Сүүлийн 10 жилд Монголд 650 гаруй мянган хүүхэд шинээр мэндэлжээ. Ер нь төрөлт 2006 оноос эрчимтэй өссөөр байгаа бөгөөд өнгөрсөн жил гэхэд 80 гаруй мянган үрс шинээр өлгийдөн авсан байна. Энэ эрчээрээ Монгол Улс дорхноо 10 саяулаа болох юм байна. Гэтэл төрийн бодлого нь төрөлтөө гүйцэхээ больжээ.
Өнөөдөр л гэхэд цэцэрлэггүй үлдсэн хүүхдийн тоо гучин мянга хол давна. Сургуулиуд хүүхдүүдээ багтаахгүй нэг ширээн дээр гурваараа сууж байгаа. Эрүүл мэнд, суурь боловсрол үнэгүй олгох үндсэн үүргээ манай төр мартчихсан тууж байгаа. Тэдэнд санаа өгөх гэж “Цэцэрлэг байгуулахад цэцэн ухаан хэрэггүй” хэмээн манай сэтгүүлч Б.Цэцэгдэлгэр бичсэн билээ. Хямралд өртөөд цэцэрлэг барих мөнгө төгрөг нь хүрдэггүй юм бол байр болгоны гадна байдаг бааруудыг цэцэрлэг болгоё. Баарны эзэдтэй төр гэрээ хийж байрыг нь түрээсэлж цэцэрлэг байгуулахад намрын намарт босдог цэцэрлэггүйн зовлон алга болно хэмээн бичсэн юм. Төр жаахан л сэтгэл гаргаад ажиллачихвал тун амархан бүтэх санаа л даа.
Бид өмнө нь “Түшмэдийн ордонг түмний эмнэлэг болгоё” гэж бичсэнээр нэгэн агентлагийн байрыг хүүхдийн эмнэлэг болгох шийд гарч байлаа. Мөн хүн бүр кредит оноотой болж, ямар нэг хэрэг зөрчил гарвал онооноос нь хасагдаж, сайн зүйл хийвэл нэмэгдэж байя. Оноо нь бага хүнд төрийн үйлчилгээ бага хүрч, иргэний үүргээ биелүүлэн олон оноотой болсон хүнийг урамшуулан шагнаж байя хэмээн бичиж байв. Үүний нэг биелэл нь өнөөдрөөс мөрдөгдөх Замын хөдөлгөөний дүрэмд тусгасан жолооч бүрт байх 10 оноо юм.
Энэ мэтээр “Өдрийн сонин”-ы хөндсөн асуудал, дэвшүүлсэн санаа бүр ямар нэгэн байдлаар биеллээ олж, нийгэмд сайн сайхныг түгээсээр байдаг юм
Хоёр жил гаруйн өмнө батлагдаад хэрэгжилтийг нь нэг хэсэгтээ их л ширүүн мөрөөдөөд байсан “Тамхины хяналтын тухай хууль” өнөөдөр бараг л мартагдаж хэнийг ч цочроохоо больжээ. Үнэмшихгүй байна уу. Нийтийн тээврийн зогсоол дээр зогсоод тав, зургаан автобус өнгөрөөгөөд үзээрэй. Аль нэгнийх нь жолооч “…нийтийн тээврийн хэрэгсэл дотор утаат тамхи татахыг хориглоно” зааврыг зөрчөөд цонхоороо “баагиулж” л байх вий. Лангуун дор нуугдах тамхи ил байхаасаа илүү үнэ хүрдэг тул бүхий л жижиг мухлагууд хайрцагтай болон ширхгийн тамхийг айх зүйлгүй зардаг болж. Одоо хичээлийн шинэ жил эхлэх гэж байна. Сургууль, цэцэрлэг зэргийн ойролцоо татаж болохгүй гэдгийг мөн ч олон хүн мартсан байгаа даа. Гэтэл тамхитай тэмцэнэ гэдэг төрөөс асар их хариуцлага шаарддаг, хуулийн хэрэгжилтээ тогтмол шалгаж, “эрэг шургийг нь” байнга чангалж байдаг өвөрмөц тэмцэл гэж байна шүү. Шинэ Зеландын Засгийн газар 2025 он гэхэд тамхи татдаггүй улс болно гэж таван жилийн өмнө зарлаад тэмцэж эхэлсэн гэнэ лээ. Манайхтай төстэй хууль баталсан, бас ганц нэг өөр санаанууд байх. Жишээ нь жил бүр тамхины татварыг 10 хувиар нэмдэг, дараа жилээс эхлээд бүх тамхийг нь нэг савлагаатай, брэндийн шошгогүй худалдаалдаг болно гэж тэнд амьдардаг нэгэн ярилаа. Хайрцаг тамхи нэг өдрийн хүнсний өртгийн талтай тэнцээд ирэхээр хүссэн ч, эс хүссэн ч тамхийг хаядаг юм билээ гэж тэр бас ярьсан. Тамхины талаар хуулиа эргэж нэг санаад шалгадаг, торгодог арга хэмжээгээ ажиллуулаач. Тэртээ тэргүй түгжрэлд “мөлхөж” яваа жолоочийг бүсээ зүүсэнгүй, аюулгүй байдлыг хангаж байна гээд төр торгоод болж байгаа юм чинь ил татаж байгааг торгох бүр ч амархан баймаар даа. 
Нийслэлийн арвандөрөвдүгээр бүрэн дунд сургуулийн анхны буюу 1960 оны төгсөгчдийг энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа урилаа. Тэд эх орныхоо хөгжил дэвшилд өөрсдийн үнэ цэнтэй хувь нэмрээ оруулсан, гавьяатай эрхмүүд. Энэ ангид Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат, Монголын нефть хангамжийн салбарыг өөд нь босгосон ууган мэргэжилтэн Маньбадар, 200 гаруй сум суурингийн зохион байгуулалтыг төлөвлөсөн эдийн засагч Дарьчулуун, Эрдэнэт, Бүрэнцогт, Мардай зэрэг уурхайн төслүүдэд эх орны нүд чих болж ажилласан аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан С.Цогт-Очир, ШУТИС-ийн доктор, багш О.Батмөнх, Шараа нар сурч байжээ. 
Тэд 1960 онд аравдугаар ангиа 32-уулаа төгссөн бөгөөд өдгөө 17 нь сэрүүн тунгалаг, насны намартаа сууна. Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат “Хар хилэн формоо өмсөөд, улаан бүчээ зүүгээд дэгж, дэрвэж явсан нь өчигдөрхөн мэт санагдавч өдгөө хагас зуун жил өнгөрчээ. Бараг хоёр хүүхэд тутмын нэг нь бурхан болж. Хорвоогийн жам юм даа. Тэднийхээ гэгээн дурсгалыг хүндэтгэе” гээд өндийвөл бусад нь ч мөн адил босч зогсон, хэсэг дуу хураалаа. Тэдний сургуульд 1958-1959 оны хичээлийн жилд нийт 70-аад сурагчтай есдүгээр ангийн хоёр ч бүлэг хичээллэдэг байсан ч аравдугаар ангид тэн хагас нь л тэнцэн, элсэн оржээ. Тэр ч утгаараа эдний ангийнхан бүгд хичээл сурлагадаа жигд сайн байсан талаар ангийн дарга Эрдэнэ-Очир “Өнөөдөр бол бага, дунд, дээд гээд аль ч шатны сургуульд элсээд, төлбөрөө төлсөн л бол төгсдөг. Бидний үед тэгдэггүй байсан. Сахилга бат сул, хичээл сурлагадаа тааруу сурагчдыг үг дуугүй улираана. Хичээл сурлагаас гадна зан суртахууныг давхар шалгана. Энэ өндөр шалгуурыг давж манай ангийнхан төгсөх жилээ бүрэлдсэн юм. Харин П.Очирбат наймдугаар ангиасаа шууд арав руу дэвшиж орж ирсэн. Шалгалт дээр бүгд онц сайн авдаг байсан учраас дүнгээрээ бус шалгалтын материалыг хэн хэдэн минутад хийхээрээ өрсөлддөг байлаа шүү дээ. Шалгалтын хугацаа 40 минут байтал ангийнхны маань талаас илүү нь 30 минутын дотор хийчихнэ. Хичээл завсарлатал ангийн гадаа хүлээх зуураа “Би 28 минутад өөрийн вариантынхаа таван даалгаврыг хийчихээд багшид хураалгасан” гэвэл “Би тэрнээс чинь ч өмнө хийж дуусчихаад, материалаа хянаж байсан юм. Хэрэв багшид шууд хураалгасан бол чамаас түрүүлэх байсан. Хэн гурав дөрөвт орлоо” хэмээн ярилцах зуур шалгалтын хугацаа дуусч, хонх дуугарахад ангид үлдсэн хүүхдүүд хажуугийн вариантаа давхар хийгээд хугацаа алдчихлаа” гэсээр гарч ирдэгсэн” гэвэл бусад нь “Үнэхээр тийм шүү” гэцгээн толгой дохив. Бүгд сурлагадаа жигд сайн байсан учраас хоёр хүүхэд тутмын нэг нь тухайн үеийн ЗХУ буюу хойд хөршид суралцан, мэргэжил эзэмшжээ. 
Өдгөө автын инженерээр ажиллаж буй Нарангэрэл ангийнхаа Тогостой гэрлэжээ. Тэд энэ ангиас төрсөн хос. Бүр, нэг ширээнд тохой нийлүүлэн суудаг байжээ. Ангийн хөвгүүд нь Нарангэрэлийн захиаг, охид нь Тогосынхыг өөр хооронд нь зөөдөг байснаа дурсан ярилцана. “Тэр үед одоогийнх шиг гар утас бүү хэл гэртээ телевизор, радиотой айл ховорхон байлаа. Сэтгэлээ илчлэхдээ бүгд захиа бичнэ. Манай ангид дан захиа бичдэг, түүгээрээ “мэргэшсэн” хүүхдүүд ч байлаа. Бүр захианы төрлөөрөө шүү. Хайрын захиаг бол Цэрэнханд, хэн нэгнээс уучлал хүссэн захиаг Дамдинсүрэн бичдэг байлаа” гэцгээв. 
Цэрэгт байсан анд маань тааралдаж жаал хууч хөөрөв. Тэрээр
УИХ-ын гишүүн Ц.Оюунгэрэл саяхан сэтгүүлч хүүхнүүдийн хүсэлтээр ном бүтээх арга барилынхаа талаар лекц уншсан юм. Борлуулалт сайтай номын зохиогч тэрбээр Миний ажлын “ноу хау”-гаа хамгийн их зарагддаг, өөрт нь ашиг орлого авчирдаг ном хэмээн тодорхойлсон. “Ноу хау” гэдгээ тэр ажлын дөр хэмээх монгол үгтэй дүйцүүлдэг. Хэрэв өмнөх үе нь ажлын туршлага, алдаа оноогоо дараа үеийнхэнтэйгээ хуваалцдаггүй “Миний зовж байж олж авсан юмыг чи ч бас зовж байж мэдэр” хэмээн аминчхан үзлээр хандвал нийгмийн хөгжилд сөргөөр нөлөөлдөг гэнэ. Учир нь өмнөх гашуун туршлагыг хойч үеийнхэн нь бас туулж цаг алдах вий. Хэрэв салбар бүрийн ахмадууд “ноу хау”-гаа харамгүй дэлгэдэг бол залуус ангал дээгүүр харайж гарах арга замаа түвэггүй олох юм. Миний ажлын “ноу хау” сайн борлогддог нь хэн нэгний ажлын туршлага нөгөөд нь хэрэгтэй байна гэсэн үг. Тийм учраас дээхнэ үед сайн малчны туршлагыг орон даяар сурталчилдаг байсан шиг л ажил мэргэжлийн сайчуул туршлагаа дэлгэх нь үр дүнтэй. Хэрэв та салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн бол таны ажлын “ноу хау” зах зээлд үнэлэгдэнэ гэсэн үг. Энэ утгаараа сайн малчны тэргүүн туршлага, Дарьгангын дархчуудын нууц жор, тогоочийн гарын амт, үйлчний уран увидас гэх мэтээр бүх л ажил мэргэжлийнхэнд ноу хаугаа дэлгэх орон зай хангалттай байна. Таны ярианы чадвар бичихээс илүү бол урилгаар лекц уншиж багшлах боломжтой. Амжилтад хүрсэн зарим хүн тэтгэвэрт гарсан ч “Насан туршийн боловсрол” төвд хандаж, багшлах арга ухаан заалгаад, арвин туршлагаа хэрэгцээтэй хүмүүст зааж сургадаг юм билээ. Таны ажлын ноу хау ч хэн нэгэнд хэрэгтэй юм бил үү.
Ухаантан олон байх тусам улс орон хөгждөг бол манай улс хангалттай Азийн бар болчих байлаа. Сонин, хэвлэл эргүүлээд харахад түүнээс өөр ухаантай хүн байхгүй мэт ярьсан зүйлстэй өдөр бүр таарч байгаа гэдэгт бат итгэлтэй байна. Орой ажил тараад гэртээ хариад телевиз асаана. Үгүй мөн олон ухаантнууд ээлж дараагаараа авч өгнө дөө. Уурлаж байгаа хүнийг мөн хараад байгаарай. Өөрөөс нь илүү ухаантан байхгүй болохоор өөрийг нь тоохгүй байгаа тухай цурхиран ярина. Манайхан интернэт орчинд тэр тусмаа фэйсбүүкийг хамгийн их ашиглах болсон. Хааяа ажлынхаа зав зайгаар орж үзээ л биз дээ, та. За тэгээд улс орны хөгжлөөс эхлээд болж бүтэхгүй байгаа зүйлсийн талаар толгойдоо орсноо “ухаантны үг” хэмээн сэтгэн бурж эхэлнэ. Хамгийн сүүлчийн зөв цэг миний толгойд л байгаа хэмээн андуу бодлоо ташааруулна даа. Жинхэнэ суу билигтнүүдийн цугларалт болсон твиттертэй юу ч ярих вэ. Хаягаа нээгээд орох агшинд л хэдэн зуун хүний ухааны цараа, мэргэн үгийн охийг уншина. Манай улс чинь үнэхээр агуу ухаантнуудын өлгий нутаг юмаа гэж бодохоос өөр аргагүй тийм сэтгэгдэл төрөхөөр цэцэрхэнэ. Хэр баргийн ухаантнаас гарахгүй суут үгсийг манайхны наад захын хүүхэд хэлдэг болсон цаг ирээд байна.
Дүрэлзэж буй галаас дүүгээ аварсан
Гол ус тунгалагшин, хүмүүний сэтгэл ариусан яруусаад намрын хонгор өдрүүд найртайгаа, санаашралтайгаа хаяанд минь ирлээ дээ. Энэ тунгалагхан ахуй цагт үе үеийн найрагчид гэгээн сэтгэлээ гэгэлзүүлэн гэрэлт мөрүүдээ тэрлэн үлдээдэг. Нацагдорж найрагч тэртээх гучаад оны будан хүдэн дундаас эрдэнийн бийрээ сунгаж “Намрын шар нар над дээр, чам дээр тусна. Найган найгах улиралд нь бидэн хоёр найгана” гэж усны намуухан бидрээнд долгиотох навчистай ханьсах мэт цаанаа л нэг гуниглуун бичиглэнэ. Их Урианхай “Галын дөл шиг ганц улаан навч тэнгэр өөд хийсч явна, би уулын бэл рүү уруудаж явахдаа зөрлөө” гэж орчлонт ертөнцийн ирэх-буцах, учрал-хагацлын торгон ирмэг дээрээс уйтайхан учирлана. Аж төрлийн гундал мандал бүхнийг улаахан зүрхээрээ тэмтэрч, уран бүтээлийнхээ төлөө зовол, жаргалаа зориулсан Чойном маань “Намар аа гэж юусан билээ. Найранд барьсан аясан билүү, нахийтал сойсон морьсон билүү” гэж онгод билгээ дуудан дуудан, од хийморио зүлгэн өнгөлнө. Их бичгийн хүмүүн Инжинааш бээр “Намрын салхи цэлмэгэр жихүүн үед найгах өвс хийсэн уярмуй, навчийн улаанд шүлэг бичсэн мэт найрт зузаан хүмүүнээ гомдмуй” гэж сэтгэлийн хөдлөл, гомдлоо нимгэлнэ. Хорин гуравхан насандаа хорвоог орхисон гэгээн шүлэгч Гомбын Сэр-Од
Өдгөөгөөс 7000 жилийн өмнөөс
Хүүхдийг ээжээс нь салгаж, ээжид нь ажил хийх боломж олгох тухай л манай хууль тогтоогчид бодоод байх юм. Хүүхдийг хэн нэгэнд харуулаад цалинжуулахын оронд 0-3 настай хүүхэдтэй ээжүүдэд цалин өгөөд, хүүхдээ өөрөө харах боломж олговол хэн хэндээ амар юм сан. Нялх хүүхэдтэй ээжүүдэд бага ч гэсэн хэмжээний цалин өгдөг бол нийгмийн нэг хэсэг асуудал шийдэгдэнэ дээ.