Саяхан Хятадын Урумчи хотод амьдардаг нэгэн эр гэмгүй нохойг зодсоны төлөө олон нийтээс уучлал гуйсан байна. Тодруулбал, өнгөрсөн ням гарагт Чен Жай гэх худалдагч залуу дэлгүүрийнхээ гаднаас цусандаа хутгалдан, гэмтэж бэртсэн нохойгоо олжээ. Нохойг нь Ван Жиан хэмээх 30 орчим насны эр зодсон болохыг мэдсэн байна.
Тэрээр нохойг гурван настай хүү рүү дайрсан учир зодсон хэмээн тайлбарласан ч нохойнд хазуулсан гэх ямар ч хүүхэд байгаагүйгээр барахгүй хүүхдийн уйлах чимээ сонсогдоогүй гэнэ. Энэ хэрэг гарснаас хойш хэдхэн цагийн дараа нохой зодсон эрийн гаргасан хэрцгий авирын тухай орон нутгийн хэвлэл мэдээлж, онлайнаар түүний гэрийн хаяг, утасны дугаар, и-мэйл хаяг бусад хувийн чанартай мэдээлэл цацагдсан гэнэ.
Удалгүй нохойг зодсон эрийн утсанд 2000 гаруй шүүмжилсэн мессеж, 3000 орчим дуудлага ирсэн аж. Бүр амьтан хамгаалагчдаас хүртэл сүрдүүлэг ирсэн байна. Аргагүй байдалд орсон балмад этгээд нохойг зодож, бэртээсэн дэлгүүрийн гадаа ирж олон нийтэд хандаж уучлал хүсч, буруу зүйл хийснээ хүлээн зөвшөөрсөн аж.
Гэсэн ч олон нийтийн уур бухимдал намжаагүй бөгөөд түүнийг шийтгэхийг шаардсан хүмүүс түүний машины шилийг хагалсан байна. Энэ нь нийгэмд асуудал үүсгэсэн хүнд цахим ертөнц ямар том шийтгэл хүлээлгэж болох тод жишээ болжээ.
Монголын харшил судлалын нийгэмлэгээс ийм нэгэн зөвлөгөө хүргэж байсныг хуваалцъя. Хэрвээ харшилтай эсэхээ сайн мэдэхгүй байгаа тохиолдолд сорил тавиулах хэрэгтэй аж. Сорилыг харшил өвчин байж болох нүд, хамар, хоолой загатнах, хамар битүүрэх, нус гоожих, найтаах, нулимс гарах, ханиалгах, цээж бачуурах, хэржигнэх, шуугиантай амьсгалах зэрэг амьсгалын замын зовиур илэрвэл, биеийн аль нэг хэсэг газарт загатнах, арьс улайж туурах, бүх бие загатнах, бэлцрүүт тууралт гарах зэрэг арьсанд шинж тэмдэг илэрвэл сорил тавиулах хэрэгтэй гэнэ. Мөн ямар нэгэн хоол идсэний дараа гэдэс гэнэт хүчтэй өвдөх, гүйлгэх, шавьжинд хатгуулснаас том хэмжээний хавдар үүсэх зэрэг шинж тэмдэг илэрвэл сорил тавиулахыг тус нийгэмлэгээс зөвлөсөн юм. Мэдээж харшлыг эмчлэхийн тулд эхлээд шалтгааныг нь тогтоох шаардлагатай тул чухамдаа сорил тавиулж байж уг шалтгааныг тогтоодог байна. Харин сорилыг хэд хэдэн аргаар хийдэг гэнэ.
Нүднээс далд юу ч үгүй, нууцлах ч боломжгүйг 70 сая төгрөгийн өртөгтэй усан хөшиг харуулчихлаа. Сүр дуулиантайгаар нээсэн усан хөшиг 70 саяын үнэтэйг Шилэн данс харуулчихав. Хийсэн ажлынх нь нүүр царай, татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс зориулсан дүнг нь хүмүүс хараад л “шүүчихлээ”.
Их хотын стресс дарамтаас залхсан залуус хөдөөгийн эгэл даруухан амьдралын хэв маягийг илүүд үзэх болсон гэнэ. Үүнийг дагаад хувцасны хэв маяг хүртэл энгийн, спорт хэв загвартай болж байгаа гэж солонгос мэргэжилтэн ярьж байсан. Хүн төрөлхтөн нэгэн үе байгалийг эрхшээлдээ оруулах том санаа агуулж байсан бол өдгөө байгальтайгаа зохицож амьдардаг нүүдэлчдийн амьдралын хэв маягийг судалж эхэлжээ. “Язгуур шүтлэг ба байгаль соёлын экологийн асуудал” олон улсын хурал дээр саяхан энэ санаа их яригдсан. Байгальтайгаа зохицож амьдрахгүй бол хүн төрөлхтний өсөлт, хэт хэрэглээ цэнхэр гаригт маань аюул учруулах болсон. Тийм учраас хүн байгаль эн тэнцүү орших учиртай гэсэн үзэл санаа бий болоход хүрчээ. “Уул усны үр сад” гэдэг шиг өөрсдийгөө байгаль эхийн хүүхдүүд гэх мэтээр байгаль, уул, ус, амьтныг хүншүүлж, сүнсжүүлж хүнтэй адилтган үзэх нь мухар сүсэг бус ахуйгаас урган гарчээ. Монголчуудын уламжлалт ухаан нь байгальд хайр найргүй хандахгүй байхыг, байгалийг хохироохгүй байхыг сургадаг.
Монголын Үндэсний бөхийн холбооны дэд тэргүүн, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, шинжлэх ухааны доктор Д.Данзангийнд өнжихөөр Жигжидийн зусланг зорилоо. Жигжидийн автобусны эцсийн буудал дээр ирээд утсаар холбогдтол тэрээр “Эндээс охиноо унаатай нь явууллаа. Түр хүлээж байгаарай” гэв. Төд удалгүй Д.Данзан гуайн охин Д.Дэлгэрмаа ирж, биднийг авч явлаа. Нэг буудал хэртэй газар яваад, өтгөн ой мод бүхий уулын өвөр дэх, зуслан дээр нь ирлээ. Амралтын өдөр байсан учраас хүүхдүүд нь гэр бүлээрээ ирсэн харагдав. Зээ нар нь бага сургууль, цэцэрлэгийн ахлах бүлэгт сурдаг болов уу гэмээр балчир хэдий ч ширээний теннисээр тун чиг гарамгай тоглоно. Бага охин Д.Гэрэлмаа байшингийнхаа хажуухан дахь гүний худгаас хувингаар ус хутгаж, хашааны гадаа байгаа машинаа нөхөртэйгөө угааж байв.
Биднийг гэрт нь орох үед Д.Данзан гуай “Амралтын энэ өдрүүдэд миний бие Халхын анхдугаар Богд Өндөр гэгээнийхээ ойг үзээд тун чиг сэтгэл хангалуун байна даа. Өндөр гэгээн Занабазарыг Монголын түүхэнд тодорсон дөрвөн аугаа их хүний нэг гэдэг. Үндсэндээ Чингис хаан, Хубилай хаан, Богд Зонхов, Өндөр гэгээн энэ дөрвийг дэлхийн нэртэй эрдэмтэд нэрлэсэн байдаг. Өмнө нь Өндөр гэгээний ойг ингэж ёс төртэй, гол нь Өндөр гэгээн Занабазар хэн бэ гэдгийг олон түмэнд тодотгож өгөх талаар багагүй учир дутагдалтай байсан санагдана. Энэ удаа Монголын төр нь ч, Шинжлэх ухааны академи нь ч Өндөр гэгээнээ байранд нь тавьж өглөө” гэв. Гэрийн эзэн “Зочдодоо цай аягалж өг” гэснээ “Өө нээрээ, саяхан хөдөөнөөс айраг ирсэн шүү дээ. Тэрнээсээ аягалж өг” гэв. Ийнхүү биднийг эхнэрийнх нь төрсөн нутаг болох Архангайн Хотонт сумаас ирсэн чимчгэнэсэн сайхан айргаар дайлав. Азарганууд барианд орох үеэр ханын цаг руугаа байн байн харж “Энэ уралдаан 22 км-ийн зайнд болсон. Энэ зайг монгол хурдан хүлгүүд хэр хугацаанд туулж байгааг мэдэх гэсэн юм. Түрүү морь энэ зайг 35 минутанд тууллаа. Энэ мэтчилэн хурдан морьдыг барианд ороход нь уралдааны замаа хэдэн минут секундэд туулсан гэдгийг давхар зарлавал зүйтэй санагддаг. Ингэснээр хурдан морины амжилт үнэмлэхүй баталгаажиж байгаа хэрэг. Бидэнд тэр нь чухал биш юм аа гэхэд жуулчдад энэ төрлийн мэдээлэл нэн хэрэгтэй. Уяачид ч өөрсдийн амжилтаа ахиулахын тулд хичээнэ. Ер нь дан ганц хурдан морины уралдаан гэлтгүй эрийн гурван наадам бол жуулчдыг татах гол арга хэмжээ болсоор удаж байна. Зарим хүмүүс эрийн гурван наадмыг тэр дундаа үндэсний бөхийг олон улсын чанартай болгож, хөгжүүлэхийг санал болгодог. Би үүний эсрэг байр суурьтай байдаг. Яагаад гэвэл үндэсний спорт бол үндэснийх л байх ёстой. Өөрийн гэсэн зүйлсээ гоочлоод, бүдүүлэг хоцрогдмол гээд бусдыг дуурайгаад байвал нэг л мэдэхэд өөрийн гэсэн зүйлгүй болчихдог. Олон улсын тэмцээн болгож, шаардлагад нийцүүлэхийн тулд үндэсний өв соёл нь хаягддаг жамтай. Наад зах нь япончууд жүдо бөхөө дэлхий нийтийнх болгохын тулд асар их хөрөнгө гаргаж 200 гаруй оронд хувцас хэрэглэл, татами буюу дэвжээгээ байгуулахын сацуу сурах бичиг, мэргэжилтэн багшаар хангаж ажилласан. Ингэж дэлхийд зургадугаарт ордог бөхийн спорт болж хөгжих явцдаа эсрэг дэвжээний бөх нь цэнхэр өмсгөлтэй барилддаг болчихсон. Уламжлал ёсоор бол өрсөлдөгч бөхчүүд хоёул цагаан өмсгөлтэй байх ёстой. Үүнд япончууд хичнээн дургүй байсан ч олон улсынх болгохын тулд арга буюу зөвшөөрсөн. Эртнээс жүдогийн тамирчид хоёул цагаан өмсгөлтэй байсаар ирсэн нь энгийн мэт боловч нарийндаа бол Японы соёл, өв уламжлалтай нягт холбоотой гэдэг нь ойлгомжтой” гэв. Мөн тэрээр “Дэлхийн бусад бөхийн спортын төрлөөс өмсгөл зүүсгэл, ёс заншил, барилдааны тэсвэр тэвчээр зэргээр үндэсний бөх манлай, төгөлдөр нь” хэмээн давтан хэлсэн юм. 
Данзан доктор усан луу жил буюу 1952 онд Засагт хан аймгийн Сүрэн гүний хошуу буюу одоогийн Ховд аймгийн Дарви суманд, хоньчин Довдонгийн ууган хүүхэд болон мэндэлжээ. 1966 онд буюу түүнийг 14 настай байхад ээж нь отгон дүүг нь төрүүлээд бурхан болсны дараахан сумын төвөө барааджээ. “Ээж минь 32 настайдаа отгон дүүг минь төрүүлээд, өвчний улмаас нас барчихсан. Ингээд л аавыгаа дагаад, зургаан дүүтэйгээ сумын төв орсон. Хамгийн бага нь дөнгөж төрсөн өлгийтэй нярай байсан гэсэн үг шүү дээ. Сумын төвийн хүүхдүүдийн нэгэн адилаар усаа зөөнө, түлээгээ бэлтгэнэ. Том нь учраас дүү нараа харж, хандана. Ингээд л 1972 онд аравдугаар ангиа төгсөөд Монгол Улсын их сургуулийн физикийн ангийн оюутан болох үед бид гэр бүлээрээ нүүж ирсэн. Сургуулиа 1977 онд төгсөнгүүтээ төрөлх сургуульдаа үргэлжлүүлэн багшлах болсон. Тухайн жил Монгол Улсын их сургуулийн захиргаа төгсөгч нараасаа сурлага сайтай 20-иод залуусыг багшаар авч үлдсэн юм. Тэдэн дотор надаас гадна Үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн Р.Нямдорж багтсан. Ингээд 1993 он хүртэл бид хоёр их сургуульдаа багшилж байгаад үндэсний бөхийн холбоог байгуулж, тэргүүн, дэд тэргүүнээр нь ажиллах болсон” хэмээн өгүүлэв. Дарви суманд хэзээнээс Олхонууд овгийнхон амьдарч ирсэн бөгөөд тус нутаг усанд төрсөндөө бахархдаг талаараа бидэнд хуучлав. “Мэргэдийн Чилэдү баатар Олхонууд овгоос Өүлэн хатныг аваад явж байхад нь Есүхэй баатар булаагаад авчихсан гэдгийг хүн бүхэн мэдэж байгаа. Тэгэхээр Олхонууд овгийнхон бол Өүлэн хатны хойч үр сад гэдэг нь ойлгомжтой. Манай суманд Монгол Улсын хэмжээний эрдэмтэн, улсын аварга малчин, гавьяатууд, баатрууд, ардын хувьсгалын партизан, улсын цолтой бөх, уяач зэрэг алдар цолтой 200 гаруй хүмүүс бий. Алдарт хоньчин баатар С.Цогтгэрэл, “Жалам хар”-ыг бичсэн хөгжмийн зохиолч Э.Чойдог, малын үүлдэр угсааг сайжруулах тал дээр дорвитой ажил хийсэн мал зүйч Ч.Дамдиндорж зэрэг гурван ч төрийн шагналтантай. Олимпийн анхны медальт, самбо бөхийн дэлхийн аварга Н.Бүрэнзэвсэг тэргүүтэй таван ч улсын цолтой бөхтэй. Дээрээс нь гурван академич, 20 гаруй шинжлэх ухааны доктор, 80 гаруй боловсролын доктортой. Ийм олон алдартнуудтай сум Дарвиас өөр байхгүй. Тэр ч утгаараа зарим хүмүүс манай сумынхныг “Монголын еврейчүүд” ч гэх нь бий” хэмээн сэтгэл хангалуун өгүүллээ. 
Биднийг ийн хууч хөөрөх зуур зээ нар нь хэд хэдэн удаа түүний өвөр рүү мацан гарч, үнсүүлчихээд өрөө рүүгээ гүйчихнэ. Тэгснээ зээ хүү нь өөрийн тоглоомыг барьж ирээд, “Өвөө тоглоё л доо” гэвэл зээ охин нь “Хоёулаа гадаа тоглоё” гээд гарнаас нь гулдарна. Д.Данзан огтхон ч төвөгшөөсөн янзгүй “Тэгнэ ээ. Өвөө нь удахгүй завтай болчихоороо тоглоно оо. Харин миний хүүхдүүд гараад тоглож бай” гэвэл тэд уриалгахнаар “За” гэчихээд гараад өгөв. Хашаан дотроо тоглох зээ нараа цонхоороо хэсэг харж зогссоноо “Өөрснөө зусланд амрахаасаа илүү эд нарыгаа цэвэр агаарт цэцэг ногоон дээр тоглуулах гэсэн хэрэг. Бямба, ням гаригуудад эдэнтэйгээ хамт инээж хөхөрч, тоглож наадан өнгөрүүлэхэд жинхэнэ утгаараа амралт болж байгаа юм даа” хэмээв. 
Зочны өрөөний хананд Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяраас Соёлын гавьяатын цол тэмдгээ авч байх үеийнхээ зургаа өлгөжээ. Хажууханд нь гэргийтэйгээ татуулсан зургаас гадна хэд хэдэн сумын засаг ноёдын дурсгасан байгалийн үзэсгэлэнт газруудын зураг харагдав. Зочны өрөөнийхөө нэг буланд гал тогоогоо байрлуулжээ. Хотын төвийн айл шиг крант онгойлгоод л цэвэр усаа авч байгаа харагдсан, зуслангийн байрандаа боловсон жорлон хүртэл суурилуулсан байна. Байрандаа зочны өрөөнөөс гадна дахин хоёр ч том гэгчийн өрөө гаргажээ. Зуны амралтаараа зээ нар нь амарч, өөрсдөө амралтын хоёр өдрөөр ирж амьдардаг учраас эдгээр өрөөнүүдэд хувцасны шүүгээ, толь, сандал зэргээс өөр зүйлс харагдсангүй. Тэрээр эхнэртэйгээ 1977 онд гэрлэж, 40-өөд жил амьдрахдаа гурван охинтой болжээ. Харин өнөөдөр охид нь бүгд хүнтэй сууж, таван зээтэй болжээ. 
Түүнээс үндэсний бөхтэй амьдралаа холбосон талаар нь асуутал “Бөхийн амьдралыг мэдэхийн хувьд 1990 онд ардчилсан хувьсгал ялсны дараа нам дагалгүй, наймаа худалдаа хийх гэж оролдолгүй шуудхан л үндэсний бөх хэмээх өв соёлыг хөгжүүлэхийн төлөө хүчин зүтгэж эхэлсэн. Тухайн үед бөхчүүд өөрсдийн ажлаа хийж яваад наадам, цагаан сарын барилдаанд оролцдог байсан. Тэд маань ихэвчлэн хар бор ажил хийдэг байсан даа. Үндэсний бөх, жүдо, чөлөөт, самбо зэрэг бөхийн хамтарсан орон тооны бус удирдлагатай, бөхийн холбоо нэр төдий байгууллага байсан. Яагаад нэр төдий гээд байна гэхээр энэ холбоо самбо, чөлөөт, жүдо бөхийн төрлөөр тив, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцох тамирчдын бэлтгэлд голчлон анхаарахаас бус үндэсний бөхийг ойшоодоггүй байсан. Шагнал урамшуулал нь ч багаас гадна бөхчүүд бэртэж гэмтэх тохиолдол элбэг. Дархан аваргыг одонгоор ч шагнахгүй хэрнээ бөхийн бусад төрлөөр тив дэлхийн тэмцээнд амжилттай оролцсон бөхийг одон медалиар харамгүй шагнана. Үндэсний бөхийн спортоор дархан аварга үүнээс яав ч дутахгүй гавьяатай, уг нь. Дээр нь социалист нийгмийн үед үндэсний бөхийн барилдаанаас олсон орлогыг Спортын төв ордон хураан авч, багахан хэсгийг түрүү үзүүр бөхөд өгчихөөд өөрийн санхүүжилтдээ зарцуулдаг байсан. Зүй нь бол үндэсний бөхөөр олсон учраас энэ спортыг хөгжүүлэхийн төлөө зарцуулах ёстойсон. Энэ бүхнийг би дэндүү ойроос харж, мэдэрч байсан хүний хувьд “Спортын мэдээ” сонинд долоо найман ч нийтлэл бичсэн. Үндэсний бөхийн спортыг шинэчлэх өөрийн санал санаачилгыг хэрэгжүүлж, ажил хэрэг болгох үүднээс өөрийн бичсэн “Бөхийн хөдөлмөр” хэмээх нийтлэлээ бариад Ардын их хурлын нарийн бичгийн дарга Ц.Готовтой уулзсан юм. Ингэж 1989 онд анхлан бөхийн асуудлаа шийдүүлэхийн төлөө төрийн ордон руугаа орж байлаа. Бөхийн холбооны дарга Ж.Гүррагчаатай давхар уулзан, бөхчүүдийн эрүүл мэнд хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг анхаарахаас өгсүүлээд бай шагналыг дээшлүүлье, улсын наадамд зодоглоход албан байгууллагаас нь цалинтай чөлөө өгье гэсэн санаагаа алд хэмжээтэй цаасан дээр бичээд өгчихсөн. Ингээд төрийн удирдлага, бөхийн холбооны дарга хоёрт хэлчихсэн юм чинь асуудлууд нэг мөр шийдэгдэх болов уу гэсэн чинь нөхцөл байдал өөрчлөгдөөгүй. Тиймээс зайлшгүй өөрийн хувь нэмрээ оруулах шаардлагатай болсон гэх үү дээ. Ер нь ямарваа нэгэн ажлыг санаачилж, сэдсэн хүн л өөрөө түүнийгээ хэрэгжүүлэхгүй бол өрөөл бусдад ингэмээр байна гэж хэлэхээр амны гарз болдог шиг байгаа юм. Үүнтэй зэрэгцэн Улсын заан Р.Давааням төрсөн ах Р.Нямдоржтойгоо үндэсний бөхийн өв соёлыг хамгаалахын тулд дорвитой алхам хийх хэрэгтэй гэсэн зүйлсийг ярьж, хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байсан байгаа юм. Ингээд л 1990 оны дөрөвдүгээр сард Үндэсний бөхийн холбоогоо байгуулсан. Бөхийн холбоог байгуулсны дараахан буюу дөрөвдүгээр сарын 14-ний билэгт сайн өдөр Р.Давааням заан, Р.Нямдорж, Соёлын яамны дэд сайд асан, П.Даваасамбуу, улсын заан Д.Мягмар бид тав тус бүр 100 төгрөг гаргаж, холбооныхоо санг бүрдүүлж байлаа. Ингэж л тамга тэмдгээ хийлгүүлж, төд удалгүй холбооныхоо нэрэмжит барилдааныг зохион байгуулж байлаа. Өнгөрсөн хавар манай холбооны 25 жилийн ой тохиож, хоёр баримтат кино, мөн төчнөөн ном гаргаж, 1024 бөхийн барилдаан зохион байгуулснаас гадна эрдэм шинжилгээний хурал хүртэл зохиосныг та бүхэн мэдэж байгаа байх. Бидэн шиг ойгоо өргөн дэлгэр хийдэг байгууллага байхгүй. Бид л анхлан 6000 бөхийн барилдааныг зохиож, Геннисийн номонд бичүүллээ. Үүнээс үлгэр авч морины холбоо хоёр жилийн дараа морины уралдаанаа Геннисийн номонд оруулсан” хэмээв. 
Тэрээр Бөхийн өргөөний барилгын зургийг 1991 оны нэгдүгээр сард холбооны ерөнхийлөгч Р.Нямдоржтой гаргажээ. Тэд бөхийн өргөөтэй болъё хэмээн шийдээд, шуудхан харандаа цаас аваад зурж эхэлсэн гэдэг. Ийн өөрсдийн зурсан 2500 хүний суудалтай, дугариг хэлбэрийн өргөөний гар зургаа мэргэжлийн архитекторуудад өгч зуруулжээ. Ийнхүү зурган дээр бэлэн болсон үндэсний бөхийн өргөөгөө барих газраа тэр даруй хайж эхэлсэн ч багагүй хугацаа алджээ. Анхлан бөхийн өргөөг баруун дөрвөн замд байгуулахаар шийдэн, дүүргийн Засаг даргын тамгын газар хандсан гэнэ. Гэсэн ч өөр барилга байгууламж баригдахаар урьдчилаад төлөвлөчихсөн байсан учраас өөр газар хайжээ. Тус газарт хожмоо Голомт хотхон сүндэрлэжээ. Ийнхүү Их дэлгүүрийн баруун урд тал дахь замын эсрэг талын төв зам дагуух сул газрыг бөхийн өргөөний зориулалтаар ашиглая гэсэн боловч дүүргийн удирдлагууд зөвшөөрөөгүй байна. Энэ газарт өдгөө Улаанбаатар их дэлгүүр баригдсан байгаа юм. Үүний эцэст Хөдөлмөрийн яамны өмнөх, Баянзүрх дүүрэг дэх газрыг олж, зөвшөөрлийг нь авчээ. Газрын хэмжээ төлөвлөснөөс бага байсан учраас 58 орчим метрээр төлөвлөсөн өргөөний тойргийн уртыг хоёр гурван метрээр багасгажээ. Ийнхүү арван эгнээ бүхий найман хэсэг суудалтай, голдоо 34 метрийн диаметртэй дэвжээ бүхий бөхийн өргөөний шавыг 1992 онд тавьжээ. Д.Данзан “Улсын начин, заан цолтой бөхчүүдийг цуглуулаад бөхийн өргөө байгуулах гэж байгаа талаараа дуулгатал тэд нэг их ойшоодоггүй. Тэгэхээр нь бөхийн өргөө гэдэг таван ханатай гэрийн төдий байгууламж биш. Өндрөөрөө найман давхар барилгын дайтай гэдгийг би хэлтэл бөхчүүд дүнгэнэлдээд явчихсан. Дүвчин заан “Өө би тэр 120-д байдаг дугариг байшин шиг жижигхэн гэр юм байх гэж бодоод хаана нь бөх барилдаж, хаана нь үзэгчид суух юм бол гэж гайхаад л сууж байлаа гэсэн. Ингэж бөхчүүд ажлыг минь үнэн сэтгэлээсээ ойлгож эхэлсэн. Түүнээс биш өндөр нь 28 метр, диаметр нь 50 гаруй, дэвжээ нь 40-өөд метр гэхээр бууж өгөхгүй байсан хэрэг л дээ. 520 гаруй бөхийн хорхойтон, хүчит бөхчүүдийнхээ хандиваар үндэсний бөхийн өргөө барилгын ажил таван жил гаруй үргэлжилсний эцэст 1998 оны арванхоёрдугаар сарын 26-нд Монгол бөхийн өргөө нээлтээ хийсэн” гэсэн юм. Энэ их нөр ажлыг нугалсан учраас холбооны тэргүүн Р.Нямдорж болон Д.Данзан нарыг дөрвөн жил тутам болдог зөвлөлийн хурлаараа улираан сонгосоор байдагт эргэлзэх зүйл алга. 
1750-аад оны үед Зүүн гар улс задарсны дараа Гулз хайнагийн
Социализмын үеийн сурагч бид “Хүнийг хөдөлмөр бий болгосон” хэмээх үгийг ой тойндоо шингэтэл тогтоож авсан сан. Тэр ч байтугай сармагчин байхдаа жимс, самар авах гэж мод өөд өндийж боссоор хөгжлийн зүй тогтлын аясаар хоёр хөлтэй болсон гэж ч заадаг байсан.
Өтгөн байнга эсвэл давтамжтай хатахаас сэргийлэхийн тулд таныг хоол, хүнсээ сонгохдоо анхаарахыг зөвлөж байна. Биед хуримтлагдсан хорт бодисууд хугацаандаа гарахгүй дотор эрхтэнд хямрал үүсгэх нь арьсыг гэмтээж хөгшрөлтийг түргэсгэдэг аж. Тиймээс эрүүл мэнд, гоо сайхандаа анхаардаг хүн бүр өтгөн хаталтаас сэргийлэх хэрэгтэй. Үүний тулд та өглөөний цай, ундаа тогтмол ууж байх хэрэгтэй аж. Өлөн элгэн дээрээ хар чавганы ханд, зөгийн балтай буцалсан ус зэргийг хэрэглэвэл нэн сайн гэж эмч нар зөвлөдөг. Энэ нь өтгөнийг саадгүй гадагшлуулахад тустай байдаг гэнэ. Өтгөн хатахаас сэргийлж хоолны дэглэм сахих нь буруу зүйл биш аж. Харин дэглэм барихдаа голцуу ногоо, жимс, хар талх зэрэг ислэг ихтэй бүтээгдэхүүн түлхүү хэрэглэх нь илүү үр дүнтэй байдаг байна. Дэглэм барьдаггүй хэн боловч мах бага хэрэглэж, чавга, байцаа, лууван, цайны жигнэмэг, ногооны зууш идэх нь өтгөн хаталтаас айх аюулгүй болгодог гэнэ.
Хүн бүхэнд эхээс мэндлэхэд нь сэтгэл хэмээх их сайхан саглагар навчит мод заяадаг. Тэрнээс биш, хүн энэ хорвоод ирэхдээ бурхан, эсвэл буг чөтгөрийн бүрэлбаа болох томилолт өвөрлөж ирдэггүй. Сэтгэл хэмээх саглагар сайхан модоо цаг мөч бүхэнд тордон нахиалуулах тусам орчлонгийн сайхан бүхэн шувуу мэт тэр л хүн рүү тэмүүлж, ажил үйлс нь өөдрөг, амьдрал ахуй нь ч өнгөлөг гэгээн болдог. Харин хар хорын өчүүхэн салхи авахуулахад л навч нахиа нь толботон гундаж, өт хорхойн идэш болон түмэн зовлонгийн үүр уурхайд хувилдаг. Сайхан сэтгэлийн модонд шувуу бүхэн жиргэж, жиргээ бүхний чимээнд энэрлийн навчис дэлгэрдэг. Энэрлийн навчис дэлгэрэхэд буяны гэгээ цацарч, хүн олныхоо сайн сайхны төлөө, байгаль дэлхийнхээ ариун дагшныг нүдний цөцгий мэт хайрлах гэгээн мөр бүрддэг. Хүн бол сэтгэлийн амьтан гэгддэгийн утга учир ч ийм. Мод хараад уурлаж уцаарладаг хүн тун ховор байх. Түүнтэй нэгэн адил сайхан сэтгэлтэй, сайхан инээмсэглэж чаддаг хүнийг ч бас гай зовлон аяндаа тойрч, үйлс заяа нь бүтэж явах учиртай ийм л сайхан хорвоо билээ.
Одоогоос