Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, профессор, Төрийн шагналт зохиолч Дарма Батбаярын хайр, эрх чөлөө, бусдад сэтгэлийн их амар амгалан, сайн сайхны ундарга бүхнийг бэлэглэхийн их тэмүүлэл, хүмүүний өөртөө хийгээд өрөөлд үнэн байхын жаргалыг мэдрүүлдэг нэгэн сайхан бүтээлээс төрсөн сэтгэгдлээ хуваалцаж байна.
Эрдэм шинжилгээний ажилдаа дарагдсан Анар өөрөө хайрлаж, өөрийг нь хайрлах эмэгтэйг битүүхэн эрэвч, санаанд нийцэх нь үл олдоно. Гэхдээ энэ эрэлдээ цаг зав зарцуулахгүй байгаа нь түүний сэтгэл атраараа байгааг илтгэх шиг. Анарын сэтгэл зүрхээ зориулан, дурладаг зүйлсийн нэг нь морь унах. Энэ нь магадгүй сэтгэл зүрхээ зориулж, үнэн голоосоо хийдэг цөөхөн зүйлсийн нэг байсан биз. Тиймдээ ч хүсэлдээ хөтлөгдөн наадмын морьд харахаар, болж л өгвөл морь унахаар Хүй долоон худагийг зорьдог. Дуртай зүйлдээ хөтлөгдөн очсон Анар морь унасан бүсгүйтэй танилцсанаар өөрийнхөө хийгээд амьдралынхаа хээр талыг нээх боломж эхэлдэг. Гэхдээ мэдээж тэр боломжийг Анар болоод Ийнгаа хэрхэн таамаглах билээ. Анар, Ийнгаа хоёр бол уншигч таныг дотоод сэтгэлийн хүч хийгээд бусдад сэтгэлийн гэрэл гэгээг бэлэглэх эрх чөлөө рүү хөтлөгчид. Дөнгөж танилцсан Анарт Ийнгаа унаж явсан морио өгч, хүссэн зүгтээ давхихыг зөвшөөрснөөр үүний эхлэлийг тавьдаг. Ийнгаагийн Анарт морио өгч, өчнөөн хол давхисан ч үл зовних сэтгэл, танилцаж амжаагүй шахам байж дуртай зүйлээ хийх эрх чөлөөг өмнө нь хэн ч өгч байгаагүйгээр олгосон нь Анарыг бүсгүйтэй дахин уулзах, бүр гэрт нь очно гэж эрхгүй амлахад хүргэнэ. Морио унуулсных нь хариуд, өөртэй нь сайхан харилцсанд ч бус тэр эрхгүй л сарын дараа гэрийг нь олоод очно хэмээн амласан биз ээ.
Дотнын найзаасаа зөрж, өдөр шөнөгүй хийсэн эрдэм шинжилгээний ажлынхаа үр дүнг хүлээлгүй Ийнгаад амласан амлалтаа л биелүүлэхийн төлөө Анар Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын Дун уулын Талим өвгөнийхийг, үнэндээ бол Ийнгааг зорино. Өөрийг нь танихгүй байх вий гэхээс эмээж зогссон Анарыг удтал хүлээсэн Ийнгаа угтана.
Анар нэг удаа “Бурханд тус болох юмсан” гэж боддогоо Талим өвгөнтэй хуваалцсанаар дун мэт дотогшоо өвгөний гүн их амьдралын далайгаас хүртэх боломжоо нээнэ. Бурханд тус болохыг хүснэ гэдэг чухам Талим өвгөний хийгээд зохиогчийн бусдыг хайрлах, өөрөөсөө гэгээрлийг эрэх, олоххүсэлтэй агаар нэг юм. Тиймдээ ч хааяа нэг үг солилцохдоо амьдралын нарийн ширийний учгийг тайлж өгөх нь Анарт тэдний гэрт удах нэг шалтаг болдог. Гэхдээ хамгийн эрхэм шалтгаан нь Ийнгаа билээ.
Анарын хувьд эрх чөлөөг өөртөө нээсэн нэгэн томоохон үйл явдал Ийнгаагийн өдөр тутмын энгийн нэг дэггүйтэл байж таарна. Ийнгаа чулуун гэрээ үзүүлж, хүссэн цагтаа тоглодгоо жаахан охин шиг тоглож суухдаа ярьсан нь Анарт хийгээд олон зуун уншигч Анарт мартагдсан хийгээд байж боломгүй эрх чөлөө, аз жаргал өгнө. Мөн Дун уулын өвөр дэх хүн төрөлхтний ч хүсэл, нууцыг хадгалж чадах чулуужсан дунгууд дунд авчирсан ньАнарын хувьд өөр нэгэннээлт байв. Зохиолд Анарын энэ бол нээлт, тэр бол ололт хэмээн тунхагласан нэг ч үг, өгүүлбэр байхгүй. Харин зохиол цааш хөврөх тусам Анартай хамт уншигчийн дотоод ертөнц хөгжиж, амьдралаас үүссэн гав гинжийг тасчин хаядаг билээ. Тиймдээ ч тэр бугуйн цагныхаа зайг эргэлзэх юмгүй авч хаяад цаг хугацааг чөлөөлдөг. Бас өөрийгөө цаг хугацаанаас ангижруулдаг. Үүнийг уншсан хэн бүхэн цаг хугацаа хэмээх хүлээснээс өөрийгөө чөлөөлөхийг ямар нэгэн байдлаар оролддог биз ээ.
Их хотын дуу чимээ, чөлөө завгүй ажил, хэмнэлээс хэсэгтээ тасарч, цаг хугацааг чөлөөлсөн Анар гэнэтхэн буцахаар болно. Ийнгаа үлдээхийг хэчнээн хүсэж байсан ч явахад нь битгий гэж хэлэлгүй, үүц базааж өгөөд, үднэ. Магадгүй энэ л уужуу сэтгэл Анарыг энд анх авчирч, үүрд үлдэх шалтгаан болсон биз. Буцахаар гарсан ч явж чадаагүй Анар найздаа дахин захидал бичнэ. Тэр “Чи намайг том нээлт хийж дэлхийд данстай эрдэмтэн болохыг хүсдэг гэдгийг мэдэж байгаа. Гэхдээ түүнээс ч илүү бас нэгэн хүсэл байдаг маань бурханы төлөө ямар нэг үйл хийх юм. Гэхдээ энэ хугацаанд би хэрхэн яаж бурханд тус хүргэхээ мэддэггүй байсан. Яг одоо би хариултыг нь олчих шиг боллоо. Энэ бол хэн нэгнийг чин сэтгэлээсээ хайрлах юм байна. Тиймээс би Ийнгааг бүх насаараа хайрлан хамгаалж, түүнийг аз жаргалтай байлгахын төлөө өөрийн зорилгоо хойш тавьж байна. Тэд нүүдэл хийхэд бэлдэнэ. Энэ нь зөвхөн гэрийнхээ буурийг сэлгэж, эсвэл хаа нэгтээ нүүдэллэх нүүдэл төдий зүйл биш юм. Энэ бол Анарын сэтгэл зүрх, дотоод мөн чанарын хэннүүдэл. Бэсрэг романыг уншигч бүхний нүүдэл. Гэхдээ энэ нь мэдээж уншигч танаас, эндээс нээсэн нээлтүүдээс тань хамаарах билээ. Үг, өгүүлбэр бүрт нь ухаарал, тэмүүлэл шингэсэн уг бүтээлээс миний дурдаагүй олон зүйл уншигч таныг хүлээж байгааг хэлэх нь зөв байх.
Шүр, сувдаас ч үнэтэй ухаарал, бясалгал, энэрэл, хайрласаар л дуусахын чин үнэн хүслэнг надад бэлэглэсэн энэхүү бэсрэг романыг уншаад та ч бас өөрийн тааллаараа ямар нэг ухаарлыг олох биз ээ.
Э.ХҮРЭЛБААТАР
Эзгүй хээр талд биш түм түжигнэж, бум бужигнасан хотын төвд олон түмний нүдэн дээр нэгэн эр хэнэг ч үгүй морь харж зогсжээ. Төрийн ордны ойролцоо, “Туушин” зочид буудлын үүдэнд юм шиг байна. Хэн нэгэн түүний зургийг хэдийнэ аваад фейсбүүк ертөнцөөр түгээв. Хүмүүс түүнийг элдвээр хэлж, буруушааж байна. “Соёлт хүмүүн болоход нэг сая жил зарцуулсан. Харин буцаад сармагчин болохын тулд ганц цаг л байхад хангалттай юм байна” гэх мэтээр халаглацгаажээ. Мэдээж түүнийг шүүмжлэх нь түмэн зөв. Малаас дор аашилж байгаа тэр эрийг хараах, гайхах, жигших ч багадмаар. 
Манай нэг танил “инээдэг дайсан” гэж нэг эр нутагт нь байсан тухай хуучилж билээ.Сайхан инээд алдсан “аан уун” болсон эвлэгхэнэр гэнэ. Харин нутгийн хөгшчүүл болохоор түүнийг “инээдэг дайсан” гэх. Яаж ч юу болж байсан инээд алдаад л гүйгээд байдаг. Ороод гарсных ньдараа хайч алга болчихлоо, бээлий ч хаашаа орчихов гээд л бөөн шуугиан. Мань хүн л”өгөөгүйг авчихсан” байдагмуу зантай нэгэн аж. Гадаа бол чөдөр ногт гээд юухан хээхэн юу ч тэсгээдэггүй нөхөр байжээ.Хүмүүс түүнтэй муудаж чаддаггүй.Яагаад гэвэл өөдөөс инээд алдаад өөрийг чинь магтаж мандуулаад байхлаар “Тэр гуай мөн мундаг шүү, энэ өвөө за мөн ч гаатай бууддаг даа” гээд байхаар яаж муу байх вэ гэж хуучилдагсан.Хүнийг хүн магтахад ерөөсөө муухай байдаггүй.Магтаад байвал хайрлаад л байдаг муу зан бид бүхэнд байдаг аа. Магтуулаад л жижиг сажиг зүйлээ алдаж дуусаад байгаа мөртлөө муу байж чаддаггүй нөгөөөвгөд шиг бид бүхэн ч бас тийм билээ. Ямар сайндаа л “Хүний хамгийн хайртай дайсан нь магтаал” гэсэн үг гарах вэ. Уул нь хөндлөнгийн хүний магтах муулах хоёр чамд ямар ч хамаагүй юм шүү дээ. Чамайг муу хэлсэн ч чамд хамаагүйтэй адил чамайг яаж ч магтсан бас л чамд хамаагүй зүйл юм. Муулахад нь сэтгэлээр унах магтахад нь хөөрч баясан жолоогоо алдах нь хүний хамгийн сул тал гэж мэргэд сургадаг. Харин орчин үеийн бид нар “хэн намайг юу гэж магтах нь вэ” гэж сэрвэлзэж сэртэлзсэн л хүн байх юм. Магтуулах нь хэдийгээр сайхан ч дандаа тийм бишийг дээрх үг бид бүхний орой руу ортол хэлээд байх шиг санагдах юм.
Хоолны ширээний ард нэгэн залуу ийм түүх ярьж байсныг би тод санаж байна. Тэр 40 гаруй насны хүн л дээ. Авлигын хэргээр хоригдоод гарч ирээд удаагүй байсан юм. Хэрэгт холбогдохоосоо өмнө залуухан бүсгүйтэй бараг л дэр нэгтгэхээр болсон байв. Эхнэрээсээ туурга тусгаар болоод хоёр жилийг үдэж байсан ч мөнгөөр бол тэр дутааж байгаагүй гэнэ. Харамсалтай нь түүнийг хоригдож байхад нөгөө бүсгүй нь битгий хэл найзууд нь ч зайгаа авсан аж. Эхнэрээс нь өөр хүн түүнийг эргэж тойрч байгаагүй бололтой. Суллагдахаасаа өмнө байнга эргэж ирж буй эхнэрийнхээ өмнө гэмшихдээ дэмий л “мөнгөтэй юу” гэж асуужээ. Эхнэр нь хариуд нь “Хамтдаа байгаадаа баярла, учир нь бүгд буцаж ирдэггүй” гэж хэлсэн байна. Тэгэхэд өнөөх залуу “Хайртай хүнээ олоход маш их цаг хугацаа хэрэгтэй ч алдахад ганц секунд ч хэрэггүй” гэдгийг тэр үед ойлгосон гэдгээ ярьж байсан юм. Хүний амьдрал богинохон. Гэвч энэ хооронд өөрийгөө мартталаа мөнгө, эрх мэдэлд шунаж хажуудаа байгаа үнэтэй зүйлээ гээтлээ амьдарсан энэ залуугийн түүх ухаарлаар төгссөнд олзуурхаж байсан юм. Амьдрал биднийг гоё сайханд төөрөлдүүлж уруу татдаг ч бас ухааруулах ямар нэгэн орон зай үлдээдэг нь гайхалтай. Тэгэхээр таны хэн болохыг мэдэж, бүх алдаа дутагдлыг тань тэвчиж, өөрөөс чинь алхам ч холдож чадахгүй, халамжилж хайрлаж байгаа тэр хүнийг хайрла. Тэр бол бидний дэргэд үргэлж байдаг хамгийн их үнэ цэнтэй зүйл билээ.
Үсчид өдөр бүр хүний үс засч, янзалж байж гэмээнэ орлоготой сууна. Гэтэл монгол зурхайгаар сарын гуч хоногийн бараг талд нь үс засуулахад муу, тохиромжгүй, сүлд тэнэж холдоно, үгүйрнэ гэх мэтээр номлосон байдаг. Хэрвээ энэ зурхайг хатуу баримтална гэвэл амьдрал дээр буушгүй юм. Тэгтэл үсчид хүний үсийг өдөр бүр засч, орлогоо таслахгүй байх аргаа олчихсон. Ямар ч өдөр, цаг, нар дор үс засахад харшлах үйлийг нь хариулдаг гэх тарни олоод толиныхоо дэргэд хадчихсан байдаг. Үйлчлүүлэгч орж ирээд “За, байз өнөөдөр чинь хуучны хэдэн билээ. Үсэндээ хайч хүргүүлчихвэл яадаг бол” хэмээн эргэлзэн асуухад өнөөх тарниа заагаад өгчихнө. Ингээд л боллоо. Үсчид монгол зурхайг харааж, зүхсэнгүй. Өөрсдийнхөө орлогыг тогтмол байлгахын тулд яах вэ гэж санаагаа чилээснийхээ хүчинд ийм энгийн гарц олчихжээ. 