– Эрдэнэтийн төмөрлөгийн цогцолбор үйлдвэрийн төсөл ирэх онд ашиглалтад орох боломжтой-
Бэрэн группийн гүйцэтгэх захирал Мөнхтөрийн Цэлмэгтэй ярилцлаа.
Өдгөө тус групп нь уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэл, газар тариалан, хүнс, хөнгөн үйлдвэрлэл, барилга, гэр хорооллын дахин төлөвлөлт, худалдаа, үйлчилгээ гэсэн дөрвөн салбарт үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэ дундаас Монгол ган–Монголын дархлаа уриан дор хэрэгжиж буй Эрдэнэтийн төмөрлөгийн цогцолбор үйлдвэр төслийн талаар болон гангийн салбар, ган бүтээгдэхүүний ач холбогдлын талаар түлхүү ярилцсан юм.
-Өнөөдөр манайд хүнд үйлдвэрлэл, тэр дундаа гангийн салбар төдийлөн хөгжөөгүй байна. Яагаад бид гангаа дотооддоо өөрсдөө үйлдвэрлэх шаардлагатай вэ гэдгээс яриагаа эхэлье?
-Монгол Улсын хувьд жилд 500 орчим мянган тонн ган хэрэглэдэг. Үүний 50 гаруй хувийг ган туйван буюу барилгын арматур, 15 орчим хувийг ган хоолой буюу төрөл бүрийн турба, хоолойнууд, үлдсэн хэсгийн ган цувимал, ган утас, ган бүтээц, ган бөмбөлөг гэх мэтчилэн төрөл бүрийн ган бүтээгдэхүүнүүд эзэлдэг. Гэвч Монгол Улс нь нийт хэрэглээнийхээ 10 хувийг ч дотооддоо үйлдвэрлэж чаддаггүй.Ган бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээлийн үнийн өөрчлөлтөд хэт мэдрэг байгаа нь Монгол Улс дотоодын гангийн үйлдвэрлэлт муу байгаатай шууд холбоотой юм.Монгол Улсын хөгжлийг тодорхойлдог дэд бүтэц, барилга, уул уурхай, аж үйлдвэрийн салбарууд импортын ган бүтээгдэхүүнээс бүрэн хамааралтай.
Oдоо дотооддоо ган үйлдвэрлэж буй үйлдвэрүүд нь хаягдал төмөр дээр түшиглэсэн цахилгаан нуман болон индукцийн зуухны технологиор үйлдвэрлэл явуулдаг. Үүнд хоёр том асуудал байна. Нэгдүгээрт, хаягдал төмрийн олдоц, нийлүүлэлт муугаас шалтгаалан эдгээр үйлдвэрүүд нь хэзээ ч бүрэн хүчин чадлаар ажиллаж чаддаггүй. Өөрөөр хэлбэл, түүхий эд болох хаягдал төмрөөс хараат байдалтай. Хоёрдугаарт, эдгээр бүтээгдэхүүн нь импортоор орж ирэх ган бүтээгдэхүүний чанараас муу байдаг юм.
-Гангийн үнэ өссөн учраас барилга, байрны үнэ өссөн гэдэг. Бодит байдлыг та илүү тодорхой ярих байх?
-Монгол Улс дахь ган бүтээгдэхүүний үнэ сүүлийн жилүүдэд тасралтгүй өссөөр байгаа. Үүний тод жишээ нь сүүлийн хоёр жилд л гэхэд барилгын арматурын үнэ 1.8 саяас 3.1 сая төгрөг болж, 74 хувиар өсөөд байна.
Ковид эхэлснээс хойш Монгол Улсын барилгын салбар хүндхэн бэрхшээлүүдээр дүүрэн байлаа. Ихэнх барилгын компаниуд өндөр хүүтэй зээл авч төслөө эхэлдэг. Ковидын дөрвөн удаагийн хөл хорио нь барилга баригдах төлөвлөгөөт хугацааг уртасгаж, сул зогсолтоор цалин болон бусад үйл ажиллагаатай холбогдох хий зардлууд гаргасан. Хил гаалийн хориг нь импортоор орж ирдэг барилгын материалыг хомсдолд оруулж, угаас барилгын материалын үнэ нэмэгдэж байсныг улам огцом нэмэгдэхэд хүргэсэн. Энэ нь эргээгээд орон сууцны үнийг 19 хувь өсгөсөн. Барилгын гол нэрийн материалуудын үнийн өсөлтөөс шалтгаалан 2021 онд барилгын өртгийн ерөнхий индекс 107-138 болж огцом өссөн. Бид ган бүтээгдэхүүнийг өндөр үнээр авдаг шалтгаан нь Монгол Улсаас БНХАУ руу экспортлох түүхий эд болох төмрийн хүдрийг 1700 км, коксжих нүүрсийг 600 км тээвэрлэж, тус бүрт нь олон төрлийн тээвэр болон гаалийн зардал хураамжийг шингээгээд, эргээд уг түүхий эдээр үйлдвэрлэгдсэн ган бүтээгдэхүүнийг БНХАУ-аас худалдан авч, Монгол Улс руу импортлох олон төрлийн тээвэр, гаалийн зардал, хураамжийг төлсний дараа худалдан авдаг.
-Танай компани хүнд үйлдвэрлэл явуулдаг. Ийм төслүүдээ төрөөс бодлогоор дэмжихгүй бол улс хөгжихгүй гэдэг нь тодорхой. Бодлогын өөрчлөлтүүд байна уу?
-Монгол Улсын хувьд нийт экспортын 93 хувийг уул уурхайн гаралтай түүхий эд эзэлдэг. Уул уурхайн салбар хөгжөөд 100 жил болохдоо одоо болтол эрдэс баялгийнхаа 90 хувийг ямар ч нэмүү өртөг шингээлгүйгээр, ямар ч боловсруулалт хийлгүй, түүхийгээр нь нийлүүлж байгаа юм. Харин эргүүлээд боловсруулсан бүтээгдэхүүнийхээ хэрэглээний 90 орчим хувийг импортоор авч байна.
Монгол Улсын Засгийн газар нь Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд ган төмөрлөг, зэс, нүүрс-хими, нефтийн гэсэн дөрвөн чиглэлээр суурь аж үйлдвэрүүдийг тухайн бүс, аймгийн онцлог, байгалийн нөөцөд тулгуурлан үе шаттайгаар олборлолтоос боловсруулах чиглэлээр хөгжүүлэхээр ажиллаж эхэлсэн.
Манай улс жил бүр 8 сая гаруй тонн төмрийн хүдэр, 30 гаруй сая тонн коксжих нүүрс гэх мэтчилэн гангийн үйлдвэрлэлд ашигладаг түүхий эдээ шууд түүхийгээр нь экспортолсоор байна. Тоон баримтаар боловсруулах үйлдвэрийн эдийн засгийн өгөөжийг харьцуулж харуулахад: 2021 онд экспортолсон түүхий эдийг ган бүтээгдэхүүн рүү хөрвүүлбэл 7.1 саятонн төмрийн хүдэр гэдэг нь 3.4 сая орчим тонн ган бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломж, 32.2 сая тонн коксжих нүүрс гэдэг нь 16.7 сая орчим тонн нэмүү өртөг шингэсэн ган бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломж гэсэн үг юм.
Өөрөөр хэлбэл, экспортын орлогыг ган бүтээгдэхүүний үнээр илэрхийлбэл төмрийн хүдрийн экспортын орлого болох 952 сая ам.долларын орлого нь 3.4 тэрбум ам.долларын нэмүү өртөг шингэсэн ган бүтээгдэхүүн болох, коксжих нүүрсний экспортын орлого болох 8.4 тэрбум ам.долларын оронд 16.8 тэрбум ам.долларын нэмүү өртөг шингэсэн ган бүтээгдэхүүн болох боломжтой байсан гэсэн үг юм.
Ерөнхийдөө бол Монгол Улсын эдийн засаг хоёр хөршөөс хамаарсан цар тахал, геополитикийн асуудлуудаас болоод хүнд бэрхшээлүүдээр дүүрэн байна. Одоо тулгамдаад байгаа хамгийн том асуудал бол валютын хомсдол. Саяхан ОУВС-гийн валютын нөөцийн хомсдолын голлох хүчин зүйл нь барилгын материалын импорт байгаа учир 2023 оноос ипотекийн зээлээ зогсоох зөвлөмж гарсан. Хэрвээ ипотекийн зээл зогсвол маш олон барилгын компани дампуурах эрсдэлтэй болж, өндөр өртгөөр барьсан орон сууцууд эдийн засгийн эргэлтэд орохгүй гацаж, эдийн засаг улам агшина. Бид одоо л алдаагаа ухамсарлаж ийм богино хугацааны шийдлийг гаргах биш урт хугацааны барилгын голлох материалын үйлдвэрүүдээ аль болох хурдан ашиглалтад оруулах нэн шаардлагатай. Тэгж байж урт хугацаандаа эдийн засаг тогтвортой хөгжинө.
-Таны ярианаас харахад бидэнд гангийн үйлдвэрлэлд нэмүү өртөг шингээх боломж маш их байдаг юм байна. Ингэхэд танай компанийн эхлүүлсэн болон эхлүүлэхээр бэлтгэж байгаа гангийн төслүүдийн ажил ямар явцтай байгаа вэ?
-Манай компанийн хувьд Монгол Улсын хөгжилд хувь нэмэр оруулах, ган төмөрлөгийн салбарыг хөгжүүлэх зорилт тавин 2003 оноос судалгаа, шинжилгээний ажлыг хийж, үндэсний хэмжээний стратегийн ач холбогдол бүхийтөслийн ажлыг2005 онд эхлүүлсэн.Сүүлийн 20-иод жилийн хугацаанд манай хамт олон анхдагч түүхий эд болох төмрийн хүдэр, коксжих нүүрсээс нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн ган бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх гангийн цогцолбор үйлдвэр барих зорилтын хүрээнд олон шат дамжлага дажсан 4 үйлдвэрийг амжилттай ашиглалтад оруулсан. Монгол Улсынгангийн салбарыг хөгжлийн дараагийн түвшинд аваачиж чадсан гэж бодож явдаг.
-Хамгийн анх төмрийн баяжмалын үйлдвэрээ ашиглалтад оруулж байсан бил үү?
-Тийм ээ, 2007 онд Монгол Улсын хамгийн анхны, хамгийн өндөр хүчин чадалтай төмрийн хүдрийн нойтон баяжуулах үйлдвэрийг ашиглалтад оруулсан. Манай Архангай аймагт байрлах жилд 500,000 тонн хүчин чадалтай уурхайн хажууд байрласан. Энэ үйлдвэр нь байгаль дээр байгаа дунджаар 45 хувийг агуулгатай төмрийн хүдрийг нойтон соронзон аргаар 62 хувийн төмрийн агуулгатай болгож баяжуулдаг. Үйлдвэр жилд 250.000 тонн төмрийн нойтон баяжмал үйлдэрлэх хүчин чадалтай. Төмрийн хүдрийн баяжмал нь дараагийн шатны үйлдвэрлэлийн түүхий эд болдог бөгөөд шууд экспортлох ч боломжтой.
Дараа нь Монгол Улсын хамгийн анхны шууд ангижруулсан төмрийн үйлдвэрүүдийг 2009, 2011онд тус тус ашиглалтад оруулсан. Энэ үйлдвэр нь 120 метр урттай туннел зуухаар хүрэн нүүрсийг сигнтекжүүлэх замаар зуухыг 1,200 цельс хүртэл халааж төмрийн баяжмалыг 82 хувийн агуулгатай шууд ангижруулсан төмөр болгодог.Мөн бид 2015 оноос коксжих нүүрснээс кокс үйлдвэрлэх туршилтыг амжилттай хийсэн.Манай хоёр үйлдвэрийн жилийн нийт хүчин чадал нь шууд ангижруулсан төмрөөр бол 100,000 тонн,коксоор бол 120,000 тонн.
-Танай үйлдвэрүүд өнөөдрийн дэлхийн ган үйлдвэрлэх технологийн аль хавьд нь явдаг вэ?
-Дэлхий дээр ган үйлдвэрлэгдэж байгаа үндсэн хоёр төрлийн технологи байдаг. Үүний нэг нь BF-BOF буюу домен зуух, хүчилтөрөгчийн конвертор хосолсон,дэлхий дээрх нийт гангийн 70-аад хувь нь үйлдвэрлэгдэж байгаа технологи. Хоёр дахь нь EAF буюу цахилгаан нуман зуух, нийт гангийн 30-аад хувь үйлдвэрлэгдэж байгаа технологи. Үлдсэн багахан хувийг индукцийн зуухны гэх мэт технологиор үйлдвэрлэгдэж байна.
Манай төслийн хувьд дэлхийн гангийн үйлдвэрлэлд туршигдсан BF-BOF буюу домен зуух, хүчилтөрөгчийн конвертор хосолсон болон EAF буюу цахилгаан нуман зуухны технологийн аль алийг нь суурилуулсан байгаагаараа онцлогтой. Өнөөдрийн байдлаар төмрийн хүдрийн нойтон баяжуулах, шууд ангижруулсан төмрийн үйлдвэрлэлийн туннел зуух, ширэмний үйлдвэрлэлийн домен зуух, ган үйлдвэрлэлийн хүчилтөрөгчийн конвертор, цахилгаан нуман зуух, шанаган зуух, тасралтгүй цутгах машинын тоног төхөөрөмжүүдийг суурилуулаад байна.
-Эрдэнэтийн гангийн үйлдвэр маань одоо ямархуу явцтай байна вэ?
-Эрдэнэтийн төмөрлөгийн цогцолбор үйлдвэрийн хүрээнд Монгол Улсын хамгийн анхны бөгөөд цорын ганц ширэмний үйлдвэрийг 2014 онд Монгол Улсын Хөгжлийн Банкны санхүүжилты дэмжлэгэтэйгээр ашиглалтад оруулсан. Энэ үйлдвэр байгаль дээр байгаа дунджаар 45 хувийн агуулгатай төмрийн хүдрийг коксоор хайлуулж 92 хувийн агуулгатай ширэм болгодог. Манай хамт олон 2014 оноос Монгол Улсдаа анх удаа Ширэм үйлвэрлэж эхэлсэн байдаг.Уг ширмийг БНХАУ, БНСУ руу бага хэмжээгээр экспортлож байсан.БНСУ-ын хамгийн том сантехникийн хоолой үйлдвэрлэгч KCIP компани нь Монгол ширмээр сантехникийн трубагаа хийдэг. Мөн, УБТЗ 2015 оноос хойш бидний үйлдвэрлэсэн ширмээр өөрийн хэрэгцээний вагоны ширмэн шахавч буюу колотка (авто машинаар бол наклад)-г үйлдвэрлэж байгаа.
Ган хайлах үйлдвэрлэлийн дийлэнх тоног төхөөрөмжийг (Хүчилтөрөгчийн конвертор, Цахилгаан нуман зуух, Шанаган зуух, Тасралтгүй цутгах машин, Туслах тоног төхөөрөмж, Хүчилтөрөгчийн станц, Хөргөлтийн усансан) суурилуулсан байна. Төслийн гүйцэтгэл 85 хувьд хүрсэн ч одоогийн байдлаар санхүүжилтгүй болоод зогссон байдалтай байна. Манай төсөл нь Монгол Улсдаа анхдагч түүхий эдээс эцсийн ган бүтээгдэхүүн гаргахад хамгийн ойр цорын ганц төсөл гэдгээрээ онцлог.
Үйлдвэр бүрэн ашиглалтад орсноор жилд 200,000тонн буюу ган төмөрлөгийн зах зээлийн 40 орчим хувийг дангаараа хангах боломжтой.
-Хэрэв Эрдэнэтийн гангийн үйлдвэрлэлийн энэ том төсөл бүрэн хэрэгжиж ажиллаад эхэлбэл ач холбогдол, үр өгөөж нь маш их байгаа даа?
-Манай төсөл амжилттай хэрэгжсэнээр олон талын нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдолтой. Үүнээс дурдвал:
1. Хамгийн багадаа 200 сая ам.долларын импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэснээрээ энэ хэмжээгээр жил бүр гадагшаа урсаж буй валютын урсгалыг бууруулна. Мөн мэдээж, АМНАТ, НӨАТ, газар, ААНОАТ, НДШ гэх мэтчилэн татвар, хураамжийг улс болон орон нутгийн төсөвт төлнө.
2. 1,100 шууд ажлын байр бий болгох ба бэлтгэн нийлүүлэгч, тээвэрлэл, борлуулалт, дагалдах үйлдвэрлэл гэх мэтчилэнгээр 2,500 орчим шууд бус ажлын байр бий болгоно.
3. Дотооддоо уул уурхайн коксжих нүүрс, төмрийн хүдэр, шохойн чулуу, доломит, жонш нэх мэтчилэн нийт сая гаруй тонн түүхий эдийг экспортын бус эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зорилгоор худалдан авна.
4. Монгол Улсын хүнд үйлдвэрлэлийн салбарын хөгжлийг нэг шат ахиулна. Бүсийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулж, дагалдах жижиг, дунд үйлдвэрлэл хөгжих үндэс суурь нь болно.
5. Барилга, дэд бүтэц, уул уурхай, газар тариалан гэх мэт салбарын ган бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт болон үнийг тогтвортой болгоход нөлөө үзүүлнэ.
6. Үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн нь улс орны хувьд стратегийн ач холбогдолтой бүтээгдэхүүн гэдэг ангилалд багтана.Дотооддоо бусад улсаас хараат бусаар гангаа үйлдвэрлэснээр Монгол Улсын дархлаа болж, батлан хамгаалах, аюулгүй байдлын баталгаа болно.
-Эрдэнэтийн гангийн төсөл 85 хувийн гүйцэтгэлтэй байгаа юм байна. Хэдийгээр ашиглалтад оруулах төсөөлөл байна вэ?
-Төслийн үлдэгдэл хөрөнгө оруулалт шийдвэрлэгдсэнээр 2023-2024 онд Монгол Улсын анхдагч түүхий эдээс үйлдвэрлэсэн анхны ган бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгдэх боломжтой болно гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна.
-Нэгэнт гангийн тухай ярьсных дэлхийн гангийн салбарын өнөөдрийн байдал ямархуу түвшинд байна вэ. Ган төмөрлөгийн үйлдвэрлэлээрээ ямар улс тэргүүлж байна?
-Аж үйлдвэрийн хувьсгал хийж, тэр дундаа ган төмөрлөгийн салбараа дараагийн түвшинд аваачиж чадсан улс орнууд л дэлхийд хамгийн хөгжингүй, хүчирхэг нь байна. ХХ зууны эхээр АНУ аж үйлдвэрийн хувьсгал хийж бусад улсаас илүүтэйгээр гангийн үйлдвэрлэлээ эрчимтэй хөгжүүлж чадсан. АНУ-ын гангийн эцэг гэгддэг Андрю Карнеги нь хямд өртөгтэй гангийн үйлдвэрлэл бий болгохоор хөрөнгө оруулалт хийснээр технологийн дэвшлийг ашиглан ганг үйлдвэрлэхэд хамаагүй хямд, илүү өргөн хүртээмжтэй болгох боломжийг олгосон юм. Үний үр дүнд төмөр зам, гүүр, хөлөг онгоц, дэд бүтэц, барилга зэрэгт зориулсан ган их хэмжээгээр үйлдвэрлэснээр АНУ-ынэдийн засаг огцом өссөн. Тэр үеэс л АНУ одоог хүртэл дэлхийн хамгийн хөгжингүй, хүчирхэг, эдийн засгаараа тэргүүлэгч улс хэвээр байна.
Одоогоор дэлхий даяар нийт 2 тэрбум орчим тонн ган үйлдвэрлэж байна. Үүний 50 гаруй хувийг бидний хөрш БНХАУ үйлдвэрлэдэг. Сүүлийн хэдэн арван жил БНХАУ аж үйлдвэрийн салбараа эрчимтэй хөгжүүлж, маш их хурдацтай хөгжиж дэлхийд эдийн засгаараа 2 дугаар байранд орж зарим жилд АНУ-ыг тэргүүлж байна. Аж үйлдвэрийн салбар дотроо ган төмөрлөгийн салбараараа дэлхийд тэргүүлж байна. Дэлхийн топ 50 ган үйлдвэрлэгч команийн 40-өөс дээш нь БНХАУ-ын компаниуд. Дэлхийн хамгийн хүчирхэг хоёр гүрний хөгжлийн нууц нь ган төмөрлөгийн салбараа зөв цагт хурдацтайгаар хөгжүүлж улс орны хөгжлийг тодорхойлдог дэд бүтэц, барилга, уул уурхай, аж үйлдвэрлэлийн бүтээн байгуулалтыг хийсэнд байгаа юм. Үүнээс гадна БНСУ, Япон гээд маш олон хүчирхэг эдийн засагтай улсуудын жишээг дурдах боломжтой. Тиймээс л ган бол улс орны хөгжлийн суурь, стратегийн ач холбогдолтой бүтээгдэхүүн.
Түүнчлэн улс орны хөгжил, хөгжлийн хурдыг зарим тохиолдолд нэг хүнд ногдох гангийн хэрэглээгээр тодорхойлж болдог. Дэлхийн нэг хүнд ногдох гангийн дундаж хэрэглээ 2021 оны байдлаар 233 кг байсан, хамгийн их хэрэглээтэй БНСУ-ын нэг хүнд ногдох гангийн хэрэглээ 1,076 кг байна. Харин Монгол Улсын нэг хүнд ногдох гангийн хэрэглээ 150 орчим кг. Дэлхийн дунджаас 40 хувиар бага байна гэсэн үг юм.Энэ нь Монгол Улсын ган бүтэгдэхүүний өндөр үнэтэй, дотоодын үйлдвэрлэл муу байгаатай шууд холбоотой.
Монгол хүн бүрийн мөрөөдөл бол эх орондоо үйлдвэрлэсэн, сайн чанарын ган бүтээгдэхүүнийг ямар нэгэн үнийн огцом өсөлт, нийлүүлэлтийн хомсдол эрсдэлгүй боломжийн үнээр худалдаж авах. Бид энэхүү мөрөөдлийг бодит болгохоор л ажиллаж байна даа.