“Сайн нэрийг хүсэвч олохгүй, муу нэрийг хусавч арилахгүй” гэсэн ардын мэргэн үг бий. Бараг хүн бүр үүнийг мэддэг. Захын хүнээс асуухад л “Аа тийм, нэг ийм үг байдаг л юм. За яахав дээ, худлаа гэхэд хаашаа юм. Нэг их тэгээд л нэр төр нь хугараад л, сайн нэр олдохгүй байдаг гэсэн юм орчин үед үгүй ш дээ. Юм өөр болсон гэж байгаа” хэмээн өөдөөс цэцэрхэнэ. Нэгэнт ингэж үздэг болсон хүмүүс нэр төрийг хайрлах үзэл огт байхгүй гэхэд хилсдэхгүй. Нэг удаагийн ашгийн төлөө яаж ч чадах, бүр түүнээ хөөрөлхөн гайхуулах нь жирийн харилцааны соёл болсон нь харамсалтай. Гэвч хүн гэдэг амьтан бүтээгдсэн тэр цагаасаа хойш яг хэвээрээ байгаа. Тэр pad хэрэглэдэг л болсон болохоос чулуу хэрэглэж байснаасаа юу нь өөрчлөгдсөн гэж. За яахав нойтон арьс нөмрөхөө байж нийлэг эдлэл өмссөн л байх. Өөр юу ч өөрчлөгдөөгүй. Тэгэхээр ёс суртахууны тэмдэг огтхон ч өөрчлөгдөөгүй гэсэн үг. Өнгөцхөн харахад чи сайн нэрээ хөөдчихөөд араас нь мөнгө төгрөгөөр баллуурдаад мартуулсан гэж бодож байгаа. Хүмүүс яг өөртөө тулсан зүйл дээр таны нэр ба ашгийн төлөө хүнээ байсныг чинь санадаг л байхгүй юу. “Тэгэхэд яаж аллаа, ямар араншин гаргаж байлаа” гэсэн үгийг та мартаагүй байна уу. Тэгвэл энэ үгийг бусад хүн ч санаж байгаа. Нэрээ баастаж сэтгэлээ хөөдөх нь тийм ч хүсмээр зүйл биш дээ, уул нь. Хусах нь байтугай дэлбэлээд ч арилдаггүй юм.
Ж.САНДАГДОРЖ
Буудал дээр унаа хүлээж зогстол мулзан шар толгойтой гадаад залуу, царайлаг ялдамхан монгол бүсгүйтэй хөтлөлцөн ирлээ. Анзаарвал тэнд байгсад бүгд л өнөө хос залууг хүйтэн харцаар ширвэн ширтэцгээх ажээ. Бүсгүй гадаад залуудаа их л сайн бололтой гарыг нь дотноор барьсан харагдана.
Төгсөлтийнхөө 25 жилийн ойн баяраар сургуулийнхаа үүдэнд 
Америкийн хүүхдийнзохиолч, зураач Эрик Карлын “Гэдэс нь өлссөн авгалдай”дэлхийн хүүхдийн шилдэг арван номын нэгдтооцогддог аж.Нэгээс гурван настай хүүхэдтэй аав, ээжүүд хүүхдээ ойлгох аянд хамтдаа гаръя. Ийм насны хүүхэдгүй хүмүүс ч тархиа амраахаар хүүхдийн номын ертөнцөөр аялж болно шүү. Энд яг ном унших биш номын тухай ярьж байгаа болохоор хүүхэд байтугай үүхдэд баяр төрүүлэх гайхамшигт зургууд нь л үгүйлэгдэж байна даа. Томчуудад өчүүхэн санагдаж болох жижигхэн “өт”-нийамьдралын түүх хүүхдүүдэд маань амьдралыг ухаарахад туслах юм. “Гэдэс нь өлссөн авгалдай” гээд гарчиг нь ч учиртай. Гэдэс өлсөх мэдрэмжийг бяцхан уншигчид мааньч андахгүй учраас тэр. Амьдрал ийнхүү эхэлнэ. “Сарны гэрэлд навчин дээр нэгэн жижигхэн өндөг харагдана”. (Номон дээрх сар нүд, амтай харагдана. Яагаад гэвэл хүүхдүүд бүх юмыг амьтай гэж боддог) “Нар мандлаа. Бүтэн сайн өдрийн дулаахан өглөө боллоо. Өнөөх өндөгнөөс пөг гээд нэгэн жижигхэн авгалдай гарч ирэв. Авгалдайн гэдэс маш их өлсч байлаа. Гэдэс нь өлссөн авгалдай юм олж идэхээр мөлхлөө. Нэг дэх өдөр нэг алим нүхэлж иджээ. Гэвч гэдэс нь өлсөөд л байлаа.Хоёр дахь өдөр хоёр лийр нүхэлж идлээ. Гэвч бас гэдэс нь өлсөөд л байлаа. Гурав дахь өдөр гурван чавга нүхэлж иджээ. Гэвч гэдэс нь өлссөөр байлаа. Дөрөв дэх өдөр дөрвөн гүзээлзгэнэ нүхэлж иджээ. Гэвч гэдэс нь өлссөөр л байлаа. Тав дахь өдөр таван жүрж нүхэлж иджээ. Гэвч гэдэс нь өлссөн хэвээрээ л байв”. (Энэ номонд үг хэллэг олонтаа давтагдаж байгаа биз. Давтамж нь хүүхдийн ой тогтоолт, хэл ярианы хөгжилд тустай. Энэ номын бас нэг онцлог нь түүний дүрслэлийн өвөрмөц шийдэл юм. Хүүхдүүд маань алим, лийр, чавга гээд олон үгтэй боллоо. Одоо түүний дуртай амттанууд гарах учраас хүүхдэд маань бүр ч зугаатай байх болно) “Харин хагас сайн өдөр авгалдай нэг зүсэм шоколадтай бялуу, нэг зайрмаг, нэг өргөст хэмх, нэг зүсэм бяслаг, нэг хэрчим хиам, нэг модон чихэр, нэг зүсэм интоортой боов, нэг зайдас, нэг жижиг кекс, тэгээд бас нэг зүсэм тарвас нүхэлж иджээ. Орой болоход авгалдайн гэдэс маш их өвдөж гэнэ” (Идэж уухад ч бас учир бий). Дараагийн өдөр дахиад бүтэн сайн өдөр боллоо. 
Авгалдай амттай ногоон навч олж иджээ. Тэгээд гэдэс нь зүгээрболж гэнэ. Ашгүй нэг юм авгалдайн гэдэс өлсөхөө болилоо. Жижигхэн байсан авгалдай одоо ийм том, тарган болжээ. Удалгүй авгалдай өөртөө жижиг бүрхүүлэн гэр барилаа. Авгалдай гэр дотроо хоёр долоо хоног гаруй амьдарчээ. Дараа нь гэрийн бүрхүүлээ цоолж нүх гаргалаа. Тэгээд хамаг чадлаараа зүтгэсээр байгаадгадагшаа гартал ийм гоё эрвээхэй болчихсон байлаа”. Бестселлер бүхэлдээ энэ. Авгалдай хэрхэн үзэсгэлэнт эрвээхий болохявцыг үзүүлдгээрээ энэ ном танин мэдэхүйн ач холбогдолтой. Гэнэт жижигхэн авгалдай үзэсгэлэнт эрвээхэй болж хувирах гайхамшигт агшин хүүхдийг хичнээн баярлуулдаг гэж санана. Амьдрал ч басэнгийн мөртлөөгайхамшигтай шүү дээ. Хүүхэдтэйгээ хамт ном унших нь бидэнд ярианы сэдэв бий болгож өгдөг. Хүүхэд маань номоос олж харсан бүхнээ шулганан ярих болно. Өөрийгөө илэрхийлж сурна. Өөрийгөө илэрхийлж чаддаггүй хүн асуудлаа шийдэж чадахгүй болдог гэнэ. Хүүхэдтэйгээ одоо лярилцаж чаддаг бол том болоход нь”нууцаа хуваалцах найз”нь та л байх болно. 
Хүний амьдрал жаргал зовлон, уйтгар гуниг, баяр баясал гээд хар, цагаанаар тогтохгүй түмэн өнгөтэй. Бурхнаас заяасан аж төрлийн гайхамшигт бэлгийг алтан титэм шиг зүлгээд өнгөлөх үү, гуулин зоос шиг зэврүүлж гээх үү гэдэг харин хувь хүний сонголт. Тэнгэрлиг гэгээн хувь тавиланд ивээгдэх, тэнэмэл нохойн гутранги нүдээр орчлонг бүүдийлгэх хоёрын шалгуур нь яах аргагүй хүний төрөлх ааль араншин, хүн чанар хоёр. Ахас ихсээ үл хүндэлж алуурчин талаачин адил загнагчаас хүн бүхэн нүүр буруулж хүрэл зүрхнийх нь хүйтэн цэвдэгт цэцэгс хүртэл өнгөө гундаана. Хүн бол сэтгэлийн амьтан. Дэргэдийн нэгнээ нохойноос дорд үзэгч өчүүхэн үзэлтэн дээд тэнгэрийн нарыг хүртэл зүхэн, олдсон биеийн эрх чөлөөндөө дайсагнана. Тийм ёс бус үзэл, ёр гажийн үйлдэлтнээс хүний нийгэм хууль цаазаар хана цайз босгож харанхуйн ангалд араатан шиг ганцаардуулдаг жамтай. Ийм ааш араншинтнуудыг монголчууд хогийн дэвсгэртэй зүйрлэж “адсага шиг ааштай” хэмээн зайгаа авцгаадаг. Хэлсэн үгэндээ эзэн, хийх үйлдээ итгэлтэй гэгээн нинжин сэтгэлт, авьяас ялгуун билэгтнийг харин бурхдын зиндаанд өргөж үеийн үед дурсан санадаг буюу. Тийм сайхан хүмүүн амьдралын ямар ч гуниг зовлонг сэтгэл оюуны хатамжаар туулж, сэтгэл зүрхээ тэнгэрийн уяхан шат болгодог билээ. Амьдралыг хараар будах дорд үзэлтэн бишгүй ч гунигийг нэвт гэгээлэх сайхан хүмүүс тэднээс ч олон учраас алсын уулын гэрэлт оргилд өлмийлөх чин сэтгэлтэн ойрын довонд бүдэрч өвдөг шорооддоггүй байнам.
Хэрэв карт олбол дэлгүүрт ороод баахан бараа аваад төлбөрөө хийчих хэрэгтэй гэж хэн нэгэн зөвлөж байна. Танил эмэгтэй маань “Нөхөртөө картаа өгөөд явуулсан дэлгүүрээс зөндөө бараа аваад л ирсэн. Картын эзэн мөн үү биш үү гэж анхаардаггүй юм билээ” хэмээн хуучиллаа. Хүүхдүүд эцэг эхийнхээ картаар дэлгүүрээс баахан юм авсан л гэнэ. Үнэхээр манай ихэнх дэлгүүр худалдааны газрууд картаар төлбөр хийхэд картын жинхэнэ эзэмшигч мөн эсэхийг шалгахаас залхуурдаг. Хааяахан зарим дэлгүүр картаар худалдан авалт хийхээр нууц дугаар эсвэл иргэний үнэмлэх шаардана. Эхэндээ энэ нь түвэгтэй санагддаг байлаа. Одоо бол хэрэглэгчийг хамгаалах алхам гэж мэддэг болсноос хойш энэ мэтээс түвэгшээхээ больсон. Хэрэв ийм шаардлага тавихгүй бол жинхэнэ карт эзэмшигч мөн эсэхийг яаж таних билээ. Картаар худалдан авалт хийх нь хулгайч нарыг өөгшүүлэх боломж байж таарахгүй. Нэг үеэ бодвол картын хэрэглээ нэмэгдэж байгаа. Гэтэл картын хэрэглээнд ч бас өө сэв байсаар байна.
Олон улс, дэлхийн хэмжээнд судалгаа явуулж, сонирхолтой дүгнэлт гаргадаг хүмүүс байх юм. Саяхны нэгэн жишээг дурдахад дэлхий дээрх амьд организмуудын хөгжлийг авч үзжээ. Дэлхийн сээр нуруутан хийгээд хөхтөн, өвсөн тэжээлтэн болоод махан идэштэн амьтад байгалийнхаа хуулиар шинэ үеэ төрүүлж хувьсч байдаг гэсэн судалгаа гарч. Товчхондоо эдгээр амьтад дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт явагдах бүрт дасан зохицсон шинэ үеэ байнга төрүүлдэг гэжээ. 
“Суудаг цаг богиносч, уудаг хэмжээ багассан. Уулзах найз цөөдөж, учрах тоо хасагдсан. Шалтгаан нь энэ хоёр. Гэхдээ уулзаагүй найз, уугаагүй пиво, наргиагүй наргиандаа харамсахгүй байна. Харин, ойлгохгүй ч гэсэн хүүгийнхээ шулганан ярихыг сонсож баясаагүй бол харамсах байсан байх. Түүртмээр олон ажлынхаа дундуур сэтгэлээ гаргаж хийсэн ханийнхаа хоолыг халуун дээр нь идээгүй бол харамсах байсан байх. Ухаан сууж засарсан гэж худлаа ярих гээгүй юм аа. Аз жаргал харин хаана байгааг мэддэг болсон гэх гэсэн юм. Хөхөндөө сүүгүй ч гартаа угжтай, хүйгээр холбоогүй ч сэтгэлээрээ уяатай. Аав нь харьж явна, миний хүү…”. Хэн нэгэн ингэж бичсэн нь facebook-т хагас мянган like авчээ. Зарим нь машин дүүрэн like дарж байгаагаа зургаар илэрхийлсэн байна. Уншсан хүмүүс мундаг аав гэж магтаж, “Эр хүнийг эгшээх ийм л нэг мэдрэмж сайхан” гэж шуугижээ. Хоёр зуу гаруй хүн цааш түгээсний ихэнх нь эмэгтэйчүүд байв. Эндээс харахад аавуудыг үрсэг, гэрсэг байгаасай гэж хүсдэг хүн олон юм. Нөгөө талдаа олон хүн ийм мэдрэмжийг хүсч байна гэдэг нь аавууд гэр бүл, үр хүүхдээсээ холдож байгаагийн илрэл болов уу. Тиймдээ чолон аав үлгэр аваасай гэсэндээ тараасан биз ээ. Аав ороод ирэхэд гэр дүүрч, халуун дулаан болдог. Аавынхаа хайранд өлгийдүүлсэн хүүхэд зоригтой өсдөг гэдэг. Аав гэдэг ганцхан үг таныг хувь нэгэн биш гэр бүлийнхээ төлөө амьдар гэдгийг хэлээд өгч байгаа юм шүү дээ. 
Нийслэлийн 23 дугаар бүрэн дунд сургуулийг 2005 онд төгссөн 10-ын А ангийнхантай уулзлаа. “Аравдугаар ангиа саяхан төгссөн мэт санагдаж байна. Нэг л мэдэхэд есөн жил өнгөрсөн байна шүү” гэж ярих залуус 1995 оны намар сурагчийн ширээнд тохой залган сууцгаажээ. Тухайн үед 23 дугаар сургууль гадаад хэлний гүнзгийрүүлсэн гэх тодотголтой байв. Орос, англи, солонгос, япон хэлийг гүнзгий түвшинд заадаг. Тиймээс элсэн орж байгаа хүүхдүүдээс тодорхой хэмжээний шалгалт авдаг байжээ. Нэгдүгээр ангид элсэн орсон алдрай жаалуудад А үсэг заасан бага ангийн багш нь Д.Баасансүрэн. Цагаан толгойгоо үзэж дуусаад үсэглэлийн баяр хийж байсан сурагч насны дурсамж одоо ч тэдний сэтгэлд тодхон гэрэлтэж байгаа.
Эдний ангийнхан дөрөвдүгээр ангиасаа орос хэлний хичээл үзэж эхэлжээ. Орос хэлний багш нь Буриадаас ирсэн настай хүн. Сурагчид багшийнхаа үгэнд орно гэж жигтэйхэн. Насаараа багшилсан хүн учраас хичээлээ ч сайн заана. Сурагчид ч хичээлдээ дуртай. Харин зургадугаар ангид орох жил орос хэлний багш нь солигджээ. Хүүхдүүдийн аль хэдийнэ дасчихаад байсан Буриад багш нутаг буцаж оронд нь дөнгөж сургуулиа төгсөөд ирсэн болов уу гэмээр хорь гаруйхан насны орос залуу хичээл орсон байна. Залуухан багшийн туршлага дутсан уу яасан хүүхдүүдийнхээ эвийг нэг л олохгүй байж гэнэ. Дээрээс нь буурьтай суурьтай буриад багштай нь харьцуулахад дэв дав хийсэн багш байж л дээ. Тиймээс хүүхдүүд л болсон хойно хичээл дээр нь үймүүлнэ. Багшийгаа монгол хэл мэдэхгүйг далимдуулаад эх хэлээрээ шоолно. Тэгсэн нэг өдөр хичээл дээр багшийгаа шоолоод инээлдэж байтал залуухан орос багшийн тэсвэр алдагдаж сандлаа бариад босоод иржээ. Бүр сурагчид руугаа сандал шидэх гээд, өнөө хэд нь зугтаагаад бөөн юм болсон байна. Удалгүй өнөөх багш ажлаасаа гараад дахин шинэ багштай болж байсан түүх эдний ангид бий. Харин бага ангиасаа орос хэл үзэж байсны хүчинд оросоор тун дажгүй ярьчихна. Зарим нь орос хэлээр ус цас бол англи хэлд шамдсан нөхдүүд ямартай ч хүний ярьсныг ойлгоод, өөрийгөө илэрхийлээд байх хэмжээний мэдлэгтэй төгсөцгөөжээ. Бага ангиа төгсөөд тавдугаар ангид ороход нь Ш.Оюунсүрэн багш ангийг нь дааж авч гэнэ. Ш.Оюунсүрэн багш газарзүйн хичээл ордог. Маш зөөлөн хэрнээ сурагчдыг үгнээсээ гаргахгүй. Сурагчаа загнаад байхгүй, тэгсэн хэрнээ бүх хүүхэд багшаасаа эмээнэ. Буруу зүйл хийлээ гэхэд “Хөөе чи яагаад ингэж байгаа юм бэ” гэж зэмлэхээсээ урьтаад юу болсон учрыг нь асууна. Хэн буруу зүйл хийсэн, дахиж буруу зүйл хийж болохгүй гэдгийг сайтар ухамсарлуулдаг байжээ. Ш.Оюунсүрэн багш өдгөө 23 дугаар сургуулийнхаа хичээлийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаа гэсэн. Ангийнх нь зарим нөхөд цаг заваараа багш дээрээ очиж мэнд мэдээд, сайн яваагаа дуулгадаг гэнэ лээ.
Сурагч ахуй цагийн дурсамж хүний амьдралын нандин зүйлийн нэг болдог. Алдаа гаргаж багшдаа загнуулах, онц сураад аав ээжээрээ магтуулахын аль аль нь эргээд бодоход гэгээлгээр сэтгэлд үлдсэн байдаг. Эдний ангийнхан ч бас дурсах зүйл ихтэй. 23 дугаар сургууль найм, аравдугаар ангийн сурагчдынхаа дунд “Мини Оскар” наадам зохиодог байв. Тэр нь сурагчдын дундах кино урлагийн наадам. Хүүхдүүд киноныхоо зохиолыг бичээд, найруулаад, жүжиглээд, зургаа аваад, монтажилна гээд бүх зүйлээ өөрсдөө хийнэ. Тэмцээний үеэр яг л Оскарын шагналтнуудыг тодруулж буй мэт бүх номинациар нэр дэвшигчээ тодруулдаг ажээ. Тэд сургуулийнхаа хамгийн том тэмцээний нэг “Мини Оскар”-т наймдугаар ангидаа анх оролцжээ. Эдний ангийн тэргүүний сурагчдын нэг Б.Золбоо тухайн үед “Одод” студийн спортын нэвтрүүлгийн хөтлөгч байсан гэнэ. Телевизтэй, студитэй ойрхон түүнд богино хэмжээний кино хийх санаанд нь багтаад байжээ. Ингээд “Гурван найз” киноныхоо зохиолыг өөрөө бичээд, өөрөө найруулаад, өөрөө зургаа авчээ. Монтажаа ч мөн өөрөө хийсэн байна. Ямар сэдвээр кино хийх вэ гэж нэлээн бодсоны эцэст боевик кино хийе гэж ярилцаад зохиолоо бичжээ. Хар багаасаа найзалсан арван жилийн найзууд хожим бие биенийгээ танихгүй хоорондоо буудалцаж байгаа өрнөлтэй. Эцэст нь нэгнийхээ аминд хүрсний дараа найзыгаа таньж харамсаж байгаагаар кино дуусна. Ийм киноны зохиол бичээд зураг авалтдаа гарчээ. Жаахан хүүхдүүд учраас машин тэрэг хэрэг болно. Гудманд яваа хамгийн гоё машинтай хүн дээр гүйж очоод “Ах аа, бид нар кино хийж байгаа юм. Машинд чинь зураг аваадахъя” гэж гуйна. Дэлгүүрийн зураг авалтыг ч бас хүн гуйгаад л хийчихнэ. “Эгчээ, кино хийж байна.Дэлгүүрт зодолдох хэрэгтэй боллоо” гээд л. Аппарат, камер болсон жаахан хүүхдүүд ингээд гуйгаад ирэхээр татгалзах хүн байдаггүй, бүгд л уриалгахан зөвшөөрдөг байжээ. Ингээд киногоо хийгээд тэмцээндээ оров. Сургуулийнхаа хэмжээнд хамгийн анхны тулаант кино хийсэн гэж сайшаагдаад, ангиараа хоёрдугаар байр эзэлж, Б.Золбоо “Шилдэг кино зураглаач” шагналын эзэн болсон байна. Харин аравдугаар ангидаа оролцсон “Мини Оскар” тэдний санаанаас огт гардаггүй гэсэн. Өмнөх тэмцээний туршлагадаа тулгуурлахын зэрэгцээ бас ч гэж том болцгоосон учраас “чанартай бүтээл” хийхээр зорьжээ. Сэдэв нь хүртэл хэн бүхний сонгоод байдаггүйг чухалчилсан байна. Айхтар зодолддог залууг мафийнхан эгнээндээ нэгтгэх гээд. Залуу зөвшөөрөхгүй болохоор найз охиныг нь барьцаалж байгаа үйл явдалтай кино байж. Энэ удаагийн зураг авалт “өндөр түвшинд” болжээ. Ерөнхий, туслах хоёр зураглаачтай. Ангийнхаа Лодойг тухайн үед гарч байсан “Гурван марал од” Солонгосын олон ангит кинон дээр гардаг Сандугаар төсөөлчихсөн. Цамцных нь энгэрийг яраад, ардаа хамгаалагчтай явдаг мафийн толгойлогч болгоод л. Харин сайн зодолддог залуугаа тус киноны Ким Инха шиг байхыг найруулагч шаардана. Ингээд таньж мэдэх хүнээсээ бенз машиныг нь гуйж аваад Б.Энхбилэг жолооч болж байсан гэсэн. Харин ангийнх нь бусад хөвгүүд мафийн гишүүд болчихсон. Аав, нарынхаа костюмыг гуйж өмсөөд Тагнуулын ерөнхий газрын өмнөх талбайд гол зураг авалтаа хийж байжээ. Харин шөнийн зодоонтой хэсгээ “Тэнгис” кино театрын өмнөх талбайд авч байсан гэнэ. Хөвгүүд хоёр хуваагдан зодолдож байхад цагдаа нар “Юун зодоон цохион бэ” гэсээр хүрч ирж байжээ. Хөвгүүдийг ийн кинонд тоглож байхад охидууд арын ажлыг хариуцна. Жүжигчдээ өлсгөхгүйн тулд гэр гэртээ хоол цай хийж ирнэ. Бас зураг авалтад хэрэгтэй эд зүйлийг олох гэж чармайна. Киноны төгсгөлд буудалцаантай хэсэг гарах учраас тэр үед хэрэглэх жинхэнэ мэт харагдах тоглоомон буу хайж олох гээд ажил их. Тухайн үед киноны ажлаар гэртээ харих оройтон аав ээждээ загнуулж байсан бол өнөөдөр дурсан ярихад хамгийн хөгжилтэй, хэзээ ч мартамгүй дурсамж болон үлджээ. 
Арвын А-гийнхан ерөнхийдөө сурлага, хүмүүжлээр жигдхэн сайн хүүхдүүдтэй байсан гэнэ. Сургуулийн дэг журам бусад сургуультай харьцуулахад нэлээн чанга байжээ. Охид үс гэзгээ хамаагүй задгай тавьж болохгүй. Нүүр амаа будна гэж санахын ч хэрэггүй. Гэдэс, нуруугаа гаргасан богино цамц өмсвөл сургуулиас хөөгдөх хүртэл арга хэмжээ авахуулах дээрээ тулна. Хөвгүүд ч мөн адил. Үсээ элдэв янзаар будахгүй. Өргөн өмд, хэлхгэр цамц өмсөхгүй. Хатуу чанга хэрнээ хүүхдийн хүмүүжилд маш эерэгээр нөлөөлсөн дэгийн үр дүнд эдний ангийнхан маш зөв төлөвшилтэй болж чадсан гэж бахархдаг юм байна. Сурлагаараа нэгэн жигд ч гэлээ тэр дундаас цойлон гарсан хүүхдүүд бас бий. Эдний ангийн гавал нь Н.Үүрцайх, О.Мөнхбаатар. Н.Үүрцайх Монголын хүүхдийн ордоны эрдэм алтан медальтайгаас гадна шатрын спортоор хотын аварга болж байжээ. О.Мөнхбаатар орос хэлний олимпиадад дүүргийн аварга болж байсан гэнэ. Спортоор ч бас мундагууд бий. Усан спортоор идэрчүүдийн улсын аварга болж байсан Г.Ариунаа арвын А-гийнх. Мөн сахилгагүй нөхөд ч бий. Б.Энхбилэг ангийнхаа хамгийн хөдөлгөөнтэй, сахилгагүй хүү байж. Байс гээд л хэрэг тарьчихаад аав ээжийгээ сургуулийн захиргаатай уулзуулна. Нэг удаа үймүүллээ гээд ангиасаа хөөгдчихөж. Дараагийн цагийн хичээлээ хүлээн подвольд байх хувцасны өлгүүрийн тэнд чимээгүйхэн зогсож байтал “Хувцасны өлгүүрийг хаяж гээгдүүлбэл торгуультай” гэх бичигний өрөөсөн булан наалтнаасаа салж байжээ. Нэг булан нь эргээд муухай харагдаад байхаар нь янзалчих санаатай тавцан дээр байсан шүдэнзээр тэрүүхэн хэсгийг шатаах гэтэл гал авалцчихаж. Тэрүүхэн тэндээ шатахгүй өлгүүрийн жижигхэн цонхоор орж хүүхдийн нэхий дээлэнд авалцжээ. Сандарсан хүү жижигхэн цонхоор шуртхийн ороод арай гэж нэг унтраасан байна. Гэхдээ нэг нэхий дээл, нэг куртикний хохиролтой. Галаа унтрааж дуусангуутаа хурдхан тэндээс холдохын түүс болж гуанзаар эргэлдэж гарчээ. Тэгсэн хичээлийн эрхлэгч хажуугаар нь зөрөхдөө хувцсанд нь шингэсэн хиншүүний үнэрээр бариад авч. Энэ мэт санамсаргүй хэрнээ дэггүйтэж байсан тохиолдол олон. Б.Энхбилэг бас зурах авьяастай. Шивээс хийгээд сурчихсан болохоор хүн бүрт л өнөөхөө хийгээд өгчих юмсан гэж бодно. Ангийнхан нь ч бас шивүүлэх дуртай. Би, би гэж шивүүлсээр байгаад аравдугаар ангиа төгсөхдөө талаас илүү нь шивээстэй болоод төгсжээ. Багадаа ингэж дүрсгүйтэж байсан хүү өнөөдөр “Монгол” телевизэд ажиллаж буй. Гадаадад найман жил сурч ирсэн тэрээр “Таны мөрөөдөл” нэвтрүүлгийн хөтлөгч, продюссер ийм ажилтай. Бас “Бодь электроникс”-ийн дэд захирал, Монголын либериал залуучуудын холбооны ТУЗ-ийн дарга Б.Золбоо эдний ангийнх. Түүнийг 2012 оны НИТХ-ын сонгуульд Сүхбаатар дүүргээс нэр дэвшиж байсныг хүмүүс санаж байгаа байх. Эдийн засаг, бизнесийн “Bloomberg” телевизийн хөтлөгч З.Энхболорыг танихгүй хүн байхгүй болов уу. Энэ мэтчилэн сурагч байхдаа эрдэмд номд шамдаж, зөв хүн болох төлөвшлийг сурч, хүүхэд насны цагаахан дэггүйтлээр тоглож өссөн 10-ын А-гийнхан өдгөө салбар бүрт ажиллаж байгаа. Гэхдээ зүгээр нэг ажилласан болоод өнгөрөх биш нийгмээ манлайлан орчин цагийн үлгэр жишээ залуусын тэргүүнд явна.