Монгол Улсын хамгийн их хөгжиж, цэцэглэж байсан үед 1970-аад он зүй ёсоор ордог. Юм бүхэн цэгцэрч, улс орны хэмжээнд шинжлэх ухаан, барилга, мал аж ахуйгаас эхлээд бусад бүхий л салбарт хөгжил, дэвшил ирж нийгэм шинэ шатанд алхаад байсан үе. Иргэд, ард түмний амьдрал ч айвуу тайвуу, нийгмийн бухимдалгүй байж. Тэр цагийн оюутнууд, өнөөгийн нийгэмд голлох байр суурь эзлэх болсон нэг ангийнхныг энэ удаа онцолж байна. Тодруулбал, 1974-1978 оны Багшийн дээд сургуулийн Монгол хэл, уран зохиолын ангийнхан. Тэгэхэд 70-80 оюутан энэ ангийг бүрдүүлж байсан бөгөөд А,Б,В гэсэн гурван бүлэгтэй. Ангийнхнаасаа цойлж, нийгэмд танигдсан эрхмүүд бол Соёлын гавьяат зүтгэлтэн До.Цэнджав, Г.Мэнд-Ооёо нар юм.
Багшийн дээд сургуулийг 1974-1978 онд дүүргэсэн оюутнуудын хэнтэй нь ч уулзсан багш, сурган хүмүүжүүлэгчдээ дурсана. Тэр үед Багшийн дээд сургуулийн багш нарын эрдэм, чадал, нөөц бололцоо гайхагдаж байсан гэдгийг оюутнууд нь одоо ч ярьсаар. Академич н.Төмөртогоо, Гадаадын уран зохиолын багш Р.Болд, утга зохиолын судлаач, шүүмжлэгч багш Цэнд, “Хайрхан уулын бараа”, “Урсгал тунгалаг Тамирын гол” гээд олон сайхан дууг зохиож, амилуулсан яруу найрагч Д.Отгонсүрэн гээд олон арван эрдэмтэд хойч үеэ сурган хүмүүжүүлж байжээ. Ш.Надмид багш авиа зүй хэмээх уйтгарт хичээлийг яруу найраг шиг болгож, Дашдорж багшардын уран зохиолыг ёстой л “тос амтагдтал” заана даа хэмээн нэрт зохиолч До.Цэнджавын ангийнхан хүүрнэн байна. Монгол бичгийн багш Б.Шаравын самбар дээрх сийлсэн мэт бичээсийг оюутнууд хараад арчиж, арилгаж чаддаггүй байсан гэдэг. Тэд ангийн багш Ж.Санжаагаа “Бидний үе тэнгийн шахуу. Мэдлэг, мэдээлэл, сурган хүмүүжүүлэх тал дээр биднээсээ нэгэн зууны түрүүнд явдаг хүн” хэмээн сайшаана. Эдгээр багш нарын үгийг дуулж явсан оюутнууд эрдэмтэд шиг, шинжлэх ухаан, ном зохиолд хөтлөгдсөн тийм л нэг давалгааг үүсгэж байж.
Харин энэ ангийнхнаас онцолбол Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Мэнд-Ооёо эмэгтэй хүн бүр дурлам тийм залуу байсан байна. Г.Мэнд-Ооёо хичээл дээр ч шүлэг тэрлэж суудаг нэгэн байжээ. Багш нар нь хүртэл дүн тавихаасаа цааргалж, хичээлд шимтэхгүй байгааг нь шүүмжилнэ. Тиймдээ ч Утга зохиолын нэгдлийг оюутан ахуйдаа удирдаж явсан түүхтэй гэнэ. Тодруулж өгүүлэхэд До.Цэнджав зохиолчтой нэг анги гэх ч нөгөө бүлэгт нь харьяалагддаг байжээ. Харин Соёлын гавьяат зүтгэлтэн До.Цэнджав зохиолчийн хувьд Оюутны зөвлөлийн дарга хийж, нэртэй зохиолч болно гэж байнга ярьдаг байсан нь амьдралд биеллээ олж энэ цагийн нийгмийг соён гэгээрүүлэх олон арван ном туурвих түүчээ болсон бололтой. Бас хожмоо доктор хамгаалсан Б.Явуухулангийн ойрын хамаатан Я.Баатар нь ангийн нөлөө бүхий хүүхдүүдийн нэг. Өдгөө АНУ-д амьдарч буй аж. Доктор Ч.Жачин тэр үеийн жинхэнэ улаан онцын эзэн. Хэн ч Ч.Жачингийн хэмжээнд хүрч хичээлийн төлөө хэнхэглэдэггүй байсан гэдэг. Д.Нацагдоржийн шагналт оюутан болж сардаа 400 орчим төгрөгийн стипенд авдаг байсан нь оюутнуудын дунд шагшигдаж байсан түүх тэднийх.Ангийнхныг муудалцсан үед нь эвлүүлж, муугүй үед нь хөгжөөдөг гол хүмүүс бол Д.Даваа, А.Борхүү нар. Д.Даваа нэгдлийн дарга болно гэж байнга шахам ярина. Ангийнхан нь ч “Чам шиг хүн нэгдэл удирдвал Монгол Улс дампуурна” гэж “цаашлуулдаг” байж. Гэтэл төгсөөд дөрвөн жилийн дотор сум нэгдлийн дарга болон дэвшиж тухайн үеийн нийгэмд ангийнхнаасаа амжилт үзүүлсэн хамгийн эхний хүн болж байжээ. Эмэгтэйчүүдийн тухайд олон жил нэгдүгээр сургуульд багшилж байгаад өдгөө Улаанбаатарын их сургуулийн Монгол хэл, уран зохиолын багшаар ажиллаж буй доктор Д.Дэнсмаа, 33 дугаар сургуулийн захирал асан З.Янжмаа, Д.Шатар, Цогтчимэг, Ц.Должин гээд олон манлайлагч бий. Ер нь тэд нэгэн жигд сурлагатай, багш нарын хайрыг татсан анги, хамт олныг бүрдүүлж байжээ. Ангийг Ховдын гарвалтай Лут-Очир даргална. Лут-Очир нь насаар ахмад, ажиллаж байгаад ирсэн учраас бүх зүйлийг ном ёсоор нь, ямар ч гажуудалгүй хийхийг эрмэлздэг нэгэн. Оюутнууд багш нараасаа бус ангийн даргаасаа айна. Учир нь хичээлийн тасыг арилгуулах гэж оролдсоны ч хэрэггүй. Харин ангийнхан нь хариу авах ганцхан аргатай гэж байгаа. Тэрээр орос хэлний дуудлага, сонсголгүй учраас шинэ багш ирэхэд ангийн дарга “ах нар”-ын хэлээр хамгийн сайн ярьдаг гэж хэлээд яриулаад байна. Ард нь ангийнхан нь ёстой л шавайгаа ханатал инээлддэг байжээ.
Мэдээж дөрвөн жилийн хугацаанд есөн зүйлийн л юм болно. Тэр үеийн семинар бол одооны эрдэм шинжилгээний ажилтай дүйхүйц хэмжээнд хийгддэг байсан гэж байгаа. Дор хаяж 20 түүнээс дээш ном уншиж, судалж байж илтгэнэ. Семинарт оролцохгүй оюутан сайн, онц гэсэн дүнг мөрөөдөөд ч хэрэггүй.Гадаадын уран зохиолын багш Р.Болд нэг удаагийн семинар дээр “Обломов гэж хэн бэ” гэж А.Борхүүгээс асуусан байна. Обломов гэдэг нь тухайн нийгэмд залхуугийн хамгийн сонгодог жишээ болсон номын баатар. Тэгэхэд А.Борхүү “Их муухай хүн” хэмээн хариулсан нь хэзээнээс ёгт Р.Болд багшийн анхааралд өртөж ярьсаар байгаад нөхөр А.Борхүү нь обломов болж ангийн нөхөд нь ярьж, инээх зүйлтэй хоцорсон байдаг. Ингэсээр Р.Болд багш А.Борхүүгээ гадаадын уран зохиолын номоос салахгүй, шимтэн уншдаг оюутан болгосон байна. Бас нэг удаа семинар дээр “Гульсар минь баяртай” номыг даалгаварт өгснөө асуужээ. Мөн л А.Борхүүг босгон асууж. Уг ном нь өвгөн, морь хоёрын тухай. Гэтэл нөхөр “Өндөр цагаан хүүхэн байсан юм” гээд хариулж гэнэ. Багш нь ч явуулаад, асуугаад эхэлсэн байна. Оюутан нь “Тэр өндөр цагаан хүүхэн явсаар нэгэн залуутай танилцан сайхан амьдарсан гэдэг” гээд төгсгөсөн нь бүтэн жилийн инээд болсныг одоо ч дурсана.
Мөнгөн ээмэг, монгол дээлтэй бол Багшийн дээдийн монгол хэлний ангийнхан гэж Улаанбаатарын хэмжээнд хошигнодог байсан бол анги дотроо ой, төгөл гэсэн нэршлийг хэрэглэдэг байжээ. Ой нь онц сурлагатнууд урд эгнээг дүүргэж хичээлдээ тааруу нэг нь төгөл болон араар нуугддаг байж. Төгөл бүлэгт өндөр биетэй олон ч хүүхэд багтдаг бөгөөд нэг цаг 30 минутын хичээл дуустал хамаг биеэ хураан суух гэж ихээхэн том зүйл болдог байсан байна.
Г.Мэнд-Ооёогийн удирддаг утга зохиолын дугуйланд нийгэмд нэр нөлөө бүхий томоохон зохиол ч ирнэ гэвэл оюутнуудын ёстой амны хужир нь болдог байжээ. Ц.Гайтав гуай халамцуухан ирээд утга, уран зохиолын тухай, Ц.Дамдинсүрэн гуай судалгааны ажил хийх арга барилын тухай ярина. “Эрдэм шинжилгээний ажил хийхэд шогол ашиглах ёстой. Шогол гэдэг нь дөрвөлжин нүдтэй хайрцганд уншсан зүйлээ толгой үсгийн дарааллаар оруулна” гээд сургана. Тэрээр бид амьдралд бас хөгжилтэй зүйлийг ярьж байх ёстой гээд “Би энд тэнд явж байхдаа. Хүүхэд, хүүхнүүд шаваад ирэхээр Эрээн алаг барсыг элдэв аргаар номхруулж болно. Эхнэр гэдэг гэзэгтэй барыг эрхлүүлэх тусам толгой дээр гарна гэж уншдаг юм” гээд ёстой л шүлс гоожтол ярьдаг байжээ. Харин П.Бадарч гуай офицер цолтой сэлэм шиг залуу байсан гэнэ. “Буун сумны дуунд булганы үс унана” гээд эхлэхэд Багшийн дээдийн эмэгтэй оюутнууд шүүрс алддаг байж. Яг энэ үед Ү.Хүрэлбаатар, Ш.Гүрбазар дээд ангиас нь, үе тэнгийнхнээс нь Ж.Саруулбуян, шар Мийгаа нар тус сургуульд бэлтгэгдэж байсан бол Б.Лхагвасүрэнгийн, О.Дашбалбарын шүлэг яригдаж байсан гэнэ.
Мэдээж оюутан ахуй цагийг намрын ажил, цайны газар, хоол ундтай холбоотой хөгжилтэй явдалгүйгээр төсөөлөх аргагүй. Хөдөөний голдуу оюутан байранд ирнэ. Байранд орох гэж уртаас урт дараалал үүсэх бөгөөд тасгаа сонгоод авбал дараа дараагийн асуудал юу ч биш. Тэр үед 240 төгрөгийн стипенд авдаг учраас гачигдал бараг байхгүй. Гэхдээ ар гэрээсээ холдож үзээгүй хүүхдүүд дөрвөн жилийн хугацаатай ирж байгаа учир сэтгэл цадна гэж үгүй. Нийтийн хоолонд хоолшихгүй. Байрныхаа нийтийн гал тогоонд өөрсдөө хоол хийлээ ч ихэвчлэн гоймонтой шөл идэх учраас сэтгэл нэг л дундуур. Хэрвээ нийтийн гал тогоонд оюутнууд зэрэгцээд хоол хийж байхад нэг нь цуйван бэлдвэл анаж байгаад хулгайлна. Охидын байраар явахад олуулаа бол хоолоо нуугаад өгөхгүй болохоор ихэвчлэн ганцаарчилсан тоглолт хийж тасаг, байраар нь хэсч тэднээр дайлуулна. Дайлуулахдаа амаа ангатал ярьж, тэднийг хөгжөөх зарчимтай.
Тэр цагийн гоёл драпан пальто, тарфицан өмд. Эмэгтэйчүүдийн хувьд импортын хийгээд гар хийцийн юбка, өндөр ултай оймсон түрийт гутлаар гангарна. Гэхдээ намрын ажил эхлэхэд юун гоёж, гоодох. Хөвөнтэй куртка, шар вааран өмд, орос бакиалаар эр, эмгүй жигдэрнэ. Эмэгтэйчүүдийн хувьд нүүр, нүдний будаг хомс ч олж аваад будна. Тэгээд багш нараа орж ирэхээс өмнө буцаагаад арилгана. Ер нь Хөдөөгийн баясгалан, Мартагдашгүй намар кинонууд тухайн үед хийгдсэн бөгөөд тэр үеийн оюутнуудын намрын ажил, зуны ажлыг яг тусгасан байдаг байна. Монгол хэл уран зохиолын энэ ангийнхан л гэхэд Дундговь аймгийн Дэрэн сумын сургуулийн барилгыг 1976 онд барьсан түүхтэй. Тэгэхэд тус сумын баяр наадам нь таарч эрхэм До.Цэнджав шөвгөрч байсан юм байна. Тэд тэр л цагийнхаа жамаар хичээл номын төлөө хэнхэглэж, хэн нэгнээс өрсч унших, олж мэдэхийн тулд шамдаж явсан байна. Намар, зуны ажилд, хөлдүү газар ухахад ч эр, эм гэж жендер ярилгүй бүгд хүрз, лоом барин хөдөлмөрлөж, бүтээж босгож асан нь өдгөө 40 жилийн өмнөх түүх болон дурсагдаж буй нь энэ.
Монголын нийгмийн нэгэн үеийн төлөөлөл Багшийн дээд сургуулийн Монгол хэл, уран зохиолын ангийнхны түүхээс багахан өгүүлэхэд ийм. Тэдний тухай, оюутан ахуй үеийг нь өгүүлэхэд сонины энэхэн зай багадна. Харин тэр цагийн хийгээд энэ цагийн оюутнуудын сурч боловсрох, эдэлж хэрэглэхийн хооронд, олж мэдсэн нь ч өдөр шөнө шиг ялгаатай байгаа нь харагдаж байлаа.
Л.МӨНХТӨР
Сэтгэл хөрөх, мөс шиг хүйтэн сэтгэлтэй, цэвдэг амьтан гэх мэтээр муу санаатай, муухай сэтгэлтэй хүнийг төлөөлүүлэн хэлэх үг монгол хэлэнд баялаг. Үнэндээ ч өнөөдөр хүний сэтгэл нэгнээсээ уйдан хөрч, мөс шиг цэвдэг болоо юу гэж эргэлзмээр санагдана. Нийгмийн аль ч салбарт, ажил алба, гудамж зээлд очсон нэгнээ муулсан, үзэн ядсан харьцаа ноёрхоно. Унаа тэрэгтэй улс нэгэндээ зам тавьж өгөх нь байтугай нялх балчир хүүхэд гарцаар гарч явахад дайраад амь насыг нь хөнөөнө. Бүүр цагдаагийн албан хаагч жолоочдоо урсгал сөрж явах тушаал өгснөөр цэцэг цэврүү шиг нялх охиныг дайрчихсан хэрэг гарсан. Тэгтэл мөнөөх сүрхий том дарга талийгаачийн ар гэрийнхэнтэй ганц ч удаа уулзаагүй гэж байгаа. Монголчууд ийм мөсөн сэтгэлтнүүдийг “зүйрлэхээ зүлгэчихсэн” гэж жигшин өгүүлж ирсэн. Зүйрлэхээ зүлгэчихсэн амьтдын мөсөн сэтгэлд яс үндэс, шашин шүтлэг, хэл соёлын ялгаа үгүй. Саяхан Францад сэтгэл нь цэвдэгшсэн нүгэлтнүүд мэргэжил нэгт нөхдийг минь хайр найргүй хөнөөсөн эмгэнэлт явдал гарсан. Хүний хүйтэн сэтгэлд хил хязгаар ч гэж алга. Мөрөөрөө явж байсан нэгэндээ аль болох л гай, гарз учруулж байвал бах тав нь сая нэг ханана. Дэлхийн дулаарал ч хүний цэвдэгшсэн ухаан, ахуйн хэтийдсэн хэрэглээтэй холбоотой. Байгаль дэлхийтэйгээ хүйтэн сэтгэлээр хандах тусам л сүйрлээ ойртуулна. Хүний сэтгэл хэзээ нэг дулаарч, аж төрөл амар амгалан болох юм бол доо?
05:00 цаг: Хотын гудамж эл хуль, хаа нэгтээ замаар машин давхин өнгөрөхөөс өөр хөлхөдөлгөөн байхгүй. Харин “Талх Чихэр” хувьцаат компанийн хашаандхаашаа ч юм яарсан хүмүүс алхаж явах, гэрлээ асаачихсан түгээлтийн машинууд эгнээд зогсчихжээ. “Талх Чихэр” ХК гэсэн бичигтэй ногоон өнгийн хувцас өмссөн залуус машиныхаа тэвш рүү талх, нарийн боов тэргүүтнийг шалмаг гэгч нь ачих. Төд удалгүй эгнээд зогссон машинууд эхнээсээ хөдөлж эхэллээ. Нэгдүгээр ээлжийн түгээгчид үйлдвэрээс дөнгөж гарч ирсэн шинэхэн талх, нарийн боовыг нарнаас урьтаж, нийслэл хотынхонд хүргэхээр хөдөлж байгаа нь энэ. Жолооч, борлуулагч, нярав гээд энэ өглөө 200 гаруй хүн ажиллаж байв. 
Тэдний нойр хугасалж, үүрийн таван жингээрхөдөлж байгаа нь гэрээт борлуулагч дэлгүүртээ бүтээгдэхүүнээ хүргэх, цаашилбал ажил, сургууль, цэцэрлэгтээ гарах гээд өглөөнийхөө цайг уух гэж байгаа хүн бүрт шив шинэхэн, үйлдвэрээс гараад хэдхэн цаг болж байгаа талх, боов, боорцог гэх мэт 80 гаруй төрлийн бүтээгдэхүүнээ “халуун”-аар нь хүргэхээр явж байгаа нь энэ.Өглөөнийхөө цайг уух гээд хүүхдээ гэрийнхээ ойролцоох дэлгүүр рүү талханд явуулах, төд удалгүй хүүхэд ньүйлдвэрээс гараад удаагүй шинэ талх барьсаар гэртээ орж ирэх,гэр бүлээрээ ширээ тойрон суугаад авчирсан талхаа амтархан иднэ. Өдөр бүрийн энгийн л үйл явдал мэт санагдах боловч гэр бүлийн хамгийн дулаан уур амьсгал бүрдсэн тийм л цаг үед сэтгэлээ шингээж итгэл даасан эрүүл бүтээгдэхүүнийг шинэ өдрийн эхлэлтэй хамтхүргэж байгаа үйл явдал юм. 
Шөнийн ээлжийнхэн бууцгаалаа. Харин зөрөөд өдрийн ээлжийн ажилчид хүрч ирцгээн ажлаа хүлээн авч байв. Үйлдвэр болгоны ээлжийнмастерууд, хамгаалалтын ажилчид ажлаа хүлээлцэх аж. Шөнийн ээлжийнхэн “Ажиллах хугацаанд техник, тоног төхөөрөмжинд саатал гараагүй. Үйлдвэрлэл хэвийн явагдаж байна” гэх товч танилцуулга өгөх аж. Захиргаа, үйлдвэр гээд бүх ажилтнууд яг цагтаа цугларчээ. 
ГУРИЛ БОЛГОН ТАЛХ БОЛДОГГҮЙ БУЮУ НЭГ ТАЛХ ХИЙХЭД 7-8 ЦАГ ЗАРЦУУЛДАГ
Нэг талх хийхэд 7-8 цаг зарцуулдаг байна. Талхны хөрөнгийг батлагдсан нормын дагуу исгэдэг аж. Хөрөнгөө ус, давс, исгэгч зэргийг хольж зуурсны дараа3-4 цаг амрааж исгэдэг аж. Тодорхой хэмжээний хэмд хөрөнгөө исгэх явцад спиртэн исэлявагддаг байна. Хөрөнгөнөөс дээж авч нормын дагуу иссэнийг шалгаад таслагч машин руу хийдэг аж. Таслагч машин автоматаар нэгэн жигд тасдан дотор нь цагаан даавуу дэвссэн тавагнууддээр тавих аж. Тэр гурилыг нь хоёр ажилтан жигнэх машин дээр нямбай гэгч нь өрж тавив. Үүний дараа урьдчилан хөөлгөх машинаар дамжин шарагч машин руу орж жигнэдэг байна. Шарагч машинд дотор нэг талаас нь уураар утах нөгөө талаас нь шарах халуун хэмийг тохируулах гээд олон ажил хийгддэг байна. Ингэж олон шат дамжлага явагдсаар шарах машинаас гоё өнгөтэй, ямар нэгэн хагарч язраагүй сэвсгэр, өег, амттай талх бий болдог байна. “Атар” талх 24 цагийн турш ийн гарч ирдэг ажээ. Үйлдвэрт ямар нэгэн алдаа гарахад л иргэдийн хүнсэндээ хэрэглэж заншсан талх тасалдах, өөрчлөгдөх болохоор их хариуцлагатай нарийн технологиор хийдэг юм байна. Иргэдийн хэрэглээнд зориулан Атар дугуй талхнаас гадна хөх тариа, хүнсний хивэг зэрэг гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг сайжруулах нэмэлт байгалийн гаралтай түүхий эдээр баяжуулсан, хамгийн анхны зүссэн талх болох Мишээл, Ургац, Зууван чех, Сүүтэй чех болон шинээр Луувантай, Олон үртэй, Эрдэнэшиштэй зэрэг 20-иод нэр төрлийн 0,3-0,6кг жинтэй хөх тарианы болон баяжуулсан талхыг үйлдвэрлэж байна лээ. Ингэж лнийслэлчүүдийн талхны 60 гаруй хувийн хэрэгцээг тус үйлдвэр дангаараа хангадаг байна.Түүнчлэн тус үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнүүдээс өнгөрсөн оны есдүгээр сараас эхлэн гаргасан Багет талх олны таашаалд нийцэж, эрэлт сайтай болсон байна. Уг талхыг үйлдвэрлэх иж бүрэн тоног төхөөрөмжийг Франц улсын Bongard, Испани улсын Ciberpan, Бүгд Найрамдах Чех улсын Topos зэрэг компаниудтай байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээний дагуу тус компанийн инженер, техникийн ажилчид гадны мэргэжилтнүүдтэй хамтран суурилуулсан байна. Багет талх нь тусгайлсанзориулалтын сав баглаа боодолтой, шажигнасан гадаргуутай чийглэг өндөртэй, илчлэг багатайгаараа онцлог аж. Багет талхны 55 хувийг үндсэн түүхий эд нь хөх тарианболон буудайнгурил эзэлдэг бол үлдсэн 45 хувийг ус бүрдүүлдэг гэнэ
БҮГДИЙГ ШИНЖИЛЖ ШАЛГАДАГ ЛАБОРАТОРИ 
Александр Абдуллов гэдэг Оросын авьяаслаг нэгэн залуу насандаа хорвоогоос буцсан, тэр бүр хүн мэдээд байдаггүй жирийн нэг жүжигчин байсан л даа. Эдгэшгүй өвчин тусаж хорвоод амьдрах хугацааныхаа хэмжээсийг мэдсэний дараа хэвлэлд ярилцлага өгснийг нь санаж байна. “Эмч намайг гурван сар амьдарна гэж байна. Одоо яая гэхэв дээ. Залуу насыг мөнх мэт мөн ч дэмий өнгөрөөж байж дээ. Нэгэнт энэ хугацааг уртасгаж чадахгүй юм хойно өргөн болгож амьдарна даа” гэж тэр хэлж байсан юм. Тэр дээд тэнгэрээс зааж өгсөн энэ бага хугацаандаа жүжиг, кинонд тоглож зохиол бичиж, бизнес өрнүүлэн ерөнхийдөө бужигнуулж байгаад хальсан. Түүнийг өнгөрсний дараа эхнэр нь бас ярилцлага өгсөн байсан. “Манай хүн тэр үлдсэн хугацаандаа гурван жил хийж байгаагүйгээрээ хөдөлмөрлөж өнгөрөөсөн юм шүү. Унтах, амрах, хооллох цагаа аль болохоор багасгаж охин бид хоёрыгоо гачигдах дутагдах зүйлгүй үлдээнэ гээд зүтгээд байж билээ. Хожим нэлээн бие нь муудаад хэвтэж байхдаа “Би урьд нь хийе гэсэн юмаа хийлгүй маргаашид найдаад яасан ч их үлдээдэг байсан юм бэ дээ, түүндээ л их харамсаж байна гэж хэлж билээ” хэмээн эхнэр нь дурссан байдаг. Үнэхээр чэнгийн хэрнээ агуу философи юм даа.
Австрийн судлаач-аялагч Хайнрих Харрер дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Түвдэд долоон жил амьдрахдаа, Буддын шашны тэргүүн, XIV Далай ламтай нөхөрлөж, түүний хүндэт багш нь болсон. Энэ талаараа “Түвдэд өнгөрүүлсэн долоон жил” нэртэй ном бичсэн нь Австрид төдийгүй барууны орнуудаднэрд гарсан билээ. Хайнрих Харрер нь залуудаа уулын спортын тамирчин байсан бөгөөд 1936 онд Австрийн шигшээ багт орж Олимпт оролцсон нэгэн. 1940 оны хавар тэрээр Гималайн нурууны Нанга-Парбат оргилд тандалт судалгаа хийчихээд нутаг буцах гэж байтал Европт дайн гарч бүх төлөвлөгөө нь орвонгоороо эргэв. Энэтхэгт байгуулагдсан холбоотны армийн цэргүүдэдбаривчлагдаж тус улсын хамгийн том шоронд хоригдсон байна.Энэтхэгт байхдаа хэрхэн баривчлагдан, шоронд орсон түүхээр энэ ном эхэлдэг. Цуг хоригдож байсан хэдэн нөхөдтэйгөө ярилцан оргох бэлтгэлээ базаасан аж. Шоронгийн номын сандбайсан Ази тивийн талаарх бүх л номыг уншин судалж, нутгийн иргэдтэй хэл нэвтрэлцэх шаардлагатай тул хинду, түвд, япон хэл уйгагүй судалсан байна. Хол зам туулах нь тодорхой тул бие бялдрын бэлтгэлээ ч хангаж, ярьж тохиролцсоноосоо буцахгүйн тулд цуг оргохоор шийдсэн нөхөдтэйгөө “Андгай” бичиг үйлдэж гарын үсгээ зуржээ. 1943 оны тавдугаар сард оргож Энэтхэгээс Түвдийн хилд тулж ирээд баригдахдаа сэтгэлээрихэд гутарсан аж. 28 хоног эрх чөлөөгөө эдлэн зугтаж явахдаа ядарч туйлдах, өлсөж цангах гээд юм юм үзжээ. Гэвч эдгээр бэрхшээл нь эрх чөлөөтэй байхын хажууд юу ч биш санагдана. Эргэж шоронд орсон даруйдаа дахин оргох төлөвлөгөөгөө боловсруулав. Санаа нийлсэн хэсэг нөхөдтэй хамтран бэлтгэлээ базаахдаа Английн цэргийн ахмадын дүрэмт хувцас хүртэл оёулжээ. 1944 оны дөрөвдүгээр сард хоёр дахь удаагаа оргосноор эрх чөлөөтэй болов. Цуг оргосон хүмүүсбүгд өөр өөрийн замаа хөөж Хайнрих Харрер, Петер Ауфшнайтер нар зам нийлжээ. ТэдЭнэтхэг, Түвдийн нутаг Гималайг цугтаа туулахдаа өлсөж, даарч, өвдөж, бусдад дээрэлхүүлэн зугтаж явахдаа сэтгэлийн маш их тэнхээтэй байсны хүчээр бэрхшээлийг давж гарсан гэдэг. Ямар ч зөвшөөрөлгүй Лхас хот хүрэхээр зориг гарган явахдаа Түвдийн соёл, иргэншилтэй танилцаж, хэлийг нь сурсан байна. Дэлхийн хамгийн өндөр уулын бэлээр явахад сарлаг л хамгийн найдвартай үнэнч нөхөр нь болж байв. Олон чхүний тус дэмээр хэдэн сар явган явжээ. Тэд сүүлдээ түвд хүнээс ялгарахаа болсон гэдэг. Лхаст ойртон ирэхэд хамгийн түрүүнд Цогчин дуганы алтан ганжир харагджээ. Азаар шахуу Лхас руу нэвтрэхэд хавагнаж улайж, цэврүүтэж шархалсан хөл нь гудамжаар явах хүмүүсийн нүдэнд хамгийн түрүүн туссан гэдэг. Эцэж туйлдан, өлбөрч үхэх шахсан тэд тун удалгүй Дээрхийн гэгээнтний дотнын нөхөр болонТүвдийн дээдчүүдийн хүрээнд орж, барууны соёлыг түгээж, Засгийн газраас нь янз бүрийн ажил гүйцэтгэххүсэлт тавьдаг болж, нэлээд өндөр цалин хөлс авна хэмээн зүүдлээ ч үгүй. Харахад нүд хальтрам тэд хэсэгхэн зуур биеэ амраахаар нэгэн оромжинд хэвтэж байхад нь нэгэн эмэгтэй өрөвдсөндөө сэнжтэй аягаар дүүрэн шар тостой цай авчирч өгөхөд ихэдбаярлажээ. Ийнхүү өл залгуулан суутал гэнэт англиар тун цэвэр ярих сонсдож дээш хартал баян тансаг хувцасласан, язгууртан байрын түвд хүн зогсоно. Х.Харрер, П.Ауфшнайтер хоёр герман үндэстэн бөгөөд Түвдэд орогнол хүсч байгаагаа хэлэхэд хотын захирагчаас зөвшөөрөл аваад гэртээ байлгаж болно гэжээ. Тэр нь нэлээд эрх мэдэл бүхий бөнпо(түвдийн хэргэм цол) хүн байжээ. Ийнхүү Танмэг хэмээх тавдугаар зэргийн түшмэлийнд гэрт амьдарч удалгүй Лхас хотынхны ярианы сэдэв болов. Тэдэнтэй уулзаж ярилцахаар өдөр алгасалгүй өндөр зиндааны айлчин гийчидтасралтгүй цував. Хамгийн түрүүнд сайд Цэрэн хэмээх нэлээд нэр хүндтэй сайдын хүү уулзсан байна. Ийнхүү Түвдүүдийн дээдсийн хүрээнд орж, XIV Далай ламын эцэг эх нь хүртэл гэртээ урьж шуудай гурил, замбаа, сав дүүрэн тос бэлэглэсэн аж. Тэр үеийн Лхас хот ертөнцөөс огтхон ч тасраагүй байсан гэдэг. Дэлхийн хэвлэлүүд, өдөр тутмын сонин бүгд ирнэ. Тэр битгий хэлалдарт “Life” сэтгүүлийг захиалдаг байжээ.Өнөөдөр ч алдартай “Elizabeth Arden”-ний бүтээгдэхүүн, “Pons” фирмийн нүүрний тос хүртэл байсан гэдэг. Х.Харрерийн амьдарч байсан Танмэгийн байшингийн гадаах цэцэрлэгт усан оргилуур барьж өгсөн нь Түвдэд анхных болжээ. Тэднийг хэрхэн ажиллаж байгааг тэр үед Потала ордныхоо дээвэр дээр байрлуулсан дурангаар Далай лам хардаг байсныг мэджээ. Буддын шашны тэргүүнд бараалхаж, ойр дотно болоход Дээрхийн гэгээнтний ах Лувсан Жанцан чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Хэдийгээр дүү нь амьд бурхан гэгдэж байсан ч ах Лувсан Жанцан маш даруухан хэвээр үлдсэн гэдэг. Потала ордонд тун ганцаардмал амьдрал туулж байсан залуухан Далай лам маш хэрсүү, барууны соёлыг ихэд сонирхдог, дэвшилтэт үзэлтэй байсан гэдэг. Cүүлдээ Далай лам хичээл заалгуулдагболсон. Ийнхүү Х.Харрер, П.Ауфшнайтер нар Түвдэд суурьшихаар шийдсэн боловч улс төрийн байдал нэлээд ээдрээтэй болсон. Далай лам ч Лхасыг орхин явахаас өөр аргагүй болгоход тэд Дээрхийн гэгээнтэнтэй хамт явж нутгаа зорьжээ.
Шаргуу хөдөлмөрлөх нь таныг бөгтөр нуруутай болгоно уу гэхээс баян болгохгүй гэсэн Болгарын зүйр үг байдаг.Борви бохисхийлгүй зүтгэж байсан боолчууд баян газрынхаа эзний тариан талбайд нуруугаа бөгтөр болтол ажилласан ч хувь тавилан нь өөрчлөгдөөгүй. Яг л нэг газраа хийдэг л ажлаа хийгээд ингэх л ёстой гээд илүү бодож тэмүүлэхгүй бол бурхан ч танд туслахгүй. Яг л боол мэт зүтгэсээр нуруу бөгтөр болохоос өөр өөрчлөлтгүй нэгэн насыг барна. 
Таныг өмнүүрээ дайрч байгаа машинд зам тавьж өгөхийг бид уриалдаг. Үүнд та тийм ч дуртай биш байдаг байх гэж заримдаа бид боддог. “Яагаад би үүнд зам тавьж өгөх ёстой юм бэ. Харин ч эсрэгээрээ энэ муу надад зам тавьж өгөх ёстой” гэсэн бодол харван орж ирж байгаа нь мэдээж. Тийм ээ үүнийг бичигч надад ч тийм бодол төрдөг. Тэгвэл яагаад “нэг машин өнгөрөөвөл нэг ажил чинь бүтдэг” гээд уриалаад байдаг юм бэ. Хамгийн гол нь таныг өөрийгөө хүндэлдэг байх аа л гэж бодсоноос ийм уриалгыг бид гаргаад байгаа юм. Та мэдээж аз жаргалгүй, зовлон гуниг, уур унтуу, хэрүүл шуугиан дунд байхыг хүсдэггүй байлгүй. Энэ бүх муу муухай зүйлээс хол байг гэсэндээ л бид ингэж уриалж байдаг юм. Урдуураа ухасхийсэн нэг машин өнгөрөөж байна гэдэг нь та тэр машиныг уучлан өршөөж байна л гэсэн үг. Энэ нь тэр ухасхийгч уучлуулах ерөөлтэй гэсэн үг биш. Түүнийг уучилснаараа та өөрийнхөө хувь заяаг өршөөл уучлал, амар амгалангийн агуу ертөнцтэй л учруулж байгаа хэрэг шүү дээ. Та өөрийгөө хайрладаг, өөртөө хайртай, өөрийгөө хүндэлдэг учраас л тэр ухасхийгчийг уучлан өршөөж өмнүүрээ гаргаж байна. Таны энэ бяцхан өгөөмөр зан таныг маш их гай барьцадаас хамгаалан авч үлддэг. Түүнтэй тэмцэлдэх, түүний өмнүүр өрсөлдөн дайрах ад мөрийн хүсэл нь таныг аз жаргалгүй болгоно. Нэг удаа өрсөөд сайхан эз дийлсэн мэт санагдах ч энэ ямар ч хэрэггүй. Эцсийн дүндээ та дэв давхийсэн, дийлж дарангуйлсан, босчихсон гөрөөс шиг айж цочсон, бас зам дээр түгжирч гацсан, түүндээ уурлаж бухимдсан азгүй амьтан л болно шүү дээ. Та өөртөө хайртай л бол бусдыг уучилж сур гэсэн санаанаас л бид тэгж уриалдаг билээ. 
Токио хотод “Sky tree” гэж цамхаг бий. Барилгынхаа өндрөөр дэлхийд хоёрдугаарт буюу Арабын Эмират улсын “Бурж Калифа”-гийн дараа орно. 2012 оны тавдугаар сард ашиглалтад орсон тус цамхгаас ердөө тав зургаахан минут алхаад хүрэх Кёкүтэнхо Н.Цэвэгнямын гэрт өнжихөөр очлоо. Урьдчилж цагаа тохирохоор утас руу нь залгатал “Үдээс хойш манайд хүмүүс ирнэ. Хүүхдүүдийн найзууд ирэх байх” гэж байна. Хүүхдийнх нь найзууд ирнэ гэхийг бодвол төрсөн өдөр нь болж байгааюм болов уу гэж таамагласаар гэрийнх нь хаягийг заалгав. Эндхийн хаяг тунчиг ойлгомжтой болохоор төвөггүйхэн олов. Гэрийнхээ гадна талд “Tsevegnyam” гэж гэрийн эзний нэрийг англиар бичжээ.
“Би хааяа энэ өрөөндөө орж ирж зурагт үздэг юм. Бас найзууд ирвэл энд суугаад буу хална” гэв. Ингэж хэлээд буйдан дээрээ сууснаа “За сайн явж ирэв үү. Сайхан өвөлжиж байна уу. Улаанбаатарт хүйтэн байна уу. Цас орсон уу. Ойрдоо цас орохгүй байна гэж байсан” гэх зэргээр нутгийнхаа тухай асуулаа. Тэгснээ “Манай монголчууд намайг дэвжээгээ өвлөөд авчихсан байгаа гэж ойлгоод байгаа юм шиг байна лээ тиймээ. Барилдаж байгаа хүн дэвжээний багш болдоггүй юм. Одоохондоо өөрийнхөө бэлтгэлийг хийгээд, барилдаад л явж байна. Багш болоод үлдэх санаа бол байгаа. Түүнээс биш би тэдийд зодог тайлна, тэгээд багшилна гэж төлөвлөсөн зүйл алга. Японы сумогийн түүхэнд 40 настайдаа дээд зиндаанд удаан барилдсан хүн байдаггүй юм билээ. Би өнгөрсөн есөн сард 40 хүрсэн. Тэгсэн чинь япончууд бас л нэлээн шуугиж байна” гэв. Монгол бөхчүүд мэргэжлийн сумогийн түүхэн амжилтуудыг янз бүрээр л эвдэж байгаагийн нэг нь гурван жилийн өмнөх Н.Цэвэгнямын түрүү. Аварга арслангуудын тухайд олон удаагийн даваа, түрүүгээрээ дээд амжилт эвддэг бол Н.Цэвэгням хамгийн удаан хугацаанд барилдаж байгаа, 38 настайдаа дээд зиндаанд түрүүлж байгаа зэрэг амжилтуудыг эвджээ. “Би өөрийгөө 40 хүрчихлээ, хөгширч байна шүү гэж ерөөсөө боддоггүй юм. Япончууд чинь харин их сүрхий шүү дээ. Тэдэн нас тэдэн сартайдаа гэж ирээд л ярина. Аягүй бол өдөртэй нь гаргачихсан байгаа” гээд инээж байна.
Н.Цэвэгням анх 1993 онд Японд ирж байсан. Сумогийн ертөнцийн тухай огт мэдэхгүй гэж хэлж болохоор жаахан хүүхэд Наритагийн онгоцны буудалд буугаад Ошима дэвжээний бөх болжээ. Тэр цагаас хойш дээд зиндаанд түрүүлж үзэх юмсан гэх бодол цээжинд нь байнга хадаатай явдаг байсан байна. Жилд зургаан тэмцээн болно, зургаан хүн түрүүлнэ. Тэр бүгдийг хараад байхаар нэг түрүүлчих юмсан гэж өөрийн эрхгүй бодогддог байжээ. Сэтгэл дотроо битүүхэн бодож явдаг байсан мөрөөдлөө үе үехэн зүүдэлнэ. Түрүүлчихсэн зогсож байна, цом авч байна гэж ирээд л зүүдэлнэ. Сүүлд гэр бүлтэй болоод үр хүүхэдтэй болсон хойноо түрүү бөхийн ёсоор хүүхдээ өвөр дээрээ суулгаад зургаа авахуулж байна гэж зүүдлэх болжээ. Зүүдлээд зогсохгүй бэлтгэлийн үеэр ч үе үе бодогддог байсан гэнэ. Хүүгээ өвөр дээрээ авч суугаад зургаа авахуулбал ямар харагдах бол, тэрийг хараад хэчнээн олон хүн баярлах бол гээд л янз бүрээр төсөөлөн бодно. Ингэж бодож явсан түүний мөрөөдөл 2012 оны тавдугар сарын башёд биеллээ олж олон хүнийг баярлуулсан даа. Тухайн башёгийн талаар Н.Цэвэгням “Тэр башёгийн барилдаан их сонин эхэлсэн юм шүү дээ. Эхний таван өдрийн барилдааны дараа би хоёр даваа, гурван унаатай байсан. Хамгийн гол нь тавдугаар сарын башёгийн өмнө би дэвжээгээ өвлөж авах уу, үргэлжлүүлэн барилдах уу гэдэг хоёр том сонголтын өмнө ирчихээд байсан юм” гэж ярилаа. Тэрээр Ошима дэвжээний бөх. Дэвжээний багш нь 2012 оны дөрөвдүгээр сард тэтгэвэрт гарах болжээ. Тэтгэвэрт гарахдаа Н.Цэвэгнямд өөрийн дэвжээгээ өвлүүлж үлдээхээр шийдчихсэн байсан гэнэ. Багшийн хүсэлт ёсоор дэвжээг нь өвөлж авбал зодог тайлахаас өөр аргагүй болчихоод байжээ. Өөрөө бол дахиад хэдэн жил барилдмаар санагдаад л. Барилдах зориг байна, сэтгэлийн хүч байна, бие байна гэж дотроо бодож байсан гэнэ. Хэрэв дэвжээгээ өвөлж авахгүйгээр үргэлжлүүлэн барилдвал Ошима дэвжээ тэр чигтээ тарах байжээ. 
Дэвжээнийх нь бөхчүүд, үсчид, тогооч, жолооч гээд тэр дэвжээнд ажилладаг бүх хүн өөр өөрсдийн замаар явах учиртай болох хэцүүхэн сонголтын өмнө хүрээд ирж.Ингээд ээж, эхнэр болон ойр дотнынхоо хүмүүстэй зөвлөтөл “Харих болоогүй байгаа. Дахиад хэдэн жил барилдах нөөц бололцоо бүрэн байна шүү дээ” гэх урмын үг сонсоод барилдахаар шийджээ. Түүний шийдвэрийг Ошима багш нь сонсоод хэсэгхэн хугацаанд эвгүй байдалд орсон ч гэлээ “Сайн барилдаарай миний хүү” гэж хэлээд амжилт хүсчээ. Ингээд дэвжээгүй болчихоод байтал “Томазүнами” дэвжээнийхэн бөөнөөрөө хүрээд ир гэсэн байна. Ингээд дүү бөхчүүд төдийгүй үсчин, тогоочоо тэр чигт нь дагуулаад шинэ дэвжээнд бэлтгэл хийж эхэлсэн байна. Дэвжээгээ тараан байж үргэлжлүүлэн барилдаж байгаа болохоор тавдугаар сарын башёд өндөр хариуцлагатай барилдахгүй бол болохгүй. Дор хаяж л тавин хувийн амжилттай барилдахгүй бол “Ингэж муу барилдаж байхаар дэвжээгээ өвлөж аваад багшлаад явж байхгүй дээ” гэх олны хэл аманд өртөх болчихоод байдаг. Тиймээс яаж ийж байгаад тавин хувиа л хийх юм шүү гэх бодлоор тэмцээнийг эхлүүлсэн байна. Харин эхний таван өдрийн дараа гурван унаа, хоёр даваатай болчихож. Тэгтэл сонин хэвлэлээр “Кёкүтэнхо одоо дахиад гурав давбал сумогийн түүхэнд бичигдсэн хамгийн олон даваатай арван бөхийн жагсаалтад шинээр орж ирнэ” гэж бичээд эхэлжээ. Түүнийг нь уншаад мань нөхрийн урам сэргээд, бяр амтагдаад явчихсан гэдэг. Гурав дараалаад ялчихсан чинь алдарт Таканохана аваргын дээр бичигдэж эхэлжээ. Японы мундаг том аваргын дээр гарчихсан хүн чинь урам оролгүй яахав, тэр чигээрээ зүтгэсээр нэг мэдэхэд арав ялчихсан байсан гэнэ. Харин тэмцээний сүүлийн хэдэн өдөр түрүүлэх магадлалтай бөхчүүдийн тоонд орчихсон цохиж яваагаа анзаарсан байна. Башё дуусаагүй болохоор сэтгэл санаа нь тогтворгүй болчих болов уу гэж бодоод ойр тойрныхон нь олон зүйл ярихгүй, түүнээс дөлөөд яваад байж. Тэгэхээр нь дотроо “За одоо л миний хичээх үе ирсэн юм байна даа” гэж боджээ. Азаар ч гэхүү тэр башёгийн эхний хэдэн өдөр Хакухо аварга тун тааруу барилдаж хэдэн өдөр дараалж уначихсан, түрүүлэх бөхчүүдийн тоонд багтаагүй байсан байна. Энэ тухай Н.Цэвэгням “Бас л сонин тохиолдол шүү. Хувь заяа ивээсэн байх гэж залбирдаг юм. Би ч чадлаараа мэрийж барилдсан. Их аварга хүн тэмцээний эхний өдөр дараалан унана гэдэг байж боломжгүй үзэгдэл. Тэр ч утгаараа Хакухо аварга хичээж барилдсан. Аваргын сайн барилдаан миний түрүүлэх замыг засаж өгсөн сонин тохиол болсон доо” гэсэн юм. Үнэхээр л Хакухо М.Даваажаргал түүний өрсөлдөгч нарыг хаяж өгчээ. Сүүлийн өдөр тэнцүү унаатай гурван бөх түрүү булаалдахаар болсон байна. Н.Цэвэгням Гоэдотой учраа таарч. Энэ хоёр өмнө нь бэлтгэлийн үеэр байнга л таарч барилдана. Арав барилдахад долоод нь Н.Цэвэгням унадаг байжээ. “Сүүлийн өдөр Гоэдотой таарчихаад яс үзнэ дээ л гэж бодож байлаа. Тэрхэн үед хаанаас ямар хүч нь гарсан юм бол бүү мэд, хуссан даа” гээд инээв.