Category: булангууд

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ нийгэм

Халхын анхдугаар Богдын наадмыг халхын их аварга эхлүүлсэн нь

Халхын анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын мэлмий гийсний 380 жилийн ой өнөө жил тохиож байна. Одоогоос 20 жилийн өмнө буюу 1995 онд 360 жилийнх нь ой тохиож Өвөрхангайн Есөнзүйлд даншиг наадам болсон юм. Уг наадмын ерөн­хий найруулагчаар төрийн хошой шагналт Нацагийн Жанцанноров ажиллажээ. Тэрээр Өндөр гэгээний нут­гийн хүн. Нутаг нугаа бодсон чиг уу, билэг авьяасыг нь биширсэн чиг үү, халхын анх­дугаар Богдынхоо ойг ёс төртэй эхлүүлэх өндөр хариуцлагыг өөртөө тохсон нь мэдээж. Тэгээд мань хүн бодож л дээ. Бодсоны эцэст толгойд нь Мөөеө аварга буусан байна.

Мөнхбат аваргад дэл сүүл нь намирсан наран хонгор азарга унуулаад, сүлд хийморийн бэлгэдэл цагаан туг бариулж наадмын талбайг нар зөв тойруулан орж ирэхээр боджээ. Тэр тухайгаа Мөөеө аваргад хэлсэн байна. Өнөөх нь ч зөвшөөрч. Ингээд дэл сүүл сайтай хул хонгор азарга бэлдэж, наадмын урьд орой сургуулилтаа хийгээд авчээ. Анхдугаар Богдынхоо ойг эхлүүлнэ гээд Мөөеө аварга хэнхгэр байсан нь дамжиггүй. Уяа морьдын сувдан хөлс суларчихсан, хүчит бөхчүүдийн торгон ир ханачихсан, Өндөр гэгээнийхээ ойг зорьж ирсэн газар газрын наадамчид нээл­тийн ёслол эхлэхийг хүлээж ядан байх цаг дор Мөөеө аваргыг мордуулчихаж.

Халхын их аварга цагаан туг намируулаад наран хонгор азаргатай наадамчин олноо нар зөв тойрохоор гуядтал хөгжмийн ая дан, хуран чуулсан түмний шуугианд болсон уу, өнөө азарга чинь гэнэт булгиад шидчихсэн байна. Олон түмэн орилолдоод, ерөнхий найруулагч Жанцанноров палхийгээд явчихна биз дээ. Тэгтэл 55 насны босго шүргэж байсан аварга хоёр хөл дээрээ босоо бууж, цулбуураасаа хүчтэй дугтарч татан дахиж мордоод уухайн түрлэгтэй ороод ирсэн гэдэг. “Аварга аваргаараа төрдөг юм билээ” гэж Жанцанноров гуай хуучилж байсан. Харин Мөөеө нь “Хөгшин намайг хөөргөн залуу азарган дээр мордуулаад алах шахсан” гэж Жанцанноровыг наадмын орой нэг сайн загнаад авсан дуулддаг юм.

Н.ГАНТУЛГА

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ цаг-үе ярилцлага

Г.Эрдэнэбат: Эрүүгийн хуулийн төслийг Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүйн хөгжлийн нэг шат гэж харж байгаа

Эрүүгийн хуулийг УИХ-д өргөн бариад бай­гаа билээ. Иймд Улсын ерөнхий прокурорын орлогч, Эрүүгийн хуулийн төслийн ажлын хэсгийнахлагч Г.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

-Эрүүгийн хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Ажлын хэсгийн ахлагчийн хувьд хуулийн төсөл өмнөх хуулиас хэр их өөрчлөгдөв?

-Эрүүгийн хуулийн шинэ­чилсэн найруулгыг Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүйн хөгжлийн нэг шат гэж харж байгаа. Бид огт байхгүй цоо шинэ, Эрүүгийн хууль, эрүү­гийн хариуцлагын тогтолцоог бий болгох гээгүй. 2002 онд батлагдсан Эрүүгийн хуулийн өнгөрсөн 12 жил гаруйн хугацаанд үүссэн практик, хууль мөрдөх явцад учирсан хүндрэл бэрхшээлийг хэрхэн шийдвэрлэх вэ гэдгийг гол шалгуур болгосон. Хуульд шинэчилсэн найруулга хийсэн. Гэхдээ яг суурь үзэл баримтлалаасаа авахуулаад 2002 оны буюу одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Эрүүгийн хуульд бага зэргийн нэмэлт, өөрчлөлт засвартайгаар явж байгаа юу гэвэл хараахан тийм биш. Үзэл баримтлалын шинжтэй хэд хэдэн өөрчлөлт орсон.

-Тухайлбал үзэл баримт­лалын хувьд ямар өөрчлөлтүүд орсон бэ?

-Юуг гэмт хэрэг гэж үзэх вэ гэдэг зүйл үзэл баримтлалын хувьд өөрчлөгдсөн.

-Энгийнээр хэлэх юм бол?

-Монгол Улсын Эрүүгийн хууль болон гэмт хэрэг гол төлөв материаллаг бүрэл­дэхүүнтэй. Ямар нэгэн үйлдэл хийгээдтүүний улмаасхор уршиг учирсан бол тэр үйлдэл нь гэмт хэрэг болдог. Тухайн хор уршиг нь хуульд заасан хохирлын хэмжээнд хүрээгүй байвал гэмт хэрэгт тооцохгүй өөр журмаар шийдвэрлэдэг. Тухайлбал захиргааны журмаар шийдвэрлэдэг ч юм уу. Ийм тогтолцоотой манай улс явж ирсэн юм. Иймд гэмт хэргийн суурь шалгуурыг өөрчлөх хэрэгтэй гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл ямарваа нэгэн хүний хийсэн үйлдлийг хууль бус гэж үзэж гэмт хэрэгт тооцох бол энэ хуулиар ямар үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцох вэ гэдгийг нь илүү нарийн зааж өгсөн. Эндээс эхлээд хуульд маш олон шинэ зүйл орсон гэсэн үг юм.Урьд нь бусдын эд зүйлийг хулгайлаад тэр нь бага бол хулгайн гэмт хэрэгт тооцдог. Замтээврийн осол гаргаад бусдад үлэмж хэмжээний хохирол учруулсан бол хүндэвтэр зэргээс дээш гэмтэл учруулсан байвалзамын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын ашиглалтын гэмт хэрэгт тооцдог байсан. Одоо энэ хуулиар хүний эд хөрөнгийг хулгайлсан л болгэмт хэрэг. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал зөрчсөн л бол гэмт хэрэг гэх мэтчилэнүзэл баримтлалын өөрчлөлтүүд орсон.

-Ийм ялимгүй зүйл хүртэл гэмт хэрэг болчихож байгаа хэрэг үү. Тэгвэл замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал зөрчсөн хүн бүр хэрэгтэн болжолон жил хоригдох болох нь ээ?

-Ийм ялимгүй зүйлд ч тохирсонбага хэмжээний шийтгэл энэ хуулиар томьёологдож орж ирсэн.

-Гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзсэн ч заавал хорихгүй гэж ойлгож болох уу?

-Ийм төрлийн хэрэг үйлдсэн хүнийг долоо хоногоос эхлээд хийсэн хэргээс нь хамаарч хорино. Хэрэг нь хэр ноцтой байна түүнд нь тааруулж шүүх долоо хоногоос авахуулаад сар, жилээр нь ял оноох юм. Урьд нь тээврийн хэрэгсэл согтуугаар жолоодоход тэр хүнийг торгох эсвэл нэг сар хүртэл хугацаагаар баривчлах шийтгэл оногдуулж байсан. Тэгвэл замын хөдөлгөөний аюулгүй байдалд харшлах жижиг зүйлээс авахуулаад Эрүүгийн хуулиар зохицуулж эхэлнэ.

-Одоогийн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хуулиар бол зөрчил гээд торгууль оногдуулдаг?

-Иймд гэмт хэрэг гэж юу вэ. Зөрчил гэж юу вэ гэдгийг нарийн зааглаж томьёолох хэрэгтэй. Манай хууль зүйн практикт бас нэг ноцтой сул тал бол гэмт хэрэг болон захиргааны зөрчлийн давхардал хийдэл юм. Одоо дагаж мөрдөж байгаа Эрүүгийн хууль болон Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа 205 хуульд байгаа захиргааны зөрчлийн хэм хэмжээнүүдийн олон заалтууд хоорондоо давхарддаг. Нэг асуудлыг зөрчлөөр эсвэл гэмт хэргээр тооцож шийдэж болохоор хуульдаа давхардуулаад заачихсан байдаг. Жишээ нь Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуульд заасан төрүүлсэн болон үрчлэн хамгаалж авсан хүүхдээ хаясан төөрүүлсэн хүнийг 50 мянган төгрөгөөр торгоно гээд зөрчилд тооцох заалт байгаа юм. Харин Эрүүгийн хуульд төрүүлсэн болон үрчлэн авсан хүүхдээ хаясан төөрүүлсэн бол 6 сар хүртэлх хугацаагаар баривчлах ялаар шийтгэж болно гэсэн байдаг. Энэхоёр хуулийн заалт нь ойлгомжгүй байдал үүсгэж ирсэн. Энэ хоёр хуулийн алинаар нь буруутай хүнийг шийтгэх вэ гэдэг асуудал гардаг. Ийм давхардал гэхэд 30 гаруй байх жишээтэй. Энэ асуудлыг шийдэж зөрчил юм уу гэмт хэрэг үү гэдгийг нэг мөр болгож төрөлжүүлэх шаардлагатай болсон. Тийм учраас Эрүүгийн хуулийг дагаад нөгөө олон зөрчлийн хуулийг шийдвэрлэж байсан хуулиудыг бүгдийг нь төрөлжүүлж нэгтгээд Зөрчлийн тухай хууль гэж дагаж боловсруулсан. Ингэж хуулийн замбараагүй байдлыг арилгахгүй бол нэг хууль дээр нь “Энэ бол зөрчил, торгоод явуулж болно” гэж бичээд нөгөө хуульд нь “Гэмт хэрэг, ял өгөх хэрэгтэй” гээд бичсэн.

-Энэ хуулийн давхцлууд нь буцаад хууль сахиулж байгаа хүмүүсийг хардлага сэрдлэгт багагүй өртүүлдэг гэж сонсож байсан юм байна?

-Тийм, энэ ойлгомжгүй байдалнь нэг талаасаа хуулийн байгууллагын ажилтныг дураараа авирлах боломж олгодог. Харж үзэх хүнээ торгоод явуулаад хатуухан хандах хүнээ эрүүгийн журмаар шалгаад ял өгөх боломжтой болгож буй юм. Нөгөө талаас хуулийн байгууллагын ажилтныг хардаж буруутгах үндэслэл болдог. Нэг улсын хуулиуд давхардаж ийм ойлгомжгүй байдал бий болгож болохгүй. Болохгүй. Зайлшгүй энэ хуулийн давхардал хийдлийгарилгах ёстой.Гэмт хэргийн тухай үзэл баримтлал өөрчлөгдсөн нь энэ хуулийн төслийг нэмж, найруулж, боловсруулах нэг шалтгаан нь энэ юм. Хоёр дахь нь ялын бодлогын асуудал 2002 онд батлагдсан одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулиар ялын бодлогыг нэлээн тодорхой байдлаар томьёолсон.

-Тодруулбал…?

-Гэмт хэрэг үйлдсэн хүн өөр төрлийн ял эдлээд нийгмээс тусгаарлагдахгүй байх боломж байна уу. Заавал шоронд очиж ял эдэлж, хоригдож тэр уур амьсгалыг мэдэрч, гэмт хэрэгтнүүдийн орчинд заавал орж үзэх нь хэр эерэг вэ гэдгийг зайлшгүй бодох хэрэгтэй. Заавал ял өгч байж шийтгэдэг энэ байдлаасаа татгалзахгүй бол зарим хүний хатуу хэлж байгаагаар Монголын нийгэм шоронжих үйл явцтай болж байна гэж хэлээд байгаа. Тийм учраас ялын уян хатан бодлогыг шинэ хуулиар оруулж ирж байгаа. Гэрийн хорионд байлгах,нийтэд тустай ажил хийлгэх гэх мэт ялыг шинээр хуулийн төсөлд тусгасан. Одоогийн Эрүүгийн хуульд баривчлах, хорих гэсэн хүний эрх чөлөөг хязгаарласан хорих ялыг доторнь сонгож хэрэглэх боломжтой болгосон.

-Тухайн гэмт хэрэгтэн сонгож хэрэглэнэ гэсэн үг үү?

-Мөрдөгдөж буй хуулиар ганцаарчлан эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг баривчлах, нэг жилээс дээшхийг нь хорих ял хэмээж ирсэн. Бид хуулийн төслийг боловсруулахдаа бусад орны хуулийг хараад хорих ял эдлүүлнэ гэдэг нь заавал хүнийгтав арваар нь нэг дор байлгаж ял эдлүүлэх хэрэггүй юм байна. Таван жилийн хорих ялтай хүн байсан ч гэсэн тухайн хүн хүсвэл ялаа ганцаарчлан эдэлж болно. Үүнийг тусгасан.

-Тэнсэн харгалзах ял гэж хуулийн төсөлд байгаа юу?

-Байгаа, гэхдээарай өөр хэлбэрээр орсон. Хорих ялыг биечлэн эдлэх шаадлагагүй гэж үзвэл тэнсэж хянан харгалзана. Тэнсэн харгалзах ялыг тухайн хүнд ялыг нь оногдуулахгүйгээр гэмт хэргийн улмаас хохирсон хохирлоо арилгаж, хохирогчтой эвлэрсэн. Өөрийн гэм буруутай зан үйлдлээ засах боломжтой гэж үзвэл тухайн хүний ялыг нь тэнсэж, хянаж харгалзах юм.Хийсэн үйлдлээснь хамаарч долоохоногоос таван жилийн хугацаагаар хянан харгалзана. Энэ хугацаанд тухайн хүнгэмт хэрэг үйлдэж болохгүй, бусдад учруулсан хохирлоо арилгаад дуусчихсан, хохирогчтойгоо эвлэрсэн байвал тэр хүнийг бүрэн ялаас нь чөлөөлнө. Энэ хүн ерөөсөө ялаар шийтгүүлэхгүй гэсэн үг. Одоо мөрдөгдөж буй хуулиар бол ял өгчихөөд “Чамайг дахиж гэмт хэрэг үйлдэхгүй, засарч хүмүүжих юм бол ялыг чинь эдлүүлэхгүй” гэдэг байсан болхуулийн төслөөр ял өгөхгүй, шүүхийн тогтоосон хугацаанд хянаж харгалзана. Тэр хугацаанд хэрэг хийсэн хүн аюулгүй гэдгээ нотолж чадахгүй бол шүүх хэлэлцэж тухайн үед хэрэгт нь тааруулж нэг эсвэл гурван жилийн ял оноох байсан тэр ялыг нь оноох юм.

-Хэрэг хийсэн хүнийг тодорхой хугацаанд аюулгүй гэдгийг нь яаж мэдэж хянах юм бэ?

-Тэр хүнийг тэнсэн харгалзах хугацаанд хууль сахиулах байгууллага хяналтдаа авах юм. Хэрэг хийсэн хүний зан байдал бүх зүйлд хуулийн байгууллагын ажилтан хяналт тавина. Гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд шүүхээр ял өгөөд тэнсэн харгалзах ял өгөхөөр ямар нэгэн хариуцлага хүлээхгүй болчихдог. Хуулийн төслөөр тэнсэн харгалзах ялыг ингэж тусгасан нь гэмт хэрэг хийсэн хүн дахиж хэрэг үйлдвэл биеэ зохистой авч явж чадахгүй бол ял онооно гэдэг айдас болгоомжтой байх юм. Ингэснээр тухайн хүн өөртөө хяналт тавьж эхэлнэ.

-Гэмт хэргийн хохи­рогч нарын хохирол төлөгд­дөггүй. Энэ асуудалд томоо­хон өөрчлөлт авчирсан хууль болж байгаа гэсэн. Үүнийг хуулийн төсөлд хэр­хэн зохицуулсан юм бол?

-Өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд шүүхийн практикаас харахад гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирол том асуудал болох нь анзаарагддаг. Эд материал, биеийн болон сэтгэл санааны хохирол гээд хохирол олон бий. Гэтэл гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд шүүхээс ял оноодог. Хохирогчийн хохирлыг барагдуулдаггүй. Иймдгэмт хэргийн хохирогчийн хохирлыг гаргуулж авдаг байхаар төсөлд төлөвлөсөн.Тийм учраас гэм буруугаа хүлээсэн хүнд ял оногдуулах, хянан харгалзах, албадлагын арга хэмжээ авах, ял хөнгөрүүлэх нөхцөл байдал гэсэн журам гаргаж зохицуулж өгсөн. Ялын хэмжээ өмнөх хуулиас хасагдахаас илүүтэйгээр биечлэн эдлүүлэх ял багасна. Гэмт хэрэг үйлдсэн хүн бусдад учруулсан хохирлоо төлсөн бол эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх асар их өргөн боломж энэ хуулийн төсөлд тусгагдсан. Тэгэхээр бид гэмт хэрэгтнүүдийн ялыг хөнгө­рүүлж зөөллөж асуудлыг уян хатан шийднэ гэхээсээ илүү гэмт хэрэг хийсэн хүн хохирлоо төлсөн бол түүнийг нийгмээс тусгаарлахгүйгээр яаж хариуцлагажуулж болох вэ гэдгийг олон талаас нь бод­сон. Энэ хуулийг дагаад гэмт хэрэг хийсний улмаас хохирсон хохирлыг төлүүлэхтэй холбоотой Хохирлын сангийн тухай хууль бас өргөн баригдаж байгаа.

-Хохирогчдын хохирлыг барагдуулах сан гэсэн үг үү?

-Энэ хуулийн зорилго хохир­­сон олон мянган хохи­­рогч­дын хохирлыг барагдуу­лахад зориулагдсан хууль юм. Гол төлөв өөрөө төл­бөрийн чадваргүй, ядуу дорой хүмүүс буруу сонголт хийж,тэр үйлдэлдээ хуулийн хариуцлага хүлээх болдог. Ийм хүмүүсийн учруулсан хохирлыг төлүүлэхгүй, ялыг нь өгөөд явуулдаг. Хохирогчид харин хохироод үлддэг. Тэгвэл одоо бусдад оногдуулж бай­гаа торгууль гэмт хэрэг үйлдэж олсон хөрөнгийг хурааж авсан энэ бүх мөнгийг Хохирлын санд төвлөрүүлнэ. Гэмт хэргийн улмаас хохирол учирсан иргэдэд нөхөн төлбөр болгож өгөх зориулалттай хууль боловсруулсан гэж ойлгож болно. Энэ хууль гэмт хэрэгтнийг бусдад учруулсан хохирлыг нь төлүүлэхээс гадна гэмт хэрэгтэнхохирлоо төлж чадахгүй бол Хохирлын сангаас төлдөг тогтолцоог давхар тусгаж байгаа. Энэ хоёр хамтдаа үйлчлэх юм бол Монгол Улсын бас нэгэн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэж болно.

-Хохирлын сангийн мөн­гийг хуулийн байгууллагын торгуулиас бүрдүүлнэ гэж ойлгож болох юм уу. Тухайлбал замын цагдаа нарын торгууль гэх мэт зүйлсээс?

-Гэмт хэрэг үйлдсэн, зөрчил гаргасан хүнд оногдуулсан торгууль, буруу аргаар олсон эд хөрөнгийг Хохирлын санд төвлөрүүлэх юм. Манайд гаж гэж хэлж болохоор нэг тогтолцоо үйлчлээд уд­лаа. Ялангуяа захиргааны зөрчлийн торгуулийг улсын төсвийн орлого гэж үздэг. Уг нь төсвийн орлогыг төлөвлөдөг биз дээ. Торгууль оногдуулдаг хүнд “Төсөвт тэдэн төгрөг оруулах ёстой” гээд төлөв­лөөд өгчихдөг. Тэгэхээр төлөвлөгөөт ажлаа хийхийн тулд торгууль оногдуулдаг цагдаагийн байцаагч, улсын байцаагч нар хүн торгох гээд улайраад байдаг. Ийм гаж тогтолцоо бий болчихсон. Замын цагдаа хэн нэгэн хүнээс зөрчил олж хүн торгож, албан үүргээ бие­лүүлдэг болж хувирчихаад байгаа юм. Ингэж болохгүй. Улсын төсөвт төлөвлөж байгаад оруулдаг орлого бол энэ биш.

Д.МАРГАД

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ нийгэм

Хувийн өмч нь чөлөөт нийгмийн үндэс

Яагаад ч юм бидний уншдаг бүхий л уран зохиол, үлгэр, ардын аман зохиол тэр битгий хэл бурхны сургаалд ч хувийн өмчийг элдвээр ад үзэн буруушаасан байдаг хэмээн итгүүлдэг. Энэ нь худал бөгөөд зориуд төөрөгдүүлсэн зорилтот сургаал юм. Социализмын үед уран зохиол, жүжиг киноны баатрууд нэг их хөрөнгөнд дургүй хүмүүс гардаг. Тэд байгаагаа хамт олон гэх хэсэг хүмүүстэй хуваагаад найрлаад дуусч байгаагаар үзүүлдэг. Энэ үзэл санаа одоо ч бат бөх байсаар байна. Тиймээс нөгөө уран зохиолын баатрууд дээр бурхан хүртэл нэмэгдчихээд хувийн өмчтэй байх муухай, өмчтэй хүн бусдадаа гэм тарьчихсан мэт гөлөлзөж байх ёстой гээд байгаа нь тэр. Үүнийг төр засагэс үйлдлээр дэмжиж байдаг. Яагаад тэр вэ. Хувийн өмч нь хүнийг төрөөс чөлөөтэй байх боломжийг бий болгодог. Мөн эрх баригчдын үйл ажиллагааг чөдөрлөж, шударга ёсыг тогтоож байдаг.

Шударга бус явдал гэж өмчийн эрхийг зөрчихөөс л үүсдэг. Хувийн өмч бол шударга бөгөөд чөлөөт нийгмийн үндэс суурь юм.Харин өмчгүй хүний хүсэл тэмүүллийг төр эрхэндээ оруулж чаддаг. Тийм учраас л төр засаг болж өгвөл хувийн өмчөөс нь хүмүүсийг салгах, үгүй ядахдаа хүмүүсийг өмчинд дургүй болгож хүмүү­жүүлэхээр санаархдаг. Иймээс л шунаг сувдаг сэтгэлтэн хэмээн өмчтэй хүмүүсийг доог тохуу болгох гэж оролдож байдаг. Гэхдээ та бүхэн анзаар­сан байх. Хүмүүсийн шунаг сувдаг, баян тарганыг гайхаж байгаа хэнээс ч гэсэн өмсч байгаа гутлыг нь ч юм уу, цамцыг нь гуйгаад үзээрэй. Дээрэмдэх тонох гэлээ гээд танаас тас харамлан цамнах вий. Тэр өмчинд дургүй биш гэдгийн наад захын баталгаа нь л энэ шүү дээ.

Ж.САНДАГДОРЖ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ ярилцлага

М.Энхжаргал: Оршин суугчид маань амьдрах урлагийг мэдрүүлдэг

“Монголчууд бид өөрсдийнхөө бүтээлийг үнэлж амжаагүй байтал дэлхий үнэлчихлээ” гэх цахим орчин дахь “халаглал” Эс Девелопмент ХХК-ийн борлуулалт, маркетинг хариуцсан захирал Мөнхбаярын Энхжаргалтай уулзах шалтгаан болсон юм. Тансаг зэрэглэлийн “Жардин” хотхон нь тун саяхан олон улсын үл хөдлөх хөрөнгийн шилдгүүдийн шалгаруулалтад тэргүүлж, манай улсын барилгын салбарын нэр хүндийг өндөрт өргөөд байгаа билээ.

-Хоёулаа яриагаа өөрийн тань барилгын салбартай хэзээ, хэрхэн холбогдсон, энэ чиглэлийн мэргэжил эзэмшсэн үү эсвэл өөр ямар зүйл таныг барилгын салбарт дуудан оруулав зэргээр эхлүүлэх үү?

-Би Япон улсад Бизнесийн удирдлагын магистраар суралцаж төгсөөд, тэндээ ажиллаж байгаад 2011 онд Монголд ирж, Үүрэн холбооны компанид байгууллагын борлуулалтын хэлтсийг хариуцан гурван жил ажилласан. Харин 2014 оны намраас “Эс Девелопмент” ХХК-д Борлуулалт, маркетинг хариуцсан захирлаар ажиллаж байна. Анх барилгын салбарт орж ирээд ажлаа хэрхэн эхлэхээ мэдэхгүй эмээж л байлаа. Хэдийгээр би мэргэжлийн барилгын инженер биш ч энэ салбарт ажиллаж буйн хувьд барилгын талаар өргөн ойлголттой болж байна. Ер нь залуу хүн гэдэг утгаараа их зүйлийг хийж бүтээнэ гэсэн хүсэл эрмэлзлээр дүүрэн явна. Мэдээж ямар ч бизнес анхандаа амар байдаггүй. Ялангуяа барилгын салбар гэдэг бол том хариуцлага шаардсан бизнес.

-Барилгын салбарт бизнес эрхэлж байгаагийн хувьд Улаанбаатарын барилгажилт, орон сууцны хүртээмжтэй байдлын талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Монголын барилгын салбар өөрчлөгдөн хөгжиж байна. Шинэ технологиуд нэвтэрч, хаана ч гологдохгүй байгальд ээлтэй барилгууд баригдаж байна. Дизайн, интерьерийн хувьд ч Монгол гадныхнаас дутахааргүй болжээ. Харин барилгын хүртээмжийн хувьд манай улсад 794 мянган өрх байдгийн 334 мянга нь нийслэлд амьдардаг. Тэдний 133 мянга нь л орон сууцанд амьдарч байна гэсэн судалгаа бий. Ийм эрэлт хэрэгцээ дагаад барилга ихээр баригдаж байна. Гэвч байгаль цаг уурын нөхцөлөөсөө шалтгаалаад жилийн хэдхэн сард л барилгын гүйцэтгэл хийх боломжтой байдаг. Ийм өрсөлдөөнд тэсэж үлдэхийн тулд барилгын компаниуд төслөө богино хугацаанд дуусгахыг хүсдэг. Ингэснээр барилгын чанарт сөргөөр нөлөөлөх зүйлс ажиглагддаг. Хэдхэн жилийн өмнө хүмүүс орон сууцанд амьдрах хүсэл, шаардлагаасаа болоод барилгын чанарт анхаардаггүй байсан бол одоо оршин суугчид нь ч, бүтээн байгуулагчид нь ч барилгын чанар, байршил, интерьер дизайн, үнэ цэнд ихээхэн анхаардаг болсон байна. Энэ нь манай орны барилгын салбар хэд хэдэн шатаар үсрэлт хийж буйн илрэл төдийгүй дэлхийн томоохон хотуудын барилгатай дүйх хэмжээнд ойртож байгааг баталж буй хэрэг юм. Монгол улсын нүүр царай болсон Blue Sky, Central tower зэрэг барилгууд бол манай улсын барилгын салбар дэлхийн барилгын хөгжилтэй хөл нийлүүлэн алхаж буйн жишээ шүү дээ.

-Хүртээмжтэй, чанартай, дээр нь орчин үеийн тансаг өнгө төрх бүхий, урлаг гоозүйн илэрхийллүүд шингэсэн орон байртай болохыг хүмүүс хүсэх болжээ. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Орчин үед барилгын компаниуд зөвхөн барилгын чанарт бус орчин, гадна талбай, аюулгүй байдлыг ч өндөр түвшинд хангаж өгдөг болсон. Ер нь аюулгүй, амгалан тайван орчин бүрдүүлэхэд онцгой анхаарах болсон. Хүмүүс “чанартай” гэхээр гарт баригдаж, нүдэнд үзэгдэх зүйлийг л хайдаг. Харин бидний бүтээн байгуулалт бол шалан доор, хананы цаана гэхчлэн нүдэнд үл харагдах хэсэгт ч дээд зэргийн чанартай бүтээгдэхүүн, технологийг ашигласнаараа давуу талтай.Мөн хотхоны нийтийн эзэмшлийн талбайг бүхэлд нь хянах зориулалттай камер болон хамгаалалтын нэгдсэн систем бүрдүүлснээрээ онцлог. Түүнчлэн аюулгүй байдал, тав тухаас гадна хүрээлэн буй орчныг хөгжүүлэн, хамгаалахад анхаарснаар оршин суугчдад зүгээр нэг хотхонд амьдраад зогсохгүй байгальд байгаа мэт тааваараа байх мэдрэмжийг төрүүлдэг.

-Уудам дэлгэр нутагтаа дураараа нүүдэллэдэг, гэрийнхээ босгоор даваад л байгальдаа гарчихдаг монголчууд бидний сэтгэл зүй орон байрыг таашаах хандлагад хэрхэн нөлөөлдөг бол, Ер нь монголчууд болон гадныхны орон сууцыг таашаах мэдрэмжид ямар ялгаа ажиглагддаг вэ?

-Монголчуудын хувьд эзгүй байгальд очихоороо эргэж гэртээ харихыг хүсдэггүй байх хандлагатай гэж ярьдаг шүү дээ. Тиймээс л байгальд байгаа мэт мэдрэмжийг гэрээсээ авдаг байх, барилгын салбарынхан ч үүнийг мэдрүүлдэг байх хэрэгтэй гэж боддог. Олон улсын үл хөдлөх хөрөнгийн тэргүүлэгч компаниудын судалгаагаар, томоохон бизнесмэнүүд орон сууц худалдан авахдаа юу юунаас илүүтэйгээр үйлчилгээг чухалчлан үздэг байна. Ялангуяа 24 цагийн харуул хамгаалалт, ухаалаг технологи, гэрийн үйлчлэгчийн үйлчилгээ, угаалга цэвэрлэгээ, хүүхдийн цэцэрлэг болон бүх төрлийн хүргэлтийн үйлчилгээ нь тансаг зэрэглэлийн орон сууцны чухал, салшгүй шаардлага байдаг. Тиймээс ч гадаадын өндөр хөгжилтэй орнуудад хувийн хаусаас илүүтэй тансаг зэрэглэлийн тауэр, хотхонуудад нийгмийн элитүүд хэдэн арван жилээр амьдарсаар ирсэн байдаг. Тансаг зэрэглэлийн хотхоны бусдаас ялгарах үйлчилгээнүүд нь оршин суугчдын цагийг хэмнэж, шаардлагатай үйлчилгээг нэгэн дор цогцлоодог, тухайлбал, дээд зэрэглэлийн ресторан, консерж үйлчилгээ, ажлын алжаал тайлж зөвлөгөө өгөх 24 цагийн фитнесийн сургагч багш, сэтгэлзүйч зэрэг төрөл бүрийн үйлчилгээ үзүүлдэг. Тэгэхээр орон сууц гэдэг зөвхөн амьдрах зориулалттай төдий биш, хүний бүхий л хэрэгцээг хангасан үйлчилгээний цогц шийдэл бүхий хотхон болон хөгжиж, ингэснээр тухайн хотхоны үнэ цэнийг нэмэгдүүлж байдаг байна. Олон улсын үл хөдлөх хөрөнгийн мэргэжилтнүүд үнэ цэнтэй үл хөдлөх хөрөнгийг маш олон үзүүлэлтээр тодорхойлсон байдгаас хамгийн чухлыг нь дурдвал байршил, барилгын загвар дизайн, үйлчилгээний чанар юм. Түүнчлэн газрын үнэ цэн гэдэг нь цаг хугацаа өнгөрөх тусам өсөн нэмэгдэх амьдралын сэтгэл ханамжаар тодорхойлогддог бөгөөд амар тайван амьдрах нөхцөлийг тань бүрдүүлэх дээд зэрэглэлийн үйлчилгээнүүдийг санал болгодогт оршино. Өглөө бүрийг баяр хөөртэйгөөр угтахад тань халуун кофе, цэвэр цэмцгэр орон гэр, сэтгэл зовох зүйлгүйгээр үр хүүхдүүдээ гэртээ үлдээн ажилдаа явах тэр мэдрэмж болон баталгааг зөвхөн консерж үйлчилгээнээс авдгаараа тансаг зэрэглэлийн орон сууц ялгардаг.

-Орон сууц зөвхөн амьдрах байраар хязгаарлагдахгүй цогц үйлчилгээг дагуулан хөгжиж байгаа нь, ялангуяа консерж үйлчилгээ тун сонин, сайхан санагдлаа. “Жардин” хотхоны бүтээн байгуулалт ба дээрх үйлчилгээнүүдийг хэрхэн бүрдүүлсэн нь сонирхол татаж байна?

-Барилга бат бөх байх, хүний хэрэгцээнд тохирсон байх, гоо сайхны таашаалд нийцсэн байх гэсэн архитектурын үндсэн гурван зарчмыг дээд зэргээр хангасан тансаг зэрэглэлийн хотхоныг бүтээсэн нь “Жардин”. Хотхоны анхны концепц, архитекурыг Италийн Genarro De Angelis, Ерөнхий архитектор Luciano Cosmo нар монголын цаг уурт тохируулан, хүн амьдрахад ая тухтай, амар тайван, төгс төгөлдөр байх орчныг чухалчлан бүтээснээрээ онцлог. Хотхоныг монголын эрс тэрс уур амьсгалд тохирсон чанартай, эдэлгээ сайтай байлгахын тулд барилгын деталиуд дээр нөр их судалгаа явуулж гүйцэтгэсэн. Францаар “Жардин” нь цэцэрлэгт хүрээлэн гэсэн утгыг илэрхийлдэг тул хотхоныг бүтээхдээ байгальд анхаарлаа хандуулсан юм. Хамгийн тааламжтай орон зай, ногоон бүсийг хаанаас олж авах вэ гэдэг санаанаас ч үүдсэн. Өрөөний зохион байгуулалтын хувьд л гэхэд гүн хөх, номин ногоон өнгийг ашигласан нь Газар дундын тэнгисийг санагдуулам, мөн цэвэр модон доторлогоотой хана бүхий Азийн сонгодог хэв маягийг илтгэсэн гэхчлэн зургаан төрлийн дотоод засал, зохион байгуулалттай өрөө бүхий хотхоныг цогцлоосон юм. Өөрөөр хэлбэл, бид зөвхөн байр бус интерьерийн цогц шийдлийг санал болгож байгаа юм. Хотхонд амьдрах хүмүүс ямар ч стрессгүй, амар тайван амьдрах ёстой гэдэг үүднээс бүхий л зүйлийг бодолцсон. Манай хотхоныг сонгосон гадаад, дотоодын оршин суугчдын сэтгэл ханамж өндөр байдаг. Тийм ч учраас бид хөгжилтэй орнуудын орон сууцны салбартай хөл нийлүүлэн алхаж байна гэж би хувьдаа дүгнэдэг.

-Танай хотхонд гадныхан, нэр дурдвал Стивен Сигал байр худалдан авсан гэж хэвлэлээс уншиж байлаа. Холливудын одын сон-голтын шалтгаан юу байсныг та сонирхож байв уу?

-Манай хотхонд олон сайхан айл өрх бий. Би хотхоныхоо оршин суугчдаар бахархаж, амьдрах урлаг гэдгийг үнэхээр тэднээс л мэдэрдэг. Тиймээс оршин суугчдынхаа аюулгүй байдал, амар тайван амьдралыг алдагдуулахгүйн тулд би энэ асуултад хариулахаас татгалзмаар байна.

-Тантай уулзаж ярилцах болсон гол шалтгаан маань олон улсын үл хөдлөх хөрөнгийн шалгаруулалтаас “Жардин” хотхон “Таван одтой шилдэг орон сууц” шагнал хүртсэн явдал байлаа. Ёслолын арга хэмжээний талаар сонирхуулна уу?

-Их Британид төвтэй International Property Awards арга хэмжээ нь олон улсын үл хөдлөхийн шилдгүүдийг 21 жилийн турш жил бүр шалгаруулсаар ирсэн. Энэ жилийн Ази, Номхон далайн бүсийн шалгаруулалтад нь “Жардин” хотхон маань оролцож “Таван одтой шилдэг орон сууц”-ны төрөлд стандартуудыг хангаж, хамгийн өндөр оноо авч ялагчаар тодорсон байгаа. Энэ бүсэд Япон, Солонгос, Малайз, Сингапур, Хятад зэрэг 25 улсын барилгын компаниуд тухайн жилийнхээ бүтээн байгуулалтаар оролцож, интерьер дизайн, архитектур, зочид буудал, тансаг зэрэглэлийн орон сууц, хотхон зэрэг нийт 32 төрөлд өрсөлдөж, ялагчийг тодруулсан. Улмаар Америк, Европ, Африк, Канад, Карибын тэнгис, Араб зэрэг бүс бүрээс тодорсон ялагчдаас энэ оны эцэст Их Британид болох International Grand Finale ёслолын арга хэмжээн дээр World’s Best тодрох юм. Бидний хүртсэн Ази, Номхон далайн бүсийн энэхүү нэр хүндтэй шагнал нь олон улсын үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт Монголын барилгын салбарын хөгжил өрсөлдөхүйц гэдгийг нотлон харуулсан үйл хэрэг боллоо.

-Үнэхээр ч монголын барилгын салбарт ирж буй үнэлэмж гэж хүлээн авч байгаа нь хүмүүсийн сэтгэгдлээс анзаарагдаж байсан. Шалгаруулалтын бүрэлдэхүүнийг Их Британийн Лордын танхимын гурван гишүүн тэргүүлдэг тухай уншаад нэр хүндийнх нь хувьд сүрдэж байлаа. Ёслолын арга хэмжээнд цаашид манай улсаас оролцох хүсэлтэй байгууллагуудын хувьд ямар боломж байна вэ?

-Манай улсын барилгын салбар өдрөөс өдөрт хөгжихийн хэрээр чанаржиж байна гэж би боддог. Дээр хэлсэнчлэн, барилгын компаниуд орчин үеийн, шинэ, дэвшилтэт технологийгстандартын дагуу барилгадаа нэвтрүүлж байгаа нь олон улсад өрсөлдөх, үнэлэгдэх боломжийг бүрдүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

-Бизнесийн удирдлагаар мэргэшсэн, бүтээн бай- гуулалтын салбарт, борлуулалт, маркетинг хариуцан ажиллаж байгаа залуу хүний хувьд цаашдын зорилго, алсын хараа тань сонирхолтой санагдаж байна. Магадгүй “Жардин” хотхоны адил тансаг зэрэглэлийн өөр төслүүд хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө байгаа болов уу?

-Мэдээж цаашид илүү ихийг хийж бүтээхийн төлөө ажиллах болно. Бид хотын төвд үйлчилгээний төв, оффисын барилга, улмаар таван одтой зочид буудал барихаар төлөвлөж, зураг төслийг нь гаргаад байгаа.

Categories
булангууд мэдээ танайд-өнжье цаг-үе

Хоолойн чадлаараа “аархсан” дуучин Э.Төрмандах

Дуучин Э.Төрмандахынд бямба гаригийн өглөө очлоо. Тэднийх Баянмонгол хороололд амьдардаг юм байна. Дуучин маань хоёр охиныхоо хамт хаалгаа тайлж өгч байна. Мэнд мэдэлцээд “Манай хүн та нарыг ирэх сургаар дэлгүүрээс бага сага идэж, уух юм авчрахаар гарсан. Удахгүй ороод ирэх байх. Амарч байгаа өдрөө жаахан унтах гэсэн манай хоёр ноолоод өнөөдөр эрт бослоо шүү. Өчигдөр Бөхийн өргөөнд болсон Ухнаа ахын “Урлагт зүтгэсний 50 жил” тоглолтод оролцоод оройтож гэртээ ирлээ” гэсээр угтлаа.Харин том охин Э.Намуунбайгаль “Бид хоёр аавыг морь болгоод унаж байсан юм. Манай аав мундаг морь болж чаддаг юм” гэлээ. Аав нь “Том хүмүүсийн ярианд оролцоод яаж байгаа юм. Тэгж болдоггүй юм” гэв. Дуучин маань уран бүтээлээ хийх, арга хэмжээнд дуулах, хөдөө тоглолтоор явсаар ажлын өдрүүдийг зав чөлөөгүй өнгөрөөдөг гэнэ. Харин амралтын өдрүүдэд гэр бүл, хоёр охиндоо цаг зав гаргадаг аж. Аавыгаа амарсан өглөө хоёр охин нь эрт босчихдог байна. Тэр гурав нийлж үймүүлээд гэрээ буулгачих шахан тоглодог гэнэ. Бид тэднийг тоглож байхад нь очсон бололтой, дэр, чихмэл тоглоомууд ороор нэг ундуй сундуй угтлаа.

ДЭЛГЭРХАНГАЙ УУЛЫН БЭЛЭЭС ТӨРСӨН ГУРАВ ДАХЬ ҮЕИЙН ДУУЧИН

Нутаг оронд нь зуншлага ямар байгаа талаар хөөрөлдөж суутал гаднаас гэрийн эзэгтэй О.Гансувд хоёр тортой зүйл барьсаар ороод ирэв.

Э.Төрмандах саяхан нутаг руугаа яваад иржээ. Түүний унаж төрсөн газар дуу хуурийн өлгий нутаг Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сум. Дэлгэрхангай уулын хормой уртын дуу шуранхайлсан бор толгод дунд өсч, торнисон нэгэн. Адуутай, айрагтай, дуу хууртай нутгаас төрөн гарсан дуучдын нэг юм. Тэр тусмаа Дэлгэрхангай сумаас 20 гаруй урлаг, соёлын гавьяат төрсөн байдаг. Их зохиолч С.Буяннэмэх, Дарма.Батбаяр, С.Дашдооров гээд алдарт зохиолчид, хөдөлмөрийн баатар дуучин Г.Хайдав, зууны ман­лай дуурийн дуучин “Ардын элч” киноны Ариунаа буюу гавьяат Цэвэл­сүрэн, морины хэмээн ал­даршсан Нансалмаа, гавьяат жүжигчин Батсүх, Ягаан гажид буюу Цэнд-Аюуш гээд алдартнуудын өлгий нутаг. Хөдөлмөрийн баатар дуучин Г.Хайдав гуайн төрж өссөн хонхорт өнөө цагийн нэр алдарт хүрээд байгаа залуу дуучин Э.Төрмандах мөн төржээ.

Тэр удам дамжсан дуучин гэнэ. Түүний өвөө үйзэн Чимид гэж сум, орон нутагтаа алдартай уртын дууч байжээ. Тэсгим жавар тачигнасан өвлийн хүйтэнд нутгийнхаа хэдэн залуустай жин тээдэг, бяр чадалтай нэгэн явсан байна. Жин тээж явахдаа өвлийн хүйтэнд азарган нэхий дээлийнхээ энгэрийг задгайлчихсан, уур савсуулаад луртын дуудуулчихсан явдаг байсныг нутгийнхан одоог хүртэл ярьдаг гэнэ. Харин аав Ч.Эрдэнэсүрэн нь мөн л сум төдийгүй аймагтаа гайхагдсан дуучин аж. Дундговь аймагт болдог дууны уралдаанд Дэлгэр­хангай сумаасаа Ч.Эрдэнэ­сүрэн ирдэг. Тэмцээн уралдаанд ороод түрүүлдэг, тусгай байранд шалгардаг чадалтай дуучин явсан байна. Гэхдээ дуугаа цааш нь хөгжүүлж чадаагүй аж. Харин Төрмандах өвөө, аав хоёрынхоо мөрөөдлийг биелүүлсэн дуучин болохоор хичээж яваагаа ярьсан юм. Гэхдээ түүний дуучин болсон түүх их сонин. Бага байхдаа дуулах дуртай хүүхэд байсан ч бусдаас илүү гартал дуулж чаддагүй байжээ. Тавдугаар ангидаа аймагт болсон дууны тэмцээнд оролцоод нэгдүгээр шатнаас хасагдаж байсан гэнэ. Харин барилдах их сонирхолтой, сайн ч барилддаг, бөхийн удамтай гэнэ. Түүний ээж Цэцгээ Өвөрхангайн Сант сумынх. Монгол Улсын заан Эрдэнэбаттай ойрын хамаатан аж. Ээж талаасаа бөхийн удамтай болоод ч тэрүү үеийн хүүхдүүдээс бие бялдрын хувьд өсгөлүүн, бяр тэнхээтэй. Сумынхаа өсвөрын барилдаанд түрүүлж, үзүүр­лэчихдэг. Бүр наймдугаар ангид байхдаа заалны барилдаанд аймаг, сумын цолтой бөхчүүдийг хаяж түрүүлдэг байсан гэнэ. Гэхдээ сумынхаа наадамд түрүүлж цол авч чадаагүй байна. Наймдугаар ангид байхдаа сумын наадамд гурав давчихаад унажээ. Харин залуучуудын барилдаанд шөвгийн дөрөвт сумаасаа ганцаараа үлдэж байсан аж. Өсвөрийн хүүхдийн барилдаанд түрүүлээд унадаг дугуй, даага, хөгжим байнд нь авч байсан нь түүний анхны том шагналын нэг гэнэ. Үүндээ урамшин “Дэлгэрхангай нутаг бөх цөөтэй. Би бөхийн удамтай. Сайн барилдаж чадна” гэж бодоод бөхөөр барилдахаар эргэлт буцалтгүй шийдсэн байна. Тэр цагаас зааланд үеийн хүүхдүүдтэй барилдаж өдөр, хоногийг бөхийн бэлтгэл сургуулилт дунд өнгөрөөх болсон гэнэ. Бүр аймагт очиж барилдаад амжилт гаргаж, цагаан сарын хүүхдийн барилдаанд очиж барилдсан байна. Тэр барилдаанд гурав давж, дөрвийн даваанд Шарын гол сумын хүүхэдтэй ач тач барилдаад унажээ. Тэгсэн Э.Төрмандахыг давсан хүүхэд тэр жилийн хүүхдийн барилдаанд түрүүлсэн байна. Энэ талаараа дуучин маань “Бөхөө орхихгүй явсан бол өдийд барилдаад цол энэ тэр авсан ч юмгүй, бааранд хамгаалагч хийдэг ажилтай нөхөр явах байх” гээд инээж байна лээ.

Бөхийн байнд ирсэн хөгжмөө гэртээ хангинуулаад тухайн үед нэр алдарт хүрсэн хүмүүсийн дууг сонсож дагаж дуулдаг байсан гэнэ. Хажуу айлын хүмүүс “Толгой эргэтэл хөгжим хангинуулаад” гэж загнана. Хөдөө хонь хариулах, гэртээ байхдаа байнга л дуулдаг байв. Томчууд байнга енгэнэх муу ёр шүү гэж загнадаг байв. Ингээд Дундговь аймгийн Хүүхдийн дууны уралдаанд сумаасаа шалгарч очоод гурван төрөлд түрүүлсэн байна. “Дэлгэрхангайн бор банди хамаг шагнал түүчихлээ. Үнэхээр сайхан дуулдаг хүү байна” гэсэн яриа Дундговь аймгаар нэг тархжээ. Дундговь аймгийн хөгжим судлаач нар Э.Төрмандахын дуулж байгааг сонсоод “Дээд өнгөөр дуулж, дээшээ дуугарах хүүхэд байна” гэсэн томоохон үнэлэмж өгөв. Хүмүүсийн өгсөн урмын үг, үеийнхний хүндлэл түүнийг дуучин болох юмсан гэсэн хүсэл мөрөөдлийг түүний сэтгэл зүрхэнд асааж өгчээ.

Дэлгэрхангай сумын дунд сургуулийн есдүгээр ангид байхад нь түүний ээж хүндээр өвдсөн байна. Аав нь хот суурин бараадаж, хүнд өвчин туссан эхнэрээ эдгээхээр Дэлгэрхангай сумаас нүүжээ. Нисэхэд нүүж ирсэн Э.Төрмандах VII сургуулийн сурагч болов. Дуулах сонирхол хүсэл тэмүүлэлтэй түүнийг багш нар нь дэмжиж, хоёр ч удаа тайлан тоглолтыг нь хийлгүүлжээ. Хүүгийнхээ тоглолтыг аав, ээж хоёр нь үзсэн байна. Ээж нь “Миний хүү урлагийн хүн болох нь ээ, Сайн дуучин болох байх” хэмээн уйлж суусан гэдэг. Ээжийнх нь бие тааруу байхад Төрмандахад “Ээжийгээ яаж баярлуулах вэ” гэсэн бодол эргэлдэж байжээ. Халаасандаа таван мянган төгрөгтэй Баянзүрх захын ойролцоо явж байтал Дуу бичлэгийн студи гэсэн бичиг нүдэнд нь туссан байна. Яваад ортол хижээл насны ах сууж байжээ. “Ахаа би дуу бичүүлэх гэсэн юм. Хоёр дууг нэг нэг удаа л дуулна” гэж хэлжээ. Дуу бичлэгийн студийн ажилтан гайхаж харж байснаа “Чи байтугай чамаас цаадах нь нэг дуулж чаддаггүй юм. Чамд тэгээд мөнгө байгаа юм уу” гэж асуужээ. Э.Төрмандах ч өөрт байгаа таван мянган төгрөгөө гаргаж үзүүлэв. Тэгсэн мөнгийг нь хараад шоолж инээснээ “За яах вэ нэг нэг л дуулна шүү. Би одоо хийсэн ажилгүй байна” гээд дуулуулжээ. Мань эр дуучин С.Жавхлангийн “Нутгийн салхи”, “Аав л ээж л хоёр минь” гэх дууг дуулсан байна. Тэгсэн хоолойг нь бичиж байсан хүн гайхаж, “Чи цаашид дуулдаг юм шүү. Чи хүлээж бай. Ах нь жаахан засч янзлаад CD дээр буулгаад өгье” гэжээ. Анх удаа дуугаа бичүүлсэн хүү ээждээ сонсгохоор гэр рүүгээ хөөр баяртай гүйж байснаа дурсав. CD-гээ сонсгоход ээж нь “Миний хүү сайхан дуучин болно доо. Хүүгийн минь дууг сонсоод олон ээж баярлана” гээд үнсэж байсан гэнэ. Гэвч Э.Төрмандахын ээж хүүгээ нэр алдартай дуучин болохыг харж чадаагүй юм билээ. Түүний дуучин болсон түүх ингэж л эхэлжээ.

СУИС-ИЙН ДОТУУР БАЙРНААС АМЬДРАЛАА ЭХЭЛСЭН ХОС ДУУЧИД

Бид ийн хөөрөлдөж байтал Э.Төрмандахын гэргий О.Гансувд “Хоол болчихсоншүү” гэсээр Э.Төрмандахын идэх дуртай будаатай хуургыг таваглан авчирлаа. Түүний эхнэр мөн л удам дамжсан, олны танил дуучин. Увс аймгийн Тэс сумынх. Ардын дууч Д.Бурмаа түүний авга эгч гэнэ. Гансувдын аав Олзод Увс аймгийн сайн дуучдын нэг аж. Гурван ч удаа аймгийн аварга дуучин болж байсан гэнэ. “Уран бүтээлч гэр бүл байна гэдэг гэр орондоо цаг зав гаргахгүй хэцүү. Гэхдээ бие биенийгээ дэмжиж, хамтран уран бүтээл хийж байна” гэлээ. “Манай хүн намайг бодвол цөөхөн дуутай. Гэхдээ чанартай сайн хэдэн дуу дуулсан”гэлээ. Эхнэртэйгээ танилцаж, ханилсан талаараа ийн ярив. СУИС-ийннэгдүгээр курсийн оюутан байхдаа Дэлгэрхангай сумандаа тоглолт хийхээр дуулаачийн ангийн оюутнууд дагуулж явахаар болж. Ийн оюутнууд цуглуулж байхдаа Төрмандах СУИС-ийн хоёрдугаар давхрын шатан дээр дээд ангийн оюутантай таарч, “Дэлгэрхангай сум руу явах уу” гэж асуусан нь О.Гансувд аж. Тэд Э.Төрмандахын сум руу тоглолтоор явахдаа танилцаж дотноссон байна. Удалгүй Э.Төрмандах О.Гансувдтай хамт амьдрахаар шийдэж, гэрээсээ СУИС-ийн оюутны дотуур байранд нүүн ирснээр тэдний хамтын амьдрал эхэлсэн гэнэ. Сургуулиа төгсөхийн өмнө байр хөлсөлж тусдаа гарчээ. Э.Төрмандах оюутан байхдаа байрны түрээсийн мөнгө олох гэж энд тэндэхийн арга хэмжээнд дуулж, мөнгө олдог байсан аж. Гурван жилийн өмнө хуримаа хийж, хоёр хүүхэдтэй болжээ. Одоо харин тохилог орон сууцанд тав тухтай амьдарч байна. Том охинНамуунбайгаль таван настай, бага охин Энх-Уянга нь гурван настай гэнэ.

Биднийг ийн ярьж суутал Дундговь аймгаас Биеийн тамир спортын газрын дарга Ж.Гантулга эхнэрийн хамт Төрмандахынд ороод ирэв. Өглөө эртлэн Дундговь аймгаас гарч давхиад хотод ирж байгаа нь энэ аж. Тэрбээр Э.Төрмандахтай багын найз гэнэ. Хотод орж ирэхдээ Э.Төр­мандахынд заавал ирдэг бай­на. Ж.Гантулга гэр бүлийн хамт ОХУ-ын Улаан-Үд орж Итгэлт хамбад мөргөж, Байгал далай үзэхээр ирсэн нь энэ аж. Гэхдээ Э.Төрмандах, О.Гансувд нарыг дагуулж явах гэнэ.

Дундговь аймаг хур бороо багатай байгаа гэнэ. Саяхан Дэлгэрхангай уулын тахилга болжээ. Жил бүр Дэлгэрхангай уулыг Дундговь аймгийнхан тахидаг байна. Ж.Гантулга бидэнд нэгэн түүх ярьж өглөө. Дэлгэрхангай уулын тахилга болжээ. Тэр үед Төрөө оюутан байсан гэнэ. Уулын тахилга болоод Төрөөг дуулуулсан байна. Дэлгэрхангай суманд гурван жил бороо хур ороогүй байсан аж. Тэгсэн Төрмандахыг уртын дуу дуултал бүртийх ч үүлгүй цэлмэг байсан тэнгэрийн баруун хойноос хэсэг үүл гарч ирэн Дэлгэрхангай уулын оройд нартай бороо шаагин оржээ. Нутгийнхан ч үүнийг ихэд бэлгэшээсэн байна. Мөн сургуулиа төгсөх жилээ Дэлгэрхангай уулын тахилгад оролцож мөн л дуулсан байна. Тэгсэн Төрмандахыг дуулаад эхэлтэл бороо орж байсан гэнэ. Дундговь аймгийнхан “Байгаль, дэлхий дуу сонсоод хур бороогоо хайрлаж байна” гэж ихэд билэгшээжээ. Энэ талаар Э.Төрмандах “Би өөрөө ч их гайхсан. Ерөөсөө бороо ороогүй байж байгаад лам нар номоо уншиж дуусаад яг намайг дуулахаар бороо намираад орчихсон. Хоёр удаа давтагдахаар гайхаж, “Уул хангай дууг минь сонсоод хураа хайрлаж байгаа юм байна даа” гэж бодсон. Ингэж ярихаар “Мухар сүсэгтэй юм бэ гэж хүмүүс бодох байх даа” гээд инээлээ.

Сайд асан Ж.Наран­цац­рал­тын хүү Н.Соёмбын бэлгэнд өгсөн Дэлгэрхангай уулын зургийг гэрийнхээ хоймор өлгөсөн байлаа. Бидний яриа эргээд уран бүтээл рүү оров. Анх2005 онд “Аав л нутаг хоёр” гэсэн дуу дуулж байсан гэнэ. Харин оюутан байхдаа Б.Лхаг­васүрэнгийн шүлэг Б.Маг­саржавын хөгжим “Зүүдэн бороо” дууг 200 мянган төгрө­гөөр клип хийлгэж дуулж байсан гэнэ. Мөн “Адуугаарааалдартай Дэлгэрхангай” дууг ч маш бага өртгөөр клип хийлгэж олны хүртээл болгосон байна. Тэрбээр одоо 200 гаруй дуутай гэнэ. “Би болсон болоогүй олон дуутай байснаас чанартай хэдэн дуутай байя гэж боддог юм. Гэвч танаар л дуулуулах гэсэн юм гээд л хүмүүс дууны үг бариад хүрээд ирдэг. Тэр болгоныг аваад дуулаад байж болохгүй хэцүү байдаг. Гэхдээ хүн болгонд үгүй гэж чадахгүй юм” гэв.

НАЙЗ МУГЖ Д.АРИУНБААТАР, АРСЛАН Н.БАТСУУРЬ НАРТАА “ТАВХАН САР ХИЧЭЭГЭЭД БЭЛТГЭЛ СУРГУУЛИЛТАА САЙН ХИЙ” ГЭЖ ХЭЛЖ БАЙЖЭЭ

Э.Төрмандах руу МУГЖ Г.Ариунбаатар утсаар ярьж байна. Гарын таван хуруунд багтах дотнын найзуудынх нь нэг амралтын өдрөө хэрхэн өнгөрүүлж байгааг нь лавлаж, мэнд мэдэж байна гэнэ. Тэр хоёр СУИС-ийн нэг ангийн найзууд. Байнга шахуу Г.Ариунбаатарын эмээгийнд очих гэж Баянхошууны эцэс рүү алхдаг байсан гэнэ. Замдаа дуурийн дуугаа давтаж, хоолойгоо янз бүрээр дуугаргаж сургуулилт хийж явсаар хүрдэг байжээ. Алхах дуртайдаа биш автобуснымөнгөгүй учраас ийн алхдаг байж. Мөн тэр хоёр ангийнхаа сурлага сайтай оюутнуудын тоонд зүй ёсоор ордог гэнэ. Шалгалтын дүн танил­цуулахад нэг, хоёрдугаар байрт ээлжлээд ордог. Бие биенийгээ дуулах үед нь “Тэгж дуул, тэр хэсэгт нь ингэж дуугар” гээд зөвлөгөө өгдөг. Мөн тэрбээр “Амьдралын чухал, эгзэгтэй үед бие биедээ хэлсэн үг, зөвлөгөөг хүндэтгэж дагадаг нь бидний нөхөрлөлийн үнэ цэнэ юм уу даа” гээд өөрсөддөө тохиолдсон явдлаасаа ярив.

Улсын Филармонийн дуучин, гавьяат жүжигчин Г.Ариунбаатар ОХУ-д болсон Оросын нэрт хөгжмийн зохиолч М.И.Глиникийн нэрэмжит олон улсын дуурийн дуулаачдын уралдаанд явах гэж байхад нь Төрөө “Миний найз таван сар хэнтэй ч уулзалгүй, зөвхөн дасгал сургуулилтаа хий. Тэгвэл амжилт гаргана” гэж хэлсэн гэнэ. Улмаар найз Г.Ариунбаатар таван сар найз, нөхөдтэйгээ уулзалгүй бэлтгэл хийж, уг уралдаанд түрүүлж байсан гэнэ. Мөн 1600 гаруй дуучин оролцсон ЗХУ-ын ардын жүжигчин, дэлхийн нэрт дуучин Муслим Магомаевын нэрэмжит олон улсын дуурийн дуучдын гурав­дугаар уралдаанд амжилттай оролцож, Гран-при шагналын эзэн болсон байна. Үүнээс гадна Э.Төрмандах дотнын найз Монгол Улсын арслан Н.Батсуурийг улсын наадамд түрүүлдэг жилийн цагаан сарын өмнө “Тавхан сар бүх сэтгэл зүрхээ гаргаад бэлтгэл сургуулилтаа хийчих” гэж аминчлан хэлсэн гэнэ. Тэр жилийн наадамд Н.Батсуурь ч одтой сайхан барилдаж түрүүлж байж. Наадамд түрүүлсний дараа Н.Батсуурь арслан Э.Төрмандахад “Чи үнэхээр урам зоригтой үг хэлсэн шүү. Чиний үгийг дагаад бэлтгэл сургуулилтаа сайн хийгээд түрүүлчихлээ. Чамд баярлалаа” гэж байсныг дурслаа.

“ЭНХ УЛИРАЛ” ДУУГААР АНХНЫ ХҮҮХДЭЭ НЭРЛЭСЭН САЛААНЫХАН

Залуу дуучид хуучны дууг сэргээж дуулдаг. Гэхдээ анх дуулж байсан дуучныг тэр чигээр нь хуулбарлаад дуулчихдаг. Үүнийг Э.Төрман­дах таашаадаггүй гэнэ. Энэ талаар “Залуу уран бүтээлчид Олон түмэнд ардын дуу шиг болтлоо сэтгэл зүрхэнд нь хүрчихсэн хуучны дууг анх дуулж байсан хүн шиг нь яг дуурайгаад дуулчихдаг. Ятгатай дуулсан бол ятга оруулаад, намуухан дуулсан бол яг тэр өнгөөр нь дуулдаг. Хэдийгээр хүмүүс тэрийг нь сонсдог ч гэсэн тухайн хүний өөрийн өнгө хоолой биш болоод явчихаж байгаа юм. Үүнийгээ энэ дууг шинэчилж дууллаа гээд байдаг. Өмнө нь шинэ байгаагүй юм шиг утгагүй зүйл ярьдаг. Тэр агуу дуучин Адарсүрэн, Цэрэнчимэдийг би дуурайж болохгүй. Төрмандах Төрмандахаараа л байх ёстой.Хуучны дууг өөрийнхөө хоолойн цар хүрээ, стильд оруулаад дуулах ёстой. Үүний нэг жишээ нь “Энх улирал” гэх Адарсүрэн агсны дуулсан дууг өөрийнхөө хоолойн өнгө аяст оруулж дуулсан. Мөн надад урам өгсөн дуу” гэлээ. Эндээс “Энх улирал” дууны талаарх сонирхолтой түүхийг бидэндярив. Олноо “Чоно багш” хэмээн алдаршсан зохиолч Эрхэмбаяр Э.Төрмандахад “Энх улирал”-ыг дуул гэж олон дуучинд хэллээ. Гэвч дуулахгүй юм. Чи нэг дуулаад үзээч, их сайхан дуу” гэсэн санал тавьсан гэнэ. Хэд хоног бодож байгаад дуулжээ. Олон түмэнд ч хүрсэн байна. Гэтэл энд тэнд тоглолтоор явах үед Энх-Улирал гэсэн нэртэй олон хүнтэй таарчээ. Тэгсэн Чоно багшийн багш ньДундговийн Говь-Угтаал сумын уугуул, яруу найрагч Б.Доржпалам цэрэгт байхдаа жагсаалын дарга байсан аж. Б.Доржпалам гуай цэргүүдтэйгээ их найрсаг харилцаатай, цэргийн ангидаа хам­гийн мундаг салааг төрүүлсэн нэгэн байж. Салааны цэргүүд нь ч түүнийг их хүндэлдэг. Цэргүүд нь даргынхаа дуулах дуртай “Энх улирал” дууг байнга дуулдаг байсан гэнэ. Сүүлдээ “Энх улирал” гэх дуу тэр салааны нэрийн хуудас, шүтээн болж. Цэргүүд халагдахдаа салаан даргадаа “Цэрэгт байсан сайхан үеэ бид хэзээ ч мартахгүй. Таныг мөн мартахгүй. Бид анхныхаа хүүхдүүдийг эрэгтэй, эмэгтэй аль нь ч төрсөн хамаагүй Энх-Улирал гэж нэрлэнэ” гэж хэлээд явсан байна. Ингээд уг салааны 30 цэрэг даргадаа хэлсэн амандаа хүрч анхныхаа хүүхдэд Энх-Улирал гэж нэрлэжээ. Ингэж “Энх-Улирал” дууны нэрийг нэг салааны 30 цэргийн 30 хүүхэд авсан түүхтэй гэнэ.

Э.Төрмандах “Зүүдний шувуу шиг бүсгүй”, “Аархал”, “Дүүрэнжаргалтай хорвоо” гэсэн томоохон гурван тоглолт хийсэн. Монгол орныг хэд хэдэн удаа тойрсон. Тэрбээр “Монголын 200 гаруй суманд очиж тоглолт хийсэн байна. Манайхан хотод, аймгуудад тоглолт хийгээд байдаг. Тэгсэн хэрнээ дуучид суманд очиж тоглолт хийх нь цөөн. Ашиг олоод байхгүй ч суманд амьдарч байгаа иргэдэд дуу хуур их дутагддаг. Уран бүтээлч хүн ард түмнийхээ дунд байх ёстой” гэв. Мөнсумын Соёлын төвд дуулж байхад үзэгчид хөл гишгэх зайгүй болтлоо пиг дүүрчихсэн байдаг гэнэ. Хөгжим сонсогдохгүй болтол нь үзэгчиддуулдаг байна. “Аархал” дууг гэхэд тайзны доор суусан гурав, дөрвөн настай хүүхдээс эхлээд хөгшин хүмүүс гээд бүгд дагаж дуулдаг байна. Нэг орой ч гэсэн дуртай дуучныхаа дууг хамтдаа дуулж өнгөрүүлэх нь ард түмний хувьд сэтгэлийн цэнгэл байх гэж бодож явдаг тухайгаа ч ярив.

Саяхан Булган аймгийн Хангал суманд тоглолтоо хийх болжээ. Тэгсэн сумаасаа олон хүн амтайХялгант тосгоныхон “Хангалд ямар ч ашиг олохгүй. Энд ирээд тоглолтоо хийчих” гэсэн байна. Тэгэхээр нь цөөн хүн амтай ч Хангал суманд заавал тоглолтоо хийнэ. Тэд ч бас уран бүтээлчдийг хүлээж байгаа гээд тоглолтоо хийсэн гэнэ. 300 хүн тоглолтыг нь үзсэн гэнэ. Ирэх жилдээ багтаад үлдсэн хэдэн сумаа дуусгахаар төлөвлөжээ. Сумдаар тойрч тоглолт хийхдээ сар гаруй өдөр болгон тоглолт хийгээд явдаг ч хоолой нь өвдөх, цуцах, дуугаа муу дуулах асуудал огт байдаггүй гэж дуучин маань “аархаж” байна лээ. Мөн “Хандивын тоглолт маш ихэсч байгаа. Өвчин зовлон туссан хүнд өөрийнхөө чадлаар туслачих юмсан гэсэн бодол байдаг. Гэвч үнэхээр хандивын тоглолтын мөнгө эзэндээ хүрч байгаа үгүй нь тодорхойгүй. Эмчилгээ хийлгэж байгаа нь мэдэгддэггүй” гэнэ.

ДЭЛХИЙН ДУУЧИДТАЙ ӨРСӨЛДӨХӨӨР БЭЛТГЭЛЭЭ ХИЙГЭЭД ЭХЭЛЖЭЭ

Э.Төрмандах хурдан морь уях сонирхолтой аж. Одоогоор бэлэгний зуу гаруй адуутай болоод байгаа гэсэн. Төр хүрэн, Жигүүр хээр гээд олон хурдан буян байгаа гэнэ.Өнгөрсөн жил Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын 80 жилийн ойд Жигүүр хээр соёолон нь түрүүлж, улсын баяр наадамд түрүүлсэн соёолонгийн эзэнд өгдөгАПУ компанийн Алтан түрүү цомын эзэн болжээ. Өнгөрсөн жил гэхэд Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын мянган адуутай Эрхэмбаяр гэх залуу аймаг, сумын наадам таван медаль хүртсэн хонгор азаргаа түүнд бэлэглэсэн байна. Төрмандах бэлгэнд ирсэн хонгор азаргаа Налайхын наадамд хурдлуулахад зургаад давхисан гэнэ. Мөн Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын малчин Төрмөнх зун бэлэглэсэн адуугаа намар нь машинд ачаад ирж байсан гэнэ. Зун болоод ирэхээр уран бүтээлээсээ хэсэг хөндийрч, хурдан морь уяад хөдөө зусдаг болоод байгаа аж. Өнөө жил ч гэсэн хөдөө гарахаар бэлтгэж байгаа гэнэ. Үүнээс гадна Э.Төрмандах ОХУ-аас зохион байгуулах гэж буй дэлхийн олон орны дуучин оролцох уралдаанд орохоор бэлтгэж эхлээд байгаа гэнэ. Тэрбээр ярианы төгсгөлд “Урлагийн хүн байна гэдэг уран бүтээлээр амьдарч, гэр бүлээрээ түшүүлж, олныхоо хайр хүндэтгэлээр урам авахын нэр байх. Хэдийгээр би залуу ч гэсэн үүнийг мэдэрч байгаадаа өөрийгөө хувьтайд тооцдог. Өвөө, аав хоёрын минь авьяас билэг, ээжийн минь шүншиг надад оршдог гэж дотроо бодож явдаг. Олныхоо итгэл, хүндлэлийг алдахгүй амьдрахыг хичээж явдаг даа” гэсэн юм.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Гэрэл зургийг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ нийгэм

Эцсийн хугацаа

Аливаа юмыг цагийг нь тулгаж хийдэг гэм биш зан маниас өмнө байсан юм. Эцсийн хугацааны тухай Паркинсоны хууль хүртэл байдгийг бодоход ажлааэцсийн мөчид амжуулдаг зуршил зөвхөн монголчуудад хамаарахгүй нь.

Цаг хугацаа их байлаа гээд сайн үр дүн авчирдаг юм биш. Завгүй байх тусмаа үр дүнтэй ажилладаг нь хүний үндсэн шинж гэнэ. Энэ үзэгдлийг Английн түүхч, эрдэмтэн Паркинсон нээсэн тул түүгээр нэрлэдэг юм байна. Тийм учраас ажлаа дуусгах цагаа шахуу төлөвлөх хэрэгтэй. Эцсийн хугацаа дөхөөд ирэхээр дарамт мэдэрч эхэлдэг. Тийм учраас завсрын эцсийн хугацаа тогтоох үр дүнтэй арга бий. Хэд хэдэн эцсийн хугацааг өөртөө товлох хэрэгтэй гэж И Мин Кюгийн “Хүн өөрийгөө нэг л хувь өөрчлөхөд амьдрал өөрчлөгдөнө” номонд зөвлөсөн байдаг.

Жишээлбэл, 12 цагт галт тэргэнд суух ёстой бол11,40 гэхэд галт тэрэгний буудал дээр ирсэн байх ёстой. Ингэхийн тулд гэрээсээ 10,30 гэхэд гарсан байна. Ачаагаа 10 цаг гэхэд багласан байна гэх мэтээр төлөвлөх юм. Энэ мэтээр цаг хугацаагааэцсийн мөчөөс урагшуулж тооцон завсрын хугацаа тогтоох замаар та товлосон цагтаа ажлаа давчдаж цухалдалгүйгээр дуусгаж чадна. Хүссэн үр дүндээ хүрсэн үедээ өөрийгөө шагнаж, тэгж чадаагүй бол дургүй зүйлээ хийж өөрийгөө шийтгээрэй. Зурагт үзэж амрахын оронд гэрээ цэвэрлэж ч болно шүү дээ.

Б.ЯНЖМАА

Categories
булангууд мэдээ сав-шимийн-ертөнц цаг-үе

Бөгтөр бөхөнгийн мөхөл ирсэн үү

Казахстаны тэнэгэр уудамтал нутагт соргог бөхөн үй олноороо үхэж үрэгдэн хиарч байгаа гэнэ. Өнгөрсөн тавдугаар сарын сүүлчээс эхлэн хөндий тал бүхэлдээ дэлхийд нэн ховордоод байгаа соргог бөхөнгийн сэг зэмээр дүүрчээ. Урин дулааны цагт юунаас болоод сүргээрээ үхэх болсныг дэлхийн амьтан судлаачид судалж байгаа аж. Гэвч одоогоор юунаас болж үхэж үрэгдээд байгааг тогтоож чадаагүй байна. Дэлхий дээр таван төрлийн бөхөн байснаас өдгөө хоёр төрөл болох соргог бөхөн, монгол бөхөн үлдээд байгаа. Соргог бөхөн Дундад Ази, Казахстан, Халимагийн нутагт бий. Өнгөрсөн оны тооллогоор дэлхийд 180 мянга орчим бөхөн тоологдсон байна. Казахстан улсын зүүн хойд тал нутагт 176 мянга буюуихэнх соргог бөхөн байгаа аж. Соргог бөхөн идээшилж байснаа гэнэт биеийн байдал эвгүйрхэж, чацга алдаж, амнаас нь цагаан хөөс сахарч байснаа тэрий хадаж унаад шууд үхэх болжээ. Тавдугаар сарын сүүлч бол соргог бөхөнгийн ид төллөдөг үе. Яг энэ үеэр үл мэдэгдэх халдварт өвчин гарснаас болж өнөө маргаашгүй янзага­лах дөхсөн хэрэгчин олноор үхжээ. Мөн эхээс төрсөн янзага 2-3 хоноод үхэж байгаа гэнэ. www.saiga-conservation.com сайтад гарсан албан ёсны мэдээгээр 120 гаруй мянган соргог бөхөн үрэгджээ.Энэ нь Казахстаны нийт бөхөнгийн 80 хувь нь үхсэн гэдгийг тус улсын Био­логийн төрөл зүйлийг хамгаа­лах нийгэмлэгийн тэргүүн Стефан Зүтер хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгслээр мэдэгдсэн байна. Үхсэн соргог бөхөн­гөөс авсан шинжил­гээгээр пастерюрелосис (pasteurelosis), клострида (clostridia) хэмээх хоёр төрлийн бактери илэрсэн гэнэ. Гэхдээ тус бак­тери нь амьтны хоол боловс­руулах эрхтэнд энгийн үед ч байдаг аж. Пастерюрелосис (pasteurelosis), клострида (clostridia) зэрэг бак­терийн бага зэргийн өөрчлөлтөөс соргог бөхөнгийн дархлаа сулрахад хүргэсэн байж болзошгүй. Эсвэл Казахстанд өнгөрсөн өвөл маш хүйтэн байснаа хавар чийглэг уур амьсгалтай байгаа нь амьтдын дархлаа суларч, ямар нэгэн бактерт тэсвэртэй байх чадварыг унагаснаас болж соргог бөхөн үй олноороо хорогдсон байж магадгүй хэмээн таамаглаж байна.

ӨВС ӨНДӨР УРГАСАН ЖИЛ ЦАГААН ЗЭЭР ҮЙ ОЛНООРОО ҮХДЭГ, СОРГОГ БӨХӨН Ч ГЭСЭН ТЭГСЭН БАЙЖ МАГАДГҮЙ

Энэ талаар ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн судлаач, доктор Л.Амгалан “Соргог бөхөн үй олноор үхэж үрэг­дэж байгаа гэсэн мэдээлэл ирсэн. Гэхдээ юунаас болж сүргээрээ үхэж байгаа нь одоо болтол тодорхойгүй байна. Соргог бөхөнгийн хувьд тэсвэр тэвчээр муутай амьтан гэхэд болно. Монгол бөхөнгийн хувьд гэхэд зуд тэсвэрлэх чадвар их тааруу байдаг. Ер нь бөхөн их эмзэг амьтан. Казахстанд их хүйтэн өвөл болсон гэсэн. Мөн бороо хур элбэгтэй, өвс ногооны гарц их сайн байгаа гэж байна лээ. Манай орны зүүн аймгуудад хур бороо ихтэй, өвс өндөр ургасан жил цагаан зээр үй олноороо үхэж үрэгддэг. Тэрэн шиг зүйл соргог бөхөнд тохиолд­сон байж магадгүй” гэв.

ХАЛИМАГИЙН СУДАЛГААНЫ ТӨВИЙН 86 СОРГОГ БӨХӨН ҮХЖЭЭ

Дэлхийн байгаль хамгаа­­лах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийн мэргэжилтэн Н.Мөнхнаст “Манай орны баруун хэсэгтМонгол бөхөн 13 мянган толгой байна гэх тоог гаргасан байгаа.Соргог бөхөн Дундад Ази, Казахстан, Халимагийн нутагт олноороо байдаг. Казахстанд хамгийн олон соргог бөхөн байдаг. Харамсалтай нь Казахс­танд соргог бөхөн маш олноороо үхэж үрэгдэж байгаа гэх мэдээллээс өөр нарийн мэдээлэл бидэнд алга байна. Манай оронд соргог бөхөн 1960 оноос хойш нэг ч харагдахаа больж, устаж үгүй болчихсон. www.saiga-conservation.com сайтад тавигдсан мэдээлэлтэй сууж байна” гэлээ. ОХУ-ын Халимагийн Зэрлэг амьтан судлалын төв соргог бөхөн хамгаалал, судалгаагаараа олон улсад ихээхэн нэр хүндтэй гэнэ. Сүүлийн жилүү­дэд тус судлалын төвийн эрдэмтэн судлаач нар соргог бөхөнг нарийвчлан судалж, үржүүлэн тэжээдэг байна. Гэтэл Халимагийн Зэрлэг амьтан судлалын төвийнсоргог бөхөн дунд халдварт өвчин гарч олноороо үхжээ. Одоогийн байдлаар 90 соргог бөхөн байснаас дөрөв нь амьд үлджээ.Нэг эр хэржин, гурван хэрэгчин амьд үлдсэн юм байна. Харин бөхөн ямар өвчнөөр өвчилж хорогдсон нь тодорхойгүй байгаа ажээ.

МОНГОЛ БӨХӨН ХАЧИГ ГУУРАНД БАРИГДАЖ, ЭРГҮҮТЭЖ ҮХДЭГ АМЬТАН

Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын иргэн Н.Буянбаттай холбогдож монгол бөхөн ямар төрлийн өвчнөөр үхэж үрэгддэг талаар асууж тодрууллаа. Тэрбээр сүүлийн арав гаруй жилийн турш Зэрлэг амьтан хамгаалах нийгэмлэг, Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийнхөнтэй хамт Монгол бөхөн судалгааны ажилд явсан нэгэн юм. “Монгол бөхөнгийн хувьд ямар нэгэн халдварт өвчин тусч үхээд байдаггүй амьтан. Харин зуд болохоор үхдэг, хачиг, гуурандаа баригдаад үхсэн тохиолдол гардаг. Мөн бог мал эргүүтэх өвчин тусдаг шиг бөхөн ч гэсэн эргүүтчихдэг. Манай нутгийн настай хүмүүс соргог бөхөн байсан талаар ярьдаг юм. Монгол бөхөнгөөс илүү том биетэй, нарийн тоос татуулаад хөндий талаар давхи­даг байсан гэж хуучилдаг юм. Казахс­тан, Халимагт соргог бөхөн олноор үхсэн гэдгийг сонссон. Уг нь Шарга, Хүйсийн говиор авчрах юм бол нутагшиж, идээших амьтан гэж манай судлаач нар ярьдаг юм” гэлээ. Устаж үгүй болох дээрээ тулаад байгаа бөхөн ямар онцлогтой амьтан болохыг талаар уншигч та бүхэнд хүргэе.

БӨХӨН ХҮЙТНИЙГ ТЭСВЭРЛЭЖ ЧАДДАГГҮЙ

Бөгтөр бөхөн жил бүророо нь ордог ч тэр бүрт хээлтэх нь үгүй. Соргог бөхөн, ер нь монгол бөхөн ч тэр үржил муутай амьтан. Бөхөнгийн эмийг ихэвчлэн шарагчин гэдэг ч зарим ном, тэмдэглэлд хэрэгчин гэсэн нь таардаг. Эрийг ооно, хэржин хэмээнэ. Шаргачин ховор тохиолдолд ихэрлэж, эс бөгөөс нэг янзага төрүүлнэ. Турь муутай энэ амьтны хувьд төл цөөтэй байх нь дээр ч, жил ирэх тусам тоо толгой нь цөөрч байгаа бодгалийн хувьд олуулаа байх нь хэрэгтэй. Ихэнх амьтан зун, намар, хаврын урин дулаан цагт үржилд ордог байхад хүйтэнд тэсвэргүй хөөрхий бөхөн дүн өвлөөр буюу арваннэг, арванхоёрдугаар сард ороогоо тайлна. Хээлтэй үлдэж чадсан шаргачин 5-6 сар үр төлөө хэвлийдээ тээгээд янзагаа төрүүлнэ. Янзага мэндлэх гэж эхийгээ тэгтэл зовоохгүй. Харин эх нь төрүүлэхээсээ илүүтэй төрсний дараахыг “бодож”, тооцоолж зовно. Нялх биетэй эх, янзага хоёрт дайсан мундахгүй. Үнэг, хярс, чононоос эхлээд махчин шувууд хүртэл янзага төрөх мөчийг бөхөнгийн ижил сүрэгтэй хамт хүлээнэ. Бөхөнгийн сүрэг бүл нэмэх гэж хүлээнэ. Бөөцгөр махчид ходоодоо баярлуулах гэж отно. Сүргээрээ манаж, эх нь нуугдаж төрөөд ч нэмэргүй алдчих тохиол байхад сүүдэр­тэйхэн газар бараадаж төрөөд эсэн мэнд торниулах нь бий. Гөрөөсний янзагыг бодвол тамир тэнхээ муутай ч дэлхийд ховордсон бүлийн тоог нэгээр нэмж байгаагаараа нэр төртэй янзага удалгүй биеэ даачихна. Хөхөлтийн ая даахгүй мөөмөө бусад сүүн тэжээлтний үр зулзага шиг тэгтэл үлгэж зовоохгүй. Эх нь ч эрхлүүлж, наалдаад байхгүй. Янзагаа бутны ард, хонхор гүдгэр газарт хэвтүүлж нуугаад бэлчээрт гарна. Гэвч зарим янзага ээжийнхээ үгэнд орж дуулгавартай хэвтэхгүй, дагаж дэнчигнэх нь бий. Ийм тохиолдолд ээж нь хэвтүүлэх гэж хэд хэд оролдсоны эцэст орхиод зугтаачихдаг. Янзага мэдээж ээжийнхээ араас хэд харайх боловч удалгүй ээжээсээ хоцорно. Тэгээд хоцорсноо мэдэхээрээ нугдай­тал хэвтчихнэ. Дагаж гүйсэн янзагаа эх нь алсханаас хараад зогсоно. Өөрийг нь явсан гэж бодоод хэвтээд өгөхөөр нь тайвширч, идээшилнэ. Үрээсээ зугтан байж ирсэн хэрнээ идэж шалихгүй. Тэр хэрээрээ байгаль, дэлхийд ч хор хөнөөлгүй. Таана, хөмүүлхэн зулгааж харагдана. Тэгсэн хэрнээ 80-90 төрлийн ургамлыг сорчлоод идчихдэг гэж байгаа. Тэр нь үлдэж хоцорсон янзаганд нь юугаар ч орлуулахгүй шим, тэжээл болно. Нам гүмхэн, тайван гэгч нь идээшилж зогссон бөхөнгийн сүрэг дундаас аль нэг нь юу болов гэмээр давхиад явчихвал гайхах хэрэггүй. Бургасны мөчир шиг турь муутай хөлтэйгээ мэдэхгүй хурд мэдэн хатирах нь тэдний зан. Зан гэхээсээ илүү тэд маш үргэмтгий, сонор. Бусдаасаа түрүүлж ямар нэг дуу чимээ сонссон нь тэр. Хатирч өгнө. Оононууд нь түрүүнд нь л харагдана. Туурайтны багийн амьтан гэсэн шиг таваргаж гарна. Бүр цагт 80-90 километр хурдтай давхидаг ч гэдэг. Гөрөөсийг бодвол царай муутай, бөгтөр ч хөлний шандсаараа бол дутаад байхааргүй. Ганц нэгээ­рээ үргэж цахилсан бөхөнг өмнө нь харж байгаагүй хүн нарийн тоос яваад байна гэж гайхаж харахаар.

Аюул занал үнэхээр тулаагүй л бол янзагаа орхисон шаргачин тэгтлээ зугтахгүй. Хэсэг дав­хиад эргэнэ. Амьсгаа дарангаа орчноо ажна. Аюул үгүй бол буцаад шогшчихно. Хэн нэг нь сүргээсээ үлдэхийг сүрэг андахгүй. Учиргүй зугтаж, үргэж давхиж байсан амьтад эргээд нам жим болно. Янзагаадаа эргэсэн шаргачингаа бараадацгаана. Хань болж байгаа нь тэр. Ахиад ямар нэг чимээ гарвал бултаараа буцаад үргэчихнэ. Ахиад л оононууд нь түрүүчид нь л үзэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, шарагчингууддаа аюулгүй зам зааж байгаа нь тэр. Гэхдээ бас аюулаас өөрийгөө аврах гэж байгаа нь энэ. Судлаачдын тэмдэглснээр сүрэгт эмээсээ эрэгчин нь олон байдаг нь үүнтэй ч холбоотой байж мэднэ. Урин дулаан цаг бөхөнгийн хувьд аюул ихтэй ч амьдрахад таатай, амар амгалан өдөр хоногууд. Хүйтний улирал бол тэдний ихэнхийг ертөнцөөс авч одох хяслант сар, өдрүүд. Юуны тулд хахир хүйтэн хэчнээн өвлийг шазуур зуун эдүгээг хүрснийг нь хэн ч мэдэхгүй. Ингэж хэлсний учир нь хөхтөн амьтад дундаас гарал үүслээрээ хамгийн балар эртнийхэд тооцогддог энэ амьтны тоо толгой өвлийн улиралд эрс цөөрдөг байна. Учир нь бөхөнгийн шилбэ шандастай ч гэлээ хүйтэнд тэсвэргүй. 35 хэмээс дээш хүйтрээд ирвэл бургасны мөчир шиг шилбэнийх нь чөмөг нь тас хөлдчихдөг бай­на. Хөдөлж чадахгүй бөөций­төл бөмбөгнөж зогссоор босоогоороо хөлддөг гэнэ лээ. Ихэвчлэн нас биед хүрсэн нь амь мэнд үлдэж, тэдний биеийн илч, нөмрийг бараадсан залуу ооно, шараг­чин онд орно. Өвөл өвлөөс үлдсэн бөхөнгүүд бие биесээ бараадаж сүрэглэнэ. Ийм маягаар дэлхийд хоёрхон зүйл үлдсэний нэг нь 13 мянга орчим монгол бөхөн юм. Уг нь манай улсад соргог, монгол гээд хоёр төрлийн бөхөн хоёулаа байсан. Алтайн нурууны араар Шаргын говь, Үүдийн говь, Чандманийн хүрэн талаар байсан. Гэвч 1960 он гэхэд соргог бөхөн Монголд ор мөргүй утсаж үгүй болсон байдаг. 1930 онд Соргог бөхөн агнахыг хориглосон тогтоол гаргаж байсан ч бүгд үхэж үрэгдсэн гэдэг. Соргог бөхөн урт эвэр, том биетэйгээрээ монгол бөхөнгөөс ялгаатай. 2001 оны зуднаар монгол бөхөн үй олноороо үхэж 700 орчим болтлоо тоо толгой нь буурч байсан. Харин сүүлийн жилүү­дэд өсч үржин 13 мянгад хүрээд байгаа. Гэхдээ “Энэ бол Монгол Улс бөхөнтэй гэж хэлэх тоо биш. Нэг өвөл бүгдээрээ “яваад өгчихөж” болох эрсдэлтэй, маш эмзэг амьтан. Хамгаалалт, үржилд нь тодорхой хэмжээгээр анхаарч байгаа ч байгалийн гамшиг, үзэгдлийг бид яаж ч чадахгүй” хэмээн судлаачид нь дурджээ. Мөн соргог бөхөнгийн эрлэг номун хаан нь хууль бус анчид. Хэдэн жилийн өмнө Казахстан, Халимагийн соргог бөхөнг хууль ангийн эд эрхтний наймаачид зөвхөн эврийг нь авахаар үй олноор нь хядаж байсан. Бүр 50 мянга болтлоо тоо толгой нь буурч байжээ. Түүний эвэр БНХАУ-д маш ховор эмийн түүхий эд болж, өндөр үнэд хүрдэг гэсэн. Хүн төрөлхтний нүдийг баясгаж, байгаль дэлхийн тэнцвэрийг хадгалахын тулд, өөрсөдтэй нь адил царай муутай ч өчүүхэн жаахан янзагаа төрүүлж, эсэн мэнд өсгөхийн төлөө тэвчээр заан өнөөдрийг хүртэл амьдарч буй соргог бөхөнд аюул тулгараад байна. Хэрэв дэлхийн байгаль хам­гаалах байгууллагууд ямар нэгэн арга хэмжээ авахгүй бол соргог бөхөн устаж үгүй болох аюул ойрхон байгаа юм.

Тэмдэглэсэн Э.ХҮРЭЛБААТАР

Categories
булангууд мэдээ цаг-үе эрэн-сурвалжлах

ХӨСҮТ-ийн эмч нар буруу оношилсноос зургаан сартай охин амиа алдсан гэв

-УЛААН БУРХАН ӨВЧНИЙ ШИНЖТЭЙ ЭМНЭЛЭГТ ХЭВТСЭН ОХИН ӨЧИГДӨР АМИА АЛДЖЭЭ-

Халдварт өвчин судлалын үндэсний төв (ХӨСҮТ)-д эмчлүүлж байсан зургаан сартай охин өчигдөр амиа алджээ. Охины биеэр улаан тууралт гарсан учраас өнгөрсөн сарын дундуур ХӨСҮТ-д үзүүлж, эмчлүү­лэхээр хэвтсэн аж. Тус төвийн эмч нар охиныг улаан бурхны халдвар авсан гэж оношилсон байна. Эмнэлэгт хэвтсэнээс хойш охины бие улам бүр хүндэрсээр байжээ. Эмчилгээ хийж эхэлснээс хойш хэд хоногийн дараа дахин шинжилгээ авсан эмч нар “Улаан бурхан биш байсан байна. Гэхдээ өөрчлөлттэй гарсан” гэсэн талаар талийгаачийн ар гэрийнхэн ярьсан. Эмчлэгч эмч нь “Хатгаагүй. Бие нь дээрдэж байна” гэж байсан ч охины бие улам бүр муудаж, таталт өгч, цусаар хүндэрч эхэлсэн гэнэ. Ингээд Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төвөөс эмч дуудаж үзүүлэхэд “Энэ хүүхэд чинь хоёр уушгиндаа битүү хатгаатай байна” гээд ХӨСҮТ-ийн эмч нарыг загнасан талаар мэдээлэл өгсөн эх сурвалж хэлсэн. Охины бие улам бүр муудаж, цус алдаж эхлэхэд эмч нар “Ходоод нь цоорсон байж болзошгүй” гээд эрчимт эмчилгээний тасаг руу шилжүүлжээ. Тухайн үед эмчлэгч эмч нь “Өнөө шөнийг давчихвал маргааш мэс засал хийнэ” гэж охины ээжид хэлжээ. Гэвч маргааш нь “Ходоод нь цоороогүй юм шиг байна. Нарийн гэдэс нь цоорсон байж магадгүй. Дотуур цус алдаад байна” гэжээ. Энэ мэтээр оношилж чадаагүй гэж ар гэрийнхэн нь гомдолтой байгаа аж. Охиныг эрчимт эмчилгээний тасагт байхад нь “Танай охиноос муу хүүхэд ирлээ” гээд энгийн тасаг руу шилжүүлсэн гэнэ. Энгийн тасагт ирсэн оройгоо охины даралт нь унаж, бие нь муудсан учир дахиад эрчимт эмчилгээний тасагт шилжүүлжээ. Охин эрчимт эмчилгээний тасагт эмчлүүлж байхдаа амиа алдсан аж.

Хохирогчдын өгсөн мэдээллээр охин улаан бурхан өвчнийг эмчлэх тасагт байхдаа байнга шахам ханиалгаж, 38.5 хэм хүртэл халуурдаг байжээ. Тэр бүрт тайвшруулах тариа хийж унтуулдаг байсан гэнэ. “Охин минь эмнэлэгт тийм хүнд ирээгүй. Буруу оношилж, буруу эмчилж сэхээнд орсных нь дараа ХӨСҮТ-ийн эмч “Манайх бүх эмчилгээг хийсэн. Улаан бурхны халдварлах хугацаа нь ч дууссан. Тиймээс дүүргийн эмнэлэг рүү юм уу, Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн төв рүү шилжиж болно. Та нарын сонголт” гэж хэлсэн. Эрүүл саруул хүүхэд төрүүлчихээд эмч нарын буруугаас алдсандаа харамсалтай байна. Олон хүн ийм хагацал бүү үзээсэй” гэж талийгаач охины ар гэрийнхэн хэлсэн.

М.ТУНСАГ: ЗУРГААН МЯНГА ГАРУЙ ХҮНИЙ ДУНД ИЙМ ГОМДОЛ ГАРГАХ НЬ БАЙЛГҮЙ Л ЯАХАВ

Бид мэдээллийг тэнцвэртэй хүргэх үүднээс өчигдөр үдээс хойш ХӨСҮТ-д очлоо. Тус эмнэлгийн удирдлагууд салбар яамныхаа хуралд явсан учраас албан ёсоор хариулт өгөх хүн байхгүйг жижүүр нь учирлаж байв. Хэвлэл мэдээллийн албанаас өгсөн мэдээллээр энэ сарын 2-ны байдлаар улаан бурхан өвчний 12458 сэжигтэй тохиолдол бүртгэгджээ. Тодруулбал, нийслэлийн Сонгинохайрхан, Баянзүрх, Чингэлтэй, Сүхбаатар, Хан-Уул, Багануур, Налайх дүүрэг болонӨвөрхангай, Өмнөговь, Дархан-Уул, Дорноговь, Хөвсгөл, Булган, Сэлэнгэ, Баянхонгор, Завхан, Дундговь, Говь-Алтай, Баянхонгор, Хэнтий, Баян-Өлгий аймагт улаан бурхан өвчин бүртгэгджээ. Тэднээс540 хүн лабораторийн шинжилгээгээр улаан бурхан өвчин туссан нь батлагджээ. Мөн 1984 хүн тархвар судлалынхолбогдол, эмнэлзүйн шинж тэмдгээр улаан бурхнаар өвчилсөн нь тогтоогдсон байна.

Уржигдрын байдлаар ХӨСҮТ-д 549 хүн улаан бурхны хүнд, хүндэвтэр хэлбэр гэсэн оноштой эмчлэгдэж байна. Хүүхдийн баяраар төвийн хүлээн авах тасагт хоногтоо 600 гаруй хүн хандаж үйлчлүүлснээс 100 гаруй нь эмнэлэгт хэвтсэн байна. Зургаан сартайгаас таван настай хүүхдэд улаан бурхан өвчний эсрэг нэмэлт дархлаажуулалтын вакцин хийж байгаа. Дээрх насны хүүхдийн 90 орчим хувь нь вакцин хийлгэжээ. Дархлаажуулалт маргааш дуусах юм байна.

Ийм албан мэдээлэл авсны дараа ХӨСҮТ-ийн Эмчилгээ эрхэлсэн дэд захирал М.Тунсагтай утсаар холбогдож ярилцлаа.

-Танай эмнэлэгт эмчлүүлж байсан зургаан сартай охин өнөө өглөө (өчигдөр) амиа алдсан гэдэг мэдээллийн дагуу холбогдож байна.

-Зургаан сартай охин эрчимт эмчилгээний тасагт амиа алдсан нь үнэн. Бидний зүгээс боломжтой гэх бүх эмчилгээг хийж, авах ёстой арга хэмжээг авсан.

-Охин улаан бурхнаар өвдөөгүй. Хатгаатай байсан гэх юм.

-Улаан бурхан биш бол энд юу гэж байлгах вэ дээ. Харъяа эмнэлэг рүү нь шилжүүлнэ шүү дээ. Гэхдээ одоо улаан бурхнаар өвдсөн эсвэл хатгаатай байсан гэж ярих боломж алга. Задлан шинжилгээний хариу 14 хоногийн дараа гарна. Тэгэхээр бүх зүйл тодорхой болно.

-Охины бие өдөр ирэх бүр муудаж, таталт өгч, өндөр хэмтэй халуурсан талаар эх сурвалж бидэнд мэдээлэл өгсөн. Тэр бүрт тайвшруулах тариа хийгээд унтуулдаг байсан. Жижүүр эмч нь хэдэн цагаар тасгаа орхиод явчихдаг гэсэн. Үнэн үү?

-Манай эмч нар өдөр шөнөгүй маш их ачаалалтай ажиллаж байна. Улаан бурхны шинжтэй зургаан мянган хүн хүлээж авсан. Хоногт 700 гаруй хүн хүлээн авч байна. Зургаан мянга гаруй хүний дунд ийм гомдол гаргах нь байлгүй л яахав. Охины аав ээж гомдолтой байгааг сонссон. Хэрвээ гомдолтой байгаа бол манай эмнэлгийн захиргаанд бичгээр, албан ёсоор гомдол гаргах эрхтэй. Тэгж байж бид албан ёсоор хариу өгнө. Яаманд ч хандах эрх нь бий. Одоогоор надад албан ёсоор гомдол ирээгүй байна.

-Охиныг хариуцсан эмч Болормаа улаан бурхны халдварлах хугацаа дууссан. Өөр эмнэлэгт шилжиж болно гэсэн. Мөн давтан шинжилгээгээр улаан бурхнаар өвдсөн гэдэг нь нотлогдоогүй талаар ар гэрийнхэн нь мэдээлэл өгсөн. Анхнаасаа буруу оношилсон юм биш биз?

-Болормаа эмчид гомдолтой байгаа бол албан ёсоор эмнэлгийн захиргаанд хандах ёстой. Тэгж байж бид шалгана шүү дээ.

-Талийгаачийн ходоод нь цоорсон, нарийн гэдэс нь цоорсон гээд хоёр өөр онош тавьсан ч арга хэмжээ авч чадаагүй юм уу?

-Бид байж болох бүхий л арга хэмжээг авсан. Охин гэнэт цус алдсан. Аврах боломж байгаагүй. Эмч нар нойргүй хонож. Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн төвөөс ч эмч нар ирсэн. Чухам яагаад цус алдсан нь задлан шинжилгээний хариугаар тодорхой болно. Хүүхдээ алдсан хүмүүс гомдолтой байлгүй яах вэ. Гэхдээ албан ёсны дүгнэлт гарсны дараа ярих асуудал. Түүнээс өмнө дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх боломж алга гэв.

Ц.ӨРНӨХ

Б.Хүрэлцэцэг

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ нийгэм

“Өдрийн сонин” зөвхөн үнэнийг хэлдэг

Төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Д.Цоодол, МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч, сэтгүүлч Б.Цэрэнжамц, Ж.Бат­сайхан нар “Өдрийн сонин”-ыг уншиж буй нь гэрэл зурагчны дуранд ийн буужээ. Дээрх эрхмүүд “Өдрийн сонин”-ыг хэн хэн­дээ харагдахаар чөлөөтэй дэлгэжээ. Тэднийхэн хэн нь нэгийгээ эхлээд сонин уншиг гэж найр тавиагүй нь илт. Тухайн цагтаа эв найртайгаар хамтдаа сонин гарчиглаж болох хамгийн оновчтой арга нь байсан болов уу гэж бодогдов. Ингэж бодох зуур твиттерт манай сонины нэгэн уншигчийн бичсэн жиргээ санаанд буулаа. Тэрбээр ”Өнгө чадамж нь хосолж байж мисс болдог. “Өдрийн сонин”-ыг сугавчилж байж босс бол­дог. Өндрийн өндөрт гарч байж уулчин болдог. “Өдрийн сонин” дээр гарч байж улс төрч болдог” хэмээн шүлэглэсэн юм.

Дэлхийн өнцөг булан бүрт сурч, амьдарч, ажиллаж байгаа монголчуудад “Өдрийн сонин” цахим хэлбэрээр хүрч, Монголын болон дэлхийн ха­луун цэгээс редакцийн томилолтоор очиж хийсэн нийтлэл, сур­­валж­лагыг шуурхай боди­той­гоор хүргэдгээрээ бусад өдөр тутмын хэвлэлүү­дээс ялгардаг. Үнэн худал нь ялгагдахаа байсан мэдээл­лийн эрин зуунд “Өдрийн сонин” зөвхөн үнэнийг хэл­дэг гэсэн брэнд үгтэй. Тийм ч учраас монголчуудын эргэлзэл­гүй­гээр итгэн уншдаг сонин нь “Өдрийн сонин” юм. Өглөө бүхний ургах нар­наар таны гарт очдог, Монголын өдөр тутмын төв хэвлэл “Өдрийн сонин” хүний эрхийг хөхиүлэн дэмждэг, ямагт эрх нь зөрчигдсөн, хохирсон иргэдийгээ өмөөрч бичдэг учраас бусад өдөр тутмын хэвлэлүүдийн ман­­лай­лагч нь байсаар ирсэн. Үүний нэг нотолгоо нь “Монголын Хэвлэлийн хүрээлэн”-гээс улирал, жил бүр гарга­даг судалгаа юм. Энэ судалгаагаар “Өдрийн сонин” бусдыгаа ямагт хошуучилж, уншигч захиалагчийн тоогоо­роо тэргүүлсээр байгаа билээ.

Г.ДЭЛГЭРЦЭЦЭГ

Categories
булангууд мэдээ цаг-үе эрэн-сурвалжлах

Монголын хил гаалийнхан хоёр хөл нь гозойж, ил гарчихсан цогцос харалгүй гаргачихжээ

-ХЯТАДЫН ХИЛЭЭР ЦОГЦОСТОЙ ВАГОН ДӨНГӨЖ НЭВТРЭХЭД

ХИЛ ГААЛИЙНХАН НЬ МЭДСЭН БАЙНА-

Дорноговь аймгийн Замын-Үүдийн хилийн боомтоор нэвтэрсэн зэсийн баяжмал ачсан вагонд БНХАУ-ын Эрээн хотын хилийн албаныхан хяналт шалгалт хийж, хүний цогцос байсныг илрүүлсэн билээ. Урд хөршийн хилийн боомтынхон манай улсын хилийн албаныханд хилээр цогцос орж ирсэн талаар шуурхай мэдээлэл өгч, хоёр улсын хамтарсан ажлын хэсэг гарч,цогцсыг аль улсын иргэн болохыг тогтоох ажлыг хамтарч хийсэн байна. Хамтарсан ажлын хэсгийнхэн оролцсон шинжээчдийн баг цогцсыг Монгол Улсын иргэн болохыг тогтоожээ.

БНХАУ-ын Эрээн хотын боомтын зөвлөл талийгаа­чийн цогцсыг манай улсын хил гаалийнханд хүлээлгэж өгсөнбайна. Мөн Цагдаагийн ерөнхий газрын даргын тушаалаар хилээр цогцос нэвтэрсэн хэрэгт Мөрдөн байцаах газрын дэд дарга, цагдаагийн хурандаа Э.Идэрцогоор ахлуулсан ажлын хэсэг ажиллаж байгаа аж. Энэ талаар албаны эх сурвалжаас авсан мэдээллээр цагдаагийн байгууллага цогцсыг хэн болохыг олж тогтоосон. Талийгаач Дархан-Уул аймгийн харьяат Орхон аймагт буюу Эрдэнэт хотод оршин суудаг, эрхэлсэн тодорхой ажилгүй 54 настай Б.Хүрэлбаатар байсан аж. Өнгөрсөн тавдугаар сарын 20-ны өдөр Эрдэнэтээс БНХАУ-ын Эрээн хот орох зэсийн баяжмал ачсан вагон хөдөлсөн гэнэ. Ачааны вагон замдаа дөрвөн удаа түр зогсолт хийжээ. Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараагийн зангилаа, суудлын вагон зөрүүлэх үүднээс Түнхэл тосгон, Улаанбаатар хот, Замын-Үүдийн хил дээрзогсоод улсын хилээр урд хөрш рүү нэвтэрсэн байжээ. Учир битүүлгээр амь насаа алдсан Б.Хүрэлбаатар ачааны вагонд зэсийн баяжмалд толгой нь далд ортол зоогдсон,хоёр хөл нь гозойжил харагдсан байдалтайгаар амь насаа алдсан байсан гэнэ. Мөн халуун наранд цогцос муудаж өмхийрсөн байсан гэдгийг ч эх сурвалж онцолж байлаа. Юуны учир гарсан зэсийн баяжмал ачсан вагоноос Б.Хүрэлбаатар гэх иргэний цогцос олдох болов, гадны нөлөөтэй амь насаа алдсан байж магадгүй гэсэн таамаглалыг хэргийг мөрдөж байгаа цагдаа нар дэвшүүлэн ажилласан байна. Ингээд шалгалтаар талийгаач Б.Хүрэлбаатар тавдугаар сарын 18-нд Сэлэнгэ аймгийн Түнхэл тосгонд олон малтай айлд очиж мал хариулахаар гэрээсээ гарсан байна.Очсон айлдаа хоёр хоноод “Гэр лүүгээ буцлаа. Бие өвдөөд байна. Малыг чинь хариулж чадахгүй нь” гэх утга бүхий зүйл хэлээд Түнхэл тосгон руу хүргүүлжээ. Үүнээс хойш ор сураггүй алга болсон байна. Цогцост үзлэг хийсэн шинжээчдийн урьдчилсан дүгнэлтээр “Талийгаач гадны ямар нэгэн нөлөөгүй амь насаа алдсан. Нас барах шалтгаан нь амьсгалын дутагдлаас болжээ” гэж гаргажээ. Хэргийг шалгаж байгаа цагдаа нар талийгаач Түнхэл тосгонд очоод согтууруулах ундааны зүйл хэрэглээд өөрийгөө удирдах чадваргүй болсон үедээ зэсийн баяжмал ачсан вагон руу шатаар авирч гарсан байж болзошгүй. Вагон дээр гарахдаа хөл алдаж зэсийн баяжмал руу толгойгоороо унаад амь насаа алдсан байж магадгүй хэмээн үзэж байгаа гэнэ. Дээрх хэрэгтэй холбогдуулан БНХАУ-ын Эрээн хот дахь хилийн боомтын зөвлөл манай улсын хил гаалийнханд нэгэн зөвлөмж хүргүүлсэн гэнэ. Уг зөвлөмжид “Сүүлийн үед Монгол Улсаас манай улс руу нэвтэрч байгаа вагон, авто машин зэргээс хууль зөрчсөн эд зүйлс ихээр орж ирж байгааг анхаарч ажиллана уу” гэх утга бүхий зөвлөмж хүргүүлсэн аж.

“Монголын тал хууль бус зүйлийг илрүүлж чадахгүй хилээргаргаад харинХятадууд түүнийг ньилрүүлдэг болчихсон”

Энэ талаар Замын-Үүдийн нэгэн албан хаагчтай холбогдож цөөн асуултад хариулт авсан юм.

-Сүүлийн үед манай улсын хилээр урд хөрш рүүэд зүйлс хууль бусаар гаргах нь ихэссэн гэж сонслоо. Мөн урд хөршийнхөн манай хил гаалийн албаныхныг хяналт, шалгалтаа сайжруул гэсэн зөвлөмж өгсөн гэсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Тийм зөвлөмж манай улсын хил гаалийнханд ирсэн гэсэн. Гэхдээ үүнийгээ дээш нь мэдэгдэхгүй гээд нууцалж байгаа юм билээ. Хятадын талаас манай хил гаалийнхныг маш зөв шүүмжилсэн асуудал гэж хүлээж авах хүмүүс ч байна. Ажлаа хийж чадахгүй байж эд нар юу юм гэсэн бодолтой нь ч байгаа бололтой. Өнгөрсөнхоёрдугаар сарын дундуур Замын-Үүдийн хогийн цэг дээрээс 40 настай хүний цогцос олдсон. Талийгаач хэрэгт холбогдоод байхдаа Хятад руу гарч, Эрээнд амьдарч байгаад эргэж орж ирэхдээ хөргөгчний цаасан хайрцагт нуугдаж хилээр нэвтрэх гэж байгаад бүтэж амь насаа алдсан. Тэр машиныг эхлээд Иргэний харьяалал, шилжилт хөдөлгөөний ерөнхий газар дараа нь Хилийн мэргэжлийн хяналтынхан шалгасан байдаг. Тэгээд гаалийн байцаагч шалгасан боловч нэг нь ч илрүүлж чадалгүй хилээр нэвтрүүлсэн байсан. Харин сая зэсийн баяжмалд толгойгоо дүрээд хоёр хөл нь хүний нүдэнд харагдахаар гозойчихсон цогцос Монголыг хөндлөн гулд туулаад хилээр нэвтэрч байхад нэг ч хяналт шалгалтын байгууллага илрүүлж чадсангүй. Дүрэм журмаараа мэргэжлийн хяналтын байцаагч шалгасан байгаа юм. Дараа нь гаалийн гурван ч байцаагч шалгасан. Мөн Иргэний харьяалал, шилжилт хөдөлгөөний ерөнхий газар хамгийн сүүлд хяналт шалгалт хийгээд улсын хилээр ямар ч асуудалгүй, бүрдүүлсэн бичиг баримт нь бүрэн байна, ачаа тээшинд ямар нэгэн хууль бусаар хил нэвтрүүлэх гэсэн эд зүйлс байхгүй гээд гарын үсэг зураад явуулчихсан байгаа юм. Тэгсэн Хятадын хилээр вагондөнгөж нэвтрэхэд хил гаалийнхан нь хүний хоёр хөл гозойж явааг харчихсан байсан. Тэгээд вагоныг шалгаад хүний цогцос байгааг мэдээд манай хилийн албаныханд мэдэгдсэн байсан. Энэ нь вагонд хяналт шалгалт хийлгүй хил нэвтрэх зөвшөөрөл шууд өгсөн нь ойлгомжтой байгаа биз дээ.

-Манайхан илрүүлж чадаагүй атлаа Хятадын талаас илрүүлсэн өөр баримт бий юү?

-Мэргэжлийн хяналт, гаалийн байцаагч нар нэн ховор амьтны эд эрхтэн, үнэт чулуу,нэн ховор үзмэр, бурхан шашны эд зүйлс,үлэг гүрвэлийн яс, чулуужсан өндөг, алт, малын түүхий эд, хөлдөөсөн чоно гээд хилээр гарахгүй юм байхгүй. Улайм цайм хууль бус зүйлс хилээр ороод ирж байхад хилийн мэргэжлийн хяналт, хил гааль, Иргэний харьяалал, шилжилт хөдөлгөөний ерөнхий газрынхан юу ч хэлэлгүй, нүд нь боолттой юм шиг л өнгөрөөдөг болчихсон. Үүний цаана мэдээж авлига хээл хахууль байгаа. Харин урд хөршийнхөн хяналт шалгалтаа сайжруулаад байгаа юм. Монголын талаас мэдэлгүй хил гаргачихсан алт, хөлдөөсөн чоно гээд их олон зөрчил илрүүлсэн. Удаа дараа хууль бус зүйлийг илрүүлж байна шүү дээ. Бүр сүүлдээ хэний ч нүдэнд ил харагдахаар хүний цогцос ил байхад нь мэдэхгүй байна. Замын-Үүдийн хяналт шалгалт хийж байгаа газрууд иймэрхүү байдалтай ажиллаж байна. Уг нь Иргэний харьяалал, шилжилт хөдөлгөөний ерөнхий газрынхан хилийн цэргийнхний ажлыг авахаас өмнө маш олон зөрчил илэрдэг байсан. Бурхан тахил, алт, хуурамч карт гээд л байнга л зөрчил илэрдэг байлаа. Одоо бол хэдхэн зөрчил илэрч байна. Саяхан гэхэд ховор амьтны эд эрхтэн их хэмжээгээр хилээр гаргахаар Замын-Үүдэд ирсэн этгээдийг цагдаа нар илрүүлсэн. Гэмт хэрэгтнүүд гурван шатны хяналт шалгалтыг ногоон гэрлээр гарах тохироогоо хийчихсэн байсан гэж энэ хавиар яриа гараад байгаа. Монголын хил гаалийнхан хууль бус зүйлийг илрүүлж чадахгүй хилээр гаргаад хятадууд илрүүлдэг болчихлоо. Намайг дотор нь ажиллаж байж ийм зүйл ярилаа гэж битгий бодоорой. Монголын хил, гаалийн үнэн дүр төрх энэ. Энэ бол Монголын нэр хүнд, эд баялаг, хууль, тогтоолтой холбоотой асуудал. Үүнийг дуугүй хараад, сонсоод сууж болохгүй.

Э.Баатар