу болчихож. Харих замд хоёр согтуу хүүхэн үсдэлцэж, аль аль нь амнаасаа хөөс сахруулан биенээ элдвээр хэлэн бахиралдаж байх юм. Ажилдаа ирэх замд түгжрэлд бухимдаж, түнтийтлээ уурссан хүмүүс хараал урсган явах юм. Замаа олохгүй, хөл дээрээ тогтохгүй согтуу нэгэн хатуу цемент дээр ар дагзаараа савж ойчих дүр зургууд гол гогдом байна. Хаа сайгүй ажилгүй залуус бөөгнөрч, ганц шил “юмны” бөглөө мулталж, ардуур урдуур зөрөгсдийг айлгаж ичээх нь даанч гунигтай. Гол харлуулам энэ муухай дүр зургууд цөм амьдралаас зугтаасай. Хаашаа л харна инээд хөөр бялхаж, хүн бүхэн баян тансаг, сэтгэл тэнэгэр, юм бүхэн сайхан байгаасай. 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Ажилгүй хүн завгүй

Бүр цайчихсан залхуу нь юу ч хийхгүй дээшээ харж хэвтэж байгаад аль хэдийнэ өлсөөд үхчихдэг юм болов уу. Бодит амьдрал дээр зүйр үгэнд дурдсан шиг тийм найгүй хөдөлгөөнгүй биеттэй ер тааралдаж байгаагүй юм байна. 

Жинхэнэ ажилгүй шаар чинь ёстой борви бохисхийхгүй тонгочдог гэвэл та итгэх үү. Ажилгүй, чадваргүй хүнийг танихад их амархан. Тэрээр товчхондоо хүний нүдэнд ажилсаг мэт байхыг тун их хичээдэг ч их болхи л доо. Уулзаад зогсох тэрүүхэн хоромд зогсоо зайгүй юм ярингаа гутлаа зүлгээд л, дээл хүрэмнийхээ тоос хялгасыг гүвж үлээн нясалж ч байх шиг. Тэгснээ хумсаа аван, чимхүүр гарган сахлаа нямбай гэгч нь зулгаана. Ухасхийн хаалгаар гарснаа төдхөн буцаад ороод ирнэ. За нэг иймэрхүү маягтай дэмий юм хийгээд л гүйгээд байна. Тэр гуай ер зүгээр суухгүй юмаа. Хөөрхий  зайлуул гэж бодогдтол чинь хөдөлдөг. Бас нэг сонирхолтой шинж тэмдэг нь гэвэл маш эртэч ба шөнө орой унтах ч бий. Энэ нь сайндаа ч биш ажилгүйчүүдийн ихэнх нь хулгайч байдаг байхгүй юу. Бусдыг ажлаа хийгээд ядраад унтаж амарч байх хойгуур юухан хээхэн ч хамаагүй дэл сул зүйлийг нь хусч орхидог.

Бүтээлч, гараас нь юм гардаг хүмүүс бол харин эсрэгээр дотроо элдвийг тунгаан бодсоор хэдэн цагаар ч хамаагүй сууж, хэвтэх тэвчээрийг үзүүлдэг.

Ж.ГÀÍÃÀÀ

Categories
булангууд мэдээ танайд-өнжье цаг-үе

Тэсийн голын хүчтэнүүдийн манлай Дамирангийн БУМБАЯР

Монгол Улсын хүчит заануудын нэг Дамирангийн Бумбаярынд өнжлөө. Урьд­¬чилан тохирч, ярьж зөвлөлдсөний дагуу Бумаа зааныг Төр хурхын аман дахь наадмын бэлтгэлээс нь авчирч, Увс аймаг руу алба ажлаар явах гэж байсан гэргийнх нь нислэгийг түр хойшлуулж юм юм л болоод авсан. Наадам найр дөхсөн энэ өдрүүдэд олны хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүчтэнийд өнжье гэх бодол төрөх нь дамжиггүй. Тэгээд Бумбаяр зааныхыг бараадъя гээд зүтгэчихсэн нь энэ л дээ. 

“Их Монгол” хороололтой хаяа зэргэлдээ “Crystal town”-ы гэрт нь очлоо. Аавтай нь андуурам өндөр биерхүү охин хаалга тайлж өгөв. Заан бэлтгэлийн хувцастай том өрөөнийхөө  хойморт ханайтал сууж байна. “Аа миний дүү хүрээд ирэв үү. Би чиний өмнөхөн орж ирээд байна” гэв. Энэ сацуу гэргий нь нөгөө өрөөнөөс орж ирлээ. Бумаа зааны гэргий Цогтоогийн Одонтунгалагийг манайхан “Автобус-1” компанийн захирал гэдгээр нь мэднэ. Саяхан даа, автобус баазынх нь жаран жилийн ой болж, ойн нэрэмжит бөхийн барилдааны хүндэт зочдын индэрт тод өнгийн цэнхэр дээлтэй бүсгүй нүдээрээ инээмсэглэн суусан нь Тунгаа захирал. Тэрээр Баянгол дүүргийн Ардчилсан намаас Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдсон нэгэн. Үндсэндээ “Нийслэлийн Засгийн газар”-ын кабинетийн гишүүдийн нэг. Идээ цагаа болох зуур гэрийн эзэнтэй наадмын бэлтгэлийнх нь талаар ярилцаад авлаа. 

Бумаа заан Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын Биеийн тамир, соёлын төвийн даргын албатай учир тус газрын бөхчүүдээ ахалж Төр хурхын аманд бэлтгэлд гараад байгаа аж. “Цолтой бөхчүүд маань бүгд аймаг аймгийнхаа гал руу явчихсан. Хэдэн үрээхэн “морьд”-той л би зууралдаж байх шив дээ” гээд хүд хүд инээж байлаа. Гэрийнх нь хоймрын шүүгээний дээд талд давхарласан судар ном харагдана. Түүний доод талд зааны улаан залаа бүхий хоёр ч малгай нүднээ тусах аж. “Та сүүлд шинэ малгай хийлгэжээ дээ” гэхүйд, “Намайг заан болдог жил аав ээж, ах дүү нар нийлж оройг нь мөнгөөр чимэглэсэн энэ малгайг хийлгэж бэлэглэсэн юм. Барилдахдаа заан цолны дүрс бүхий тэмдэгтэй хуучин малгайгаа өмсдөг. Харин хүндэтгэлийн ёслол юм уу, гангараанд шинэ малгайгаа өмсдөг” гэлээ.  

Зурагтны дээд талын тавиур дээр хоёр буурлынхаа зургийг залсан байна. Нэг нь Тунгаа захирлын аавынх нь хөрөг аж. Нөгөө нь Бумаа зааны өвөөгийн зураг ажээ. “Манай хүн чинь өвөө эмээ дээрээ өссөн шүү дээ” хэмээн гэргий нь тодотгосноо “Өвөөгийнх нь ном эрдмийн хүч байдаг биз ээ. Манай гэр бүл тэгш сайхан явна. Өвөр дээр нь эрхэлж өссөн хүү нь төр түмний хайртай бөх боллоо. Бумаа их шүтлэгтэй. Мэргэн өвөөгөө, Баянаа багшаа, аав ээжээ, ус нутгаа дээдлэн шүтнэ” хэмээн өгүүлэв. Хоймрынх нь шүүгээний өмнүүр эргэлдэн энэ тэрийг сонирхох зуураа гэргийнх нь хэлсэн дээр дөрөөлөөд “Баянаа багшаа шүтнэ гэснээс таныг чинь сумандаа тракторын жолооч байхад “Бөх болох хүү байна” хэмээн Баянмөнх аварга хотод авчирсан гэдэг” гээд асуугаад авлаа. Заан “Өө тийн” гэж айван тайвуухан хэлээд “Энэ түүхийг хүмүүс ер нь мэддэг юм” хэмээн цааш өгүүлсэн нь энэ. “Наян зургаан онд миний бие аравдугаар ангиа төгсөөд илгээлтийн эзэн болж Тэс сумынхаа тэжээлийн аж ахуйд тракторчноор ажиллаж байлаа. Хүүхэд байхын л барилдах дур сонирхолтой. Барилдаан бүгдэд л оролцдог байсан.  Аав ээжийн талд бөхийн удамтай. Аав маань аймгийн заан цолтой, Баруунтуруун суманд долоон удаа түрүүлсэн бөх.  Авга ах Юнрэн мөн аймгийн цолтой, сумын наадамд 19 удаа түрүүлсэн байдаг. Наян найман оны гуравдугаар сард Баянаа аварга Увсад очихдоо Тулгаа заан, Төрмөнх начин нараас “Бөх болчихоор ирээдүйтэй хүү байна уу” гэхэд нь, тэд намайг заагаад өгчихөж. Тухайн үед багш маань Улсын шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагчийн ажлаа өгчихсөн, бөхийн шинэ клуб байгуулахаар зорьж явсан юм билээ. Ингээд бага балчраасаа алдар сууг нь дуулж, биширч дээдэлж явсан домогт аваргатай уулзах хувь илгээлтийн эзэн бандид тохиосон доо. Миний гар хөлийг барьж, барилдааныг харж багагүй шинжсэний дараа “Их сайхан хүү байна. Чамайг дуудна шүү” гэчихээд яваад өгсөн. Хоёр сарын дараа “Бумбаярыг хот руу ирүүлнэ үү” гэх захидал Баянаа аваргаас ирж 1988 оны тавдугаар сарын 28-ны өдөр миний бие тракторын тос масло, шороо тоос ханхлуулсан залуу Улаанбаатарт бууж байлаа. Өвөрхангайн чөлөөтийн Баярсайхан, манай Намжилдорж, за тэгээд Сүхбат, Гантогтох биднийг цуглуулж бөхийн “Шонхор” клуб анх байгуулагдаж  байсан түүхтэй. Тэгж л залуучуудын шигшээ баг бүрдэж байлаа. 

Наян найман онд ирснийхээ дараа тэр жилийн наадамд зодоглолоо. Хоёр давчихдаг юм байна. Гурвын даваанд хэн авдаг бол гээд сууж байтал, Бат-Эрдэнэ заан авлаа хэмээн дуулдлаа шүү” гэж Бумаа заан Баянаа багшаасаа улбаалаад анх зодоглосон наадмынхаа хуучийг дэлгэх нь тэр ээ.  Амнаас нь гарах үг бүр нь сонин сайхан хийгээд монгол бөхийн домог болсон аваргуудтай холбогдож, энгийн нэг түүх сөхөхдөө хүртэл энгүй хүчтэнүүдийн алдар замналыг хүүрнэх нь бахадмаар. Энэ л үүх түүх, он жилүүд нь Дамирангийн Бумбаяр гэж хүнийг улам тодотгож байлаа. Баянаа аваргын урилгаар хотод ирж, Бат-Эрдэнэ аваргатай төрийн наадамд анх таарч, Сүхбат, Гантогтох нарын идэрхэн хүчтэнүүдтэй ах дүүгийн барилдлагатай явж, “Залуу зургаан заан”-ы түүхийг бичилцэж, Сүхбат, Өсөхбаяр аваргуудын залгамж халаа Сүхбаатарын Мөнхбат залуу хүчтэнүүдийг өөрийнхөө галаас төрүүлсэн гээд Монгол бөхийн хичнээн ч үе Бумбаяр заантай холбогдож байгаа юм бэ дээ, бүү мэд. “Наян найман он бол Бат-Эрдэнэ аваргын түрүүлдэг жил. Үндсэндээ бөхийн дэвжээнд түүний хаанчлал эхэлсэн үе нь. Гэтэл тэрхүү торгон зааг дээр та хүч үзсэн байх юм. Түрүү бөхтэй таарах ямар байв” хэмээн шалгаалаа. Заан нүдэндээ инээмсэглэл тодруулан гоёмсог модон хийц бүхий цагаан цэнхэр буйдангаа налж сууснаа “Түрүү бөхтэй таарсандаа маш их бэлгэшээж билээ. Нэг л сайхан санагдаад явчихсан. Барилдаан яаж өнгөрснийг  бараг мэдээгүй дээ. Их л хурдан өрнөж, их чанга унасан санагддаг юм” гэв. 

Заантай ийн хуучилж суутал бага охин нь зургийн цомгууд авчирч өглөө. Түүнд ээж нь хэлсэн бололтой. Одонтунгалаг эгч нөхрийнхөө хажууд ирээд суучихсан “Ойрд ингэхэд альбом ч үзээгүй юм байна ш дээ” хэмээн бага залуугийнхаа зургуудыг, нөхрийнхөө улсын цолонд дөнгөж хүрч байсан, бие галбир нь ёстой л зурсан, зорсон юм шиг явах үеийн зургуудыг үзэж суулаа. Мань хүн нэг хөлөө нөгөө дээрээ аччихсан таашаалтай нь аргагүй сууж харагдсан. Тэрхүү зузаан гэгч хэд хэдэн цомгийн наян хувь нь Баянаа аваргын зураг байна лээ.  

“Манайхан зургаан залуу зааны үе” гэж ярьдаг. Тэднийг гарч ирэхэд Доржсамбуу, Батзориг та хэдийн нөлөө их байсан даа” гэхүйд “Тэр зургаа биднээс арай түрүүлж заан болсон. 1994-1999 оны хооронд бүгд жил дараалаад заан болчихсон. Ерэн есөн онд Ганбат сүүлд болсон байх. Тэгээд 2000 оноос зургаан заан гэж яригдсан шүү дээ. Гэвч 2001 онд Доржсамбуу, Батзориг, Одгэрэл бид дөрөв заан цолонд хүрсэн. Дараахан нь манай Мягмарсүрэн заан болсон. Хэдий зургаан зааны үе гэж яригддаг ч бид хэд нэмэгдээд арваад зааны үе байсаан. Бид л хоорондоо тунадаг, нэгнээ амладаг байв” гэв. Бумаа ахын наадмуудыг манайхан сайн мэднэ. Хэн хэнээр хэзээ улсын цолонд хүрснийг хэлүүлэлтгүй мэднэ. Харин та хоёрын танилцсан түүх, хайр дурлал сонин байх болов уу гэж би гэдэг хүн палхийтэл асуугаад авлаа. Хоёулаа хэн хэн рүүгээ сүрхий харснаа инээд алдаж байна. “Заяаны хань зам дээр гэдэг үнэн юм билээ. Тэс суманд болох суварганы барилдаанд зодоглохоор Увс аймагт онгоцоор буутал яг зам дээр, өөдөөс тосч буй мэт алаг нүдэн охин ээж аавтайгаа ирсэн нь хань маань байсан даа. Надад анх чацаргана захиж билээ” гээд Бумаа заан гэргий рүүгээ юу гэж хэлэх нь вэ гэсэн янзтай харц шидлэв. Гэргий нь “Бумаа эхлээд одоогийнх шигээ ийм сайхан залуу харагдаагүй. Нүдэнд тусаагүй гэхүү дээ. Өндөр туранхай бор залуу л байсан. Барилддаг юм байна даа гэж анх бодож байлаа.  Ээж аавтайгаа Улаанбаатар орохоор онгоцны буудал дээр иртэл Бумаатай таарсан нь тэр. Харин чацаргана захьсан билүү, Тэс сум руу явна гэхээр тэгсэн байх л даа. Гэхдээ манай хүн чинь нутаг явж ирснийхээ дараа оюутны байранд манай нутгийн залуучуудтай уулзана гээд их ирдэг байсан” гэлээ. Энэ зуурт Бумбаяр заан “Би Бат-Очир болоод бусад хүүхдүүдтэй уулзах гэж очдог байсан нь үнэн. Гэхдээ тэднээр далимдуулж чамайг харах гэж очдог байсан байхгүй юу” хэмээн сая л нэг үнэнээ хэлэв үү гэлтэй инээмсэглэж суусан. 

Ерэн оны намар тийнхүү танилцаж, ерэн хоёр онд том охин нь төрж их сургуулийн оюутны байрнаас Бумбаярынх гэдэг айлын амьдрал эхэлжээ. “Бид хоёр гэр бүл болоод гурав, дөрвөн жил оюутны байраар явсан. Дараа нь түрээсийн байранд амьдарч байлаа” гэж Тунгаа эгч хоол унд болох зуураа хэлэв. Тэрээр залгуулаад ханийнхаа начин болсон жилийн наадмын дурсамжаас хуваалцсан юм. “Манай хүнийг начин болдог жил нь буюу ерэн гурван оны наадмаар Балжаа аваргын гэргий Мягмар эгч ягаан дээл хийж өгсөн. Наадмын бэлтгэл дээр нь очиж оёж өгсөн. Аваргын гэргийгээр хийлгэсэн дээлтэй очиж начин цолны тэмдэг энгэртээ зүүгээд ирж байлаа. Тэгэхэд манайх мөн л оюутны байранд. Хөдөө гадаанаас хүмүүс ирчихсэн, Бумаагийн найзууд гээд бөхчүүд ирчихсэн, оюутны байрны ганц өрөө чинь зай завсаргүй юм болно биз дээ. Манайхны хэлдгээр “Дүлий цагаан” дээрээ (плитка) зогсоо зайгүй цай хоол хийгээд халуун гэж жигтэйхэн, ирсэн зочдын хөлс нь урсаад ярих юм биш. Тэгж л начин цолныхоо найрыг хийсэн түүхтэй”  хэмээн ямар нэгэн хачиргүй дурсамжаасаа хуваалцлаа. “Оюутны байранд олуулаа тэгж бужигнаж байсан үе маань гоё байжээ. Хоёр хүүхэдтэйгээ дөрвүүлээ ганц умгар өрөөндөө багтаж ядаж байхад хөдөөнөөс хоёр гурван оюутан, Бумаагийн дүү нар ирээд байчихна. Одоо эргээд бодоход яаж болж байсан юм гэж санахаар. Гэвч болдог л байсан. Сүүлд бид хоёр хорооллын эцэст зургаан давхар байшин барьж түүндээ аав ээж, ах дүү нараа бүгдийг нь оруулсан даа” гэж гэрийн эзэгтэй өөх мах алагласан хонины хавирга сэлт чанан лавшаа хийх зуураа сонирхуулаад авсан. “Ганц өрөөнд олуулаа багтаж ядаж байсан бол одоо хэдэн өрөө том байранд хоёр, гурвуулахнаа л байж байна” гэснээ “Манай хүн чинь мах чанаж сайхан гэгч ясны шөл гаргаад лавшаа хийх дуртай. Элдэв янзын ногоо цагаа хэрэглэхгүй” хэмээн гал тогоо хавиас дуулгаж байв. 

Бумаа ах хэсэг хугацаанд чимээгүй сууснаа манай аав их мундаг хүн. Намайг бөхийн өндөр цолонд хүрэхэд их нөлөө үзүүлсэн. Миний сэтгэл зүйг их өөрчилж, хат суулгаж өгсөн гээд аавынхаа тухай ийн өгүүлсэн юм. Ерэн гурван онд тэрээр Довчингийн Нэгдэл начингаар гурав, Жамбалын Хайдав арслангаар дөрөв давж, 1963 оноос хойш төрийн наадамд зодоглохдоо тав бүү хэл, долоогийн даваанд цөөн унасан Хорлоогийн Баянмөнх аваргаар тав давж улсын цолонд хүрсэн билээ. Начин авчихаад аав дээрээ иртэл огтоос тоосон шинжгүй “За миний хүү, ус нутгийн минь бахархал болсон домогт бөхчүүдээр цолонд хүрлээ. Чи өөрийнхөө хүчээр начин болсонгүй. Цаашдаа сайн барилдаж энэ хүмүүсийн итгэлийг даах хэрэгтэй” гэжээ. Дараа жил нь Увс аймгийн харьяат улсын начин Нямжавын Мөнхжаргалаар тав давж өсөх идэр чимэг нэмэхэд аав нь мөн л баяр хүргэсэнгүй. Увсын бөхөөр давсан гээд тэр. Харин ерэн найман онд залуу заан Гэлэгжамцын Өсөхбаяраар тав давж гурвантаа шөвгөрөхөд нь машид баярлаж, одоо л миний хүү аавдаа улсын цолтой бөх болсон гэдгээ баталлаа. Гэхдээ чи ханах хэрэггүй, чамд заан цол элбэгхэн байгаа шүү гэж хэлж байсан удаатай гэнэ. 

“Манай Тунгаа миний хор шарыг их малтана аа” гэж гэрийн эзэн хэлээдэхэв. Сүхбат аварга, Гантогтох гарьд хоёр Бумаагийндаа гэр бүлээрээ ирчихсэн бүгд хөзөр тоглоод сууж байжээ. Ер нь үе үе тэр хэдтэйгээ нийлж хөзөр тоглож баахан инээлдэж, хөхрөлдөж байсан үеийнхээ дурсамжийг ярих дуртай юм билээ. Тийн хөзөрдөж байтал Тунгаа эгч “Бумаа чи, Сүхбат, Ганаа хоёроос биеэр хамаагүй том. Хэн ч харсан энэ хоёроос том цолтой бөх гэж бодохоор. Тэгтэл чи начин, энэ хоёр заан байдаг. Чамаас хамаагүй жижиг биетэй хоёр дүү чинь заан болчихоод чи ичдэггүй юм уу” гэх утгатай үг хэлж шарыг нь малтаж байсан гэдэг. “Би чинь өвгөнийгөө үе үе шургуу хийнэ шүү дээ. Тэс сумаас баахан л бөх байна. Арав гаруй начин байна. Энэ дундаас заан болчих магадлалтай хүн чинь чи биз дээ гэнэ. Манай хүн бас зөрүүдэлнээ, би ямар Тэс суманд төрсөн юм уу, Баруунтуруунд төрсөн гэж өөдөөс сөргөнө”. Ийм л яриа хөөрөө өрнүүлсэн шигээ бага охиноор нь чихэр жимс, ундаа жүүс дөхүүлүүлж, уран барилдаант ханагар заандаа ус нутаг, найз нөхдийнх нь дурсгасан эмээл хазаар, морин хуур, өөрийнх нь дүрс бүхий баримал, өөдөө цойлсон цалин цагаан морин цом зэргийг нь сонирхож, зузаан зузаан ботиуд шиг зургийнх нь цомгийг эргүүлсэн шигээ суулаа даа.

Бумбаяр заан эхээс наймуулаа юм билээ. Дүү нарынх нь нэг Монгол Улсын мэргэн Норжмааг манайхан мэднэ. Монгол сурын алтан зурхайд сум тавьж, төрийнхөө наадмын түрүүг хүртэн, төрийн тэргүүнийхээ зарлигаар улсын мэргэн цол хүртсэн нэгэн. Одоогоор улсад нэг түрүүлж, хоёр удаа үзүүр булааж хэд хэд шөвгөрөөд байгаа.  Увс аймгаас тодорсон анхны мэргэн гэдэг. Тэгвэл Норжмаа мэргэний дүү Баатархүү гэж аймгийн алдарт уяач залуу бий гэнэ. Аймаг, сумандаа айраг түрүү хүртэхээс гадна бүсийн даншиг наадамд мөн л түрүү, айраг хүртээд буй нэгэн ажээ. Бумаа ах Баатархүү дүүгээ улсын алдарт уяач болгох зорилго тавиад байгаагаа дуулгасан. Ийнхүү Увсын Баруунтуруун сумын унаган иргэн Дамиран гэж эгэл жирийн айлынхаас Монгол эрийн гурван наадам төрөөд байгаа ажээ. Үндсэндээ Баатархүү улсын алдарт уяач болох юм бол Дамиран гуайн гурван хүүхэд улсын заан, улсын мэргэн, улсын алдарт уяач болох өндөр хувь энүүхэнд байна. 

“Миний хань ижий ааваа машид хүндэтгэж хайрладгийн нэгэн илэрхийлэл бол энэ гэр бүлээс монгол эрийн гурван наадам тодорсон явдал. Норжмаа анх манайд ирээд охиныг минь хардаг байлаа. Адилхан бүсгүйчүүд учир миний бие түүнээс ямар мэргэжилтэй хүн болох вэ гэхэд, нум сум харвадаг харваач болмоор байна гэсэн. Тэгээд тухайн үед багагүй хэдэн төгрөг зарж байж Бумаа бид хоёр Норжмаад нум сум авч өгч байлаа. Одоо Баатархүүгээ улсын алдарт уяач болгоно гээд бас л энд тэндээс хурдан удмын адуу авч өгөөд зүтгэж байна” хэмээн гэргий нь хэлж байна. Сайхан хувь заяа гэхээс өөр юу гэх билээ. Дамиран гуай хөгшнийхөө хамтаар Бумбаяр хүүгийнхээ зургаан давхар байшинд хүүхдүүдийнхээ хамт, ач зээ нарынхаа “ангирын ганганаа” дунд тэнхлүүн аж төрж буй гэнэ. Зааных одоогийн байранд нүүж ирээд жил гаруй болж байгаа аж. 

Анх “Багануур” компаниас байртай болж байснаа гэр бүлийн хоёр баяртайгаар дурссан. Бумаа ах Багануурын уурхайн компанийн бөх болсон түүх нь сонин юм билээ. Тэрээр 1996 онд Увс аймгийн Хяргас сумын Цогт-Очирын Баянмөнхийг дагуулаад Багануур компани дээр, нутгийн ах Хөхөөгийн Балсандорж дээр яваад очиж л дээ. Баянмөнхийгөө тэдний бөх болгох санаатай очсон нь тэр. Баянмөнх нь ерэн таван онд Ховдын Батзоригоор тунаж тав давж начин болоод байсан үе. Балсандорж захирал Бумбаярын хүсэлтийг хүлээж аваад төд хоногийн дараа хариу өгнө, над руу утасдаарай гэжээ. Хэлсэн хугацаанд утасдахаар Баянмөнхөө дагуулан Төв шуудан дээр яваад очжээ. Тэгтэл “Манай хамт олон ярилцаад Баянмөнх начинг биш харин өөрийг чинь компанийнхаа бөх болгохоор боллоо” гэсэн хариу өгөх нь тэр. Хажууд Баянмөнх нь хараад зогсож байдаг. Тэр шийдвэрийг начинд хэлэхэд их хэцүү байлаа гэж Бумаа заан инээвхийлэв.  Түүнээс өмнө Худалдаа аж үйлдвэрийн тэнхимийн менежерээр ажиллаж байсан Түмэнбаяр гэж бөхөд элэгтэй, Бөхийн холбооны цэцдийн зөвлөлийн гишүүн байсан хүн “том” Сүхбат гарьд, Бумбаяр хоёрын улаан фен нь байжээ. Тэгээд өөрийн компанийн бөх болгож, Бумаа зааныг сургууль соёлыг нь төгсгөж, улсын цолонд хүргэсэн ач буяныг мартдаггүй юм билээ. Мөн Дүгэржав гэж нутгийн ах, сүүлд овоглож барилдсан “Увс хүнс”-ийн хамт олноо ч дурсаад авсан.

Тэднийх хоёр охинтой. Том охин Шижиртуяа нь өнөө жил Их сургуулийн хуулийн ангийг төгсч байгаа аж. Саяхан хонхны баяр нь болж төв талбай дээр Бумбаяр заан гэргий, бага охиныхоо хамт очин том охиндоо цэцгийн баглаа барьж баяр хүргэжээ. 

Бага охин Идэрмаа нь мөн Их сургуулийн оюутан аж. 1994 онд аавыгаа өсөх идэр чимэг авахад төрсөн учир Идэрмаа гэж нэр өгснөө ээж нь сонирхуулж байсан. Тунгаа захирал Их сургуулийн хуулийн ангийг төгссөнөөсөө хойш хорь шахам жил өмгөөлөгч, нотариатчиар ажилласан байна. Төрсөн эгч Алимаагаа Тэс сумаас аймгийн Иргэдийн хуралд хоёр ч удаа төлөөлөгчөөр сонгогдоход нь хамт явж, дараа нь 2009 онд үйлчилгээний газраа АН-аас нэр дэвшсэн Ц.Элбэгдоржийн сурталчилгааны байр болгон бусад нөхдийн хамт зүтгэж зүрхнийхээ дуудлагаар улс төрд хөл тавьжээ. Аливаад чин шударга хандаж, хийж бүтээхийн тэмүүлэл, хэлсэн л бол түүндээ хүрнэ гэх чин эрмэлзэл зааны гэргийгээс илхэн харагдаж байлаа. Үнэхээр дайчин эрэмгий бүсгүй юм билээ. “Автобус-1” орон нутгийн өмчит үйлдвэрийн газрынхаа 700 гаруй ажилчдыг түүчээлэн яваа эмэгтэй. “Манай хүний дайчин эрэмгий, хор шартай чанар миний барилдааны амжилтад бас л нөлөөлдөг байсан. Ямар сайндаа л Сүхбат, Гантогтох хоёрын хажууд “Жижигхээн биетэй энэ хоёр заан болчихоод байхад…” гэж миний шарыг малтаж байхав дээ” хэмээн гэрийн эзэн яриан дундаа хэдэнтээ хэлээд авсан юм.  

Бумаа заантай хуучилж суухад гэргийгийнх нь утас зогсоо зайгүй хангинана. Ажлын газрынхан, Иргэдийн хурлынхан, Баянгол дүүргийнх нь сонгогчид, за тэгээд найз нөхөд нутаг усныхан гээд ярих хүн бишгүй бололтой. Харин Баянаа аваргын охин, Сүхбат аваргын хүүхдүүдийн ээж Баясаа ярьж таарсан. Тэрээр нөхөртөө “Баясаа ярьж байна” гэж дуулгаж байлаа. Гантогтохын гэр бүлийнхэнтэй ойр байдгаа дурсаж байв. “Сүхбат залуу эхнэртэй болоод өөр амьдрал зохиочихсон, Намжилдоржийн маань бие жаахан тиймэрхүү байгаа зэргээс ойрд уулзалдсангүй дээ” гэв. Ховдын Мөнхбаатар, Увсын Мөнхжаргал, Говь-Алтайн Баатар гээд начингуудтай гэр бүлийн найзууд ажээ. 

Тунгаа эгч хоёр охиныхоо өрөөнд хэсэг зуур удсанаа гарч ирэн “Ингэхэд эгч нь, Бумааг заан болох жил л төв цэнгэлдэх орсон гээд боддоо” хэмээн урт хар сормуусаа дэрвүүлэн нүдээрээ инээд алдсан юм. 

Хэн ч юм бэ дээ, нэг ахмад цолтой бөх л наадмын дэвжээнд нөхрийгөө дагаж очиж болохгүй, барилдаан гардаггүй гэсэн зүйл хэлчихсэн байгаа юм. Тэгээд л Тунгаа эгч дандаа гэртээ үлддэг, наадмын бэлтгэлээс ирэхэд нь тусдаа унтаж, хол хөндийхөн байдаг байснаа инээдэм наргиан болгож хэлсэн юм. 2001 оны наадмаар нөхөр нь “Миний хань хамт оч л доо. Алдар цолтой бөхчүүдийн гэргий нар хамт очоод болоод л байна”  гээд дагуулаад явсан гэдэг. Тэгээд тэр жилээ долоо давж хүсэн хүлээсэн заан цолондоо хүрчээ. Орой нь гэртээ бөөн баяр хөөр болон ирээд гэргий нь “Би хэдэн жилийн өмнө л хамт явдаг байж. Аль эрт цолонд хүрчихгүй юу. Намайг л хүлээгээд байсан юм биш үү” гэж тоглоом шоглоомын завсарт хэлж байснаа дурслаа. Харин энэ зуурт Бумаа заанаас Гантогтохоор долоо даваад тугийн мандал нулимстай тойрсныг нь асуулаа. 

“Долоогийн даваанд Ганаа намайг амлах нь гарцаагүй байсан. Шаагдаж ам авна гэдэг тэр. Өсөхбаяр, Сумъяабазар, бид гурваас ам сонсч байгаа. Гарахын өмнөхөн Ганаад хэллээ. “Ах нь өнөө жил л заан цолонд хүрэх найдвар байна. Миний дүү нэг юм бодохгүй юу” гэхэд өөдөөс “Бумаа ах аа, та мэдэж байгаа. Манай аав 50, 60 жилийн түүхт ойн түрүү авсан. Далан жилийнхийг Балжаа аварга авсан. Энэ жил би түрүүлэхийн төлөө барилдаж байна” гэдэг юм. Тэгээд л гарлаа. Хоёул үзлээ, би хонгодож дайраад давлаа. Сонин юм шүү. Монгол төрийн наадамд ааваар нь тав давж начин болсон бол хүүгээр нь долоо давж заан болох хувь надад байсан шүү. Яалт ч үгүй уйлчихсан даа. Өөрөө баярлахын зэрэгцээ түмэн олны хүсэл хүлээлтийг биелүүлнэ гэдэг маш том баяр бахдал байдаг юм билээ. Олон хүн баяр хүргэж баярласнаа илэрхийлж байсан”. 

Ийнхүү “Уур хүрмээр олон бөхтэй Увсын Тэс”-ийнхний хүчтэнүүдийн манлай Дамирангийн Бумбаяр заантай өдрийн турш хуучилсаар  үдшийн бүрийтэй золголоо. Өнөө жилийн наадмаар хэнийг харж байна гэхэд, Содномдорж, Гончигдамба хоёр дээшээ барилдана байх. “Увс нуур” галыг манай Гантогтох ахалж байгаа, ноднин би ахалсан. Мөнхбат аварга, Бүрэнтөгс нар түрүү бодож л байгаа. Санжаадамбыг хэлэхгүй өнгөрч болохгүй. Өнгөрөгч жилийн аварга  маань байна. Олон шинэ цолтон төрсөн сайхан наадам болно доо гэсээр хоцорсон юм.  

Н.ГАНТУЛГА    

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ ярилцлага

Д.Ганхуяг: Энэхүү айлчлал Монгол, Хятадын харилцааг бэхжүүлнэ

БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Ван И энэ сарын 24-26-ны өдрүүдэд манай улсад айлчлах гэж байна. Уг айлчлалын талаар Гадаад харилцааны дэд сайд Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

-БНХАУ-ын Гадаад хэр­гийн сайд Ван И-гийн энэ удаагийн айлчлалын ач холбогдлыг Та хэр­хэн дүгнэж байна вэ. Айлчлалын гол онцлог юунд оршиж байна? 

-Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Л.Болдын урилгаар БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Ван И 2014 оны зургадугаар сарын 24-26-ны өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийх гэж байна. БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайдын айлчлал нь Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Л.Болдын энэ оны нэгдүгээр сард БНХАУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын хариу айлчлал юм. Хятадын Гадаад хэргийн сайдын энэ удаагийн айлчлал нь Монгол Улс, БНХАУ-ын стратегийн түншлэлийн харил­цаа, хамтын ажилла¬гааг бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх, харилцан итгэл­цэл, ойлголцлыг бэхжүүлэх, олон улсын болон бүс нутгийн хүрээн дэх хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэхэд түлхэц үзүүлэхэд оршиж байна. Үүгээрээ энэ удаа¬гийн айлчлал чухал ач холбогдолтой болох юм. 

Гадаад харилцааны сайд Л.Болд Хятадын Гадаад хэргийн сайд Ван И-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр талын улс төр, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэгийн зэрэг олон салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааны өргөн хүрээтэй асуудлуудаар са¬нал солилцоно. Гадаад хэр­гийн яамд хоорондын хам­тын ажиллагааны өнөөгийн байдал, цаашдын төлөвийн талаар хэлэлцэж, олон улс, бүс нутгийн хамтын ажиллагааны асуудлуудаар хоёр талын баримталж буй бодлого, байр суурийн талаар нухацтай ярилцана. Түүнчлэн Хятадын Гадаад хэргийн сайд Ван И Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг, Шадар сайд Д.Тэрбишдагвад тус тус бараалхаж, хоёр талын өргөн хүрээтэй асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна. 

Мөн ойрын хугацаанд хоёр талын хооронд хэрэгжүүлэх өндөр, дээд төвшний айлч¬лалын бэлтгэлийг хангах, Гадаад харилцааны яамд хоорондын хамтын ажил-лагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүү¬лэх, хоёр талын харилцааны болон бусад харилцан сонирхсон асуудлаар мэдээ¬лэл, санал солилцож, нэгдсэн ойлголтод хүрэхэд чухал ач холбогдолтой болно. 

-Энэ онд Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд дипломат харилцаа тог­тоосны 65 жилийн ой тохиож байгаа. Хоёр та¬лын харилцааны хэтийн төлөвийг Та хэрхэн харж байна вэ?

-Монгол, Хятадын хоо­ронд 1949 онд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш 65 жил өнгөрч байна. Тэгэхээр энэ он тэмдэглэлт ойн жил бөгөөд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 65 жил, Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай гэрээг шинэчлэн байгуулсны 20 жилийн ой мөн тохиож байгаа юм. Эдгээр тэмдэглэлт ойг хамтран тэмдэглэн өнгөрүү¬лэх зорилгоор хоёр тал энэ оныг Найрсаг солилцооны жил болгон зарлаж олон ажил арга хэмжээ хамтран зохион явуулахаар тохиролцож шат дараатайгаар хэрэгжүүлж байна. Үүнд, харилцан соёлын өдрүүд зохиох, гэрэл зур­гийн үзэсгэлэн гаргах, урлагийн тоглолт хийх, кино өдрүүд зохиох, хүүхэд, залуучуудын солилцоо хэ¬рэг­жүүлэх зэрэг баялаг ар¬га хэмжээнүүд тусгагдсан байгаа. Эдгээр ажил арга хэмжээний дотор дээд, өндөр төвшний харилцан айлчлал багтаж байна. Хятадын Гадаад хэргийн сайдын айлчлалын дараа БНХАУ-ын даргын хийх төрийн айлчлал, мөн оны сүүлчээр УИХ-ын дарга З.Энхболдын өмнө хөршид хийх айлчлал төлөвлөгдөж байна. 

Сүүлийн жилүүдэд БНХАУ, Монгол Улсын бүх та¬лын харилцаа, хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж ирлээ. Өдөр, дээд төвшний харилцан айлчлалууд тогт-мол­жиж, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа идэвхтэй үргэлжилж байна. Хоёр тал бүс нутаг, олон улсын хамтын ажиллагааны механизмуудын хүрээнд ам-жилттай хамтран ажиллаж байна. Соёл, боловсрол, шинж¬лэх ухаан, техник, эрүүл мэнд, хүмүүнлэг зэрэг салбарын хамтын ажиллагаа идэвхтэй өрнөж байгаа нь хоёр улсын иргэдийн харилцан ойлголцол, най­рамд¬лыг бэхжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.Энэ бүхний үндсэн дээр 2014 онд Монгол Улс, БНХАУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагаа улам эрчимжин гүнзгийрч, өндөр дээд төвшний харил­цан айлчлал, салбар хоорондын, иргэд, хүүхэд залуучуудын харилцаа, со¬лил­цоо идэвхтэй хэрэгжих сай­хан төлөв бүрэлдээд байна.

Өнөөдөр Монгол, Хята¬дын харилцаа түүхэн дэх хамгийн таатай үедээ явж байна. Хятадын тал ч ингэж дүгнэдэг. Улс хоорондын харилцааны дээд төвшин болох стратегийн түншлэл хэрэгжиж байна. Улс төрийн харилцаанд ямар нэгэн маргаантай асуудал байхгүй, бүс нутаг, олон улсын асуудлаар үзэл бодол, байр сууриа тогтмол солилцож, дэлхий дахин, бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдлын төлөө идэвхтэй хамтран ажиллаж байна. Газар нутаг, хилийн маргаантай асуудал байхгүй. Монгол, Хятадын хилийн зурвасыг хамтран бүрэн тодотгож тогтоосон. Нэг үгээр хэлбэл энхийн хил болсон. БНХАУ олон жилийн туршид манай худалдааны хамгийн том түнш, хамгийн том гадаад хөрөнгө оруулагч байсаар ирлээ. 

Өнгөрсөн тавдугаар сард Шанхай хотод болсон Азид хамтын ажиллагаа, итгэлц¬лийг бэхжүүлэх бага хурлын дээд төвшний уул­залтын үеэр Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж БНХАУ-ын дарга Си Зиньпинтэй уулзаж хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааны өргөн хүрээтэй асуудлуудаар са¬нал солилцож ярилцсан. Энэ үеэр БНХАУ-ын дарга Си Зиньпин “БНХАУ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, Монголын ард түмний сонгосон хөгжлийн замыг хүндэтгэнэ. Хоёр улс харилцан ашигтай харилцаж, хамтран хөгжиж, хамтдаа хожих ёстой” гэсэн БНХАУ-ын албан ёсны байр суурийг дахин нотолсон юм. Түүнчлэн Монгол Улстай хамтран ажиллахдаа “Монголын талд илүү ашигтай байхаар хандана” гэсэн  нь манай улсад хөгжлийн боломж, давуу талыг бий болгох таатай нөхцөлийг бүрдүүлж байна. 

-БНХАУ бүс нутагтаа хамгийн олон хөрштэй орон. Тус улс хөрш орнуудын бодлогоо дахин тодорхойлж, хамт¬даа хөгжье гэдэг үзэл баримтлалыг гаргасан гэсэн. Энэ талаар тодруулж өгнө үү?

-Өнгөрсөн 2013 оны 10 дугаар сард Хятадын төр засаг хөрш зэргэлдээ улс орнууддаа чиглэсэн гадаад бодлогынхоо асууд­лаар хурал хийж, хөрш орнуудтайгаа тогтоосон га¬даад харилцаагаа шинэч­лэн идэвхжүүлэх, онцгой анхаарах талаар тусгай шийдвэр гаргасан. Энэ шийдвэрийн дагуу он гарсаар хэдхэн сарын хугацаанд хөрш орнууддаа чиглэсэн Хятадын гадаад харилцаа ихээхэн эрчимжиж, хэд хэдэн оронтой чөлөөт худалдааны хэлэлцээр, чөлөөт бүсийн хэлэлцээр байгуулж, мөн өнөөгийн харилцааны төвшин¬гээ дээшлүүлэх, шинэ алхам хийх зэргээр идэвхтэй харилцах боллоо. БНХАУ-ын удирдлага хөрш орнууддаа “илүү дотно, илүү чин сэтгэлээсээ, илүү нээлттэй, хүртээлтэйгээр хандаж, хамтын ажиллагаанаас хөрш орнууддаа илүү ашиг тус хүртээх” гэсэн шинэ үзэл санаагаар хандаж буй нь Монгол-Хятадын хоёр талын харилцаа болон бүс нутгийн хамтын ажиллагаанд илүү таатай нөхцөл бүрдүүлж байна гэж Монголын тал үзэж байгаа. Үүнтэй холбогдуулан хэлэхэд Гадаад харилцааны сайд Л.Болдыг энэ оны нэгдүгээр сард Хятадад айлчлах үеэр БНХАУ-ын дэд дарга Ли Юаньчао хүлээн авч уулзан дээрх бодлогоо тайлбарлан танилцуулж, Хятадын хөгжлийн энэ таатай боломжийг хөрш зэргэлдээ улс орнууд онцгойлон анхаарч ашиглаж эхэлснийг дурдаад Монгол Улс ч бас Хятадын хөгжлийн энэ боломжийг алдалгүй ашиглаасай, хамтдаа хөгжье гэж хүсч байгаагаа илэрхийлсэн байдаг. 

-Монгол, Хятадын худал­даа, эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагаа хэрхэн өрнөж байна вэ. Тэр дундаа томоохон төслүүдийн хамтын ажиллагаа ямар шатандаа явж байгаа вэ?

-Монгол Улс 2011 онд БНХАУ-тай стратегийн түншлэ¬лийн харилцаа тог­тоо­¬сон. Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийн 2013 онд БНХАУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын үеэр стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх дунд, урт хугацааны хөтөлбөр байгуулсан. Энэ үндсэн дээр хоёр талын улс төр, эдийн засаг, худалдаа, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, хүмүүнлэгийн зэрэг бүх салбарт харилцаа, хамтын ажиллагаа идэвхтэй өрнөж байна. Ялангуяа сүүлийн жилүүдэд эрчим хүч, уул уурхай, дэд бүтцийн томоохон төслүүд дээр хамтран ажиллаж, түрүүчээс нь зарим тодорхой үр дүнд хүрэх сайхан төлөв бий болж байна. 

Монгол, Хятадын страте¬гийн түншлэлийн харил­цааны гол тулгуур нь худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа гэж талууд үздэг. Хоёр талын аж ахуйн нэгжүүд уул уурхай, барилга, зам, тээвэр, ХАА, банк, санхүүгийн салбарт эрчимтэй хамтран ажиллаж байна. БНХАУ нь Монгол Улсын гадаад худалдааны хамгийн том түнш, бас хамгийн том хөрөнгө оруу¬лагч билээ. Манай улсын гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтад БНХАУ сүүлийн 14 жилийн турш тэргүүлэх байр эзэлж ирснийг дурдах нь зүй.

Энэ удаагийн айлчлалын үеэр Монгол, Хятадын харил­цааны ойрын жилүүдийн явц байдлыг дүгнэж, цаашид улам бүр гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх хоёр талын сонирхлыг нотолж, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх болом­жуудын талаар санал солилцох юм. Өнгөрсөн онд хоёр улсын удирдагчдын хүрсэн чухал тохиролцоонууд болон “Монгол, Хятадын стратегийн түншлэлийн харилцааг хөгжүүлэх дунд, урт хугацааны хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэх тодорхой арга хэмжээнүүдийн талаар, тухайлбал эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, түүний дотор нүүрс хийжүүлэх,  төмөр замын бүтээн байгуулалт зэрэг томоохон төслүүдийн хамтын ажиллагааны талаар ярилцах болно.

Монгол Улс нийт 5600 км шинэ төмөр зам барихаар төлөвлөсөн бөгөөд 2013 онд эхний ээлжинд баригдах 1800 км төмөр замын бүтээн байгуулалтыг эхлүүлсэн. Шинэ төмөр замын болон түүнтэй уялдаатай хөгжүүлэх аж үйлдвэрийн бусад төслүүдэд Хятадын нэр хүнд бүхий томоохон аж ахуйн нэгжүүд, банк санхүүгийн байгууллагууд зах зээлийн зарчмын дагуу оролцох асуудал нээлттэй.Хамтын ажиллагааг улам идэвхжүүлэх зорилгоор урьд нь ажиллаж байсанМонгол, Хятадын Эрдэс баялаг, эрчим хүчний зөвлөлийг өргөтгөн Эрдэс баялаг, эрчим хүч, дэд бүтцийн хамтын ажиллагааны зөвлөл болгохоор талууд тохиролцоод байна. 

Монгол Улсад нүүрсний уурхайг түшиглэн цахилгаан станц хамтран байгуулж, БНХАУ-д эрчим хүч экспорт¬лох сонирхолтой байдаг. Энэ яриа хэлэлцээг үргэлжлүүлж өндөр, дээд хэмжээний айлчлалын үеэр ахиц гар­гах боломж бий.Нүүрс хийжүүлэх төслийн хамтын ажиллагаа нэлээд ахицтай байгаа бөгөөд ойрын үед бодит үр дүнд хүрэхээр ажиллаж байна. Энэ төсөл нь хоёр талын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны түү¬хэнд хамгийн том төсөлд тооцогдох бөгөөд манай эдийн засгийн хөгжилд болон агаарын бохирдлыг буу­руулахад маш чухал ач холбогдолтой юм.  

-Олон нийт Монгол, Хятадын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар ойлголт, мэдээлэл багатай байдаг. Ялангуяа төмөр зам, уул уурхайн хамтын ажиллагааны талаар янз бүрийн сэтгэгдэл, байр суурь илэрхийлэх нь бий. Үүнийг Та юу гэж үздэг вэ? 

-Өнөөдөр дэлхийн улс орнууд маш түргэн хурдацтай хөгжин өөрчлөгдөж байна. Бүс нутгууд эрчимтэй хөгжин даяарчлагдаж, хөгжлийн боломжуудыг алдалгүй ашиг¬ла¬хыг зорьж, хамтын хөгж¬лийн төлөө гадаад харилцаа, аюулгүй байдлын таатай, найдвартай орчныг бүрдүүлэхийн төлөө улам бүр идэвхтэй хамтран ажиллах боллоо. Цаг ямагт өнгөрснийг эргэн харж, түүнтэй жишиж харьцуулах нь урагшлан хөгжихөд төдийлөн эерэг үр нөлөө үзүүлэхгүй байх нь бий. Өнөөдөр бид урагшаа харах, хөгжил цэцэглэлийн боломжийг алдахгүй ашиглах, хамтын аюулгүй байдлын найдвартай орчныг бий болгохыг илүү их анхаарах нь зүйтэй юм.   

Өнөөдөр шинээр тавих төмөр замыг өргөн, нарийн царигаар тавих асуудлаар янз бүрийн хэлэлцүүлэг өрнөж байна. Энэ асуудлыг холбогдох байгууллагууд хамт-ран хэлэлцэж УИХ, Зас¬гийн газарт оруулж шийдүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл, монголчууд бид өөрсдөө л шийднэ. Шийдвэр гаргахад улс төрийн аюулгүй байдал, эдийн засгийн бодит үр өгөөж, бусад олон талын нөхцөл байдлыг харгалзан үзэж шийдэх нь мэдээж. Үүнд гадны ямар нэгэн нөлөө байх боломжгүй.                                                                                                           

Ярилцсан А.СҮНДЭР

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ цаг-үе ярилцлага

Д.Бат-Очир: Санхүүгийн салбарын засаглалын онцлогийг түрүүлж мэдрээд хэрэгжүүлсэн нь ХасБанкны давуу тал

Сүүлийн жилүүдэд компанийн сайн засаглал хэмээх Монгол улсын хувьд шинэхэн ойлголтын талаар багагүй ярих болсон. Энэхүү ойлголтыг байгууллагынхаа үнэт зүйл болгоод зогсохгүй бусаддаа үлгэрлэн түгээж яваа ХасБанкны гүйцэтгэх захирал Д.Бат-Очиртой ярилцсанаа хүргэж байна.

 -Юуны өмнө танай хамт олонд баяр хүргэе! Танай банкийг олон улсын байгууллагаас компанийн сайн засаглалтай банкаар шалгаруулсан гэж сонслоо. Яг ямар үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага юм бол, танай банкнаас нэрээ дэвшүүлсэн үү?

-Баярлалаа. Олон улсын хөрөнгийн зах зээл болон санхүүгийн салбарын чиглэлээр хэвлэмэл сэтгүүл болон цахим хэлбэрээр мэдээлэл гаргадаг Лондонд төвтэй Capital Finance International байгууллагаас сайн засаглалаар ман­лайлж байгаа банкуудыг шалгаруулдаг юм байна.  Шалгаруулалтыг хийхдээ олон улсын нэр хүнд бүхий Дэлхийн худалдааны байгууллага, Дэлхийн банк, Европын холбоо зэрэг байгууллагуудаас санал авч нэр дэвшигчдийг тодруулаад дараа нь тусгайлсан ярилцлага хийх замаар эцсийн шалгаруулалтыг хийдэг юм билээ. 

Монгол улсаас энэхүү шагналд нэр дэвшсэн нь анхны тохиолдол бөгөөд тэр дундаа ХасБанк ази тивийн шилдэг сайн засаглалтай банкаар шалгарсан нь бидний хувьд бахархалтай хэрэг юм.

– Тухайн байгууллагаас танай банктай холбогдсон уу, эсвэл олон улсын байгууллагуудаас нэр дэвшүүлсэн л бол өгдөг шагнал уу?

-Нэр дэвшүүлж байгаа байгууллагууд нь олон улсын нэр хүнд бүхий байгууллагууд байдаг болохоор нэр дэвшүү¬лэхдээ хүртэл өөрс¬дийн¬хөө нэр хүндэд сэв суулгах сонголт хийх магадлал бага байдаг байх. Нэр дэвшигчдээсээ уг байгууллага нь дахиж сонгоод 30 минутын ярилцлагыг банкны Гүйцэтгэх захиралтай хийн, банк¬ны гүйцэтгэх засаглалын чана¬рын талаар мэдээлэл аван дахин хороогоороо оруу¬лаад эцсийн сонголтоо хийдэг гэж ойлгосон. Тэгэхээр нэр дэвшүүл­сэн болгонд өгдөг шагнал биш гэдэг нь харагдаж байгаа байх. 

– Компанийн засаглал гэж үүнийг хэлнэ гэсэн албаны тодорхойлолтоос илүү ХасБанкны хувьд компанийн засаглалыг яаж хардаг нь сонирхол татаж байна?

– Компанийн засаглал бол тухайн орны эдийн засаг ямар төвшинд явж байгааг харуулдаг үзүүлэлтүүдийн нэг л дээ. Хувийн хэвшил дөнгөж бий болж байх үед бид компанийн засаглалын тухай  ямар ч ойлголтгүй байсан. Харин эдийн засаг хөгжих хэрээр энэ ойлголт өргөжиж тэлсэн. Хүссэн хүсээгүй бий болдог зүйл гэж хэлмээр байна. Манай банкны хувьд анхнаасаа, сууриас нь компанийн засаглалын зарчмаар явсан. Анх байгуулагдахдаа суулгасан компанийн сайн засаглалын үр өнөөдөр соёолж, ургаж, цэцэглэж эхэлсэн учраас олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн байгууллага бидэнд энэ нэр хүндтэй шагналыг хүртээсэн байх. Мөн бичил санхүүгээс бизнесээ эхэлсэн ХасБанкны хувьд олон улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулахуйц өндөр түвшинд хүрч чадсаны нэг том баталгаа гэж харж байгаа.

Санхүү, бизнесийн үйл ажиллагаа явуулахад зайлшгүй уялдаж ажиллах шаардлагатай бүх талуудын ашиг сонирхолыг жигд тэнцвэртэйгээр хамгаалж чадаж байгаа байгууллага л урт удаан хугацаанд тогтвортой амжилттай ажиллаж чадна гэдэгт бид анхнаасаа итгэн энэ зарчмаар ажиллахыг хичээж ирсэн. Манай банкны хувьд гэхэд л харилцагчид, зээлдүүлэгчид, хувь нийлүүлэгч, ажилчдаас гадна бидний харилцдаг түнш байгууллагууд болон татвар, нийгмийн даатгал, зохицуулах байгууллагууд гээд олон талуудтай холбогдон ажиллах шаардлагатай учир аль нэгнийх нь ашиг сонирхлыг сөргөөр хөндөөд эхлэх л юм бол бизнесийн тогтвортой байдалд муугаар нөлөөлөх эрсдэлтэй. Энэ зарчмыг ялангуяа ХасБанкны үе үеийн хувь нийлүүлэгчид маш сайн ойлгон өөрсдийн эрх ашгаа хэт дээгүүр тавин бусад талуудын эрх ашгийг хөсөрдүүлэхгүй байх тал дээр засаглалын зарчмыг хатуу баримталж ирсний үр дүнд ХасБанк жижиг төслөөс олон зуун мянган харилцагчтай системийн хэмжээний банк болж, өсөн дэвжиж чадсан гэж боддог. Энэ олон ашиг сонирхлыг тогтвортой хангахын тулд Хувь нийлүүлэгчид, ТУЗ, Гүйцэтгэх удирдлагын багийн эрх үүргийг зохистой хуваарилах, мэргэжлийн хараат бус байдлыг нь хангах нь чухал гэдгийг анхнаасаа хүлээн зөвшөөрөн ажиллаж ирсэн нь бидний нэг давуу тал гэж бодож байна. Миний санаж байгаагаар 2001 оноос хойш өдийг хүртэл арваад банк дампуурсан. Гэтэл бид хамгийн жижиг банкаас системийн хэмжээний дөрөв дэх том банк болж чадсан.  Шалтгаан нь маш тодорхой. Олон ашиг сонирхлыг жигд барьсны л хүч. Ингэж чадсан учраас л хувь нийлүүлэгчид хөрөнгөө оруулж, харилцагчид мөнгөө хадгалуулж, зээл авч, ажилчид  тогтвортой ажиллаж байгаа хэрэг.

– Компанийн засаглалаар бусдаас ялгарах давуу тал гэвэл та үүнээс өөр юуг онцлох вэ? 

– Санхүүгийн салбарын засаглалын онцлогийг түрүүлж мэдрээд хэрэгжүүлж чадсан нь бидний бусдаас ялгарах давуу тал байх. Санхүүгийн салбарын засаглал өөрөө их онцлогтой.  ХХК-ийн хувьд дийлэнх хөрөнгө нь эзнээс ордог учраас эзний эрх ашиг тэргүүн ээлжинд тавигдахаас аргагүй байдаг. Харин санхүү¬гийн байгууллагын хувьд  хадгаламж эзэмшигч, гадны зээлдүүлэгчийн мөнгийг эзний хөрөнгөтэй хольж эдийн засагт эргэлтэд оруулдаг. Өөрөөр хэлбэл үйл ажиллагаа явуулах нийт хөрөнгийнхөө 10 хувийг эзнээс, 90 хувийг нь бусдын итгэлийг олж татан төвлөрүүлдэг онцлогтой. Нийт мөнгөний 90 хувийг бүрдүүлж байгаа талын эрх ашгийг хамгаалах тусам банкны бизнес зөв замаар өргөжин тэлдэг. Хамгаалахгүй бол хөгжихгүй, эсвэл дампуурна. Тэр утгаараа манай банкны хувь нийлүүлэгчдийн бодло­го тодорхойлох болон хэрэг­жүүлэх түвшинд оролцох орол¬цоо нь хэт давамгайлсан биш. Одоо ч тийм хэвээрээ. Зарим байгууллагын хувьд зөвхөн өөрийн ашгийг илүүд үзэж ТУЗ болон гүйцэтгэх удирдлагаа хараат болгох хандлагууд анзаарагддаг. Хас¬Банкинд анхнаасаа мэргэж­¬лийн хараат бус байдал нэ¬лээд сайн хөгжсөн. Аль нэг хувь нийлүүлэгч ТУЗ-д  дур­тай үедээ хүн тавиад, дургүй үедээ хөөгөөд гаргадаг болол­цоо байдаггүй. Гүйцэтгэх удирд­лагын хувьд ч ялгаагүй. Ду­рын нэг хувь нийлүүлэгч гүйцэтгэх удирдлагын багт шалт¬гаангүйгээр хүн томилж, сугалж авах боломжгүй. Мэ¬дээж хараат бус гэдэг нь дур зоргоороо аашилна гэсэн үг биш. Ашиг сонирхлыг хэт нэг талд нь гаргахгүй, тогтвортой хөгжлийг хангахын тулд тэргүүн ээлжинд мэргэжлийн ажлаа хий­гээд явна гэсэн л санаа. Товч­хондоо, мэргэжлийн ха¬раат бус байдал манай гол ялгаа.

– Тэгэхээр ТУЗ, гүйцэтгэх удирдлагын баг хувь нийлүүлэгчдээс үл хамаарч чухал томоохон шийдвэрүүдийг гаргаад явах боломжтой гэсэн үг үү?

– Хувь нийлүүлэгчдээс үл хамаарах гэдэг утгаараа биш харин тус тусдаа үүрэх ёстой хариуцлага, энэхүү хариуцлагаа хэрэгжүүлэх эрхийн хүрээнд үл хамааран хараат бусаар шийдвэрээ гарган хэрэгжүүлэх боломжтой гэж ойлгох нь илүү зөв байх. Банкны салбарт нэг  гашуун туршлага байдаг. Нэг бол зээл хэт төвлөрч олгогдсон, эсвэл холбоотой компаниуддаа зээл өгсөн жишээ олон бий. Дэд бүтэцдээ хангалттай хөрөнгө оруулалт хийдэггүй нь ч сөргөөр нөлөөлдөг.  Банкны гол үүргүүдийн нэг бол эдийн засагт иргэд байгууллагуудын төлбөр тооцоог найдвартай шуурхай хийх явдал байдаг.Үүний тулд мэдээллийн технологийн дэд бүтэц нь сайн байх шаардлагатай. Ийм юманд мөнгө зарахаас хойшоо суувал  төлбөр тооцооны тогтолцооны аюулгүй байдал алдагдаж, харилцагчдад эрсдэл учирна. Жишээ нь үүнд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтыг гүйцэтгэх удирдлага, ТУЗ хоёр шийдэх үүрэгтэй, хувь нийлүүлэгчид оролцох эрхгүй байдаг.

– Capital Finance International-ийн сайн засаглалтай компанид тавьдаг нэг шалгуур нь гүйцэтгэх удирдлагын хараат бус байдал гэж онцолсон байсан. ХасБанкны хувьд энэ шалгуурыг хангаж чадсан гэдэг ойлголтыг таны ярианаас авлаа. Хараат бус ТУЗ, хараат бус гүйцэтгэх удирдлагатай байх зайлшгүй шалтгаан гэвэл та юуг онцлох вэ?

– Нийгэм, эдийн засаг, бизнес хөгжөөд ирэхэд зайлшгүй тавигдах шаардлага, нөхцөл л дөө. Бизнес эрийн цээнд хүрч байгаа эсэхийг хэмждэг нэг гол үзүүлэлт гэж хэлж болно. Монголд хувийн сектор хөгжиж байх эхэн үед нэг, хоёр хүний, гэр бүлийн бизнес гэж байсан бол өнөөдөр өчнөөн оролцогчтой, олон ашиг сонирхлыг нэг уулзвар дээр нэгтгэсэн том бизнес хөгжих нь гарцаагүй болж байна. Ийм нөхцөлд хэн гүйцэтгэх удирдлагыг хийх вэ гэдэг бол анхаарал татахаар том асуулт. Маш өндөр мэргэжилтэй, тавьж байгаа шаардлагын босгыг давсан мэргэжлийн баг хэрэгтэй гэсэн үг.  банк анхнаасаа зөв хүмүүсийг удирдлагынхаа багт тавьж, зөв хүмүүсээр удирдуулж ирсэн. Энэ зарчим өнөөдөр ч өөрчлөгдөөгүй. Харин ч илүү олон чиглэлээр бэлтгэгдсэн банк, санхүүгийн мэргэжилтнүүд удирдлагын багт ажиллаж байна. Дараагийн удирдагч хэн байх вэ гэдэг залгамж халааны асуудал ТУЗ-ийн анхаарлын төвд байсаар ирсэн. ТУЗ нь удирдлагын багтаа “та нар энэ зорилгыг ийм эрх мэдэлтэйгээр хэрэгжүүлж энд хүргэнэ шүү” гэж чиглүүлээд тодорхой эрх өгсөний дараа өдөр тутмын үйл ажиллагаанд нь оролцдоггүй. Мэргэжлийн баг ч тэр чиг замаар  нь ажиллаж,  хийснээ үнэлүүлж чаддаг. Бид ийм зарчмаар ажилладаг. Дахин хэлэхэд хараат бус ТУЗ болон гүйцэтгэх удирдлага олон оролцогчтой том бизнес хөгжиж байгаа өнөө үед зайлшгүй хэрэгтэй бүтэц. 

– Засаглалын нэг хэлбэр бол яах аргагүй нийгмийн хариуцлага. Манай компаниуд нийгмийн хариуцлагыг хүүхдийн баяраар хүүхдэд бэлэг тараах төдийгөөр ойлгоод байх шиг санагддаг. ХасБанкны хувьд нийгмийн хариуцлага гэж юу вэ?

– Мэдээж бид  бүх хүнийг мөнгө хөрөнгө, элдэв зүйлээр тэтгэж чадахгүй. Сэтгэлгээнд нь өөрчлөлт хийх замаар нөлөөлөхийг л нийгмийн хариуцлага гэж ойлгодог. Нийгмийн хариуцлагатай байх тусмаа банкны бизнес цэцэглэнэ. Учир нь бид нийгмийн бүх давхаргын хүмүүст үйлчилгээ үзүүлдэг. Тэдэнд хүлээн зөвшөөрөгдөж байж л итгэлийг нь олж авна шүү дээ. Олж байгаа ашгийг хувь нийлүүлэгч аваад байх биш тэр ашгаасаа нийгмийн сайн сайхны төлөө хуваалцах нь нэг талаасаа бидний үүрэг. Бид энэ нийгэмдээ үйлчилгээ үзүүлээд ашигтай ажиллаж байгаа бол эргээд нийгмийн сайн сайханд боломжоороо хувь нэмрээ оруулах учиртай. Ийм зорилгоор төрийн бус байгууллагуудыг, нийгэмд  хэрэгтэй ажлуудыг тасралтгүй дэмжиж ирсэн. Амьдралын боломж тааруу ч авъяастай хүүхдүүдийг дэмждэг “Хөгж¬лийн алтан сан” төрийн бус байгууллага бий. Аймаг бүрт “Хас төгөл” гээд цэцэрлэг байгуулсан. Одоо ч үргэлжилж байгаа ажил. Багийн спортыг дэмжих зорилготой заалны хөлбөмбөгийн “Дуулиан-2020” тэмцээнийг анхлан санаа­чилж, жил бүр нэлээд идэвхтэй спонсорлодог. Хөл бөмбөг, сагсан бөмбөг, хоккейн спортын “Хасын хүлгүүд” багийг дэмждэг, хүүхэд залууст нийгмийн болон санхүүгийн боловсрол олгох Афлатон хөтөлбөр гээд олон ажлуудыг дурьдаж болно. 

– Эдийн засаг хэцүүхэн байгаа энэ үед эрсдлээс хамгаалсан бодлого нэгдүгээрт тавигдаж таарна. Нөгөө талаараа компанийн сайн засаглалын нэг гол шалгуур үзүүлэлт гэж бодож байна?

– Банк хүмүүсийн олон жилийн хөдөлмөрийн үр ши¬мийг хадгалж эдийн засагт зуучилдаг байгууллага учраас зээлийн үйл ажиллагааг аль болох болгоомжтой явуулах үүрэгтэй л дээ. Тийм учраас төвөгтэй барьцаа шаарддаг. Хүнд өгсөн 100 төгрөгийн 90 төгрөг нь хүний, 10 төгрөг нь эзний мөнгө байдаг учраас тэр. Их л өөриймсөг хандахгүй бол хүний итгэлийг алдана. Зээлдэгчийн эрх ашгийг хадгаламж эзэмшигчийн эрх ашигтай жингийн туухай дээр тавихад хүссэн хүсээгүй хадгаламж эзэмшигчийн эрх ашиг дийлэхээс аргагүй. Энэхүү зарчмыг мөрдлөг болгон ажиллаж ирснээрээ манай банкны зээлийн багцын чанар банкны салбартаа харьцангуй сайн байсаар ирсэн. Системийн банк учраас  орон даяар үйл ажиллагаагаа явуулдаг харилцагчид манайхаас зээл авдаг. Эдийн засаг хумигдахаар тэр хүмүүсийн мөнгөн урсгал хумигдаж, төлөвлөж байсан зээл төлөх чадвар нь багасдаг тал бий. Бидний хувьд ч тэр байдлыг нь ойлгож, зээлийн эргэн төлөгдөх нөхцөлийг нь өөрчлөх ажлуудыг зохистой түвшинд хийдэг. Гэхдээ анхнаасаа ирээдүйн эдийн засгийн таамагт үндэслэж зээлийн үйл ажиллагаагаа болгоомжтой явуулдаг тул ийм бэрхшээл гарсан ч гэсэн ноцтой хохирол учруулах хэмжээнд хүрдэггүй. Уул уурхайн салбарт гэхэд манай зээлийн төвлөрөл маш бага. Цөөн хэдэн том зээлдэгчид олгосон зээлийн төвлөрөл бас бага хэмжээтэй. Зээлийн үйл ажиллагаа ихэвчлэн жижиг дунд руу чиглэсэн. Эрсдлийн удирдлага хариуцсан нэгжүүд, түүн дотроо зээлийн эрсдэл хариуцсан тусгай нэгж үйл ажиллагаа явуулдаг. Зээлийн шийдвэр гаргалтанд дөрвөн нүдний зарчим үйлчилдэг буюу аль нэг хүн дангаараа давамгайлж шийдвэр гаргадаггүй гэсэн үг. 

-Компанийн засаглалаа сайжруулахын тулд цаашид юу хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?

-Гүйцэтгэх удирдлагын түв­шинд эрх мэдлийг төрөл­жүүлж тусгаарлах ажлууд хийж байна. Өмнө нь гүйцэтгэх захирал бүх шийдвэрийг гаргадаг байсан бол одоо гүй­цэтгэх захирлын дор хариуцсан захирлууд гэж ажиллана.  Өөрөөр хэлбэл гүйцэтгэх захи¬рал эрх мэдлээ хувааж өгөөд, хариуцсан захирлуудаа илүү зорилго, чиглэл өгөх, гүй­цэтгэлийг нь хянах замаар удир¬дан, тэдэнд тухайн чиглэ¬лээрээ илүү мэргэ¬шин үйл ажиллагаагаа өргө¬жүүлэх болом­жийг олгоно гэсэн үг.  Гүйцэтгэх захирал хэт олон шийдвэрт оролцохоо бо¬лин бизнесийнхээ хөгжлийн явц, чиглэлд тавих хяналт, ойрын болон хэтийн зорилтоо илүү оновчтой тодорхойлоход голлон анхаарах боломжтой болно.

– Ярилцсанд баярлалаа. Танд болон танай хамт олонд ажлын өндөр амжилт хүсэн ерөөе!

– Баярлалаа.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Жил жилийн төгсөгчдийн сэтгэл мэдэг

МУИС-ийн 69 дэх төгсөгч оюутнууд нийллэг, цайллаганыхаа мөнгөнөөс 50 мянган төгрөг илүүчилж Хавдар судлалын үндэсний төвд зүрхний оношилгооны аппарат авч өглөө. Хэзээнээсээ хэт үрэлгэн хэмээн шүүмжлүүлж бараг төгсөлтийн баяр тэмдэглэхийг хориглох асуудал босч байхад МУИС-ийг төгсөгчид ийм алхам хийсэн нь бусдын санаа бодлыг ихэд зөөлрүүлэв. Нэг төгсөгчийн 50 мянган төгрөг бага санагдах ч нийтээрээ хөдөлж, нэгдвэл ямар хэмжээний ажил хэрэг болж байгааг монголчууд харсан байх. Нэг жарны тэртээ солонгосчууд гудамжиндаа гарч улс орныхоо эдийн засгийг аврахын төлөө өөрт байгаа бүх алт, мөнгийг Засгийн газартаа хандивлаж байсан түүхтэй дүйхүйц ажил байлаа.

Тэгэхээр төгсөгчид жил бүр ийм ухаалаг ажилд нэгдвэл ямар үр дүн гарах бол. Манай улсын их, дээд сургуулиудыг жилд 30 гаруй мянган оюутан төгсдөг юм байна. Нэг оюутнаас 50 мянган төгрөг татан төвлөрүүлбэл дунджаар 1.5 тэрбум төгрөг болох нь. Энэ мөнгөөр юу хийж болох вэ. 120 хүүхдийн цэцэрлэг, сургууль, сум дундын эмнэлэг гээд хүссэнээ худалдан авч, бүтээн байгуулах боломжтой. Боловсрол, эрүүл мэндийн болоод бусад олон зүйл дутагдалтай байхад “Тэдэн оны төгсөгчдийн нэрэмжит” хэмээгдэн сүндэрлэж, олон арван хүнд тус нэмэр болж байвал хэний ч сэтгэлд бахадлын гал дүрэлзэх буй за. Хамгийн гол нь ирээдүйн эзэд өнөөгийн залуусын Монголоо гэх сэтгэл мэдэх биз ээ.

Л.МӨНХТӨР