Хүн гэдэг амьтны хийж болох хийгээд хийж болохгүй зүйлс хязгаартай. Үүнийг хүний нийгэм өөр, өөрийн хэмжүүрээ тавьж зохицуулаад явчихдаг. Гэхдээ ерөнхий хэм хэмжээнээс өөр аль нам, аль засаглалын үед болно, болохгүй гэсэн хэм хэмжээс бас байна аа, ялангуяа Монголд. Ухаандаа 2012-2016 онд АН эрх барьж байхад болж байсан зүйлс 2016-2020 оны МАН-ын засаглалын үед болохгүйгийн жагсаалтад орж, цаашилбал гэмт хэрэгт тооцогдоод явж байгааг харж байна. Харах юу байхав, гэрч нь болж цаашлаад туршилтын туулайнууд нь болоод явж байна даа. Нэг хэсэг хоёр нам хамтарч засаг барьж байхдаа АН-ынхны санаачилгаар арванхоёрдугаар сарын 10-ныг Ардчилсан хувьсгалын өдөр болгон тэмдэглэлт өдрийн тоонд оруулахад зөрүүлээд МАН-ынхны санаачилснаар гуравдугаар сарын 1-нийг Эх орончдын өдөр болгож албажуулж байлаа. Хүүхэд аятай нэг нэгтэйгээ барьцдаг энэ зан одоо ч үргэлжилсээр. Сүүлдээ болдог байсан юм нь хуулиар болохгүй болчихоор олон болох, болохгүйн дунд энгийн иргэд бид чинь төөрч ч байх шиг. Хуучин наяад оноос, дараахан 2001 оноос зуны цагийн хуваарьт шилждэг байсан үе нэг хэсэг мартагдаж, хүний биологийн цаг нарыг хүчээр өөрчилж байгаа нь буруу гээд зогсоосон байсан бол 2015 оноос Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдын шийдвэрээр дахин урагшлуулж, ухраадаг болсон. Эдийн засаг амаргүй байгаа үед байгалийн нарыг ашиглаж, ажлаа амжуулж ихийг бүтээх хэрэгтэй гэж тайлбарлаад зуны цагийн хуваарьт шилжээд явж байсан бол Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар өөрчлөхгүй гэлээ. Засаг төр шийдвэрээ гаргалгүй л яахав, гэхдээ бид чинь ямар тоглоом биш дээ. Дасч эхэлмэр болоод тас. Ямар сайндаа өнөө жил зарим гар утасны операторуудын тохиргоо өнгөрсөн жилийнхээрээ ажиллаж, цаг өөрчлөгдөж хүмүүс баахан будилж мунгинав. Энэ бол хамгийн энгийн жишээ. Бидний хийдэг байгаад хийх эрхгүй болсон зүйлсийн жагсаалтыг гаргана гэвэл дуусахгүй янзтай.
Хүүхдүүд маань төрөөс мөнгө авдаг байлаа. Монгол Улсын иргэн болсныхоо хувьд 18 нас хүртлээ сар бүр “цалин” хүртдэг байв. АН-ынхны сонгуулийн уриа болж гарч ирсэн ч гэсэн хүүхдүүддээ мөнгө өгдөг энэ уламжлал эдийн засаг ямар ч хэцүү үед, засаг аль ч талдаа очсон харин ч нэг хэрэгжээд явж байсан юм. Харин эдийн засаг, санхүүгийн хүндрэлтэй нөхцөл байдлаас шалтгаалж УИХ-аас өнгөрсөн есдүгээр сарын 7-нд 38 дугаар тогтоол гаргаснаар бүх хүүхдүүд сар бүр мөнгө авах эрхгүй болов. Амьжиргааны түвшнээс нь шалтгаалан хоёр өөр хугацаанд хүүхдийн мөнгийг олгоно гэж сүрхий тайлбарлаж байсан ч бүгд худлаа болсон. Босго оноог нь давсан цөөхөн хүүхдүүд сар бүрийн 20 мянган төгрөгөө авч, ихэнх нь 2019 онд мөнгөө нөхөн авна гэж бодож байсан бол молиго үмхсэн. Төр нь нөхөж өгнө гэж амлаад, хүүхдүүдээ луйвардсан энэ хэрэг түүх болон үлдэнэ биз. Сүүлдээ авахаас аргагүй гэж шалгуурыг давсан жаалууд ч авах боломжгүй боллоо. Овоо тогтвортой урт удаан үргэлжилж ирсэн хүүхдийн мөнгө энэ цаг үед устаж үгүй болов. Бидний хүүхдүүд энэ улсын ирээдүйн иргэн болж байгаагийнхаа хувьд урам хүлээж авдаг байсан 20 мянган төгрөгөө нэхэх эрхгүй болов. Бас айлууд өрхийн амьжиргааны түвшингээ тодорхойлуулахаар болсон бөгөөд индүү, угаалгын машинтай айлууд подхийсэн амьжиргаатай айлуудад тооцогдож эхэллээ. Нэг талаасаа улсынхаа шалгалтад ороод амьжиргаа өндөрт тооцогдсондоо баярламаар ч юм шиг, нөгөө талаас идэж уух, амьдралын түвшин маань нэмэгдэх бус муудаад байгаад гайхшрах ч шиг. Нийгмийн халамжийн бодлогын хүрээнд иргэдэд олгодог тусламжид нөлөөлдөг энэхүү судалгаанд 600 мянга гаруй өрх хамрагдсан гэх бөгөөд 4.5 тэрбум төгрөгийг зарцуулсан дуулдаж байсан. Хэдийгээр бодит амьдрал дээрдээгүй ч бичиг цаасан дээр дээрдсэн нь амны билгээс ашдын билэг гэдэг монголчуудад маань таалагдах байх гэж найдахаас. Хүүхэдтэй холбоотой бас нэг зүйл бий. Бага насны хүүхдээ асарч байгаа ээжүүдэд цэцэрлэг олдохгүйгээс ажил эрхэлж чаддаггүй. Тиймээс өөр нэг хүүхдээ асарч байгаа ээж хүүхэд асрах үйлчилгээ үзүүлбэл түүнд нь өөрийнхөө нялхыг үлдээгээд ажил эрхлэх боломж гарч байлаа. Хоёулаа гэр гэртээ хүүхдээ хараад ажилгүй сууснаас нэг нь ажиллаж, нөгөө нь түүнд хөлс өгнө гэсэн үг л дээ. Тэгэх боломж бас энэ үед хаагдсан билээ.
МАН засаглах болсоор маниус хийж болохгүй зүйл зөндөө, зөндөө. Приус унах боломжгүй болсон. Ард түмний унаа гэгддэг Приус буюу хос хөдөлгүүрт унааг шатахуун хэмнэх, байгаль орчиндоо ээлтэй хандах үүднээс монголчууд сонгох болсон. Үүнийг дэмжиж татварыг тэглэдэг байсныг зогсоолоо. 50 хувийн татвар гаргаж ирснээр өнөөх хэмнэлттэй хүлгийн үнэ нэмэгдэж ард олон авч унахад амаргүй болов. Татвар нэмэхгүй гэж амлаж гарч ирсэн улс төрийн хүчин долоогийн долоон татварыг гаргаж ирсэн. Ингэснээр нийгмийн даатгалын шимтгэлийг илүүтэй төлж, халаасанд орж байгаа нь нэмэгдээгүй ч гарах нь өссөн байх жишээтэй. Хувь хүний орлогын албан татвар ч шатлалтай нэмэгдэх болсон. Тамхи, согтууруулах ундааны татвар нэмэгдсэнийг хамаагүй гэлээ гэхэд шатахууны онцгой албан татвар нэмэгдлээ. Долдугаар сарын 1-нээс нэмэгдэж, дахиад аравдугаар сараас нэмэгдэнэ гэж байгаа. Шатахууны үнэ өсөхөд Монголд бүх зүйлийн үнэ өсдөг.
Бас юуг хийх эрхгүй болсон бэ гэвэл хадгаламжинд мөнгө хадгалах эрхгүй болсон. Хадгаламжийн хүүгээс татвар аваад ирэхээр хэн хуримтлал үүсгэхийг бодох билээ. Банкууд ч, эдийн засагчид ч хуримтлал хэрэгтэй, өнгөрсөн он жилүүдэд иргэн бүр хуримтлал цуглуулж байсан бол одоогийнх шиг хэцүү байдалд орохгүй гэдэг. Гэхдээ өнөөдрийн идэх хоолноосоо хумслан байж хадгаламжинд хийлээ гээд дэд сайдуудыг тэжээх татвар болж очно гэхээр гонсойх хүмүүс олон байгаа болов уу.
Өнгөрсөн дөрвөн жилд ам.долларын үнийг хаданд гаргасан гээд л байсан өнгөрсөн есдүгээр сард 2272 төгрөг хүрэхэд хэвлэлүүд түүхэн дээд хэмжээнд хүрлээ гэж байсан ам.доллар хэдийнэ 2700 гараад явсан удаатай. Таван толгойн нүүрсээ гадаад зах зээл нь өсөөд байхад бага үнээр борлуулж байна.
Бид юуг хийх эрхгүй болсон бэ, ингэхэд. Лав 60 хүрээд тэтгэвэрт гарах боломжгүй боллоо. Дахиад таван жил буюу 1825 өдөр зүтгэж байж төрд татуулж байсан тэтгэврээ авах эрхтэй болно. Гэхдээ монгол хүний дундаж наслалтыг харахаар гадны хөгшид шиг тэтгэврээ аваад дэлхийгээр аялах гэдэг худлаа байх.
Үр хүүхдүүдээ ипотекийн зээлээр ч болов тусад нь гаргах гэдэг асуудалтай болсон. Өмнөх Засгийн үед шинээр 86 мянга, нийтдээ 120 мянган иргэн ипотекийн зээлээр орон байрны асуудлаа шийдсэн гэгдэж байсан бол энэ боломж хаагдсан. Энэ зээлийг хаагаагүй гээд байгаа ч ипотекийн зээл, нөгөө найман хувийн зээлээр сүүлийн нэг жил байр савтай болсон хүн ойр хавьд чинь байна уу. Үгүй л болов уу. Нөгөө сайн хашаа, сайн оюутан, сайн малчин гээд олон сайн хөтөлбөрүүд бүгд алга болсон. Уг нь аль тэр намын санаачилсан нь иргэдэд нэг их хамаатай биш байгаа юм л даа. Хэн хэрэгжүүлж байна, үнэхээр хэрэгтэй байна уу гэдэг л чухал. Хашаагаа инженерийн дэд бүтэцтэй болгож тохижуулахад хөнгөлөлттэй зээл аваад, тав тухтай амьдарна гэж бодож байсан хүмүүс байсан байх, сайн малчин гээд малчдад жилийн 10 хувийн хүүтэй зээлийг санал болгож байлаа. Тэр чигээрээ банкны зээлээр амьдрал ахуйгаа авч явдаг тэдэнд том боломж байсан. Харин одоо тэр хүү 30 хувь болсон. Өөрөөр хэлбэл, малчид хямд хүүтэй зээл авах эрхгүй болж таарсан. Оюутнууд төлбөрөө зээлээр төлдөг сайн оюутан хөтөлбөр сураггүй, тэр ч байтугай сарын 70 мянган төгрөг ч байхгүй болсон. Зүгээр ч мөнгийг нь хасаад зогсохгүй сурдаггүй, ажилгүй гээд цоллох нь яана гээч. Энэ мэтээр үргэлжилбэл жагсаалт дуусахгүй янзтай. Чингисийн болсон талбай буцаад хуучин нэрээрээ, сүүлдээ Чингис гэж амнаасаа үг унагаж болох ч юм уу, үгүй ч юм уу. Ээжүүд хөхний сүүгээ яах ёстой ч юм бүү мэд. Бас гарцаар гардаггүй нөхөд, гудамжинд сарьж зогсдог амьтаст торгууль шийтгэл чангарч байгаа. Ер нь өөрчлөлтүүд олон болж байна аа. Мэдэж байгаа нь бий байх, мэдэхгүй яваа нь байгаа байлгүй. Та минь цаана чинь олон зүйл өөрчлөгдөж байгаа шүү. Бидний хийж болдог байгаад хийх ёсгүй болсон зүйл зөндөө байгаа билээ. Уншиж судлаарай. Тэгэхгүй хуучнаараа ганхаж явбал гэмт хэрэгтэн болно шүү гэж сайн санасандаа зөвлөж байна.