Category: булангууд

“Завхан”-ы С.Батсүх гавьяатынд
өнжихөөр утас цохилоо. Hi tone-оор өөрийнхөө дуулдаг “Хайрлаарай” дууг
сонгожээ. Зорилгоо хэлтэл “За хө найр, хуримын урилга заллагатай өнөөдөржин
завгүй байх болов уу. Чи юу ч гэсэн хүрээд ирэх үү” гэж уриалгахан зөвшөөрөв. Гавьяатынх
Гандангийн хойд талын өндөр дэнж дээр сүндэрлэх “Очир” хотхоны гурван өрөө
сууцанд амьдардаг юм байна. Бид Батсүх дуучинтай хагас цаг хууч хөөрөх
“виз”-тэй. Хурим, найрын ёслол дууссаны дараа дахин уулзах тохироотойгоор яриа
хөөрөөгөө эхэллээ. Гэрийн эзэгтэйг кофе чанах зуур нутаг ус, удам судрыг нь
сонирхов. Дуучны төрсөн сум нь Завханы Алдархаан гэдгийг уншигчид андахгүй
байх. Батсүх дуучин ханийнхаа бэлдэж өгсөн байхууг оочлонгоо “Явуухулан
найрагчийн аав Бэгз гуайн өвөлжөөний урд аманд өссөн хүн дээ, би. Донойн
хөндийн хажуугийн тэр ууланд Явуухулан, Ванган, Дорж генерал, жүжигчин
Бадамгарав гээд олон алдартан төрсөн. Тэр нутагт их учир байх шиг санагддаг”
гэж хуучлав. Удамд нь урлагийн хүн байхгүй ч ээж нь их гоё дуулдаг хүн байж.
Гавьяат аав, ээжээс наймуулаа гэнэ. Ер нь ах, дүүгээрээ л дуулж хуурддаг улс юм
байна. Ертөнцийг үзэх үзлээ Дэндэр гэж үлгэрч эмээгээс авснаа ярилаа. Олон айл
дамжиж амьдарсан тэр эмээгийн үдэш бүр ярьж өгдөг байсан үлгэрүүдийг
“Өнөөгийнхөөр жишвэл аймшгийн кино ч юм шиг, уянгын драм ч юм шиг элдэв өнгийн
мэдрэмж төрнө” гэж зүйрлэснээ “Тэндээс л би мөрөөдөх чанараа олсон байх.
Үлгэрээ сонсчихоод зүүдэндээ умбана даа, харин ч нэг. Бага ангид байхдаа
концерт үзсэн юм. Тэр үед Зангад гуайн дууг сонсчихоод яг ийм хүн болохсон гэж
мөрөөддөг болов оо. Би их сонин хүүхэд байсан. Ганцаараа байх дуртай. Хонинд
явахдаа хүртэл ганцаараа явна. Тэгээд хадат цохион дээр хонинуудынхаа өмнө гарч
зогсоод дуулна. Дараа нь өнөө гоё хүн шиг ёсолно. Зангад гуай болж байгаа нь
тэр. Завханы театрт тохиолдлоор орж хоёр жил ажиллачихаад барилгын техникумд
явдаг юм билүү гэсэн бодлоосоо ухрахад хүрсэн шалтгаан нь мөн л энэ
мөрөөдөмтгий чанар маань. Хөдөлмөрийн баатар Намхайнямбуу гуайн “Москва,
Ленинград хоёр чинь миний хотон дотор байсан юм байна” гэсэн ярилцлагыг
сониноос уншаад бодлоо өөрчилчихсөн. Намхайнямбуу гуай хонио хариулж явахдаа их
том мөрөөддөг хүн байсныг уншаад яг надтай адилхан санагдсан” гээд яриагаа
үргэлжлүүлэв. Ингээд л театртаа үлдэж олонд танигдах эхлэлээ тавьсан гэнэ.
Лутбаяр, Жамъян, Цэвээнравдан, Бавуудоржтойгоо нийлж байгаад дуугаар “өвчилсөн”
түүх нь эндээс эхлэлтэй аж.

Завханы театрынхан гэж хэсэг
нөхөд “Тэс мөрөн ээж”, “Дорнын намуун Отгонтэнгэр”, “Хань минь”, “Дуут нуур”,
“Аав уул”, “Бадар хундага”-ыг зохиож, тэр дуунууд нь Монгол даяар дуулагдаад
эхэлж. Батсүх гавьяат л гэхэд “Тэс мөрөн ээж”, “Дорнын намуухан Отгонтэнгэр”,
Долоовор хуруундаа зүүний сорвитой гэж ирээд эхэлдэг “Хань минь” гээд нэлээд
дуунд ая хийснийг уншигчид андахгүй. Гавьяат тэр үеэ “Бидний таван үгний дөрөв
нь дууны тухай байсан шүү. Хийж байгаа дуунуудаа хэнд зориулаад хаана хүргэх нь
тодорхой биш. Тэгсэн хэрнээ л дуугаараа амьдарсан сайхан он жилүүд” гэж дурсав.
Байсхийгээд Лутбаярыгаа ярих юм. “Манай Лутбаяр чинь Сүхбаатарынх. Завханы
хүргэн болоод манай аймагт ирсэн юм. Дулаахан энергитэй хөөрхөн шар залуу ирж
байлаа. Хүн татдаг сайхан энергитэй улс байдаг даа. Яг л тийм хүн. Тал нутгийн
залуу Завханд анх ирээд Завханы тухай олон дуу хийсэн дээ. Завхан олон яруу
найрагчтай. Гэхдээ дууны шүлэг рүү хошуураагүй байсан юм. Өдөөгч нь яах аргагүй
Лутбаяр. “Аав уул” нь их гоё. Ургуулан ургуулан бодоход минь уул шиг нөмөртэй
аав минь ээ, Нутгийн тахилгатай овоодын нуруутай жаахан Зотол минь, Торниж
өсөөд хүү чинь тос даасан бор уул болно оо, Тал талдаа толгод ургуулсан тан
шигээ нөмөртэй уул болно оо гээд уншихаар их сайхан. Лутбаяр зүрхнээс гарснаа
шууд бичдэг. Гоё үг хайж бичдэггүй, тийм салхитай яруу найрагч. Бидний дундаас
гавьяат аваагүй ганц нь Лутбаяр маань” гэж гунигтай өнгөөр дуугарав.

Биднийг ид ярилцаж суутал
гэрийн эзэгтэй “Цаг боллоо. Хувцсаа өмсөх үү” гэсээр орж ирэв. Гавьяат
ханьтайгаа цагаан дээлээр ижилсэхээр болжээ. Гэрийн эзэгтэй нөхрийнхөө дээлийг
нь өмсүүлж, үсийг нь засч бүх л зүйлийг нь нямбай гэгчийн бэлдэж өгөх юм.
Гавьяат “Би чинь Пагмагүй бол хэцүүдэх хүн байгаа юм. Тоглолтын өмнө миний бүх
л юмыг бэлдэнэ шүү дээ. Би гарч дуулах л үүрэгтэй. Нэг удаа Бөхийн өргөөнд
тоглолттой болоод ганцаараа явахаар болов оо. Тэгсэн чинь хоёр өөр гуталтай
очиж паакталсан” гэж хэлээд хөгжилтэй инээхэд гэрийн эзэгтэй санаа зовсон
бололтой “Гэрэл бүдгэрүүлээд харагдуулаагүй биз дээ” гэж байна. Нөхөр нь
жуумалзсанаа “Тайзан дээр гараад ирсэн чинь гэрэл бүдгэрээд явчихсан тал ч бий
шүү” гээд дотно харцаар ханиа ширтэнэ. Эзэгтэй нөхөртөө малгайг нь өмсгөнгөө
“Ядаж байхад хүмүүсийн урдуур хэчнээн ч явдаг юм, шалавхан ороосой гэж яс
хавталзаад сууж чадахгүй нэлээд юм болсоон” гэж инээмсэглэн хэлээд өөрийгөө
бэлдэхээр цааш эргэв. Дээрээ очиртой, орой дээрээ мөнгөлж алтадсан хээтэй,
урдаа соль түлхүүртэй, ур гаргасан нь илт чамин малгай юм. Бадар хундага руу
явахдаа захиалж хийлгэжээ. Гэрийн эзэн “Цаг ч дөхөж байна л даа. Гэхдээ сая
нутаг явснаа нэг ярьчихъя. Өвөлжөөндөө буусан үед гэрээсээ гарахаар Отгонтэнгэр
харагддаг байлаа. Аав надад “Хүү минь тэр хайрханы тал дунд тавь гарч байж
очоорой. Үүнээс наана бэлээр нь амьдраад явах ёстой шүү” гэж захьсан юм. Би
тавь гараад Даянгийн орой дээр гарсан. Хэдхэн хоногийн өмнө Бадар хундага дээр
очоод ирлээ. Бадар хундага гэж дуулаад байснаас биш очиж үзээгүй. Очих тэр үед
танил хүнтэйгээ уулзсан юм шиг нэг тийм дотно мэдрэмж төрсөн” гэж хуучлаад
дараагийн ажилдаа яарав.

Оройхон товлосон цагтаа
гавьяатын гэрт эргэж ирэхэд мөн л Завханаар овоглодог Х.Оюунцэцэг гавьяат
ирчихсэн бужигнаж байна. Гэрийн эзэгтэй зочныхоо авчирсан адууны махыг
чаначихсан уран бүтээлийн яриа ид өрнөж байхад нь яваад орчихов. Завханы театрт
байхаасаа нөхөрлөж өнөөг хүрсэн найзууд аж. Нэг нь Завханд, нөгөө нь
Улаанбаатарт ч гэлээ үзээгүй киногоо бие биедээ ярьж өгөхөөс эхлээд утсаар бол
хачин ойрхон амьдардаг хоёр бололтой. Нэг нь “Манай Оюунаа чинь театрыг
мэргэжлийн талаас нь сүрхий авч явсан. Бас Цагаан дуганы гэгээд тоглосон” гэж
магтана. Нөгөө нь “Би найзынхаа олон сайхан дууг дуулсан. Манай Батсүх чинь их
дайчин. Мундаг хүн дээ” гэж зөрүү барина. Хөдөөгийн театрынхан жүжиглэнэ,
бүжиглэнэ, дуулна гээд бүх л номерт ордог онцлогтой. Хоёр найз бүжиг, жүжигтээ
маруухан, Батсүх нь жүжигт үнэн голоосоо дургүй байсан гэнэ. Оюунцэцэг гавьяат
нэг сүрхий инээд алдсанаа “Би та нарт их сонин юм ярьж өгье. Бид хоёр чинь
“Алтан үст охин”-д гол үүрэг гүйцэтгэсэн ш дээ. Алтан фондод орсон болохоор
хүүхдийн баяраар гардаг юм. Хүмүүст ингэж хэлэхээр хоороос өөр хэсэгт гардаггүй
шүү дээ гэнэ л дээ. Алтан үст охиныг айлгаад байдаг нохой, аалзан дотор чинь
бид хоёр байгаа” гэж хэлээд гэрийн эзэн, эзэгтэй хоёрын инээдийг барав.

Зочны өрөө бусад айлын л
жишгээр ханын шүүгээ, буйдан, ширээтэй. Ханын шүүгээнд нь нэлээд хэдэн хөөрөг
харагдав. “Таныг хөөрөг цуглуулдаг гэж дуулсан. Энд ямар хөөрөгнүүд байна” гэж
сонирхоход “Уг нь цуглуулах сонирхолтой. Хүмүүс сонирхохоор өгчихдөг гэм бий”
гээд суудлаасаа өндийв. Далайн шүрэн, бразилийн нил ягаан болор зэрэг ховор
сонин чулуун хөөрөг хэд хэд байна. Гэрийн эзэн чамин юм цуглуулах дуртай гэнэ.
Бугуйвч, гинж их сонирхдог бололтой. Зааныг төрөл бүрээр нь эгнүүлчихэж. Сүүлд
тодорсон Жалханз хутагтын бэлэглэсэн эрхи эдний ханын шүүгээнд байгаа нандин
эдийн нэг аж. Бадар хундага руу явахдаа урлуулсан малгайгаа бас хүндэтгэн
залжээ.

Унтлагын өрөөний хажуугийн нар
руу харсан цонхтой өрөө гавьяатын өглөө бүр тухалдаг газар нь юм байна. Нэг
хана нь тэр чигтээ бурхан тахил юм. Шүтлэгтэй айл гэдэг нь харваас илт. Аав,
ээжийнхээ хөргийг энэ өрөөнд хүндэтгэн залжээ. Төгөлдөр хуур, морин хуур,
гитар, хуучны ятга, тогдгор Галсантогтохын бэлэглэсэн лимбэ бас энэ өрөөний
чимэг. Гэрийн эзэн цонхны хажуугийн сандал дээр сууснаа “Би өглөө бүр яг эндээс
нар руу харж суугаад өөрийнхөө хэн байсан, хаанаас эхлэлтэйгээ боддог. Ээжийгээ
дурсдаг өрөө. Кофе, цай уунгаа өөртэйгөө ярилцдаг. Хөдөө чинь их өөр. Өөртэйгөө
уулзах цаг их. Над шиг мөрөөдөх дуртай хүнд таатай шүү дээ. Хотод тийм зав
олдохгүй. Тэгээд л өглөөний нарнаар өөртэйгөө уулзах цаг гаргадаг юм” гэж
ярилаа.

Энэ үеэр эзэгтэй хоол бэлэн
болсныг дуулгав. Бууз, цайтай оройн хоолны үеэр гэрийн эзэн амьдралаа ярилаа.

“Цэргээс дөнгөж ирсэн үе. Өвөлдөө жижиг гэрт ээжтэйгээ өвөлждөг
байсан юм. Нэг өвөл хойд талынхаа жижиг байшинд техникумын гурван охиныг
суулгалаа. Ээж Хөвсгөлийн охинтой нь суу гэж ятгана. Тэгээд танилцлаа. Том
хүүгийн минь ээж л дээ. Хөвсгөлд байдаг хүүг минь монголчууд мэднэ. Тэр маань
сургуулиа төгсөөд хүний гарт шахуу хөгшчүүлтэй гээд нутаг явсан. Би театртаа
ажиллана гээд үлдсэн. Хүүгийн маань хойд аав их сайн хүн. Дархан хүн байдаг юм.
Түүнээс хойш арав гаруй жил олон сайхан охид, бүсгүйчүүдтэй үерхэхээс
хэтрээгүй. 35-тайдаа театрынхаа хөгжимчинтэй гэрлэсэн. Биеэ их сайхан авч явдаг
цэмцгэр бүсгүй. Тэр маань Очир-Эрдэнэ, Очирхуяг гэж хоёр сайхан хүү төрүүлж
өгсөн. Би хот руу орж ирэхээр болж, хөвгүүдийн маань ээж тэндээ амьдарна гээд
хоёр тийш болсон. Хотод ирээд Пагматайгаа ханилсан даа. Пагма маань Завханы
Тэсийнх. Хоёр хүүгийн маань нэг нь Японд, нөгөө нь энд сурч байна. Манай хүн
өдөр бүр ярьж анхаарал тавьдаг юм” гэж байна. Хүүдээ орон сууц авч өгсөн гэнэ.
Том хүүг нь Анхболд гэдэг аж. “Тантай адилхан, их гоё дуулдаг залуу гэцгээдэг.
Одоо хаана амьдардаг вэ” гэхэд ”Саяхан ирсэн дуулдсан. Хэд хэдэн удаа өөр
дээрээ авах гэж үзсэн. Пагма байсхийгээд гэртээ авчирна аа. Даанч буруу тийшээ
далийгаад болохгүй юм. Хэзээ нэгэн цагт сайхан үе ирэх байх аа. Өөрийн үр л
хойно сайн явбал дэмжээд амьдрахсан гэж боддог” гээд дуугаа
хураав.

Гэрийн эзэгтэй Ренчинпагма их
дуу цөөтэй юм. Асуултнаас “Манай хүн их сайн ярьдаг юм аа. Миний хань ярьчих”
гээд бултчих янзтай. Кофе чанах зуур нь товчхон яриа өрнүүллээ. Гэрийн эзэгтэй
их шүтлэгтэй аж. Завханы Тэсийнх учраас Ажиа гэгээнийг шүтдэг гэнэ. Гэрийн эзэн
биднийг шашин шүтлэгийн тухай яриа өрнүүлэх зуур “Манай хүн ч жинхэнэ шүтлэгтэй
шүү. Сайхан санагддаг. Би бол тийм ч айхтар шүтлэгтэй хүн биш шиг байгаа юм.
Бид хоёр саяхан нэг хувилгаан дээр очлоо. Гэтэл тэр хувилгаан “Нөхрөө дахиад
авчраад хэрэггүй байх аа” гэсэн байна лээ” гэж ярианд оролцов. Эзэгтэй кофе
аягалангаа “Аав маань насаараа жолооч хийсэн сайхан хүн. Ээж оёдлын мастер. Би
аав, ээжээсээ дөрвүүлээ. Ханийнхаа ар талыг сайн дааж явах юмсан гэж хүсдэг дээ.
Би ч өөр юу ярих вэ дээ” гээд бидэнд сонирхуулах зургийн цомгоо авчрахаар нөгөө
өрөө рүү оров.

Зургийн цомогт нь Далантай,
Түвшинтөгс, Лутбаяр, Адарсүрэн, Бавуудорж, Жамъян гээд дууны урлагт нэр нь тод
эрхмүүдтэй авахуулсан зураг өчнөөн юм. “Таны дуунуудыг сонсоод байхад шүлэг нь
их гоё байдаг. Шүлгэндээ их анхаардаг уу” гэж асуухад “Би ер нь шүлэг их
голдог, дураараа өөрчилдөг хүн. Манай Лутбаярын шүлгүүд гоёчлоогүй, сэтгэлээс
гарсан байдаг гэж өмнө хэлсэн дээ. Бавуудорж болохоор их бодож бичнэ. Энэ хоёрын
шүлгийг нэг их өөрчлөх шаардлагагүй байдаг. Зарим шүлгийг бүр танигдахгүй
болтол өөрчилж дуулах үе гардаг. Сая фэйсбүүкээр Болорцэрэн гэдэг бүсгүй их гоё
шүлэг явуулсан. Эр хүнийг орлож бичдэг сэтгэл зүй тэр бүсгүйд байна аа. Хонин
борлогоороо сундлаад жимсэнд явсан намрыг, хоёул хамтдаа хуучлаад нэрсгүй
буцсан намрыг, одоо очоод нэг харахсан… гараад ирэхгүй амрагаа гадаа нь
хүлээгээд хономоор оо” гээд их хөөрхөн үгтэй. Дуу хийгээд Машбатаараа дуулуулж
эхэлж байна. Уншингуут дуулчихсан. Ая нь шууд ороод ирсэн л дээ. Хөхнийх нь
товчийг имэрсэн ч биш дээ гээд Бавуудоржийн шүлгийг бас шууд хараад дуулсан.
Ямар ч засваргүйгээр ая хийсэн. Бавуудорж гэж урт үстэй дуугүй залуу энэ
шүлгийг анх авчирч өгөхөд төрх янз нь яруу найрагч хүн шиг биш, араншин нь ч тэр
зүгийн биш болохоор их гайхаж байлаа. Энэ хүнээс ийм шүлэг гардаг аа гэж
гайхаад. Дараа нь “Өвлийн зөөлөн цас заамаар урсахаар өвснөөс өөрцгүй тансгаа
мэдэрдэг дээ”, ”Сэтгэлийн тооноор уул минь гэрэлтэнэ, сэмээрхэн дотогшоо нулимс
бөмбөрнө өө“ гээд олон гоё дуу хийсэн. Бавуу маань төрийн соёрхол аваад бүр
даруу болсон байна лээ. Их дотогшоо хүн. Тэнгэртэй уяатай юм шиг гоё бичдэг
найрагч. Хэн нэг нь хэлээд бичүүлээд байгаа юм шиг” гэж ирээд баахан ярив.
Батсүх гавьяат таалагдсан шүлэг бүрээ цээжилчихдэг бололтой. Дууны яруу
найргийн тухай яриа бараг хоёр цаг хэртэй өрнөхөд өчнөөн шүлгийг тэрүүхэндээ
донжтой уншина лээ. Өөрийгөө хөгжмийн зохиолч биш ая зохиогч гэж тодорхойлов.
“Ардын дууг энгийн хүмүүс зохиосон байдаг. Би шүлэгнүүд харж байгаад дуулчихдаг.
Нийтийн дуу гэдэг бол ардын дууны үргэлжлэл. Ая зохиогч нарын хийснийг нийтийн
дуу гэдэг байх. Би бол ая зохиогч. Нийтийн дуу зохиолын дуу шиг хөгжмийн онолд
баригдалгүй, зүрхнээс ундарснаа гоёчлолгүй гаргадаг учраас хүнд амархан хүрээд
байдаг болов уу” хэмээн яриагаа үргэлжлүүлэв.

Зургийн цомгийн багагүй хэсгийг
гэр бүлээрээ гадагшаа аялсан зургууд эзэлжээ. Жилд нэг удаа аялах нь эдний гэр
бүлийн хувьд уламжлал гэнэ.

Гэрийн эзэгтэй гэнэт нэгийг
санав бололтой “Батсүх ээ, нөгөө БНМАУ-аа яриач” гэж шавдуулахад гэрийн эзэн
хөгжилтэй инээснээ “Би багадаа авдар, хувцас, дэрний уут гээд бүх зүйл дээрээ
БНМАУ-ын Батсүх гэж бичдэг байсан юм. Тухайн үедээ товчилж бичихэд амар гэж
бодсон байж магадгүй. Гэхдээ их сонин санагддаг юм. Сэтгэлдээ байшин зурвал тэр
нь бүтдэг гэдэг шиг л юм болсон шиг санагддаг. Намайг сонсох дуртай хүмүүсийн
алга ташилт их урам өгдөг. Яг сэтгэл рүү алга ташаад байх шиг санагддаг.
Үзэгчидтэйгээ ойртож ярьж дуулж сурсных юм болов уу гэж боддог юм. UB палас-т
ирсэн 3000 хүн зэрэг дуулахаар бас их гоё. Ер бусын. Сэтгэлээсээ гаргаж эхэлж
дуулсан дууг минь олон түмэн дуулахаар сайхан санагддаг” гэж ярив.

Биднийг байх үед хамаатан
садных нь хоёр, гурван хүн эзэгтэй рүү ярьж зөвлөгөө авна лээ. Хэн нэг нь ургац
хураасан ногооноосоо өгнө гэж утасдсаныг гэрийн эзэгтэй нөхөртөө дуулгав. Энэ
үгийг сонссон гавьяат “Хүний амьдралд хань их чухал. Тэр дундаа уран бүтээлч
хүнд. Уран бүтээлчид сайн ханьтай байж амжилт гаргадаг. Би их азтай хүн. Дандаа
сайхан хүмүүстэй таарсан. Хоёр хүүгийн минь ээж намайг гавьяат жүжигчин болтол
ар талыг минь авч явсан. Пагма маань нийтийн дууны зах зээлийн жижиг ч гэсэн
орон зайд намайг аваад явж байна. Хоёр талын ах дүү бүгд Пагма руу ярина шүү.
Манай хүн ч зохицуулна гэж сүрхий. Манай ах дүү нар надтай ярихгүй. Пагма руу л
ярина. Утас нь болохгүй бол над руу залгаад Пагма байна уу гэдэг юм” гэж ярив.

Яриа өрнөсөөр нэг л мэдэхэд
оройны 21.40 цаг болсон байлаа. Гэрийн эзэн “Би амьдралынхаа эхний гурван
давааг залуу насны аагаар давсан. Зориг эрч хүчээр. Гурвын даваанд төрөөс цолыг
нь дуудчихангуут онгирч давхиад шинэ зодог шуудаг өмсөөд гарчихсан. Ингээд элэг
бүс сулраад дөрвийн даваанд өөрөө өөрийнхөө мэхэнд уначих гээд их зүдсэн. Өргөн
түмэн түшиж байж дөрөв давуулсан. Тавын даваанд өөрөө ам угтуулаа авсан учраас
давсан. Зургаагийн даваанд толгойгоороо барилдах ёстой гэж бодож байна. Найм
давчих байх гэж бодож байгаа” гэсээр биднийг үдэв.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол Улсын соёлын тэр­гүүний ажилтан, дуу­чин Д.Жавхаасайхан, Д.Үүрийн­туяа нарынхаас энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа бэлт­гэлээ. Эднийх Удирдлагын академийн урдах “Богдын өндөр” хотхонд байдаг. Үдээс өмнө 11 цагт очиход Д.Үүрийнтуяа “Дасгалдаа яваад дөнгөж сая орж ирлээ” гэсээр угтав.

Тэрээр өглөө бүр бүжгийн дугуйланд явдаг ажээ. Үргэлж олны нүдэн дээр байдаг болохоор гадаад төрх, хувцаслалтандаа анхаарал байнга тавьдаг гэсэн. Харин гэрийн эзэн Д.Жавхаасайхан хүүхдүүдтэйгээ хамт биднийг ирэхийг хүлээж байжээ. Эднийх хоёр өрөө орон сууцанд ам бүл дөрвүүлээ амьдардаг юм байна. Урлагийнх гэхээсээ уяачийнд ороод ирэв үү гэмээр морины олон сувинерээр гэрээ гоёжээ. Бас зочны өрөөний хойморт нэлээд ур шаардаж оёсон болов уу гэмээр найман шарга морь жаазанд хийн залсан байв. Хараа булаам энэхүү зургийг гэрийн эзэгтэй гурван сарын турш оёж ханьдаа бэлэглэжээ. Д.Жавхаасайхан хар багаасаа адуу малд хайртай байсан болохоор гэрт нь хурдан морьтой холбоотой олон сайхан зүйл байдаг юм байна. Гэрийн эзэн ч морины тухай ам хуурайгүй ярьж байв. Энэ хооронд Д.Үүрийнтуяа хоол, цай бэлдээд ширээнд урилаа. “Та нарыг ирсэн болохоор өөрийнхөө брэнд хоолыг хийлээ” гээд банштай цай аягалав. Хөлс гаргаж, ядаргаа тайлмаар түүний хийсэн цайг уунгаа дуучин хосын анх танилцсан түүхийг яриуллаа.

Д.Жавхаасайхан, Д.Үүрийнтуяа хоёр СУИС-ийн уртын дуучны ангийг төгсчээ. Д.Үүрийнтуяаг нэгдүгээр курст ороход Д.Жавхаасайхан дээд курст нь байсан гэнэ. Нэг мэргэжилтэй, нэг багшийн шавь нар учраас хичээл, бэлтгэл дээр байнга таарна. Аажимдаа хамт хичээлээ давтаж явсаар нэг мэдэхэд бие биедээ дасчихаж. Д.Жавхаасайхан ч Д.Үүрийнтуяаг хичээлээ давтахад нь тусалж мэдэх зүйл дээрээ зөвлөгөө өгч явсаар төгсөх курст байхдаа үерхэж эхэлжээ. Удалгүй сургуулиа төгсч Солонгос руу нэг жилийн хугацаатай тоглолт хийхээр явсан байна. Тэр үед дөнгөж бие биедээ татагдаж байсан хосууд хилийн дээсээр хязгаарлагдан нэг нэгийгээ зүйргүй ихээр санаж байсан гэнэ. Энэ тухайгаа Д.Үүрийнтуяа “Ёстой нэг айхтар санаж байж билээ. Тэр үеийн санахын жаргал бид хоёрыг хэзээ ч салшгүй, заяаны хань болгосон” гэж дурсав. Тухайн үед өнөөгийнх шиг цахим сүлжээ тэгтлээ хөгжөөгүй байж. Тэгээд ч хөдөө өссөн хүүхдүүд болохоор интернэт ашиглан дүрсээ харж ярихыг ч мэддэгүй байсан гэнэ. Тиймээс бие биедээ захиа бичнэ. Хамгийн гоё дэвтрийнхээ голоос урж байгаад л байдаг гоёороо дарамалдан бичдэг байжээ. Хэрэв нэг үг буруу, эсвэл муухай биччихвэл дахин шинээр бичдэг байсан нь тухайн үедээ үгээр хэлшгүй аз жаргал мэдрүүлдэг байжээ. “Чамдаа хайртай. Чамайгаа маш их санаж байна. Чанга тэврэн үнсье. Удахгүй хоёулаа хамт амьдарна аа” гэж сэтгэлийн нандин бүхнээ шингээсэн захиагаа Солонгосоос Монгол руу, Монголоос Солонгос руу явж байгаа хүнд дайна. Бас болоогүй хайртай түүнийхээ дуртай зүйлийг нь бэлэг болгон өгөх гэж хичээнэ. Д.Үүрийнтуяа Сөүлд байгаа түүндээ борц, мах, ааруулнаас эхлээд хэрэгтэй бүхнийг нь өгөх гэж хичээдэг байжээ. Д.Жавхаасайхан ч бас “Хэдэн размерын гутал өмсдөг юм бэ. Чамдаа гоёлын өндөр өсгийт явуулах гэсэн юм” гэсээр асуудаг байсан гэнэ. Монгол руу бүр мөсөн ирэх үедээ хэдэн тор дүүрэн хувцас авчирч өгч байжээ. Д.Жавхаасайхан “Хол байсан болохоор маш их санадаг байлаа. Дэлгүүр хэсч хайртай хүндээ хувцас сонгож санасан сэтгэлээ аргаддаг байсан” гэж дурсав. Тухайн үед бичиж байсан хайрын захианууд нь эдний гэрийн нандин өв болжээ. Захиагаа үе үе гаргаж ирэн уншихаар тэр үедээ дахиад очсон юм шиг хайр, догдлол мэдрэгддэг гэсэн. Тэр цагаас хойш өнөөдрийг хүртэл хамтдаа амьдрахдаа олон сайхан аз жаргалтай дурсамжийг бие биедээ үлдээх болжээ. Тэр дундаас хэзээ ч мартагдашгүй нь 2010 оны нэгдүгээр сарын 5-ны өдөр. Энэ өдөр том охин Ж.Анударь нь мэндэлжээ. Д.Үүрийнтуяа дөнгөж амаржаад удаагүй байтал эмнэлгийн гадаа догдлон зогсоо хань нь “Охиноо хармаар байна” гээд байж сууж чадахгүй байж. Тэгэхээр нь эмч, сувилагчийн нүдийг хариулж байгаад хүүхдээ хөнжилд нуугаад нэг давхарт байх нөхөр дээрээ аваад очжээ. Д.Жавхаасайхан ч хүүхэд рүүгээ нэг гайхсан, нэг үл итгэсэн харцаар хараад байсан гэнэ. Түүнд “Миний хүүхэд шүү дээ” гэж бодохоор л үгээр хэлэхийн аргагүй аз жаргалтай хэрнээ тийм нэг сонин мэдрэмж төрөөд байжээ. Энхрий жаахан охин үр минь гэж бодохоос л сэтгэлийн гүнээс хайр ундарч түүнийгээ үгээр илэрхийлэхэд хэцүү байсан гэдэг. Маргааш нь гэргий, хүүхдээ эмнэлгээс гаргаж авчраад шөнө өвөртлөөд унттал нэг ч хором цурам хийгээгүй гэнэ. Өөдөсхөн охиныхоо үнэрт сэтгэл нь нялхраад, хараад л баймаар санагдаад байжээ. Тэр шөнөө үе, үе өндийж харсаар өглөө болгож байсан гэнэ. Харин бага хүү нь 2012 онд төржээ. Хүүтэй болсон гэдгээ мэдээд Д.Жавхаасайхан “Морь унуулах хүүтэй боллоо” гээд бас л бөөн баяр болж байсан гэнэ. Энэ түүхийг хуучлан суухад Ж.Анударь охин дүүтэйгээ хамт өрөөндөө тоглож байв. Хүүхдийн сониуч зангаар өөрийнх нь тухай ярьж байгааг мэдээд харах боловч томчуудын ярианд саад болохгүй ажээ. Харин хааяа нэг гүйж ирж аавдаа үнсүүлэх юм. Аав нь “Охин хүүхэд аавдаа амь гэж ёстой үнэн байх аа. Бид хоёр чинь бие биедээ амь” гэсээр Ж.Анударийгаа эрхлүүлж байв. Гэхдээ юм юманд хошуугаа унжуулсан эрхийн тэнэг болгохгүй гэж байлаа. Тиймдээ ч зуны сайхан цагт хөдөө мал дээр гаргачихдаг гэсэн. Өнгөрсөн жил цэцэрлэгт өгөхдөө Дундговийн улсын цэцэрлэгийг сонгожээ. Учир нь “Аргагүй амраг” уран бүтээлийн тоглолтоо хөдөө нутгийн үзэгчдэд сонирхуулах учиртай байсан болохоор өвөө, эмээтэй нь ойрхон байлгажээ. Энэ жил ч бас Дундговийнхоо цэцэрлэгт явуулна гэж байв. Д.Үүрийнтуяа “Манай аав, ээжүүд хэзээ байтлаа биднийг дөрөв, таван настай болтол хардаг байлаа. Хөхнөөс гаргаад л зөнд нь орхиж ажил төрлөө боддог байсан. Тэглээ гээд буруудаагүй. Харин ч биеэ даасан, аливаа зүйлийг өөрсдөө шийддэг болдог. Тиймээс хүүхдүүдээ айхтар эрхлүүлье гэж боддоггүй” гэв. Гэргийнхээ яриаг сонсоод Д.Жавхаасайхан “Хань бид хоёр иймэрхүү зүйл дээр маш сайхан санал нийлдэг. Хөдөө өссөн хүүхдүүд ядаж л амьдрах ухаантай болдог. Бид дөрөв өнөө орой гараад давхичихна. Ирэх даваа гаригаас манай хоёр албандаа явна” гэлээ.

Д.Жавхаасайханых 2005 оноос хойш өнөөг хүртэл маш олон нүүдэл хийжээ. Хороолол, Таван шар, Налайх гээд арав гаруй удаа буурь сэлгэсэн гэнэ. Дөнгөж гэр бүл зохиож байсан болохоор байр түрээслээд явж өгнө. Бүр амьдарч үзээгүй дүүрэггүй болтлоо нүүж байжээ. Д.Жавхаасайхан, Д.Үүрийнтуяа хоёрын уран бүтээлийг дэмждэг “Химон констракшн”-ыхан Налайхын Гордокт хоёр өрөө орон сууц бэлэглэжээ. Тэндээ гурван жил амьдарч байгаад жилийн өмнө одоогийн байрандаа төвхнөсөн гэнэ. Гэхдээ удахгүй “Sunshine village” рүү нүүхээр төлөвлөж байгаа гэсэн. Д.Үүрийнтуяа “Шинэ байранд захиалга өгсөн байгаа. “Химон констракшн”-ы байр. Тэндээ суурьших санаа бий” гэлээ. Яриа өрнүүлэх хооронд Д.Үүрийнтуяа гэрийнхээ ажлуудыг амжуулаад байх юм. Нэг дороо таван минут зүгээр сууна гэж байхгүй. Нэг бол хоол унд хийгээд ид, уу гэж дайлна. Эсвэл ярианд оролцонгоо хөдөө явах гэж байгаа хоёр хүүхдийнхээ ачааг баглах ажээ. Нөхөр нь “Манай хүн их ажилсаг. Уран бүтээлч хүн ар гэрийнхээ ажилд зарцуулах цаг зав багатай. Гэхдээ миний гэргий бүх зүйлээ амжуулчихдаг. Ёстой нэг шидэт саваатай юм уу гэмээр ар гэрийнхээ ажлыг жин тан болгочихдог. Гэрийн эзэгтэйд байх ёстой ийм занд нь дуртай. Дээр нь аливаа зүйлд хүлээцтэй ханддаг, тун тайван хүн дээ” гэв. Харин Д.Үүрийнтуяа нөхрийнхөө ноён нуруутайд талархаж явдаг гэсэн. “Монгол эр хүнд байх ёстой зан миний ханьд байдаг болов уу гэж боддог. Хэр баргийн зүйлийг яриад явахгүй. Нэг, хоёр, гурван юмыг өнгөрөөж байж дөрөв дэх дээр нь дуугардаг” гэж магтана лээ.

Д.Жавхаасайхан дуулахаас гадна хурдан моринд хорхойтой. Долдугаар ангид байхаасаа л хөдөө мал дээр гарсан бөгөөд адуучин болно гэж боддог байжээ. Гэтэл нэг зун төрсөн ах Д.Түвшинсайхан нь ардын жүжигчин Ц.Батчулуун агсныг дагуулаад хүрээд ирж. Ах нь “Морин хуур” чуулгын морин хуурч болохоор багшийгаа дагуулан зуныхаа амралтаар гэртээ иржээ. Ингээд Д.Жавхаасайханыг дуулуултал Ц.Батчулуун “Би чамайг овоо сонсголтой юм байх гэж бодож байсан юмсан” гэж шавиа зэмлэнгүй хэлжээ. Тэгээд Д.Жавхаасайханд “Ийм сайхан дуулдаг хүүхэд дуучин л болох байж дээ” гэж урамшуулсан гэнэ. Ардын жүжигчний хэлсэн урмын үг хүүгийн бодлоос гарсангүй. Тэгэхээр нь намрын нэг өдөр Улсын филармонид ажиллаж байгаа ах дээрээ яваад очиж. Ц.Батчулуун гуайтай уулзахад СУИС дээр дагуулж очоод Ц.Дэлгэр багшид шавь оруулсан гэнэ. Эндээс улбаалаад урлагийн ертөнцөд хөл тавьж дуучин гэх алдар зүүх болжээ. Сургуульд ороод удаагүй байхад нь Н.Норовбанзад гуай Ц.Дэлгэр багштай нь уулзаад “Энэ хүүхдээ надад өгчих. Би дуулахыг нь сонссон. Шавиа болгож авъя” гэсэн гэдэг. Харин багш нь дуулах эрдмийг өөрөө зааж өгнө гэсээр авч үлдсэн түүхтэй. Харин Д.Үүрийнтуяагийн хувьд Дундговийн арван жилийн сургуульд байхаасаа урлагт хайртай, дуулдаг охин байжээ. Сурагч байх үедээ дууны тэмцээнд оролцож түрүүлснээр СУИС-ийн уртын дуучны ангид суралцах эрхийн бичигтэй болж байсан гэнэ. Ийн нэг сургуульд, нэг багшийн шавь нар болцгоожээ. Сургуульд байхдаа тус тусдаа дуулж уран бүтээлээ хийдэг байв. Д.Үүрийнтуяа “Шуранхай” хамтлагтайгаа уран бүтээлээ хийхийн зэрэгцээ бие даасан хэд хэдэн цомог гаргаад амжив. Энэ хооронд Д.Жавхаасайхан “Түмэн эх” чуулгад ажилладаг байжээ. Хосууд 2012 онд гэрлэлтээ батлуулан хуримаа хийсэн цагаасаа хойш хамтын уран бүтээлээ эхлүүлсэн байна. Хоёулаа ардын болон уртын дууны дуучид болохоор уран бүтээл хийхэд ч дөхөмтэй байжээ. “Язгуур” нэртэй ардын болон уртын харилцаа дууны этник цомгоо гаргаж олны хүртээл болгосон нь 2013 он. Уг цомогт багтсан “Цэнхэрлэн харагдана”, “Бор торгон хантааз”, “Сүнжидмаа”, “Юндэн гөөгөө Сийриймаа”, “Аргагүй амраг” дуунууд нь үзэгчдээс өндөр үнэлгээ авсан. Цомгоо гаргасныхаа дараа “Аргагүй амраг” тоглолтоо хийв. Уг тоглолтоо хөдөө, орон нутгийн сонсогчдод сонир­хуулах үүднээс эх орноо тойрох аялан тоглолтоо эхлүүлжээ. 21 аймгийн бүх суманд тоглох “Аргагүй амраг” тоглолтыг одоогийн байдлаар таван аймгийн ард олонд сонирхуулаад байгаа юм байна. Үргэлжлэлийг нь ирэх намар хүртэл хойшлуулжээ.

Эдний гэрийн нандин шүтээн нь Д.Жавхаасайханы өвөөгөөс уламжилж ирсэн бурхан тахил. Халхын Эрдэнэ­зуу буюу шашны өлгий нутгаас гаралтай болохоор бурхан шүтээнээ ихэд дээдэлдэг гэсэн. Бас өвөөгийнх нь мөнгөн аяга, хөөрөг бий. Үүн дээр угаалгын машин нэмэгдэнэ. Хуучны хагас автомат угаалгын машин гэрийн эздийн хайртай хогшил. Учрыг лавлавал 2008 онд анх удаа хамтдаа “Учиртай гурван толгой”-г дуулжээ. Тэр үед Улсын филармониос тус бүрт нь 90 мянган төгрөг өгчээ. Хоёулаа 180 мянган төгрөгтэй болчихоод гэртээ хэрэгтэй зүйл авна гэж төлөвлөсөн байна. Маргааш нь зах гарч 130 мянган төгрөгөөр угаалгын машин авсныгаа нандигнадаг ажээ. Д.Үүрийнтуяа “Тэр угаалгын машинаа одоо хэрэглэдэггүй л дээ. Гэхдээ нэг л тийм гоё санагдаад байдаг болохоор хадгалдаг юм. Хэзээ ч хаяхгүй. Магадгүй охиноо хадамд гарах үед өгч болох юм” гэсэн. Бас Өвөр Монголын алдартай уяач н.Баяраагийн өгсөн хурдан морины хусуур хойморт нь байв. Хурдан моринд дуртай Д.Жавхаасайханд уяач залуу өөрийн хайртай хусуураа бэлэглэж байжээ. Түүгээр нь зундаа адууныхаа хөлсийг хусаад өвөлдөө хоймортоо зална. Иймэрхүү маягаар адуу малтай холбоотой эд зүйл эднийд олон байв. Гэрийн эзэн “Хавар болоод ирэхээр өөрийн эрхгүй тогтож суухаа больдог. Миний адуу Өвөрхангайн Хархоринд бий. Өвөлдөө байнга очдог. Харин зун яг л хажууд нь очихгүй бол сэтгэл гэгэлзээд ярих юм биш” гэсэн. Эр нөхөр нь адуунд хайртайг дагаад Д.Үүрийнтуяа ч морь шүтдэг болж байгаа гэнэ. Бүр ирэх зун нөхөртэйгөө хамт хөдөө гарч галынх нь тогооч хийнэ гэсэн амлалт өгчихөөд байгаа ажээ. Саяхнаас ярилцаж байгаад монгол гэртэй болохоор Бат-Өлзий суманд захиалга өгчээ. “Зун гэхэд гэр маань бэлэн болчихно. Гэрээ бариад, айргаа сөгнөөд суух сайхан даа. Тэр үед ёстой нэг жинхэнэ найр хийнэ гэж боддог юм. Монгол гэртээ айргаа уугаад, адуу малаа яриад, дуулж суухаас өөр жаргал хаа байх вэ” гэж Д.Жавхаасайхан ярина лээ. Харин Д.Үүрийнтуяа бүсгүй хүний гангалах дуртай зангаар гоёлын алчуур цуглуулдаг гэнэ. Гадагшаа тоглолтоор явахдаа цуглуулсаар одоо 40 гаруй хүзүүний алчууртай болжээ. Бас үнэртэй ус, монгол дээлэнд гар татдаггүй гэсэн. Анх нөхөр нь “Burberry”-гийн үнэртэй ус бэлэглэснээр цуглуулгаа эхлүүлж байсан бол ажил мэргэжилтэйгээ холбогдуулан дээл сонирхох болжээ. Тэдэнд өдгөө 20 гаруй монгол дээл бий гэнэ лээ.

Гэрийн эзэгтэй зочломт­гой зангаар биднийг үд өнгөртөл дайлан суужээ. Д.Жавхаа­сайхан яриа хөөрөө сайтай, нээлттэй хүн юм. Уран бүтээл, хүч хөдөлмөрөөрөө босгосон амьдралынхаа тухай ярьж суусаар Дундговь руу явах цаг нь болжээ. Хамт явах найз нь гар утас руу нь залгаснаар бидний яриа өндөрлөв. “Зун манай нутагт ирээрэй. Тэр үед гэрээ барьчихаад морио уян сууж байх вий” гэсээр үдэн гаргасан юм.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН