“Хотол цагаан гүнж” романаа хэвлүүлсэн зохиолч Б.Шүүдэрцэцэгтэй уулзаж хөөрөлдөв.
-“Хотол цагаан гүнж” номын баяр чинь ямаршуухан болов доо?
-Их хотын маань номын сайхан өргөө “Аз хур” их дэлгүүрт энгийн даруухан, халуун дулаан уур амьсгалтай номын хурим хийлээ. Гурав дахь романаа өнгөрсөн намар тэнгэртээ буцсан хайрт аав Ч.Баатарсүрэнгийн гэгээн дурсгалд зориуллаа гэж бодон сэтгэлээ тайтгаруулж сууна даа. Миний хайрлан хүндэлдэг, ардын жүжигчин Н.Сувд гуай номын хуримыг минь нээсэн. “Ану хатан” жүжигт бид хамтран ажилласнаас гадна, Хэнтийн Их хатдын өргөөний шавыг хамтдаа тавилцах гэх мэтээр сэтгэл зүрхний холбоотой явдаг юм. Ном бичих бүртээ баяр хийгээд байдаггүй. Гурав дахь роман минь учраас ёсолсон юм аа.
-Та өмнө нь “Ану хатан” роман бичиж, бүр жүжиг, дэлгэцийн бүтээл ч болж байсан. “Домогт Ану хатан” таны анхны роман. Тайзан дээр жүжиг, дараа нь кино болсон. Одоо гурав дахь романаа өлгийдөн авлаа. Өөрийгөө өөрчилж, ахиц гаргаж чадав уу?
-Анхны роман минь УДЭТ-т жүжиг, олон улсын зах зээлд “Warrior Princess” нэрээр кино болж гарлаа. Эцэст нь “Ану хатан” зурагт ном болсон. Энэ романы дараа “Үүлэн хээтэй орчлон” гэж үйлийн үрийн сэдэвтэй, хурц үйл явдалтай роман бичсэн. Энэ бүтээлээ монгол хэлний бичгийн сонгодог найруулгаар, манжийн дарлалын үеийн Монголын ёс заншил, аман зохиол, зугаа үг, үгэн тоглоомыг оруулж, тэр үеийн монгол ахуй, соёлыг дүрсэлж өнгө алагласан, хавтгай хээ шаглаастай монгол зураг мэт байлгахыг хүссэн. Нээлтэн дээр нь ардын жүжигчин Г.Жигжидсүрэн найруулагч ирээд “Шүүдэрээгийн анхны романыг эхнэртээ авч бэлэглэчихээд дараа нь өөрөө уншихад кино харагдаж байсан. Тэгээд ч сайхан кино болсон. Энэ роман нь кино болохуйц бүтээл байх гэж найдаж байна. Кино болчихмоор роман их цөөхөн байдаг юм. Тиймээс “Тунгалаг Тамир”, “Их хувь заяа”, “Мандухай цэцэн хатан” гээд цөөхөн роман кино болсон байдаг” гэж байсан юм. Тэгээд гурав хоногийн дараа “Баяр хүргэе. Жинхэнэ монгол роман. Монгол кино болох зохиол байна” гэж билээ. Кино нүдэндээ харж бичсэн учраас хүмүүс кино шиг байна гэдэг. Нээрээ ч Жийгээ ахын хэлсэн биеллээ олж, манай нэгэн томоохон продюсерийн компани эрхийг нь авч кино бүтээх тухай яриа хэлэлцээ эхэлж байгаа. Гурав дахь романаа сая хэвлүүллээ. Мэдээж өөрөөр бичих гэж, өөрийгөө эвдэх гэж хичээсэн. Шидэт реализмын аргыг тодорхой хэмжээнд хэрэглэхийг зорьсон. Ерөөсөө хүн төрөлхтний түүх, соёл өөрөө эцгийн эрхт ёсонд тулгуурладаг учраас тэнд эмэгтэй хүн “дайвар” үүрэгтэй, голдуу гээгдчихдэг. Гэтэл Мандухай цэцэн, Ану хатан, Хотол цагаан гүнж зэрэг хүчирхэг эмэгтэйчүүд өөрсдийнхөө хүчээр “эмийн сайндаа” түүхэнд тодорч үлдэхдээ, домог туульсад асар том ул мөрөө үлдээжээ. Тийм ч учраас бөх гүнж Хотулуны тухай бичихдээ алтан ургийнхны асар их хагарал, зөрчилтэй цусан мөр татуулсан Юань гүрний бодит түүхийг домог, ид шидтэй сүлэлдүүлэн бичлээ.
-Шүүмжлэгч Г.Батсуурь “Шүүдэрцэцэг ч гэх шиг…” хэмээх шүүмждээ “Монголын массын уран зохиолын гол төлөөлөгч” гэж үнэлсэн. Та тэр шүүмжийг уншсан уу?
-Тэр хүн эхлээд хүний эрхийн тухай анхан шатны мэдэгдэхүүнтэй болоосой гэж захиж байна. Учир нь “Эмэгтэйчүүдийн уран зохиол бол авгайчуудын хов жив байдаг” гэж бүх дэлхийн эмэгтэй зохиолчдыг доромжилсон байна лээ. Мөн “шүдээ нуусан зургаараа номоо чимэглэдэг” гэж хувь хүний бие эрхтэн, нэр төрд халдсан зүйл маш элбэг харагдсан. Би МУИС-ийн докторантурт суралцаж байхдаа шинжлэх ухааны хэл найруулга гэсэн хичээл заалгаж байв. Онолын, судалгааны өгүүллийг бичих хэл тусдаа байдаг. Түүнд сэтгэл хөдлөл, хувь хүний хандлагаа тусгах хориотой байдаг юм. Дээрээс нь утга, уран зохиолын мэдлэг огт байхгүй, дотоодод ямар сургууль дүүргэсэн юм бол доо гэж өрөвдсөн. Тэр хүн Ц.Хулангийн тухай шүүмждээ “ор хөнжил хэсч явдаг”, Р.Чойномыг архи, хүүхэн хоёрын тухай бичдэг гэх мэтээр “шүүмжилсэн” дуулдсан. Уран бүтээлч юун тухай бичихийг бурхан ч заах эрхгүй. Харин яаж бичих вэ гэдгийг л задлан шинжлэх нь шүүмжлэгчийн үүрэг юм. Ер нь шүүмжлэгч болмоор байгаа бол онолын шүүмжийг яаж бичихийг ядаж өнгөрсөн зууны Оросын агуу шүүмжлэгч Висарион Григорьевич Белинскийгээс хальт “шпи”-дчихээ гэж зөвлөе. “Сүүнд халсан хүн тараг үлээнэ” гэгчээр тэр “судлаач” халаад, агуу Донровын Намдаг гуайн “Хөгшин чоно ульсан нь” туужийг “бут авах” гээд “Намдаг ульсан нь” гэж бичээд ардын уран зохиолч Бөхийн Бааст гуайд өөрөө бут авахуулсан байсныг харсаан. Настны үгийг тусгаж авах байлгүй дээ. Б.Ганчимэгийн сонинд Бөхийн Бааст гуай “Хүү минь юм шүүмжилмээр бол жаахан юм унш. Улс мөнгө гаргаад энэ хүүхдийг Горькийд сургах хэрэгтэй байна” гэсэн байна лээ. Сүүлд нь, энэ хүн шүүмж нэртэй доромжлол бичиж явсаар Архангайн багшийн сургуулийн захирал болсон дуулдсан. Манай нийгмийн нэг эмгэнэл нь бусдын нэр төрөөр оролдох замаар олны анхаарал татаж, өөрөө “тайзан” дээр гарч ирэх, дараа нь том жижиг хурган даргын суудал горьдох, гуравдугаар шатандаа улс төрд шургалах өчүүхэн зорилготойгоор элдэв янзын тоглолт хийдэг, хоосон цээжтэй, өс хонзон ханхлуулсан сайн дурынхнаар дүүрчээ. Эмэгтэйчүүдийг хүйсээр нь доромжилдог ийм хоосон толгойтой хүн боловсролын салбарыг удирдана гэж Монголд л байх парадокс. Хэдэн жилийн өмнө, Харвардын их сургуулийн ерөнхий захирал нь “Эмэгтэйчүүд тодорхой шинжлэх ухаанд авьяасгүй” гэж хэлснээсээ болоод Удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр огцорч, энэ сургуулийн түүхэнд анхны эмэгтэй захирал томилогдож байсан түүхтэй. Эрхбиш, ёс зүйтэй нийгэм учраас дараа нь мань хүн уучлалт гуйсан боловч, шаазан нэгэнт хагарсан байсан гэдэг.
-“Хотол цагаан гүнж” романд юун тухай гарах бол?
-Хотол цагаан гүнжийн тухай л гарна даа. Персийн гарамгай бичгийн хүн, түүхч Рашид Ад Дин, Италийн аялагч Марко Поло нар Өгөдэйн угсааны Хайду хааны охин, хүчит Хотол цагаан Саран гэрэлт гүнжийн тухай тодорхой баримт тэмдэглэж үлдээсэн байдаг. Хотол цагаан гэсэн цол гуншин нь ам дамжсаар Хотулун гэж алдаршсан хүн. Өрнө дахинд “Kuthulun Princess”, Орост Хутулун гэсэн дуудлагаар үлдсэн. Өрнө, дорнын түүхэнд хамгийн их цуу тарьсан энэ гүнжээ манайхан бараг мэддэггүй. Эртний түүхэн сурвалжаас анх XVIII зуунд Францын эрдэмтэн Франсуа дө ла Круа Сарангэрэлт буюу Ажуруг гүнжийн тухай мэдэж аваад бөх барилддагийг нь оньсого таалгадаг болгож өөрчлөн, Хятад дахь Монголын Алтан хааны гүнжийн тухай үлгэр бичиж хэвлүүлсэн байдаг. Энэ үлгэрээс сэдэвлэн Италийн Карло Гоцци гэдэг зохиолч жүжиг бичжээ. Энэ жүжгийг агуу жүжгийн зохиолч Ф.Шиллер немц хэлэнд дуун хөрвүүлснийг, суут Гёте Германы Веймар хотын нэг театрт тоглуулсан гэдэг. Хожим XX зууны эхээр суу билигт хөгжмийн зохиолч Пуччини энэ жүжгээс сэдэвлэн мөнхийн бүтээл “Турандот” дууриа бичсэн түүхтэй. Ийм л агуу түүхтэй, алтан ургийн хүчирхэг гүнж Ажуруг буюу түрэг хэлээр Сарны гэрэл гэсэн нэртэй, хожим Хотол цагаан гүнж гэж цууд гарсан, хатан зоригт Хайду хааны хайрт охины тухай энэ романд өгүүлдэг.
-Зохиолч Б.Сарантуяа “Сорхугтани хатан”, “Самар хатан” гэсэн романууд хэвлүүлсэн. Та түүхэн хатдаас ямар ч байсан хоёрыг нь барьж аваад роман биччихлээ. Эрдэмтэн зохиолч Ш.Нацагдорж “Мандухай цэцэн хатан” роман бичсэн нь хожим дэлгэцийн бүтээл болсон. Одоо бариад авахаар хатад үлдэж байна уу?
-Уг нь дан хатдыг “барьж аваад” байя гэж боддоггүй юм. Хотулун гүнжийн тухайд манай “Шүүдэр” продакшны кино төсөл хэрэгжиж байна. Одоо рreproduction буюу зураг авалтын өмнөх шатандаа яваа. Хотулун гүнжийн дүрд Дэлхийн миссийн шилдэг 11-дүгээрт тодорсон жүжигчин, мисс А.Баярцэцэг шалгараад байгаа. Гэхдээ Дэлхийн мисст явахаасаа ч өмнө гол дүрд шалгарчихсан байсан. Дэлхийн мисст хамгийн их дуулиан тарьсан видео танилцуулгадаа Баярцэцэг Хотулун гүнжийн хувцсаа өмсч, тулааны багийнхантай хамтран зураг авахуулсан юм шүү дээ. Энэ киноны зохиолыг нь ханьтайгаа хамтран бичиж байна. Учир нь тулаант төрлөөр хийх бодолтой байгаа учраас тулаан, бөх, монгол цэргийн урлагийг хань маань илүү сайн мэдэрч байна. Ингээд төсөл явж байх хооронд судалсан юм нэлээн боллоо. Тэгээд л роман бичихээр шийдсэн. Мөн Жек Уотерфордын уншигч, монгол хатдын түүхээр “өвчилсөн” гэсэн Селисте Деризер, Робин Хенк нарын зургаан америк хатагтай өнгөрсөн зун надтай ирж уулзсан. Монголын түүхэн хатдын тухай монгол зохиолчийн бичсэн ном англиар ганцыг ч олсонгүй ээ гэж ярьсан нь ч нөлөөлсөн. Тиймээс энэ романаа бичлээ. Хоёр жил гаран судалсан. Намар нь аавыгаа алдаж, сэтгэлийн их шаналан дунд, нулимсаа залгин байж бичиж дуусгасан даа. Дараагийн зохиол гэвэл, олон жилийн өмнөөс төлөвлөсөн Эх дагина Цэндийн Дондогдулам буюу Дунгаагийн тухай сэдэв сэтгэлд минь “яваад” л байна. Гэтэл манай түүхийн цагаан толбо байсан Юань гүрний хатдын тухай залуу судлаач Ч.Содбилэг бас “Сэнтий түшсэн хатад” гэж сайхан ном бичжээ. Мөн авьяаслаг зохиолч Бямбын Сарантуяа найз минь алтан ургийн ухаант хатан Самар гүнжийн тухай саяхан сайхан роман бичлээ. Тэгэхээр Монголын агуу түүх судлах зүйлсээр, бичих сэдвээр асар баян учраас “барьж авъя” гэвэл дундаршгүй шүү дээ.
-Таны зохиолууд гарсан даруйдаа хурдан борлогддогийн нууц юундаа байна?
-Номын борлуулалтаар уралдаан тэмцээн хийх бодол надад байдаггүй. Гэхдээ “Тавилан” мэтийг гүйцдэггүй шүү дээ. Би ер нь тийм “нууц мууцтай” хүн биш ээ. Ер нь эмэгтэй хүнийг “нууцлаг, оньсого шиг” байх ёстой гэх мэтийн “онол”-ыг ч зөвшөөрдөггүй. Энэ нь дэлгэсэн ном шиг бай гэсэн үг биш. Зүгээр хүн ойлгомжтой, цэгцтэй, зөв амьдрах ёстой гэж боддогийнх юм. Ном маань хүмүүст хүрдэг нь баатар болгоноо зан төрх, үзэл санаатай нь амьд дүрслэх, өрнөлтэй, зохиолд гарч байгаа эрин цаг, үйл явдлыг тал бүрээс нь нарийн судалж, уншсаны дараа хүнд ядаж мэдлэг үлдэхүйц бичихийг хичээдгийнх байх. Надад Хэнтийн тайгад гүйж яваа охиндоо миний нэрийг өгчихсөн малчин залуугаас эхлээд, Харвард, Кембрижид суралцагч, гадаадад ажиллагчид, бритиш, Америк сургуулийн сурагч, тэтгэврийн настан хүртэл нийгмийн бүх давхаргын уншигч бий. Зарим найз минь хэлдэг, хүүхэд бритиш сургуульд сурдаг. Монгол юм уншихгүй байснаа “Ану хатан”-аас эхлээд уншиж, монгол хуучин үгийн дэвтэр хүртэл нээсэн байна, баярлалаа гээд. Энэ л том урам юм даа. Саяхан “Максима” төвийн судалгаагаар XX-XXI зууны хамгийн сайн мэдэх зохиол, хамгийн сүүлд уншсан бүрэн хамжээний зохиол гэсэн санал асуулгад хоёуланд нь миний “Домогт Ану хатан” роман, миний нэр их дээгүүр дурдагдсан л дуулдсан. Тархи, оюун, авьяасаа дундалж бичсэн бүтээл минь хүмүүст хүрч байна гэдэг сайхан л санагддаг. Цаана нь мөхөс миний бүтээл гэхээс илүү, монгол хэлээрээ бичсэн, монгол хүний бүтээл, монгол соёл, түүх, ахуйгаа дэлгэн бичсэн зохиолоо монголчууд шимтэн уншиж байгаа нь эх хэл минь мөхөшгүйн баталгаа шүү дээ.
-Өөрөө гадаад, дотоодын урилга заллага ихтэй хүн шиг санагдсан. Сүүлд хаа очоод ирэв дээ?
-Сөүл, Бусанд монгол уншигчидтайгаа уулзлаа. Мөн “Улаан пальто” кино Солонгосын Бучоны кино наадамд уригдсан ч, дараагийн “Хотулун гүнж” киногоо бүтээж байж оролцохоор шийдээд яваагүй. Ордост болдог Эзэн Чингис хааны хаврын тахилгад уригдсан ч шинэ номын ажлаас болж явж завдсангүй. Хөх хотод Сараа бид хоёрын “Домогт Ану хатан”, “Сорхугтани хатан” хоёр албан ёсны эрхтэйгээр хэвлэгдсэн юм. Намраас Ордост очиж, үсэрсэн цус, тасарсан мах өмнөд монгол оюутнуудад лекц унших заллагатай.
-“Шүүдэр” гэж студи байгуулсан санагдаж байна. Ямар кинонууд хийгээд байна?
-“Шүүдэр” продакшн “Ану хатан” түүхэн уран сайхны кино, “Тэнгэрийн бошго” баримтат кино, “Улаан пальто” уран сайхны кино, “Шилдэг өнгө”-тэй хамтран “Галзуу зугаалга” кино хийсэн. Одоо бид “Хотулун гүнж” тулаант киноны төсөл хэрэгжүүлж байна.
-Өөрөө “Анне Франкийн өдрийн тэмдэглэл”, “Дэлхийн эмэгтэй зохиолчид” номыг уншигчдад хүргэсэн. Өөрийнхөө зохиолыг гадагшаа хөрвүүлэх талаар юу бодож явна?
-Зарим өгүүллэг маань Англи зэрэг оронд өгүүллэгийн түүвэрт орсон. Францтай “Домогт Ану хатан”-г хөрвүүлэх талаар ярьсан ч, үг хэллэг, хэлний асуудал хөрвүүлэхэд бэрх, мөн мэргэжлийн редакторт эхэлж орчуулга өгөөд, тэдний зөвлөгөөгөөр байнга өөрчлөх, дахин бичих ажил гардаг учраас тэр тухайд тусгайлан анхаарал хандуулах завдал гарахгүй байгаа. Одоо “Хотол цагаан гүнж”-ийг герман руу хөрвүүлэх тухай ярьж эхэлж л байна. Мэдээж, гадаадад номоо гаргах бодол байна. Тэгвэл монгол сэтгэхүйгээс “салж” гадаад уншигчдад зориулж бичих хэрэгтэй.
-Сүүлийн үед ямар ном уншив. Зохиолч Г.Аюурзана, Л.Өлзийтөгс, Д.Батрэгзэдмаа нарын номуудыг аль хэр уншиж байна?
-Үеийнхээ бүх зохиолчоор бахархаж, тэдний бичиж байгааг уншдаг. Бид Монголын уран зохиол гэсэн нэг тогоонд хамтдаа буцалж явна. Рэгзэдийн “Хайр” номонд хайртай. Аюурзана, Өлзийтөгс хоёроос гадна Х.Тэргэл, Н.Билгүүн, О.Чинбаяр, О.Энхжавхлан, Ц.Хулан, “Оройн ганц мод”-ыг бичсэн Д.Оюунчимэг гээд бид бүгд халуун залуу насандаа хамтдаа “Ардын эрх” сонины халуун тогоонд хамт бужигнаж явсан нэг үеийнхэн шүү дээ. Хамгийн сүүлд “Оройн ганц мод”, Сараагийнхаа “Самар хатан” хоёрыг уншсаан. Мөн цэл залуухан А.Пүрэвмаа гэж охин “Сахиусан тэнгэрүүд” гэж ном бичсэн нь цаанаа л нэг сүнслэг. Ер нь хүн хүн өөр өөрийнхөө өнгөөр л бүтээж туурвиж явна даа. Гуравхан сая гаруй хүн ярьж бичиж байгаа, дэлхийд ердөө л дөрөв орчим сая хүн ярьдаг энэ хэлээр ийм олон сайхан бүтээл хэвлэгдэж, кино бүтээж, ард түмэн нь монгол соёлынхоо тэнгист хөвж умбаж шумбаж байгаа нь юутай бахархалтай.
-За ямар ч байсан нэг түүхэн романы ард гараад авч. Цаашид ямар бүтээл туурвих гэж байна?
-Уншигчид надаас “Эх дагины өчил” гэж олон жил дуншиж байгаа романыг нэхэж байна. Би роман “үйлдвэрлэх” гэж боддоггүй. Эргээд харахад, хоорондоо хоёроос таван жилийн зайтай гурван роман л бичиж. Харин одоо эрч хүчтэй байгаа дээрээ амжиж бүтээх хэрэгтэй юм гэж бодож сууна. Дараа жил үргэлжлэх “Хотулун гүнж” кино төсөлдөө одоо илүү их анхаарна даа.
-Америкийн зохиолч Жек Уотерфордын “Монголын их хатдын нууц товчоо” номыг уншсан бүсгүйчүүл нэг нэг хатны түүх барьж аваад роман бичдэг болчихлоо гэсэн яриа гарсан байна лээ. Та энэ талаар ямар бодолтой байгаа бол?
-Ёстой инээдтэй асуулт юм. Эсрэгээрээ юм байгаа юм. Ер нь яахаараа, өөрийнхөө түүхийг “хүний хүн”-ээс санаа авч суух ёстой юм бэ. Юм хийдэггүй, гараас нь юу ч гардаггүй, юу ч судалдаггүй амьтад л иймэрхүү элдэв “яриа” гаргах завтай байдаг. Анх намайг “Домогт Ану хатан”-г бичихэд энэ ном Америктаа л дуншиж байсан байх. Ний нуугүй хэлэхэд, энэ зохиолч манай түүхийг таниулж байгаа нь сайхан ч Монголын хоёр түүхч эмэгтэйн бүтээлийг түүхий эд болгон ашиглаж энэ номоо бичсэн хүн. Түүхийн ухааны доктор, МУИС-ийн багш Д.Энхцэцэг, Ж.Урангуа нарын “Монгол хатад” гэж 2002-2003 оны үед хэвлэгдсэн арав гаруй монгол хатны тухай түүхэн судалгааны том бүтээл бий. Энэ хоёроос Д.Энхцэцэг багш миний “Домогт Ану хатан”-ы түүхийн зөвлөхөөр ажилласан. Уотерфорд энэ хоёр түүхчийн номыг уран сайхан болгоод биччихсэн харагддаг. Тэгэхдээ, “Нууц товчоон”-оос хуудас алга болсон гэдэг зохиомждоо автаад мань хүн “Монгол хатад” номноос Өндөр гэгээний эжий Ханджамц хатан, Ану хатан, Дондогдулам хатан гурвыг хасаад л “Монголын их хатдын нууц товчоо”-г бичсэн байдаг. Тэр үед Юань гүрний хатдыг манай түүхчид бичиж эхлээгүй байсан учраас Уотерфордын номд Юань гүрний хатад байдаггүй. Аа, харин одоо Ч.Содбилэг Юань гүрний хатдын түүхийг биччихлээ. Гадаадын нэг сэргэлэн этгээдэд хуулуулалгүй, яаралтай энэ бүтээлээ англи руу орчуулах хэрэгтэй гэж би түүнд зөвлөмөөр байна.