“Фантастик” продакшны найруулагч, жүжигчин Б.Тамиртай ярилцлаа.
-Хүлээлт үүсгээд байсан “Зүрхний хилэн” уран сайхны кино нээлтээ хийлээ. Үзэгчид ч ам сайтай байна. Ер нь найруулагчийн хувьд энэ киногоороо юуг өгүүлэхийг зорьсон юм бэ?
-Яахав энэ цаг үе нь өөрөө хилэнтэй байгаад байна л даа. Тэгэхээр энэ үед амьдарч байгаа хүмүүсийн дотор нуугдсан тэр л хүслийг энэ киногоороо дамжуулан гаргахыг хүссэн. Энэ киног үзснээрээ миний өвөг дээдэс ямар түүхийг туулаа вэ гэдгийг харах болно. Мөн өнгөрсөн болоод өнөөгийн Монгол Улс минь ямар байна вэ гэдгийг харьцуулна байх. Ингэснээрээ ирээдүйд Монгол Улсаа яах вэ гэдгийг ч бодно байх гэж найдаж байна.
-Кино зохиолыг бичихдээ манж судлаач, түүхийн ухааны доктор Ц.Цэрэндоржтой хамтарсан гэсэн. Тэрээр түүхэн талаас нь хэрхэн зөвлөгөө зааврыг өгсөн бол?
-Ц.Цэрэндорж ахаас гадна манж судлалаар мэргэшсэн Хэл шинжлэлийн ухааны доктор М.Баярсайхан ах маш их тусалсан. Харин редактораар Б.Цогнэмэх гуай ажилласан. Ерөнхийдөө төрийн тэргүүн нь харь хэлтэй хүн байна гээд төсөөлөхөд хэцүү. Тухайн үед Манж амбан тийм л байсан шүү дээ гэж хүмүүс яриад байгаа юм л даа. Гэхдээ үүнийг одоо цагтай холбоод үзэхээр аймшигтай байгаа биз. Модернист яруу найрагч Б.Галсансүх “Монголын радио хятадаар мэндэлвэл би үхнэ” гэж ч байсан удаатай. Тэгэхээр бид түүнтэй адил сэтгэгдэл л үзэгчдийн далд ухамсарт нь өгөхийг хичээсэн. Түүхэндээ манжууд бол биднийг дарамталж байсан. Мөн манжийн нөмөр нөөлөгт нь байх хятадуудын өр зээлийн дарамт их байдаг байжээ. Охид эмсийг бузарлах зэрэг нь ч хятадуудын л хийдэг ажил байсан байгаа юм. Гэхдээ үүнд авууштай нэг зүйл нь манж нар хятадуудыг хар тамхи зөөлгөх нь битгий хэл нэг жил болгоод л Монголоос гаргах бодлоготой байсан юм билээ. Харин “Зүрхний хилэн”-д манж амбан хар тамхины хэрэгт хутгалдсанаар нуран унаж байгааг харуулдаг юм. Тэгэхээр мөн хар тамхины эсрэг дуугарч байгаа гэсэн үг.
-Таны хэлсэнчлэн манжийн бодлого хатуу чанга байсан учраас хятадууд ч монголд удаан амьдрах эрхгүй байсан гэдэг. Зарим судлаачид ч манжийн дарлалын үед хүнд, хэцүү байсан ч тэдний хатуу чанга бодлогын үрээр бид өнөөдөр оршин байгаа гэж үздэг юм билээ. Энэ тухайд?
-Гэхдээ манжууд монголчуудаас маш их татвар, татаас авдаг байсан. Хэрэв татвараа төлж чадахгүй бол хугацаагүй цэргийн албанд томилогдохоос өөр аргагүйд хүрнэ. Харин тэд тэнд очоод үхэж ч мэдэх үнэнтэй нүүр тулна шүү дээ. Энэ дарамт мөн биз. Харин зарим өр зээл, татвартаа дарлагдсан хэсэг бүлэг нөхөд нь уул руу гарч зугтаадаг байсан байх нь. Тэд чинь л шилийн сайн эрчүүд хэмээн түүхэнд үлдсэн хүмүүс юм. Улмаар тэд хулгайлсан адуу малаараа татвар татаасаа төлдөг байж. Мөн хулгайлсан адуу малнаасаа энгийн ард иргэдэд ч өгнө. Энгийн ард иргэд түүнийг нь буцаагаад татварт өгдөг байж л дээ. Гэхдээ тэд энэ гинжин холбоог хэрхэн зогсоох вэ гэж бодсны эцэст өрийн дэвтрийг шатаасан. Өнөөдрийнхөөр бол ипотекийн зээл авсан бүх айлын баримт сэлтийг шатаачихаж байгаатай л адил юм. Гэхдээ тэдгээр шилийн сайн эрчүүдийг манжууд “Монголчууд өрөө төлж чадахгүй учраас уул руу гарч зугтаан шилийн сайн эр болдог байв” гэж хэзээ ч тэмдэглэхгүй шүү дээ. Харин “Тэд бол хулгайчид. Тэр хүмүүст ийм ял өгнө” гэж л бичнэ. Хэдий тэд хулгайч ч гэсэн энэ цаг үеийн хулгайчидтай харьцуулахааргүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй байгаа юм. Ямартай ч бид кинондоо шилийн сайн эрчүүд гэж бүгдийнх нь цээжийг дэлдүүлээгүй. Харин манжууд шилийн эрчүүдийг шилийн эрчүүдээр нь бариулж байгааг харуулсан. Мөн “Чам шиг монголоо гэх сэтгэлгүй хүмүүс л монголыг ялзруулдаг юм” гэж аав нь хүүдээ хэлснээр гарч байгаа. Энэ үгийн утгыг маш сайн ойлгох нь чухал юм.
-Зохиолоо бичихийн тулд хичнээн цаг хугацааг зарцуулсан бэ?
-Хүмүүс намайг 14 хоногт түүхэн зохиол бичлээ гэж их ярьж байна. Яг үнэнийг хэлэхэд би “Миний ах атаман” уран сайхны киноны зохиолыг дөрвөн хоногт л бичсэн. Гэхдээ зохиол бичихэд хэдэн хоног ч зарцуулсан байж болно. Гол нь түүнийг бичихийн тулд би хэдэн сар, жил бодож, бясалгаж, төлөвлөнө шүү дээ. Харин тэр удаан бодож бясалгасан зүйл чинь цаасан дээр буулгахад хурдан гарна аа даа. Хүмүүсийн бодлоор бичээд эхлэнгүүт зохиол ундраад гардаг байх нь л дээ. Үнэнгээ л хэлье би зохиолч хүн биш. Харин миний арга барил бол энэ. Ер нь яагаад 14 хоногт түүхэн киноны зохиол бичиж болохгүй гэж. Яахав зарим хүмүүс цөөн хоногт бичээд алдчихвий гэж санаа зовж байж магадгүй. Харин нэг хэсэг нь энэ муугийн 14 хоногт бичдэг зохиол гэж юу байдаг юм гэж бодож байгаа байх. Гэхдээ болж байгаа учраас л өнөөдөр үзэгчдийн хүртээл болж байна шүү дээ.
-Сэтгэл дундуур үлдсэн хэсэг бий юү. Эсвэл үнэхээр санаандаа тултал хийж чадсан уу?
-Би кинонуудынхаа зохиолыг нэгтгээд ном хийх гэж байгаа. Тэгэхээр “Зүрхний хилэн” зохиолыг уншаад дараа нь киног маань үзвэл бас сонин, гоё байх болно. “Зүрхний хилэн” кино бүтнээрээ дөрвөн цаг 20 минут болсон. Бүх дүрийн утга учрыг гаргаад хоёр цаг болгож болохоор байсан л даа. Гэхдээ тэр дэмий байх. Учир нь хүмүүс аливаа зүйлийн сайн гэхээсээ илүү муу талыг нь л түрүүлж хардаг. Шуналтайдаа хоёр анги болгочихлоо л гэнэ байх. Ер нь ч анхнаасаа нэг ангит уран сайхны кино хийнэ гэсэн бодолтой байсан юм чинь түүгээрээ л байсан нь дээр биз. Харин тэрхүү дөрвөн цагийн киног хоёр цагт багтаачихаар яалт ч үгүй адал явдлаар дүүрэн болохоос өөр аргагүй байгаа юм.
-Сайхан кино болсон байна гэсэн магтаал дүүрэн өдрүүд өнгөрч байгаа байх. Мөн үүний хажуугаар зэмлэл, чамлал ч байгаа болов уу?
-Шүүмжлэл байлгүй яахав. Зөндөө л байна. Гэхдээ би шүүмжлэлийг тийм ч их ач холбогдол өгч хүлээж авдаггүй. Гэхдээ хүмүүс өөр, өөрсдийн үзэл бодлоороо санаа оноогоо хэлдэг. Түүнийг нь хүндэтгэлгүй яахав. Мөн хэлэх гэсэн санааг минь хүмүүс маш гярхай олж хардаг болжээ. Тэгэхээр үзэгчид маань улам л сайжирсан байна. Их юм уншдаг болсон байна гэж харж байгаа шүү.
-Кино бүтээхэд тохиолдсон бэрхшээлтэй зүйлүүд нь юу байсан бол?
-Ер нь кино бүтээнэ гэдэг тэр чигээрээ бэрхшээл. Арван сарлаг дээр бүх техник хэрэгслээ ачаад, мөн 80 хүн бүгд ачаа, бараагаа тэврээд өвдгөө давсан цастай нэг километр 300 метр газар алхсан. Уул өөд, эгц дээшээ газар шүү дээ. Нэг хүний ачаа дор хаяж 20 кг татахаар байсан болов уу. Яг тэр байдлаараа гурван удаа явсан. Энэ мэт бол зүгээр л наад захын жишээ. Хасах 40 хэмийн хүйтэн голын ус руу цөмөрч орсон. Тэрхүү зураг авалтыг хийхийн тулд жүжигчдийнхээ биеийг спиртээр арчаад л хүйтэн ус руу оруулсан. Мотор гэхэд манай жүжигчид бүгд бэлэн зогсож байгаа нь хамгийн сайхан байлаа. Тэд надад итгэж байгаа учраас л хүйтэн ус руу орж байгаа юм шүү дээ. Бас чадна гэж бодсон хүсэл тэмүүлэл тэдэнд байгаа учраас. Дараа нь жүжигчин М.Баярбат маань хөлөө гэмтээсэн. Мөн тулааны үед маш олон хүн мориноос унасан. Гар хөлөө гэмтээсэн гээд бэрхшээл маш их байлаа. Тухайн үед үнэхээр шар гозойж, нүдэнд нулимс цийлэгнэж зогссоныг нуух юун. Би энэ олон хүний хөлс хөдөлмөрийг барж байгаа юм чинь сайн кино хийхгүй л бол болохгүй шүү л гэж бодсон. Мөн хэрэв “Зүрхний хилэн” муу болвол дахиж кино найруулахгүй гэж бодсон. Гэхдээ би хүний өмнөөс ажиллачихсан юм шиг элдэв бэрхшээл, шалтаг шалтгаан тоочих дургүй. Ер нь яахав энэ киногоо хийхийн тулд монгол орныхоо 7000 гаруй км зам туулсан байна лээ.
-Цаашид үзэгчид өмнөхөөсөө ч илүү чанар, чансаатай уран бүтээл хийхийг та бүхнээс шаардах нь дамжиггүй. Дараа дараагийн уран бүтээлээ төлөвлөж амжсан болов уу?
-Мэдээж үзэгчдэдээ улам л чанартай, даацтай уран бүтээл хүргэхийг зорино. Тиймдээ ч жүжигчид, найруулагч ч тэр үргэлж бэлтгэлтэй байх ёстой гэж боддог. Үзэгчид биднийг түүхэн сэдэвт киногоороо дагнах байх гэсэн бодолтой байх шиг байна. Тийм зүйл байхгүй. Төрөл бүрийн л кино хийх болно. Юу ч хийж болно шүү дээ. Харь гаригийн кино байхыг ч үгүйсгэх аргагүй. Ямартай ч бид одоогоор гурван ч түүхэн уран сайхны киноны төсөл дээр ажиллаж байгаа. Эхнийх нь “Зүрхний хилэн” байсан бол хоёр дахь нь XIII зууны үеийг харуулсан “Цэцээхэн бэхи” хэмээх уран сайхны кино байх юм. Харин түүний дараагийн уран сайхны киног хийчихвэл би өөрийгөө кино найруулагч болжээ гэж тооцож болохуйц тийм бүтээл бий. Ямартай ч одоогоор бодоод, бясалгаад л явж байна. Гэхдээ тэр бүтээлийг Монголд хийхгүй байх. Гадагшаа л явж хийх болов уу.
-“Фантастик” продакшн 2008 онд байгуулагдсан байх аа?
-Тийм шүү. Бид хамгийн анх 2011 онд залуучуудад зориулсан “Тоглоом жүжиг” хэмээх тайзны уран бүтээлээ хүргэж байлаа. Бас л хар тамхины эсрэг уран бүтээл байсан. Одоо бол манай продакшны уран бүтээлчид том, том үүрэг даалгавар авч авьяас чадвараа сорьж байна. Мэдээж түүнийгээ биелүүлж чадаж байвал ахисан гэсэн үг. Харин цаашид ахиж, дэвшихийн тулд бэлтгэл, сургуулилтаа сайн хийх хэрэгтэй. Мөн уншиж мэдэх, өөртэйгөө ажиллах. Тэр л уран бүтээлчдийн амжилтын суурь нь болдог гэж ойлгодог. Одоо бид тайзны уран бүтээл рүү оръё гэж бодож байгаа. Ямартай ч үзээд алдана. Миний хувьд тайзны жүжгээ найруулаад өөрөө тоглоно гэж байхгүй. Тэгэхээр тусдаа найруулагчтай байсан нь дээр байх. Ер нь тайзны бүтээл жүжигчин хүнд маш их бэлтгэл, туршлага болж өгдөг. Мэдрэмжүүд ч ихсэнэ. Тиймээс ашиг олно гэхээсээ илүү уран бүтээлчдийнхээ ур чадварыг нэмэх зорилготой тайзны бүтээлд хүч үзэх бодолтой байгаа. Хэдий тийм ч чанартай уран бүтээл хүргэх болно.
-Киноныхоо нээлтийн үеэр “Фантастик” продакшны жүжигчин Б.Барслхагва Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан хэмээх эрхэм хүндтэй цолоор шагнуулсан.
-Барсаа маань маш мундаг ажилласан л даа. Эсрэг дүрийг их сайн гаргадаг боллоо. Харин дараа нь эерэг дүр дээр тоглуулж үзнэ гэж бодож байгаа шүү.
-Киногоо нээхийн өмнөх өдөр их догдолно биз. Тэр үеийн мэдрэмжээсээ хуваалцвал?
-Догдлол байлгүй яахав. Манай продакшныхан фэйсбүүкийн групп чаттай л даа. Түүгээрээ нэг нэгнээсээ яаж байгаагаа асууцгаагаад л байсан. Бүгд л догдлоод л байгаа сурагтай байсан шүү. Миний хувьд энэхүү кино маань үзэгчдэд хүрнэ гэдэгт итгэлтэй байсан л даа. Адуу мал, сүр хүчит эрчүүд тэр кинонд гарч байгаа юм чинь монгол хүний сэтгэл огшихгүй байхаас яах билээ. Ер нь би өөрийнхөө огшдог, гунигладаг, эмзэглэдэг, шаналдаг зүйлээ л уран бүтээлдээ тусгахад монголчууд маань ч адил огшдог шүү. Харин киногоо үзэгчдэд хүргэхээсээ өмнө нэг л зүйлээс айж байлаа. Үзэгчид бүтэн хоёр цаг 30 минутын турш тогтож үзэх болов уу гэдэг л айдас надад байсан. Харин үзэгчид хэдий хэр хугацаа өнгөрснийг ч мэдэхгүй байна, мэдсэн ч уйдаагүй гэдгээ хэлсэн.
-“Зүрхний хилэн” уран сайхны кино хөдөө орон нутаг төдийгүй хилийн чанадад суугаа үзэгчдэдээ хэдийгээр хүрэх вэ?
-Одоогоор бид хөдөө орон нутгаар гаргах төлөвлөгөөгөө боловсруулж байна. Харин дараа нь АНУ, БНСУ, Австрит гаргах болно.
-Өмнөд монголчууд хулгайгаар бичлэг хийж байгаад баригдлаа гэж та бүхэн мэдээлсэн байсан. Ер нь энэхүү киногоо Өмнөд монголчуудад хүргэе гэсэн бодол байгаа юу?
-Манай хяналт тавьж ажиллаж байгаа хүмүүс хоёр ч удаагийн үйлдлийг илрүүлсэн. Нэг талаасаа бидний хүч хөдөлмөрөө зориулж хийсэн бүтээлийг хууль бусаар гаргаж байна гэдэг муухай л даа. Нөгөө талаасаа тэндэх монголчууд үзэхийг хүсч байгаа байхгүй юу. Бид нар судлаагүй биш судалсан. Тэр дундаа “Зүрхний хилэн” шиг ийм киног Өмнөд Монголд гаргахгүй. Хэрэв үзэх юм бол тэд босоод ирнэ шүү дээ. Гэхдээ тэр өөрсдөд нь хортой. Басхүү бид өнөөдөр үндэсний үзлээ муйхраар илэрхийлдэг болчихжээ. Эх оронч хүн гэдэг бяраар түүнийгээ илэрхийлдэг гэж бодоод байгаа юм. Тийм биш ээ. Харин эх орныхоо үнэ цэнийг мэдрэх, хайрлах нь чухал.
