11-ийн А ангийнхан сургуулийнхаа 90 жилийн ойгоор
Монголд сайн бүхний, шинэ бүхний үндсийг тавьсан нэгдүгээр сургууль руугаа очиж явна. Маршал Х.Чойбалсангийн нэрэмжит үлгэр жишээ лаборатори нэгдүгээр сургууль хэмээн нэрлэгдэж байж билээ. Энэ сургуулийг Монголын нэрт сурган хүмүүжүүлэгчид, гавьяат багш Д.Гомбосүрэн, Ж.Ичинхорлоо, Э.Раднаа, Н.Норов, Л.Цэрэндорж нарын зэрэг гавьяатнууд, эрдэмтэн мэргэд удирдаж байж билээ. Эндээс Монгол Улсын гавьяат багш С.Цагааны нэрэмжит математикийн олимпиад орон даяар дэлгэрсэн түүхтэй. 1961 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн тогтоол гарч ерөнхий боловсролын дунд сургуулиудыг 8, 11 жилийн хугацаатай болгон, цөөн хэдэн сургуулийг туршилтын журмаар хичээллүүлэхэд Улаанбаатар хотоос хоёрхон сургуулийг сонгож авсны нэг нь нэгдүгээр дунд сургууль. Туршилтыг амжилттай биелүүлж, 1965 онд анхны төгсөлтөө хийж байсан 11 дүгээр ангийн А, Б, В гурван бүлгийнхэнтэй уулзаж байна. Энэ ангийнхнаас Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Х.Адилбиш, Шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан, доктор, профессор Д.Баяр, Эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан Ш.Долгормаа, доктор Р.Нарантуяа, Д.Сарантуяа, Ж.Мандахбаяр, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга нарын төрийн ёслолын асуудал хариуцсан шинжээч, ахлах шинжээч, төрийн ёслолын албаны даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж байсан хурандаа Д.Нямбаяр, Монгол Улсын зөвлөх инженер С.Должин, салбарын тэргүүний ажилтан С.Тунгалаг, Ц.Батжаргал, Л.Батсүх, Г.Болдбаатар, Г.Доржготов, А.Бямбасүрэн, Б.Гомбосүрэн, Ч.Цогбадрах, ахмад инженер Д.Бямбасүрэн, нисгэгч Ц.Даваасүрэн нарын зэрэг олон алдар цуутан төрж гарсан юм. Энэ ангийнхнаас төрийн дээд шагнал хүртээгүй хүн бараг байхгүй байх. Үлгэр жишээ сургуулийн үлгэр жишээ төгсөгчид гэгддэг юм. Сурагчийн амьдралын сураг тасардаггүй дурсамжуудаас сөхье.
АДУУН ЦАГААН ШҮДТЭЙ, АРАЙ Л ЯНЦГААДАГГҮЙ БАГШ
Арван жилийн хүүхдүүд багш нараа их сонжино. Даан ялангуяа шинэ багш хүрээд ирвэл бараг л хөлөөс толгойг нь хүртэл харж багшдаа “дүн” тавина. Нэг өглөө Монгол хэл, уран зохиолын багш Намжимын Очирбат гэж залуу ороод ирж. Улсын их сургуулийг дөнгөж төгссөн, шүлэг зохиол бичдэг, “Хан хурмаст” номоо хэвлүүлчихээд хаа хамаагүй уншиж яваа, шүлгийн донтон”. Гуалиг тэгшхэн нуруутай, алхаж гишгэх нь хүртэл бараг бүжиг хийж байгаа юм шиг санагдана. УИС-д байхдаа Улаанбаатар хотын нийтийн бүжгийн аварга болчихсон юм чинь аргагүй шүү дээ. Н.Очирбат багш програмт хичээлээ заачихаад заавал тав арван минут үлдээнэ. Тэр минутандаа, Монгол, Оросын голдуухан яруу найрагчдын шүлэг уншиж сонирхуулна. Голдуухан, Р.Чойном мэтийн яруу найрагчдын “хориотой” шүлгээс уншина. Шавь нар нь ангайтал чагнаж, хичээл тараад явахдаа цээжилчихсэн байдаг гэнэ.
…Өө хэлбэл би өнгөгүй хүн
Өвөртөө би мөнгөгүй хүн
Тэгэвч би зүрхтэй хүн
Түүнд дурлах эрхтэй хүн… гэхчлэн шүлгийн мөрүүдийг тавин жилийн дараа Санжидын Тунгалаг цээжээр уншиж байна. Энэ ангийнхан бараг бүгдээрээ шүлэг бичнэ. Эмхтгэвэл томоо ном болох байх. 11-ийн “Б” бүлгийн сурагч С.Тунгалаг нь ангидаа ном их уншдаг, өргөн цар хүрээтэй сэтгэдэг, сайн зохион байгуулагч гэдгээрээ онцгой хүүхэд байв. Тэрээр Анагаах ухааны дээд сургуулийг эрүүл ахуйч их эмч мэргэжлээр төгссөн анхдагчдын нэг. Эрүүл ахуй халдвар нян судлалын улсын институт, Улсын мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газарт олон жил үр бүтээлтэй ажиллан, эрүүлийг хамгаалахын болон мэргэжлийн хяналтын тэргүүний ажилтан болсон юм.
Эдний ангийнхан Н.Намнан багшийгаа дурсах дуртай. Анх “А” үсэг нүдлүүлсэн багш нь. Намнан багш хичээлээ заачихаад төгсгөлд нь заавал нэг сонин ном зохиол уншиж өгнө. “Айболит доктор”-ыг уншиж өгсний нь дараа, маргаашийг тэсч ядан хүлээдэгсэн гэж шавь нар нь одоо хирнээ дурсана. Намнан багш нь бяцхан шавь нартайгаа хэдэн арван жилийн дараа уулзахад, бүгдийг овог нэрээр нь асууж байдаг онцгой ой ухаантай хүнсэн.
11-ийн “Б” ангийнхан сургуулиа төгсгөөд их, дээд сургуульд орох нь орцгоож, нэг хэсэг нь алсын моринд дөрөөлж байж билээ. Бүжинлхам, Сэлэнгэ нар Москва руу, Пүрэв, Сарантуяа нар Бухарест руу, Бямбасүрэн Будапешт рүү, Шийтэр Герман руу, Төмөрхуяг Киев рүү, Доржготов Одесс руу, Төмөрбаатар Даваасүрэн нар Югослав руу гэхчлэн эрдмийн моринд дөрөөлөөд, эргэж уулзахын билэгтэй сайхан ерөөл тавьцгаагаад, уйлалдан, дуулалдан холдоцгоож байснаас хойш тавин хаврын цэцэг дэлбээлж, тавин намрын цэцэг гандаж дээ.
Энэ ангийг, шаазгай шиг хорин нэгэн охид, хөвгүүд төгсөөд, гар гараасаа хөтлөлцөн инээж хөхөрч явсан дунд Шаравын Долгормаа охин, тас тас инээгээд алхаж л байсан. Өнөөдөр тэрээр Эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан, өндөр дээд хүндэтгэлийн эзэн болсон байна. Тухайн үеийн Найрамдлын районы эмнэлэгт хүүхдийн эмчээр ажлын гараагаа эхэлж байсан тэрээр, районыхоо эмнэлгийн ерөнхий эмч, Нийслэлийн эрүүлийг хамгаалах газарт мэргэжилтэн, Хан-Уул дүүргийн эрүүл мэндийн 13 дугаар төвд ерөнхий эмч, Сонгинохайрхан дүүргийн Эрүүл мэндийн нэгдлийн орлогч дарга… гэхчлэн албыг хашиж, очсон газар болгондоо ажил сайжруулж, тэргүүний хамт олны зэрэгт хүргэж байсан, аргагүй л гавьяатай нэгэн. Тэрээр, миний өчүүхэн амжилт бол биднийг ажил амьдралын их замаар хөтөлж явсан хайрт багш Цэгмид, Намсрайжав, Нэргүй, Дашжамц, Олзвой нарын олон багшийн минь ач гавьяа гэж ярих дуртай.
Үйлдвэр сургалттай анхны 11 дүгээр ангийнхнаас олон хүн барилгын зураг архитекторийн мэргэжил эзэмшсэн байдаг. Тэдний нэг ньРумын улсын Бухарест хотын Ион Минкугийн нэрэмжит архитекторийн их сургууль төгсгөж ирээд архитекторч, хот төлөвлөгчөөр ажиллаж байсан доктор Д.Сарантуяа агсан юм. Тэрээр Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө, бүсүүдийн хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө, Шинэ Яармаг хорооллын ерөнхий төлөвлөгөө, сумуудын ерөнхий төлөвлөгөө зэрэг асар их ажлыг амжуулж докторын зэрэг хамгаалсан буянтан билээ. 11-ийн “Б” бүлгийнхний амжилт бүтээлийг багтаана гэвэл, цаг цаас хүрэхгүй биз ээ.
НОГООРСОН БООРЦОГ ИДЭЖ, НОХОЙТОЙ АНД ЯВЛАА
Би, энэ ангийнхныг даргаас нь эхэлье гэж бодсон юм. Зураас зурдаг л хүн бол та, Зургийн институтын Должинг мэднэ дээ. Энэ ангийнхан хэд хэдэн онцлогтойг би түрүү цухас дурдсан. Гол нь 11 дүгээр анги төгсөхдөө сурагч бүр нэг мэргэжил эзэмшдэг байсан юм. Батжаргал будагчны 3, Болдбаатар мужааны 3, Должин радио засварын техникчийн 3 гэх мэт мэргэжлээр төгсч байв. Нөгөө нэг онцлог нь энэ сургууль, ангийнхан бүгд шеф газруудтай. Зуныхаа амралтаар тэндээ очиж практик дадлага хийнэ. Должингийнхон Хэнтийд очсон нэг дадлага сонирхолтой болов уу. Хүүхдүүдийг хоёр хоёроор нь хадланчдад хуваарилж 11-ийн “А”-гийнхныг Хэнтийн Биндэр суманд хуваарилсан юм. С.Должинг, гавьяат багш Далхжавын охин Ганчимэгтэй хамт Биндэр сумын Сэрүүн-Галтад ардын уран зохиолч С.Эрдэнэ агсны ах адуучин Сэнгээгийнд хуваарилав. Эндхийн хүмүүс, тарвага алж идчихээд, тараг, сүү голдуухан хооллоно. Хүүхдүүд очсон өдрөө л амьдралын сонинтой учирлаа. Хоолных нь хоёр тарвагыг алж ирээд, дадлагын сурагч Должингоорөвчүүлэх болов. Анх удаа тийм “хөөрхөн” амьтантай учирч байгаа. Амьгүй ч гэсэн нүд нь бүлтийгээд ямар өрөвдмөөр санагдсан гээ. Аргагүйн эрхэнд урж тасчин байж, өвчсөн болов. Шөнө нь тарваганы хоёр нүд харагдан хар дарж орилж сэрээд, халуурч бие нь муудлаа.
11-ийн “А” ангийнхан сургуулиа төгсгөхөд бүгд нэг нэг мэргэжилтэй болсон тухай түрүү өгүүлсэн. Х.Адилбиш бол радио техникийг их сонирхдог, зүүдэндээ “Радиогоосярьж байна” гээд босоод ирдэг хүүхэд байсан. Тэгээд ч сургуульд байхдаа 50, 100-втын радио өсгөгч угсран, “Эх орон-52”, “Люкс” хүлээн авагчуудыг засчихдаг болсон юм. Бас машин судлалын дугуйланд суралцаж, Лингафоны кабинет байгуулах зэргээр техникийн их сонирхолтой хүүхэд байв. Тэр ч чанараараа цахилгаан эрчим хүчний мэргэжил эзэмшиж, Эрчим хүчний салбарт 42 жил ажиллаад, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан цолтой, энгэр дүүрэн одонтойгоор гавьяаныхаа амралтанд гарч билээ. Х.Адилбиш маань ангийнхаа охин П.Долгортой амьдралаа холбон, олон хүүхэд төрүүлж өсгөн, олонтойгоо шуугиж дуугисан буурал яваа. Тэрээр тэтгэврээ тогтоолгосон ч зүгээр сууж чадахгүй “Бүтээлч” бүлэг байгуулан “Жишиг” гудамжаа тохижуулж 300 гаруймод бут тарьж, хүүхдийн тоглоомын талбай, цэцгийн мандал байгуулаад байгаа. Бас хашаагаа 200-гаад мод буттай, жимсний цэцэрлэгт хүрээлэн болгосон зэрэг зүтгэл бүтээлийг нь тоочиж барахгүй. Ангийнхан нь: “Гавьяат хүн, хаа ч явсан гавьяатай л байдаг юм байна” хэмээн магтана. Энэ ангиас төрж гарсан ч, өнөөдөр бидний дунд байхгүй байгаа нэгэн суу алдартан бол Довдойн Баяр юм. Бяцхан жаал байхдаа “Алтайд” романыг уншаад хайгуулч шинжээч болно хэмээн сэтгэлдээ тангараг өргөж байсан энэ хүү УБДС-ын түүх-газар зүйн ангийг дүүргэж археологич болон их бүтээлийн “эрэлд” гарсан хүн. Тэрээр Монголдоо доктор профессор цол хүртэж, ХБНГУ-ын археологийн хүрээлэнгийн сурвалжлагч гишүүнээр сонгогдож байв. Түүний зүтгэл бүтээлийг төр засгаас өндөр үнэлж Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн цол хүртээсэн юм. Монголчууд, зарим нэгнийг “хээрээр гэр хийж, хэцээр дэр хийж явсан хүн” гэдэг. Тийм л хүний нэг нь Баяр байлаа. Олон улсын 30 гаруй төслийн хээрийн шинжилгээний ангид оролцон археологийн үнэт дурсгалуудыг олж илрүүлсэн гавьяатай хүн байлаа. Ийм гавьяатан, эгэл жирийн хүмүүс энэ ангиас олноороо төрж гарсан юм. Газар зүйн шинжлэх ухааны доктор Ж.Мандахбаяр, ахмад багш Л.Дариймаа, биеийн тамир, спортын зүтгэлтэн П.Сампилноров, статистикч Ч.Надмид… гээд урт цуваа үргэлжилнэ.
БАГШИЙГАА БАНДААШТАЙ ӨНЖҮҮЛСЭН “В” БҮЛГИЙНХЭН
Хүүхэд ахуй насанд аль дүрсгүйтэхийг тэр гэхэв. Эдний ангийнхан Ерөөгийн сангийн аж ахуйд дадлага хийж байв. Г.Болдбаатар нарын хэдэн эрэгтэй хүүхэд Сангийн аж ахуйн төв рүү, бага сага хүнсний зүйл авахаар алхаж байсан чинь Ж.багш араас морьтой давхиж ирээд, буцааж туугаад явсансанж. Хүүхдүүд дотроо таагүй л бодолтой байв. Тэгээд хэдүүлээ “Багшийгаа нэг чадна даа” гэж бодоод л явсансанж. Нэг өдөр багш нь бүх хувцсаа угаагаад гадаа тохчихсон, нүцгэн гарч ороод байх юм гэнэ. Хувцас яг хатахын үед хүүхдүүд очоод бүх хувцсыг нь пошиктой усанд дүрээд буцаагаад өлгөчихөж. Багш нь байсхийгээд л гарч хувцсаа үзээд байдаг, нойтон. Ингэж багшийгаа өдөржин “бандааш”-тай гүйлгэсэн гэдэг.
Энэ ангийнхнаас хэлбичгийн ухааны доктор Р.Нарантуяа, Клиникийн профессор Х.Туяа, банк санхүү, геологи эрчим хүчний тэргүүний ажилтан Г.Болдбаатар, хурандаа Д.Нямбаяр, Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан Ц.Батжаргал нарын олон сайчууд төрөн гарсан юм. Та бүхэн, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргыг хаа ч явсан, өндөр нуруутай, бууралдуу халимагтай хүн дагаж явдгийг лав харсан байх. Энэ бол Нямбаяр хурандаа. Ёслолын албанд “Ёо” гэлгүй зүтгэж, өнөөдөр гавьяаныхаа амралтанд суугаа, энэ “саарал шинелиэ тайлаагүй буурал хурандаа” бол амьдралын ихийг үзэж, монгол төрийн амьд нэвтэрхий толь болсон хүндтэй хүн. Эхнэр нь сэтгүүлч та бидний хэзээний танил “Радио телевиз”-ийн Батсүх.
11-ийн “В” бүлгийнхэн дунд “Хойд зүгийн чимэг” болсон хэдэн охид байв. Хойшоо гэртэй, үргэлж хамт явдаг хэдэн гоо охидыг ангийнхан нь ингэж нэрлэнэ. Тэдний нэг нь Ц.Батжаргал. Батжаргал маань сургуулиа төгсөөд эмч болсон. Хотын нэр хүндтэй том эмнэлгүүдэд хүүхдийн эмчээр ажиллаж байгаад сувиллын 42 дугаар ясль-цэцэрлэг байгуулж эрхлэгч-эмчээр нь олон жил ажилласан. Аав, ээж нар бол түүнийг “Саажилттай хүүхдийн сахиусан тэнгэр” гэдэг юм.
Энэ төгсөлтөнд нэр нь бичигдэх олон багш, сурагчид дотроос би нэг хүнийг онцлон “Нэг ангийнхан” дурсамжаа жаргаамаар байна. Энэ бол ахмад багш өнөө жил 90 сүүдэр зооглож байгаа Я.Намсрайжав гуай.Шавь нараасаа өчнөөн олон гавьяат, алдар цуутныг төрүүлсэн энэ буурай, өнөөдөр бие чилээрхүү байдаг юм билээ. Шавь нар нь “манай Намсрайжав багш бол аль хэдийнэ гавьяат байтугай, ардын багш болохоор гавьяатай хүн” гэх юм билээ. Төрийн тэр хайр хүртээгүй ч, түм буман шавийн тань хайр хүндэтгэл таныг өргөж яваа шүү, багш минь!
Ийм Япон зүйр үг байдаг аж. Эл зүйр үгийг уншаад, утгыг нь жаахан ухвал бидэнд ямар тохирсон үг вэ ч гэж бодогдохоор. Жагсаал, цуглаан, тэмцэл, ааш аяг гээд монголчууд сэтгэхүйн өлсгөлөнд нэрвэгдээд эхэллээ. Зүгээр нэг зүйр үг харчихаад хийрхээд байгаа юм биш л дээ. Сүүлийн үед гарч буй сэтгэл сэртхийлгэм хэрэг, ёс зүйн хэм хэмжээгээ алдсан үйлдлүүдийг бодох ахул энэ бүхэн улам тодрох юм. Өнөөдрийн өөхнөөс маргаашийн уушги дээр гэдэг дээ. Өлсөх нь туйлдаа хүрэхээр өрөвч сэтгэл ч үгүй болдог юм байна. Өрөвч, нинжин сэтгэл үгүй аваас өр өвтгөсөн олон зүйлд хүн ухаанаа өгдөг. Өөрийн мэдэлгүй түүн рүү явчихдаг. Яавал өлсөхгүй байх вэ гэдэг гаргалгааг хайх бус өлсгөлөн рүү өөрсдөө гүйгээд байгаад л асуудлын гол байх шиг. Турхиралтын давалгаанд шидэгдсэн загас амь тавихгүйн тулд ямар ч ус руу ороход бэлэн байдаг. Нарийн хөгтэй хөгжмийн зэмсгийг бүдүүн модоор хийдэггүйтэй агаар нэгэн юм. Том голын загас ч гэсэн цагаа тулбал өлсгөлөнд нэрвэгдэнэ. Гэхдээ том голын загас амьд үлдэх тухайгаа том голынхоо хэмжээнд сэтгэдэг юм. Тийм болохоор жижиг голын тавилан тэр бүр тохиох нь ховор л доо. Нэг хэсэг нь зориудаар сэтгэхүйн өлсгөлөнг бий болгож, нөгөө хэсэг нь өгөөш шиг хүлээж авдаггүй баймаар байгаа юм. Эцэст нь хэлэхэд бидний сэтгэхүй жижиг байгаад л асуудлын зангилаа оршиж байна. Түүнээс биш бидний гол чинь уг нь том юм шүү дээ. 
Алтанбулагийн чөлөөт бүсийн дарга Ч.Чимэдсүрэн дохиололтой машин унадаг юм байна. Түүний “унаж” явсан машиныгзамын цагдаа зогсоожээ. Ямар зөрчил гаргасан юм бүү мэд. Ямартай ч тэрээр машинаасаа бууж ирээд цагдаатай түлхэлцэн, хэрэлдэж байна. 
Орцныхоо үүдээр орж явтал ард тар няр хийгээд явчихав. Эргээд хартал нэг хүүхэн жижгэвтэр суудлын машины цонхыг чулуугаар хайр найргүй балбаж харагдлаа. Хавь ойрд нь явж байгаа хүмүүс бүсгүй рүү харах хэдий ч хажуугаар нь юу ч болоогүй мэт зөрөөд өнгөрөх аж. Нөгөө хүүхэн “Чи ингээд уур хүргээд бай” хэмээн хашгичиж машины цонхыг хагалчихаад яваад өгөв. Намайг гэртээ ортол машины эзэн гарч ирээгүй юм. Магадгүй тэр цонхоороо энэ бүхнийг хараад зогсож байсан ч байж болох. Энэ явдлаас гурав хоногийн дараа тэр өдөр чухам юу болсныг олж мэдсэн. Нөхөр нь гэртээ хоноогүй аж. Гэтэл ажил дээр нь эхнэр нь ирээд зогсоолд байсан машиных нь шилийг хагалаад явсан нь тэр аж. Машины эзэн энэ явдалд огт бухимдаагүй гэсэн.Тэр машинаа нэг тойруулж харснаа “Манай эхнэр 400 мянган төгрөгөөр энэ удаа бухимдлаа тайлчихлаа. За яах вэ, 600 мянган төгрөгөөр уурлачихаагүй нь яамай” гэж хэлснийг дэргэд нь байсан хүн надад дамжуулсан юм. Эхлээд ухаан муутай хүүхэн мэт бодогдож байсан ч тэр бүсгүйн зоримог араншинг бахархмаар санагдсан. Нөхөр нь чухам яасан болоод тэр хүүхэн ийм алхам хийснийг мэдэхгүй шүү дээ. 
Завханы гавьяат гэдгээрээ олонд танигдсан Х.Оюунцэцэгийнд өнжлөө. Сүүлийн гурван жил СУИС-ийн харьяа Завхан аймаг дахь Хөгжим бүжгийн сургуульд багшилж байгаад Улаанбаатарт шилжин иржээ. Гавьяат Нисэхэд гурван өрөө сууцанд дүүтэйгээ амьдардаг юм байна. Х.Оюунцэцэг гавьяатын хоёр хүү тусдаа гарчээ. Биднийг очиход бага хүү нь ирчихсэн ээждээ тусалж байв. 
Сар шинийн баяраар золголт хийж яваа бололтой охин нялх тугал тэвэрсэн зурагныхаа дор “Айлд очсон чинь төрөөд нэгхэн хонож байгаа хөөрхөн ботго байна” гэсэн тайлбартайгаар facebook-тээ тавьсан нь сүүлийн хэдэн өдөр цахим ертөнцийн зугаа болов. Шооч нөхдүүд ишиг тэвэрсэн зургаа “хурга” гэсэн тайлбартайгаар, тэмээг “үхэр” хэмээн жиргэж өнөөх охиныг байх суух газаргүй болтол нь шоолцгоолоо. Биднийг багад аав минь “Мал зүсэлсэнгүй, тооллоо. Монголгүй монди. Зүсээр нь ялгаж сур” гэж загнадаг байж билээ. Зуны амралтаараа малын захад гурван сар болохдоо хоттойгоо зүслээд ялгах гэхээр зарим нь баараггүй адилхан харагдаад мөнчиг их загнуулдаг байсансан. Тэгэхээр төрснөөсөө хойш мал хуй хараагүй хүүхэд ботго, тугалаа ялгахгүй байх нь аргагүй. Хотын төвд, гадаадад амьдарч байгаа олон ийм хүүхэд бий. Хүн угаасаа л үзээгүй, сонсоогүйгээ мэдэхгүй байдаг шүү дээ. Үзэж харж, мэдэрч байж мэддэг, таньдаг болдог. Аав ээж, багш нь тэднийг монгол хүн учраас угаасаа л мэдэж байх ёстой гээд малын тухай “А” ч заадаггүй. Зааж, хэлж өгөөгүй атлаа “Монголгүй” гэж загнах, шоолох эрх томчуудад байхгүй. Даяаршсан нийгэмд монгол ахуйгаас хол өсч болно. Харин монгол ахуй, түүх, соёлыг нь ярьж хэлж өгдөг байх ёстойг дээрх жишээ харуулж байгаа юм.
Уул худгийн энгэрт наран тийшээ харсан нөмөр нөөлөгтэй болов уу гэмээрөвөлжөө байх. Чандманилан буусан гурван гэрийн яндангаар аргалын хөх утаа суунаглах ажээ. Өвөлжөөний баруун энгэрийг их хонин сүрэг бүрхэж байна уу гэлтэй налайн бэлчих. Харин зүүн дор поолины захад данайсан эвэртэй, нас бие гүйцсэн данагаршартайүхэр гэрийн зүг уван цувж байлаа. Уул худгийн энгэрийн өвөлжөөнд хүрэхэд бэрх аж. Машинаа хаазлан зүтгүүлсээр өнжих гэж байгаа айлынхаа гадаа ирлээ. Хондлой нь цантаж,үс нь сорлосон морьд уяан дээр эгнэжээ. Гэрийн эзэн Ч.Галсандорж гэрээс гарч ирэн угтлаа. Хотоос гарахдаа “Одоо очлоо” гээд суурин утас руу нь залгаад хэлчихсэн болохоор гэрийн эзэд “Удахгүй ирэх байх” гээд машины бараа харанхүлээгээд байсан гэнэ. Ч.Галсандорж гуайтай мэнд мэдэлцээд гэрт нь орлоо. 
Өнжиж байгаа айлынхан бүгд л баяр хөөрөөр дүүрэн угтсан юм. Тэд хэдхэн хоногийн өмнө баярт мэдээ дуулжээ. Амьдралынхаа ихэнх хугацааг мал хариулж өнгөрүүлсэн түүнд Засгийн газрын шийдвэрээр цагаан сарын босгон дээр “Улсын сайн малчин” хэмээх эрхэм цолыг хүртээх шийдвэр гарсан юм. Төв аймгийн Эрдэнэсант сумаас сүүлийн жилүүдэд Улсын сайн малчид ар араасаа цувран төрөх болсон. Улсдаа малаараа хоёр, гуравдугаар байрт ордог сум. Аймагтаа малынхаа тоогоор хол илүү түрүүлчихсэн, дал гаруй мянгат малчинтай, хорь орчим улсын сайн малчинтай сум юм. Харин энэ жил Ч.Галсандорж гуай улсын сайн малчин болжээ. Гэрийн эзэд баяр хөөрөөр дүүрэн байхаас гадна завгүй ажилтай байв. Хотоос зочид төлөөлөгч ирж, улсын сайн малчин цол тэмдгийг нь гардуулж өгөх гэж байгаатай холбоотойгоор гэрээ янзлах, хот хороогоо цэвэрлэх, бууз хийх,хонины ууц, мах чанах хөлдөөсөн поошигтой айргаа бага гэрт зуухны хажууд тавьж гэсгээх гээд ажил мундахгүй их байв.Их ажлын хажуугаар гэрийн эздийн удам судраас яриагаа эхлэв.
ХОЁР ЗУУН ХОНЬ ХОЁР МЯНГА ГАРУЙ БОЛЖ УЛСЫН САЙН МАЛЧИН БОЛСОН ТҮҮХ
Бага хүү Г.Мягмаржаргал орж ирлээ. Тэднийх аавынхаа өвөлжөөний ард талд, Хөөстийн энгэрт тусдаа өвөлжиж байгаа аж. Хонь, үхрийнхээ талыг тасдан маллаж байгаа гэнэ. Олон мал өвөлжөөнд байхаар хэвтэр муудаад, мал тураад байдаг аж. Иймд малаа хоёр хуваадаг болсон байна. Мөн Г.Мягмаржаргал тэндээ цагаан сарын өвлийн уралдаанд морь уяж байгаа гэсэн. Жил болгоны цагаан сараар Эрдэнэсант сумын хоёрдугаар багийнхан Ханангийн энгэрт хурдан морь уралдуулдаг. Өнгөрсөн жил Г.Мягмаржаргалын зээрд морь аман хүзүүджээ. Ингээд ирэх жилийн их насны морийг уралдуулж, бай шагналыг өгөххадаг авчээ. Биднийг ирэхээс өмнөхөн Уул худгийн ойролцоо өвөлжиж байгаа айлууд морьдоо сунгасан гэнэ. Тэдний хурдан зээрд морь өнгөнд ирсэн байна. Уяаг нь сүүлийн жилүүдэд олдог болсон гэдгээ Г.Мягмаржаргал хэлж байв. 
ГУРВАН ХАЙРХАН РУУ ДУРАНДАХАД ТУНГАЛАГ БАЙВАЛ ӨНТЭЙ ЖИЛ БОЛДОГ
Үүрийнгэгээн туяа тусч байхад босов. Үхрээ бэлчээгээд, хонио хотноос нь гаргаад үхрийн баас зэргийг цэвэрлэх ажилд бүлээрээ орцгоолоо. Хөдөөний ажил дуусах биш, энд тэндээс ажил ундарч гарсаар.Морьдоо барих, идээ, мах шүүс засах гээд л гэрийн эзэд ажлаа амжууллаа. Монгол Улсын сайн малчин цол тэмдгээ гардаж авахын өмнөхөн Ч.Галсандорж гуайтай хамт хонь эргүүлэхэд нь хамт явахаар болов. Хонины бэлчээр дээр зураг хөрөг авахуулна гээд хүүхдүүд нь аавынхаа гоё хувцсыг өмсүүлэх юм болов. Тэгсэн Ч.Галсандорж гуай “Сүүлийн үед зурагтаар булган малгай тавиад, үйтэн хуар дээл өмссөн малчин л гараад байх юм. Хэзээ байтлаа малчин малдаа тэгж явдаг байлаа. Хонинд өмсдөг хувцсаа өмсөөд явна. Үнэн зүйлийг үнэнээр нь харуулах хэрэг. Сонин уншсан хүмүүс муухай хувцастай байна гэж хэлбэл хэлнэ биз” гээд бэлдсэн хувцсыг нь өмссөнгүй. Бид хоёр адилхан зүсмийн хөх бор морь унасаар хонь руу явлаа. Замдаа хонин сүргийн талаар ярьсаар явав. Тэднийх ямаа цөөхөн байлгах гэж хичээдэг гэнэ. Мөн Баянцагаан сумын илүү нугаламт, казахын ууцан сүүлтээр хуц тавьдаг гэнэ.Ямаандаа Эрдэнэсант сумын ноолуур сайтай ухна, Баянхонгор, Сүхбаатар аймгаас хуц авчирч тавьжээ.Харин адуундаа зүүн аймгуудын угшил сайтай адуу авчирсан гэсэн. Хонь ч холдоогүй, тэрүүхэн зүүн дор нөмөр газар бараадсан байна. Хаашаа л харна цавцайсан цагаан цас. 
Хөөстийн аманд байгаа бага хүү Г.Мягмаржаргалын гэр рүү очлоо. Өглөө эрт морьдоо барьчихсан байна. Сумын төвөөс найз Д.Пүрэв нь ирчихжээ. Морьдоо ачаад Оорцогийн аманд очиж морио уралдуулахаар хөдлөх гэж байв. Жижигхэн биетэй бор азарга, босоо ястай биерхүү хээр морь, хийц сайтай зээрд морь уясан байна. Г.Мягмаржаргал зээрд морио айрагдчих болов уу гэж хүлээж байгаа гэнэ. Үнэхээр хээр мориных нь уяа нь таарчихсан гэмээр юм. Торгонир нь орчихсон, хоол нь яг сайхан таархсан харагдлаа. Үүнээс илүү уяазасал хийхээргүй харагдаж байв. Яаж давхихыг унах хүүхдийн авхаалж самбаа л мэдэх хэрэг. Соёолондоо өвлийн уралдаанд айрагдаж байсан хээр морь ч өнгөтэй харагдаж байв.Тэд морьдоо ачаад хөдөллөө. Харин бид морины бай шагналыг нь аваад араас нь төд удалгүй гарлаа.
Хэн нэгэнд сэтгэлээ уудлах хэрэгцээ хүн бүрт байдаг. Ханиа сэтгэлээр унагахгүйн тулд ярьж болохгүй юм гэж бий. Найз нөхдөдөө зовлонгоо байнга тоочоод байж болохгүй. Тэгээд ч хүний зовлонг сонсох дуртай хүн гэж байхгүй. Жаргалтай үед найз нөхөд олон. Зовлонтой үед бурхнаас өөр хандах хүн олдохгүй ч байж мэднэ. Бурханд захидал бичих хаяг гэж байдаг бол мөн ч олон хүн стрессээ тайлах байсан даа гэж заримдаа боддог юм. 
“Пастер хаана явна. Ирж байна уу” хэмээн Онцгойгийн цэнхэр хувцастай өндөр залуу өгүүлэв. Тэр цаанаас “Чапакад пастер ямар хамаа байна” хэмээн хөхиүн инээдээр дэмжих нэгэн нүднийхээ булангаар түүн рүү харлаа. Энэ бол Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын улсын тэргүүний нэгдүгээр сургуулийг 2001 онд төгссөн 8а ангийнхны уулзалт эхэлж байгаа дүр зураг юм. Улсын тэргүүний сургуулийн тэргүүний ангийнхан 1993 онд сургуулийн босго алхжээ. Тэд сургуульд ороод танилцсан гэвэл худлаа. Сургуульд орохоосоо өмнө цэцэрлэгт нэг ангид сурдаг байж. Бидний хэлдгээр ёстой л шороо идэж өсцгөөсөн юм байх. Ангийн хамгийн идэвхтэн сурагч байсан Т.Сайнжаргал “Май энэ зургаа ав. 20 жил хадгаллаа” хэмээн зураг сарвайхад “Юу юм бэ дээ” хэмээн зулайгаа илбэн гараа сунгах залуу бол “Дэлдэн, Пастер” гэгдээд байгаа Гүнчингийн Дашдаваа юм. “Жапак” гэх Баасангийн Жаргалтулгын хувьд сагсан бөмбөг, гар бөмбөгийн спортоор хичээллэж сургуулийнхаа шигшээ багт хүртэл багтаж явсан спортлог эрхэм. Хэрхэн яаж яваад ийм хоч зүүх болсныг хэн ч хэлсэнгүй. Одоо тэрбээр Зүүнхараа хот дахь Онцгой байдлын ерөнхий газрын харьяа Улсын үрийн нөөцийн нягтлангаар ажиллаж байгаа гэнэ. 
Тэдний ангийнхан өнөө уйгаржин, крилл бичгийн туршилтын туулай болсон гэгддэг 30 настнуудын үе юм байна. Анх нэгдүгээр ангид ороход нь уйгаржин бичиг зааж дөрөвдүгээр ангиас нь крилл үсэг үзэж ёстой л холион бантан болгосон юм байх. Цаана сууж байсан Ц.Жавхлант “Одоо хүртэл тэр уйгаржингийн хэллэг арилаагүй ш д. Аав гэдэг үгийг абу гээд шууд криллдэж байгаа юм” гээд бусдынхаа яриаг өөртөө хандуулна. Монгол Улсад пионерийн байгууллага татан буугдаж улаан, цэнхэр галстук халагдаж байх үед А.Алтантариа Улаанбаатараас тэдний ангид шилжин иржээ. Нийслэлийнхэн бүчнээсээ салчихсан байхад Мандалын нэгдүгээр сургуулийнхан тэр л хэвээрээ байсан гэнэ. Тэрбээр “Уйгаржин криллийн туршилтын туулайнууд галстукийг төрхөмд нь буцаасан” гэхэд Ч.Мөнхбаяр хэмээх даруухан царайтай хөрслөг бор залуу “Биднийг сурч байхад мөн онц сайн дунд муу гэдэг дүнг хэрэглэхээ больж одоогийн A, B, C, D, F үнэлгээг анх хэрэглэсэн” гэлээ. Ер нь бол туршилтууд ш дээ хэмээн Б.Жаргалсайхан үнэн голоосоо хэлэх ажээ. Боловсролын салбарын туршилт бүр тэдний ангийг дайрсан ч сайн багш нарын буянаар хөл алдаагүй тухай бахархан өгүүлнэ. 
10 жилд сурч байхад нь “Камертон” хамтлаг ид хүчээ авч байсан тул хувцаслалт, үс засалт гээд бүхий л зүйлээрээ ангийн хөвгүүд нь дуурайн гангардаг байсан аж. 
Орчлон констракшнд менежерээр ажилладаг Х.Бямбазориг Т.Сайнжаргал хоёр нэг ангиас гадна хажуу байрны хоёр байжээ. Тэднийг бага байхад “Ядуугийн зовлон” хэмээх аймшгийн кино дөнгөж гараад хүчээ авч байсан үе юм байх. Сайнаа найзыгаа гэртээ дуудан приставакаар өнөө киногоо үзүүлэх ч гэж айлгасаар байгаад таарсан гэнэ. Кино дуусаад гэртээ харих гэтэл Бямбазориг буюу Жоожоо айгаад харьж чадахгүй найзыгаа гэрт оруулаад өг гэхэд нь өнөөх нь оруулах бүү хэл нэмж баахан айлгасан гэв.