ОХУ-ын Буриадын зохиолч Алексей Гатаповыг манай улсад ирээд байхад нь ярилцлаа. Түүнийг манайхан “Тэмүжин” романаар нь мэднэ. Энэ романаар Буриад, БНХАУ-ын ӨМӨЗО болон манай улсын уран бүтээлчид хамтран кино хийх гэж байгаа юм байна.
–Таныг Монголд уран бүтээлийн аяллаар ирсэн тухай сонссон. Та энд ирээд ямар ажлууд амжуулав?
-Монголын найруулагч С.Мягмар, Өвөр Монголын найруулагч Шагдарсүрэн хоёр миний зохиолоор кино хийх гэж байгаа юм. Энэ асуудлаар би ирсэн. Дэлхийн киноны түүхэнд Чингэс хааны тухай маш олон улс кино хийчихсэн. Америкчууд ч хийсэн, япончууд ч хийсэн, Оросын Бодров найруулагч ч хийсэн, Өвөр Монголд ч хийсэн. Олон кино хийсэн. Хэдийгээр ийм олон кино гарсан ч гэсэн тэд бүгдээрээ Чингэс хааны түүхийн дээжээс нь аваад хийчихэж дээ гэж би ойлгодог. Тэд нар монголчуудын ёс заншил, янз бүрийн жижиг сажиг, бүр аахар шаахар юм болгоныг хөндөж эвлүүлж энэ сэдэв рүүгээ гүн гүнзгий орж чадаагүй юм болов уу гэж би боддог. Гэтэл амьдралын тэр жижиг сажиг аахар шаахар гэмээр бүх юмны цаана л жинхэнэ нарийн ширийн нь байдаг шүү дээ. Дэлхийн үзэгчид бол Чингэс хааны тухай ерөнхийдөө мэдэж байгаа. Гэхдээ кино болгон дээр тэр хүний түүхэн амьдралын дээжээс нь аваад хийчихсэн учраас Чингэс хаан болон монгол хүмүүсийн ёс заншил, монгол хүүхэд хэрхэн хүмүүжиж ирсэн юм, ямар ахуй нөхцөлд хүн болж төлөвшиж энэ бүх түүхийг бүтээж, энэ үндэстэнг бий болгосон юм бэ гэдгийг тодорхой мэдэхгүй байгаа. Чухамдаа ямар нөхцөл байдлын улмаас их хааны зэрэгт хүрсэн юм бэ гэдгийг Чингэс хааны дотоод ертөнцийг нь нээх замаар харуулах хэрэгтэй юм. Бидний шинээр хэрэгжүүлж байгаа төсөл нь Чингэс хааны амьдарч байсан ахуй нөхцөл, ёс заншил дундаас нь өөрийнх нь дотоод сэтгэлгээг, монголчуудын дотоод сэтгэлгээг нээн гаргаж ирэх зорилготой юм.Энэ төслийн ажлаар би Өвөр Монголд оччихоод буцаж явна.
–Өвөр Монголд зорчсон сониноосоо хуваалцахгүй юу?
-Өвөр Монголд очсондоо би маш өндөр сэтгэгдэлтэй байгаа. Өвөр монголчууд жилд дөрвөн удаа Чингэс хааны тахилга хийдэг юм байна. Тэр тахилгад оролцлоо. Намайг Шагдарсүрэн найруулагч урьж, Чингэсийн тахилгыг өмнөд монголчууд яаж хийдэг вэ, ямар ёс заншил байдаг вэ гэдгийг үзүүллээ. Чингэсийн тахилга болдог юм байна гэдгийг би одоо болтол мэдэхгүй байсан. Хэрвээ сурталчилгаа сайн явуулж байсан бол халимагууд, буриадууд, бүх монголчууд энэ тахилгад дуртай ирж оролцох байсан байх. Үүний өмнө би Хэнтий аймгийн Дадал суманд очиж, Чингэс хааны төрсөн газарт нь болдог тахилгад оролцож байсан. Гол нь Дадал суманд очоод овоонд цацал өргөж, мөргөсөн юм. Мөргөчихөөд буцаад явж байтал гэргий маань “Чи дутуу мөргөчихлөө. Мөргөлөө гүйцэд үйлдсэнгүй” гээд буцаагаад намайг овоо руу аваад гарсан. Дахиад овоондоо мөргөж байтал хажуухан талд маань долоон шувуу сууж байснаа дэрхийтэл нисээд миний толгой дээгүүр нэг эргэлдчихээд буцаад байрандаа суучихсан. Үүнийг би Чингэс хаан надад энэ зохиолыг бичих зөвшөөрөл өгч байгаа юм байна гэж ойлгосон. Бурхан тэнгэрийн зөвшөөрөлгүйгээр Чингэс хааны тухай бичиж болохгүй гэсэн яриа манай буриадуудын дунд байдаг юм.Хэрвээ тийм зөвшөөрөл олгогдоогүйгээр бичвэл тэнгэр бурхан хилэгнэнэ гэж ярьдаг. Тэгээд би “Тэмүжин” романаа бичихээсээ өмнө лам хуврагууд, бөөгийн шашныхантай бүгдтэй нь уулзаж учирч, би энэ зохиолыг бичиж болох болов уу, яах бол гэж асууж, зөвшөөрөл хүсдэгбайлаа. Гэтэл Чингэс хааны яг төрсөн газар нь тэр шувууд миний дээгүүр тэгж тойрон нисээд буцаад байрандаа буусан тэр явдлыг би надад эрх олгогдлоо гэж бодож хүлээж авсан.
–Чингэс хааны тухай зохиол бичих зөвшөөрөл хүсч тийм олон хүмүүстэй уулзсан, энэ зохиол дээр арван жил ажилласан гээд та нэлээн урт замыг туулжээ. Зохиолоо бичиж байхад танд ямар мэдрэмж төрж байсан бэ?
-Энэ арван жилийн хугацаанд би зохиолоо бичихээс гадна өөр ажил хийж байсан л даа. “Байкал” гэж уран зохиолын сэтгүүл байдаг байлаа. Нэг хэсэг хаагдсан юм. Тэр сэтгүүлийг би шинээр сэргээн нээж ажиллуулсан. Үүнээс гадна Зүүнгарын “Чонон баатар” туулийг буриад хэлнээс орос хэлэнд буулгах ажил хийсэн. 2002 онд ЮНЕСКО-гийн ивээн тэтгэлгээр олон улсын яруу найргийн том уралдаан болоход Аргентин, Хятад, Монгол, Орос, Израил, Арабын орнууд гэхчлэн олон орны яруу найрагчдаас энэ орчуулгаараа би тэргүүн байрт шалгарсан юм. Чулуун зэвсгийн үеэс XX зууныг хүртэлх Монголын түүхийн томоохон толь бичиг хийсэн. Мөн Монголын түүхийн сэдвээр бичсэн өгүүллэгүүд зохиолуудаа эмхэтгэж хэвлүүлсэн. Романаа бичихийн хажуугаар энэ олон ажлууд давхцаад арван жил болчихжээ.
–Таны “Чингэс хаан” нэртэй өгүүллэгээс сэдэвлэж буриадууд жижигхэн кино хийсэн байдаг гэсэн. Тэр кино танд таалагдсан уу?
-Би ер нь аливаа бүтээлд их өндөр шаардлага тавьдаг. Тэр кино 2005 онд хийгдсэн кино. Сайн кино гэж би үздэггүй. Тийм ч сайн кино биш. Яагаад гэвэл манай Буриадад киноны үндсэн бааз нь байхгүй. Тэд яахав дээ, чадлынхаа хэрээр хийсэн л дээ. Кино хийх бааз, тэр олон жүжигчид нь, сценаристууд нь, киног зохион байгуулдаг, кино гэдэг юмыг мэддэг тэр өндөр боловсрол гээд бүх юм нь Ленфильм, Мосфильм, Одессфильм гэхчлэн том том газарт байдаг. Тийм болохоор байгаа хэмжээндээ л хийсэн кино.
–ОХУ-ын Буриад, БНХАУ-ын Өвөр Монгол, Монгол гурван улсын уран бүтээлчид хамтарч таны зохиолоор Чингэс хааны бага насны амьдралыг харуулсан кино хийх тухай та түрүүн сонирхууллаа. Найруулагч нартайгаа санаа оноогоо хэрхэн хуваалцав. Юу ярьцгаав?
-Эхлээд нэг зүйл хэлэхэд, “Аравт” кино бол сайн кино болсон. Гаргаж байгаа түүхэн дүрүүд, хувцас хунар, царай төрх, ахуй нөхцөл гээд тэр өнцгөөр нь авч үзэх юм бол сайн кино. Ганцхан юу дутсан бэ гэвэл, киноны зохиолыг бичсэн зохиолчийн гүйцэтгэл гэж ерөөсөө байхгүй юм байна лээ. Зохиол байхгүй. Хоосон зохиол. Юу ч байхгүй. Дотоод сэтгэлгээгээ гаргаж чадаагүй.Тэр киноны зохиолын бүтцийг нь гаргаж чадаагүй байсан. Бусад бүх материал нь байгаа. Хэрвээ их сайхан зохиол байгаад, түүн дээр бүх юмнууд нь байж байвал бусад материал нь амьдрах нөхцөл байна гэж би үзэж байгаа. Найруулагч нар маань хэнээс ч дутахгүй сайхан кино хийх байх аа.
–Түрүүн таны хэлсэн Америкийн, Японы, Оросын гэхчлэн Чингэс хааны тухай кинонуудыг Монголын үзэгчид бүгд мэдэж байгаа. Кино нь найруулагчийн бүтээл гэдэг шүү дээ. Ямар төрөл жанрын, ямар кино байгаасай гэж та бодож байна. Энэ тал дээр та найруулагч нараас юу хүсч байгаа вэ?
-Би бас энэ кинонуудыг бүгдийг нь үзсэн. Би ямар нэгэн жанр ч юм уу зүйлийг огт шаардахгүй байгаа. Чингэс хааны тухай кинонууд хоорондоо яг л адилхан хийгдээд байгаа. Арван таван минутанд нь Тэмүүжин төрлөө, арван таван минут болоод хэдийнэ хаан болчихлоо, арван таван минут болоод дэлхийн том хүн болчихлоо л гэж үзүүлээд байгаа юм. Тэгэхээр бид бол тэр хүн төлөвшиж бий болоход дотоод ертөнц нь ямар байсан бэ гэдгийг үзүүлнэ. Кинонд Чингэс хааны 9-11 насны үеийг л харуулна. Монгол хүүхдүүд яагаад ийм хэрсүү байдаг юм бэ, ямар амьдралын нөхцөл ахуйгаас тийм хэрсүү хүүхэд төлөвшиж байна вэ гэдэг нь чухал. Тэгэхээр 9-11 насны хоорондох тэр хэрсүү хүүхдийн амьдралыг л бид кинондоо үзүүлэх юм. Өмнөх бүх кинонуудад бол өөрөө зүтгээд л хаан болчихсон юм шиг харуулсан байдаг. Гэтэл тэр хүн хаанаас бий болсон юм бэ. Ямар ахуй нөхцөл дунд, ямар ёс заншил дотор, яаж ийм хэрсүү хүүхэд төлөвшиж дэлхийн хүн болтлоо хөгжсөн юм бэ гэдэг тэр үеийн хүмүүжлийг бид гаргаж өгөх ёстой юм. Өөрөөр хэлбэл, Чингэс хаан хэрхэн хүн болов гэдэг л гол асуулт байгаа.
–Таны төрсөн нутаг “Монголын нууц товчоо”-нд нэр нь дурдагддаг Баргужин төхөм гэдэг газар гэж намтраас тань харсан. Та бага насаа нутагтаа хэрхэн өнгөрүүлсэн бэ. Аав, ээжийнхээ тухай, тэнд өнгөрүүлсэн хүүхэд насны амьдралынхаа дурсамжаас бидэнтэй хуваалцахгүй юу?
-Далаад онд би хүн болсон. Жаран таван онд төрсөн. Тэгэхээр далаад оны үед миний хүүхэд нас өнгөрсөн. Би 11 настайдаа авга ахындаа очиж мал хариулдаг байв. Үхрээ хариулаад, адуундаа явдаг, шувуу агнаж амьдардаг байсан.
–Шувууны анг зугаа цэнгэлийн журмаар хийдэг байсан юм уу, эсвэл хоол хүнсээ залгуулдаг байсан юм уу?
-Буриадууд хэзээ ч зугаа цэнгэл хөөж загас барих ч юм уу, түүгээр зугаацах гэж ан хийдэггүй. Бид тэр үед өдөр бүр шувуу агнах хэрэгтэй байсан. Тэр үед манайд хөргөгч гэж байсангүй. Өдөр болгон хонь гаргаад байвал муудчихна шүү дээ. Хонио гаргахгүйн тулд өдөрт нэг шувуу бууддаг, түүгээрээ шөл хийж уудаг байсан. Намаржаа өвөлжөө хаваржаагаа дагаад явдаг, зэрлэг шувуунаас өөр юм байхгүй, шувуугаа буудаад шөл хийж уудаг байсан. Буу бариад шувуу буудаж явахдаа би 11 настай байлаа. Одоо бол цаг өөрчлөгдөөд, 11 настай хүүхдэд хэн ч буу өгөхгүй шүү дээ. Энэ бол аюултай.
–Сонирхолтой амьдрал байжээ, таны бага насны үе?
-Тэр үед дугуй, мотоцикл гэх мэт унаа ер байгаагүй. Хонь малдаа явахдаа морио унаад л явдаг. Хөдөөнөөс долоо найман километр давхиж байж, заримдаа мориор заримдаа явган шахуу төв дээр ирж кино үздэг байсан.
–Улаан буланд уу?
-Тийм ээ, клубт. Нэг удаа клубт кино үзэж байтал том хүүхдүүд нь гарч гүйлдээд баавгайтай тааралдаж байсан. Гараад ирсэн чинь морьд маань үргэж давхиад алга болчихсон байсан. Гэр лүүгээ буцахдаа бүгдээрээ явган алхаж харьж байснаа санаж байна.
–Анхны түүврээ та хэзээ гаргаж байв?
-1998 онд би анх өгүүллэг, туужийнхаа түүврийг хэвлүүлж байв. Тэр түүврийг гарснаар Оросын Зохиолчдын эвлэл намайг гишүүнээр элсүүлж авсан юм.
–Та наяад онд манай Монголд, Сайншандад байсан Оросын армид цэргийн алба хаасан юм байна лээ. Та өөрөө монгол угсаатан. Цэргийн хуаранд өдөр тутмын амьдрал ямархуу байсан бэ?
– Амьдрал юм болохоор тэр он жилүүд надад маш дотно сэтгэгдлүүд үлдээсэн. Би анх удаа гадаад улсад хөл тавьсан минь тэр. Тэр үед хилийн чанадад гарна гэдэг бол маш ховор тохиолдол байлаа л даа. Өөрөөр хэлбэл, анх удаа гадаадад цэргийн алба хаасан. Бид нэг дөрвөлжин хашаан дотор амьдардаг байв. Тэр дөрвөлжин хашаанаас гадагшаа гарах эрх бидэнд байгаагүй. Би өөрөө монгол хүн учраас хашааны гадна байгаа монгол хүмүүстэй ярилцаж үзэхийг маш их сонирхож байсан. Хашаан дотроо бол бидний амьдрал өрнөдгөөрөө л өрнөдөг байсан л даа. Хашааны гадаа энэ монголчууд хэрхэн амьдарч байгаа бол, монголчуудтай л уулзаж амьдралыг нь харах юмсан гэсэн хүсэл надад байсан. Сүүлдээ жаахан дасаад ирсний дараа хааяа нэг гадаа гарчихдаг болсон л доо. Анх гарахдаа монголчууд яаж ярьдаг юм бол гээд монгол үгийг их анхаарч сонсдог байлаа. Намайг тэгэхэд харуулын газар гээд өөр нэг газар руу явуулдаг байлаа. Тэнд нь нэг гэр байдаг, монгол жолооч нар их ирдэг байсан. Тэнд би монголчуудын амьдралтай танилцаж, монгол үг сонсч эхэлсэн. Бага багаар ойлгодог болсоор нэг сар, сар хагасын дараа гэхэд монголчуудын юу ярьж байгааг бүгдийг нь сайн ойлгодог болсон. Жаахан жаахан өөрчлөлтүүд, өөр өөр үгнүүд, байхаас биш бид яаж ярьдаг вэ монголчууд яг л тэгж ярьдаг болохыг хараад маш их гайхаж билээ. Нэг эмээ өөр нэг эмээгээс юм асуусанд нөгөө эмээ “бүү мэд” гэж хариулсан. Манай буриадууд бас л адилхан “бүү мэд” гэж ярьдаг. Яг энэ үгийг сонсоод л бид чинь нэг хэлтэй нэг үүсэлтэй, нэг үндэстэн улсууд юм байна шүү дээ гэж их сайн ойлгосон л доо.
–Танайх бас 18 настайдаа цэрэгт явдаг уу?
-Тийм ээ. Би цэргийн албаа хаагаад яг тавдугаар сарын 22-нд халагдаад эндээс явсан. Яг л буцсан өдрөө шахуу, тавдугаар сарын 12-нд, халагдсан өдрөөсөө арав хоногийн зөрүүтэйгээр би 30 жилийн дараа цэргийн алба хаасан газартаа эргэж ирлээ. Цэргийн хуаран байсан газраа өчигдөр (энэ сарын 12) очлоо. Угаалтуур байсан газар нь би явж очсон. Өдөр болгон би тэнд нүүр гараа угаадаг байсан. Угаалтуурын хөндлөвч моднууд суурь нь хэвээрээ үлдсэн байна лээ. Миний нүдэнд бүх зүйл эргэж сэргэн босч ирсэн шүү. Энд шүүгээ маань байсан, тэнд тийм юм маань байсан гэхчлэн бүх юм нь байр байрандаа нүдэнд харагдах шиг болсон. Нар яг л тэр хэвээрээ, овоо толгодууд бүгд ямар байсан тэр л янзаараа байр байрандаа, бүх юм миний нүдэнд 30 жилийн өмнөхөөрөө харагдсан.Цаг хугацаа гэдэг маш хурдан өнгөрөх юм даа. Гучин жил өнгөрчихсөн байхад надад энэ бүхэн өчигдөрхөн байсан юм шиг л санагдсан.
Би Сайншандыг байн байн зүүдэлдэг байлаа. Их олон жил зүүдэлсэн. Тэгээд энэ газар намайг дуудаад байгаа юм болов уу гэж бодогдоод байх болсон л доо. Тэгээд өчигдөр очсон. Сүүгээ өргөлөө. Одоо тэр зүүд намайг явуулах байлгүй дээ. Их олон жил намайг хүлээгээ биз ээ. Тэр нутгийг нэг харж аваад сэтгэл минь ханалаа.
–Таныг зохиолоо голдуу түүхэн сэдвээр бичдэг юм байна даа гэжхарж байлаа?
-Тэгнэ л дээ. Хүн бол гурван туулайны хойноосгүйж чадахгүй шүү дээ. Тийм учраас ямар ч зохиолч байсан өөрийнхөө л мөрөөр явдаг. Нэг сэдвийг аваад тэр сэдвээ аль болохоор бүрэн нээх нь чухал. Ингээд харахад, Михайл Шолохов бол тэр казахынхаа ард түмний амьдралыг бүргүн гүнзгийд нь ороод, дэлхийд нээгээд өгчихсөн. “Доны эрэгт” гээд хүн бүр киног нь мэднэ шүү дээ. Маркес бас л өөрийнхөө ард түмний амьдралыг бүр урт удаан он цаг, уг гаралтай нь бүх юмтай нь дэлхийд нээгээд өгчихсөн.Тэгэхээр зохиолч хүн бол нэг л барьж авсан сэдвээ ёстой л ой тойнд хадагдан үлдтэл дэлгэн харуулж, хүн төрөлхтөнд бүрэн дүүрэн нээж өгөх нь чухал юм.
–Ямар ч үндэстний түүхэнд ойлгомжгүй юм шиг хэрнээ маш их адармаатай зурвасхан цаг үеүд байдаг шүү дээ. Ийм богинохон, зурвасхан хэрнээ их адармаатай хэсэгхэн цаг хугацааны доторх амьдралаар бүгдийг хэрхэн дэлгэн нээж харуулдаг юм бэ?
-Бүр жижигхэн хугацааг л маш их гүнзгий дэлгэж тавиад, тэр жижигхэн замаараа л өргөжүүлсээр байгаад тухайн үндэстнийхээ амьдралыг бүхэлд нь дэлгэж үзүүлэх тийм л арга байгаа. Хүнийг төрснийг нь нэг үзүүлээд идэр насыг нь нэг цухуйлгаад тэгээд л хаан болчихдог маягаар үзүүлээд байх юм бол тэнд ард түмний амьдрал яаж гарахав дээ. Гарахгүй шүү дээ. Тийм учраас л жижиг сажиг гэсэн юм болгоныг л нарийн чимхлүүр хийж өгөх ёстой юм. Тиймээс би “Тэмүжин” романдаа Чингэс хааны 9-11 насны үеийг сонгож авсан. Түүгээрээ зөвхөн тэр богинохон үеийг биш монголчуудын, монгол үндэстний амьдралыг л гаргаж үзүүлэхийг хичээсэн.
–Та багадаа авга ахындаа мал хариулж, шувуу буудаж явснаа хэлсэн. Тэгэхээр авгындаа өссөн юм уу?
-Би авгындаа үргэлж байгаагүй. Хэсэгхэн хугацаанд байдаг байсан. Энэ авга маань миний аавын хамгийн бага дүү нь юм. Бид өөр өөр газар амьдардаг байсан ч гэсэн нэг л гэр бүлд өссөн. Манайхны хүүхдүүд нь бүгд хоёр айлын дунд, нэг нэгнийхээрээ, гэр бүл дундаа өсөцгөөсөн.
–Таны Гатапов гэдэг овог ямар гаралтай нэр вэ?
-Готов гэдэг монгол нэр шүү дээ. Орос хэл рүү тэгж хувирчихсан болохоос биш уг нь Готов гэдэг нэр юм. Миний өөрийн нэр бол Цэвэг. Манай Буриадад хэрвээ том хүн болъё гэж бодож байгаа бол орос нэрийг авч явах хэрэгтэй болдог байлаа. Тэгээд л Алексей гэчихсэн.Жинхэнэ нэр маань Цэвэгжав, өвөө маань Готов. Би Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуулийн дээд курст 35 настай байхдаа явсан. Тэнд очоод бүгдэд нь намайг Цэвэгжав гэдэг юм гэж тайлбарлаж өгсөн. Тийм болохоор намайг Цэвэг гэж дууддаг байсан юм.
–Та Өвөр Монголд очоод Чингэс хааны тахилгад оролцсон гэлээ. Тэндээс чухам юу олж мэдэв?
-Чингэс хааныг тэнгэрт хальснаас хойш хүмүүс нэг ч удаа зул таслаагүй өнөөдрийг хүрсэн нь гайхамшигтай юм. Мао Зэдуны үед, соёлын хувьсгалын үед ч гэсэн энэ тахилга огт тасраагүй. Японууд дайрахад хүртэл зулыг маань бөхөөчихөж магадгүй гэж болгоомжлоод Шинжаан руу зулаа авч явж байсан юм билээ.
Н.ПАГМА
Дархан-Уул аймгийн Шарын гол суманд хоёр настай охиныг ээж нь байнга зоддог гэнэ. Бүр гэрээсээ хөөж гаргаад хаалгаа дотроос нь түгжчихдэг байна. Хөөрхий охинхаранхуй,хүйтэн орцонд ямар ч хувцасгүй нүцгэн зогсож, хэн нэгнээс аврал эрэн уйлдаг тухай эх сурвалжууд дурдаж байна. Хүүхдээ яаж ч чанга уйлсан ээж нь гэртээ оруулдаггүй гэнэ. Хажуу айлын хүмүүс хаалгыг нь тогшиж хүүхдээ гэртээ оруул гэхээр “Та нарт хүүхдээ яах нь хамаагүй. Хуцалгүй гэртээ орж унт” гээд хаалгаа тайлж өгдөггүй гэнэ. Энэ талаар сумын цагдаад мэдэгдэж дуудлага өгдөг аж. Цагдаа нар ирээд хүүхдээ зодсон Булганаа гэх эмэгтэйд шаардлага тавихаар мөн л хаалганы цаанаас элдвээр хэлж доромжилдог байна. Аргаа барсан цагдаа нар хөөрхий охиныг ээжийнх ньхамаатны айлд хүргэж өгдөг ажээ.
Дэлхий дахины сүүлийн үеийн мэдээ, мэдээллүүдийг уншиж суухдаа хүмүүс бид заримдаа нэгнийхээ хэрэгт дэндүү орж, хов живэнд гайхалтай шунан дурлах юм даа гэж бодлоо. Үнэндээ ч хэний ч анхаарлыг татаад байх мэдээлэл биш л дээ. Гэхдээ хэвлэлд мэдээлж байгаа нь, түүнийг сонирхон хүлээн авч байгаа маань биднийг нэгнийхээ амьдралд дэндүү оролцдог болсныг илтгээд байх шиг. АНУ-ын Мичиганд 12 хүүтэй хос саяхан шинэ хүнтэй болсон бөгөөд мөн хүү байжээ. Уг мэдээнд хосуудыг 12 хүүтэй атлаа 13 дахь хүүхдээ ямар хүйстэй болохыг мэдэхийг оролдоогүй байсан талаар хачирхан бичжээ. Үнэндээ тэдний хувьд хайрын бэлгэдэл болж ирсэн үр хүүхэд нь хүү байна уу, охин байна уу хамаагүй байж болох шүү дээ. Гэтэл хүмүүс бид нэгнийхээ амьдрал руу дэндүү өнгийх юм. Манайхан ч хүүгүй бол “Удам залгах хүүтэй болохгүй нь дээ” гэж эсвэл охингүй бол “Гэрээр дүүрэн бахиалууд, идэж уух нь дийлдэхгүй байгаа биз” хэмээн өрөвдөх, тавлахын хооронд хэлэлцэнэ. Үнэндээ нөгөө хүмүүс нь тэгж боддог ч юм уу, эмзэглэдэг ч юм уу. Бас нэг гадаад мэдээнд Сан Диегогийн амьтны хүрээлэнд өнгөрсөн гуравдугаар сард мэндэлсэн бяцхан усны үхрийн хүйсийг арайхийн охин хэмээн мэдсэн талаар өгүүлжээ. Эх усны үхэр шинэ мэндэлсэн үр төлөө цөөрмийн ус ургамал дунд нууж, дөрвөн тонн том биеэрээ халхлаад байсан тул эр, эмийг нь мэдэж болохгүй байсан талаар онцолсон байх юм. Тэгээд ямартай ч охин усны үхэр гэдгийг арайхийн хоёр сарын дараа мэдлээ хэмээжээ. Үнэндээ хүмүүс бидний эр, эм хүйст ач холбогдол өгч, айл гэрийн амьдрал байтугай амьтны үр төлийг ч сонирхож, элдвийг чалчдаг байдал хэрээс хэтэрчээ. Тиймээс амьтан хүртэл үр төлийнхөө хүйсийг нуудаг ч болсон юм билүү, хэн мэдлээ. 
“Хөөе, та наад татсан тамхиныхаа ишийг ав” гэх бяцхан хүү дуугарлаа. Эргээд харвал 5-6 настай болов уу гэмээр жаал өөдөөс минь хараад даналзаж байна. Яалт ч үгүй гудамжинд тамхиныхаа ишийг хаясан миний буруу тул авахаас өөр арга байсангүй. Гэхдээ өдий хүртэл сургуульд ч ороогүй жаалаар загнуулж яваагүй тул гайхсан минь жигтэйхэн. Энэ бол дөрөв хоногийн өмнө Эрдэнэт хотод болсон явдал л даа. Ээлжийн амралтаа аваад Эрдэнэт хотод байдаг найзтайгаа уулзахаар очиход шөнө дүл болж байсан юм. Өглөө нь босчихоод тамхи татаж байсан царай минь энэ. Эмээтэйгээ хамт цэцэрлэгт явах замдаа саадан дээр түр саатан гулгаж байхад нь би тамхиа татчихаад ишийг нь жишим ч үгүй хаяж байхыг тэр хүү анзаарчээ. 
(БОДРОЛ – ЭССЭЭ)
-ЗУРГААН НАСТАЙ ЭГЧ НЬ ДҮҮГЭЭ ТЭВРЭЭД ОРОН ДООР БҮРТИЙТЭЛ ХЭВТЧИХЭЖ-
Хэлний ангийн оюутнууд саяхансалхинд гарлаа. Богд уулын Жаргалантынамныдээшээ уул мод руу нь гарсангүй.Байгаль хамгаалагчаас нь зөвшөөрөл аваад тэгшхэн талд нь таван цаг болоод буцлаа.Агаар салхинд гарангааамралтын өдөр ордогхичээлээ арай өөр байдлаар явуулсан хэрэг.Гадаад багш нарыг урьж, нэг ёсондоо оюутнуудаа ярианы дадлага хийлгэх зорилгоор багш нарынх нь удирдлага дор энэ өдрийн хичээлийг ийнзохион байгуулав.Буцах замдаа талаар нэг цацсан хогтой газар дайралдахыг хараадцэвэрлэе гэдэгсанаачилга оюутнуудаас гарсныг бусад нь дэмжлээ.Ингээд хог цэвэрлэх үйл ажиллагаа явж байталдээд талын модтой амнаас утаа нүүгэлтэж эхэллээ. Ташхайн аманд түймэр гарсан нь тэр. Гэтэл цагаан жийптэй нөхөр давхиж ирээд “Газар авахаас нь өмнө очоод унтраачихъя. Ийм олон оюутан байгаа юм чинь дороо” гэв. Тэгэхэд нь багш“Эх орон шатаж байхад хойш суух юм алга л даа. Гэхдээ эрэгтэй оюутан цөөн.Эмэгтэй голдуу хүүхдүүд байна. Иймээ тиймээ юм болбол оюутнуудаа хариуцаад явж байгаа бид дараа нь асуудалд орохгүй байгаа” хэмээв. Нөгөө эр “Цаана чинь эх орон шатаж байхад та нар ингэж болохгүй”гэж ирээд л загнах маягтай.Тиймээс тэнд байсан эрчүүд явж түймэр унтраах юм болов. Тэгтэл өнөө эрийн машин дотроос эхнэр нь бололтой хүүхэн “Онцгойгийнхон ирчихлээ гэнэ ээ” хэмээн түүнийг дуудсан тул яаран одлоо.Сураг сонсох нь ээ,эх орон шатах нь гээд цээжээ дэлдээд байсан эх оронч маань түймэрт өртөж болзошгүй нэг амралтын газрын эзэн нь байсан тухайхүмүүс жиг жуг хийхийг сонсов. Үнэндээ Монголд ийм лэх орончид дээр дооргүй олширч дээ гэдэг бодол төрж байлаа. 
Дэлхийн мисс шалгаруулах тэмцээнд оролцож байсан Монголын миссүүдээс олны анхаарлыг хамгийн их татсан нь Т.Батцэцэг. Өнгөрсөн арванхоёрдугаар сард болсон тэмцээний үеэр 120 гаруй орны гоо бүсгүйчүүлтэй өрсөлдөн эх орныхоо нэрийг дуудуулж байхад монголчуудын анхаарал нэг хэсэгтээ л Лондонд төвлөрч байлаа. “Мисс Монголиа-2014” тэмцээний үндэсний ялагч болон дэлхийн миссийн тэмцээнд оролцсон мисс бүсгүйтэй уулзахаар цаг товлон гэрт нь очлоо. Өөрийнх нь төрсөн гэр Дарханд бөгөөд хотод том эгчийндээ байдаг юм байна.
Т.Батцэцэг таван хүүхэдтэй айлын отгон охин. Дээрээ хоёр эгч, хоёр ахтай. Эднийх Дарханы айл бөгөөд тэндхийн ШУТИС-ийн лицейг төгсчээ. Тэрээр багаасаа нуруулаг, үеийнхнээсээ өндөр байсан болохоор гар бөмбөг, сагсан бөмбөг зэрэг спортын төрлөөр хичээллэж эхэлсэн байна. Зүгээр нэг хичээллээд орхих биш олон уралдаан тэмцээнд оролцож сагсан бөмбөгийн спортын дэд мастерын зэрэг авч байжээ. Ээж нь биеийн тамирын багш бөгөөд залуу байхдаа бүжиглэдэг, дуулдаг, спортын олон төрлөөр хичээллэдэг, ёстой нэг адтай сэргэлэн бүсгүй байж. Тиймээс бага охиндоо “Чи ээжийнхээ шийрийг хатаах ёстой шүү” гэж захидаг гэнэ. Охин нь ч ээжийнхээ урмыг хугалалгүй бүжиглэвэл бүжиглэчихдэг, ямар ч дууг эвлэгхэн аялдаг, гар бөмбөг, сагсан бөмбөгийн шаггүй сайн тамирчин болжээ. Харин спортоор амжилт гаргах үедээ буюу наймдугаар ангийн сурагч байхдаа ангийнхаа охиныг дагаж яваад загварын дугуйланд санаандгүй очтол тэндхийн багш нь үндэсний дээл өмсгөж үзсэнээр загварын ертөнцөд хөл тавьжээ. А.Алтанцэцэг эгч “Манай Дарханы загварын агентлагийн Зоригоо гэж багш байдаг. Тэр хүн миний охиныг загварын ертөнцөд амжилт гаргаж чадна гэдгийг нээж өгсөн болохоор их талархаж явдаг юм” гэв. Ингээд Зоригоо багшийн загварын агентлагт ороод арав хонож байхдаа анхныхаа тэмцээнд оролцож тусгай байрын шагнал хүртсэн гэнэ. Тэр үед дөнгөж өсгийтэй гутал өмсөж сурч байсан цаг. Удалгүй Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэтийн сайхан бүсгүйчүүдийн оролцсон “Шинэ давалгаа” нэртэй тэмцээнд түрүүлжээ. Ингээд ээж охин хоёр урамшин хот руу явсан байна. Хотод очоод “Монгол костюмс”-д ажилладаг Сэржмядаг гэж А.Алтанцэцэг эгчийн унаган багын найз дээр яваад очтол тэндхийн захирал Сувдаа охиныг нь олж харжээ. Дараа нь Сувдаа захирлын зөвлөснөөр “BBQ фото мисс” тэмцээнд оролцон тэргүүн байр эзэлжээ. Тэргүүн байрын шагналын эзэн Солонгосын “SK Cara” гоо сайхны брэндийн нүүр царай болох учиртай байсан гэнэ. Гэрээний дагуу зургаа авахуулахад Улсын их дэлгүүр, “Алтай центр” гэхчлэн томоохон худалдааны төвүүдээр таржээ. Тэр үед ээжид нь бас л их урам орж “Миний охинд хэнээс ч дутахгүй нүүр царай байна. Өндөр нуруу байна. Тэгш сайхан гар, хөл байна” гэж бодоод спортоос нь бага зэрэг хөндийрүүлэн загварын ертөнцийг илүүтэй анхаарах болжээ. Ингээд ээж нь найз Сэржмядагтайгаа ярьж байгаад Азийн топ модель Д.Болормаа дээр охиноо дагуулан очиж. Тэгсэн Д.Болормаа багш охиныг хараад “Энэ охин загварын ертөнцөд амжилт гаргаж чадна. Надад өгчих. Яг одооноос эхлээд манай агентлагт яв” гэжээ. Харин тэр үед ээж охин хоёр сургуулийнхаа амралтаар явж байсан болохоор “Оюутан болоод хотод ирэхээрээ тан дээр ирье” гээд буцсан байна. Дархандаа очиж ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөөд хотод иржээ. Ирээд Д.Болормаа багшийн агентлагт яваад очтол нүүчихсэн, гар утасны дугаараа сольсон учраас холбоо барьж чадаагүй гэнэ. Хоёр ч өдөр байж болох газруудад нь очоод уулзаж чадаагүй болохоор ээж нь “За ямар ч байсан хичээлдээ шамдаж бай” гэж захижээ. Т.Батцэцэг МУИС-ийн Олон улсын харилцааны сургуулийн Эдийн засгийн харилцааны ангийг төгссөн. Оюутан байхдаа гадуур явж байхад нь хэд хэдэн кино найруулагч кинонд тоглох санал тавьж байсан гэнэ. Бас загвар өмсөгч, миссийн тэмцээнд оролцуулаад өгье гэх санал ирж байжээ. Харин тэр үед “За ямар ч байсан ирээдүй байгаа юм байна. Одоохондоо хичээлдээ шамдъя” гэж бодсон гэнэ. 
Одоо бол Т.Батцэцэг “Шилмэл загвар” агентлагийн гэрээт загвар өмсөгч. “Шилмэл загвар” агентлагтай холбогдсоноосоо хойш хилийн чанадад болж буй олон улсын тэмцээнд оролцож туршлага судлах болжээ. Улаан-Үдэд болсон тэмцээнд түрүүлээд зогсож байхад нь нэг юм авчраад нөмрүүлчихэж гэнэ. Хүйтэнд даарч байгаа гэж бодоод хэн нэгний хүрмийг нөмрүүлчихлээ дээ гэж бодоод зогсож байтал баяр хүргэж байгаа хүмүүс “Ямар гоё шуб вэ” гэж уулга алдаад байж. Тэгэхээр нь гайхаад “Юун шуб вэ” гээд хартал булган шубээр шагнуулсан байжээ. Тэр үед маш их баярлаж байсан бөгөөд Монголдоо ирсэн хойноо хэвлэлд “Шагнуулсан булган шубээ ээждээ бэлэглэнэ” гэсэн гарчигтай ярилцлага өгсөн байна. Тэр үед ээж нь Бельгид эмчилгээ хийлгэж байсан бөгөөд охиныхоо ярилцлагыг интернэтээс олж хараад баярын нулимс унагаж байсан нандин түүх ээж охин хоёрт бий. А.Алтанцэцэг эгч охиноо загвар өмсөж эхлэхээс өмнө “Хоосон толгойтой мисс хүүхэн. Миссүүд гоёж гангалахаас өөрийг мэддэггүй. Өөрийн толгойгоор амьдарч чадахгүй хүнээр ивээн тэтгүүлэн амьдардаг” гэхчлэн дандаа сөрөг яриаг олны амнаас сонсож байжээ. Тэгээд нээрээ л ийм байдаг юм байх гэж боддог байсан гэнэ. Харин охин нь загвар өмсөж эхлэхэд “Миний охин өөрийн боловсрол, мэдлэгээр хоолоо олж идэх ёстой шүү” гэдгийг хатуу анхааруулан захисан байна. 
Мисс хүн болохоор хоолны дэглэм бариад эрүүл, зөв гэсэн бүхнийг л иддэг байх гэж бодоод “Чи хоолонд хэр вэ” гэж асуутал “Загвар өмсөгч гэхээр бараг шувууны порцоор хооллодог гэж боддог юм шиг байгаа юм. Та ямар хоол иддэг вэ, тэрийг би яг л адилхан иднэ. Эрүүл хооллохыг хүсэлгүй яахав. Гэхдээ эрүүл хооллоно гэдэг чинь өлсөөд, өөрийн дургүй зүйлээ хүчээр идэхийг хэлдэггүй. Би бол дуртай үедээ идэхийг хүссэн хоолоо иддэг” гэлээ. Харин багаасаа маханд дуртай биш байсан болохоор одоо ч гэсэн маханд тэгтлээ дурладаггүй гэсэн. Гэхдээ огт махгүйгээр амьдарч чадахгүй, монгол хүний бие организмд ч зохихгүй байх гэв. Бүр 18.00 цагаас хойш юм идэхгүй байх хэрэгтэй гэдгийг ч дагаад байдаггүй гэсэн. Орой 19, 20 цагийн үед өлсвөл хоол идчихнэ. “Хоолны дэглэм бариад хоосон ходоодтой явахыг би дэмждэггүй. Хоолоо хүссэнээрэээ идээд хөдөлгөөнтэй байхад л болчихно шүү дээ” гэж мисс бүсгүй зөвлөж байна лээ. Дэлхийн миссийн үеэр ч гэсэн тэр олон орны бүсгүйчүүд хоол сайн иддэг байсан гэнэ. Дэлхийн мисс шалгаруулах тэмцээний үеэр ч гэсэн бусад орны миссүүд хоолоо хангалттай сайн идэхийг ажиглаж явжээ. Лондонд байхдаа өдөр бүр өглөөний дөрвөн цагт босно. Өдөржин арга хэмжээнд очих, шалгаруулалтад оролцох гэхчлэн өндөр ачаалалтай ажилладаг байжээ. Арваад см-ийн өсгийтэй гутал өмсөөд тайзан дээр найм, есөн цаг зогсох бас тийм ч амар биш гэж байлаа. 
Т.Батцэцэг гоо сайхандаа анхаарч байна гээд үнэтэй гэсэн болгоныг авч хэрэглээд байдаггүй гэсэн. Голдуу ээжийнхээ зааж өгсөн жорын дагуу маск тавьж арьсаа арчилдаг юм байна. Нүүрэндээ тэжээл өгье гэвэл нэг амны халбага зөгийн бал, оливын тос, элсэн чихрийг хольж хутгаад нүүрэндээ тавьдаг ажээ. Цайруулахаар бол өндөгний цагааныг зөгийн балтай хольж хэрэглэдэг гэсэн. Бас алим жижиглэж байгаад элсэн чихэр, зөгийн балтай холиод маск тавихад арьс толийгоод өнгө нь сэргэдэг юм байна. Энэ мэтээр дандаа гэрийн нөхцөлд маск бэлддэг гэнэ. Харин ээж охин хоёрын гоо сайхны жоронд элсэн чихэр өндөр байр суурь эзэлдэг юм билээ. А.Алтанцэцэг эгч “Элсэн чихэр гайхалтай үр дүнтэй шүү дээ” гэж магтаж байна лээ. Харин үсээ арчлахдаа халгайг чухалчилдаг юм байна. “Тавдугаар сард халгай ургаад хуруун чинээ болж байгаа. Тэр үед нь хайчилж аваад хатаах хэрэгтэй. Хатаасан халгайгаа нунтаглаж хадгалаарай. Нунтагласан халгайнаасаа хоёр халбагыг 300 грамм буцалсан халуун усанд хийж хонуулаад үсээ шавшиж болно” гэж зөвлөв. Ингэж бэлтгэсэн халгайн ханд үсний өнгийг сэргээдэг гэсэн. Ямар ч үнэтэй шампуниас илүү гялалзуулахаас гадна үсний уналтыг зогсоож, ургалтыг дэмждэг ажээ. Тэрээр өчигдөрхөн охиндоо ийм ханд бэлтгэснээ үзүүлэв. “Орчин үеийн хүүхдүүд гоо сайхандаа их анхаардаг болсон. Давхраа оюулаад, хамраа өндөрлүүлээд, хиймэл хумс наан хөөрхөн болдог. Энэ бүхнийг үгүйсгэхгүй ч охиндоо мэс хүргэхийг зөвшөөрөхгүй. Харин аав ээжээс заяасан биеэ арчлаад гоё сайхан яваасай гэж хүсдэг” гэлээ.
Ээж охин хоёртой ийн ярилцаж байтал Т.Батцэцэгийн гадагш гарах цаг болов. Өнгөрсөн бямба гариг мод тарих үндэсний өдөр байсан болохоор тэрээр Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд очиж “Golden gym”-ийн хамт олонтой мод тарихаар болжээ. Тэрээр “Golden gym” фитнес клубт сүүлийн хоёр жил хичээллэж байгаа бөгөөд нийгмийн сайн сайхны төлөө хийж байгаа олон ажилд тун идэвхтэй оролцдог гэнэ. Ингээд гадагш гарахаар болов. Тэрээр “Мерседес бенц” маркийн дунд оврын жийп унадаг юм байна. Энэ машиныг дэлхийн мисс шалгаруулах тэмцээнд амжилттай оролцоод ирэхэд ээж болон эгч, ах, хамаатан садангууд нь мөнгөө нийлүүлэн авч өгчээ. Одоо бол тэрээр дажгүй сайн жолооч юм билээ. 
Бүртгэлийн ажлын дараа тэрээр фитнестээ явна гэв. Хажууханд нь буюу “Тусгаар тогтнол”-ын ордны дөрвөн давхарт байх “Gоlden gym”-ын төв салбарт хичээллэдэг юм байна. Гадуур түүнтэй явахад зөрсөн хүн бүрийн харцыг булаах ажээ. Харин олны харцнаас тэгтлээ төвөгшөөдөггүй гэсэн. Заримдаа хэтэрхий удаан ширтээд, эрээ цээргүй хараад байгааүед л бага зэрэг эвгүйцдэг ажээ. Гэхдээ ээжийнхээ зөвлөсний дагуу олон хүний талархлыг хүлээж авч дотроо уйлмаар санагдсан үедээ ч гэсэн инээмсэглэх ёстойгоо байнга санадаг гэнэ. Т.Батцэцэг одоогоор найз залуугүй бөгөөд гэр бүл зохиоход тэгтлээ яардаггүй гэсэн.
Нэгэн худалдааны төвийн хажуугаар гарч явтал “Хямралын эсрэг сөрсөн базаа” гэх бичигтэй самбар байх юм. Эл дөрвөн үгийг яаж ч ухаж уншаад огт ойлгосонгүй. Сөрсөн базаа гэж юу гэсэн ч үг юм. Бөөндөж хямдруулахыг хэлээ юм болов уу гэж таамаглах аядав. Үндэсний хэлээ бид энэ мэт гажуудуулж боломгүй санагдах юм. Элдэв янзаар маяглаж ярьдаг хүнд хүмүүс “Хэлээ хазсан юм” гэж нэг нүдээр үздэггүйтэй адил ганган хээнцэр үгээр тоглосон яруу найраг, зохиол бүтээлд үгийн урчууд тийм ч таатай хандаад байдаггүй. Гоё ганган үгсээр бүтсэн зохиол бүтээл ч тэр бүр хүний сэтгэл зүрхэнд тусаад байдаггүй болохоор “Хамгийн сайхан ваарыг энгийн шавраар хийдэг. Хамгийн сайхан найргийг жирийн үгээр бичдэг” хэмээдэг биз.