Б.Насанбаярын EQ буюу сэтгэл хөдлөл, өөрийгөө танин мэдэх болон бусдыг ойлгох, харилцах талаар сонирхолтой лекцийг уншигч та бүхэндээ хүргэж байна. Б.Насанбаяр боловсрол судлалын ухааны доктор агаад “Боловсролын шинэчлэл-шийдэл” номын зохиогч юм. Тэрбээр энэхүү лекцээ Нью-Йорк таймсын шилдэг номоор шалгарч байсан EQ-гийн талаар хамгийн анхны ном болох зохиолч, сэтгэл судлаач Даниэл Голмэний “Emotional intelligence” бүтээлд түшиглэжээ. Уг ном 1995 онд хэвлэгдсэн юм.
EQ нь өөрийн болон бусдын сэтгэл хөдлөлийг мэдрэх ойлгох, хянах, тэдгээрийг ялгаж салгаж, зөв хариу үйлдэл үзүүлэх чадварыг хэлнэ. Хүмүүс хаа хамаагүй хүнд сэтгэл хөдлөлөө нэг их гаргаад байдаггүй. Хамгийн дотнын хүмүүс, эхнэр нөхөртөө сэтгэл хөдлөлөө хяналтгүй илэрхийлдэг ажээ. Хүний сэтгэл хөдлөлийн оргил үе 13-15 секунд үргэлжилдэг. 20 минутын дараа дэвэрсэн сэтгэл хэвэндээ ордог. Хэрэггүй юманд уурлачихав уу даа гээд хяналт нь удаж төдөлгүй эргээд ирдэг. Сэтгэл хөдлөлийг удирддаг тархи түргэн тусламж шиг ажилладаг. Хүн дайрахад өөрийгөө шууд хамгаалдаг. Хэрвээ эхнэр нөхөр зөрчилдвөл 20 минутын завсарлага ав. Завсарлагаа аваад буцаад уулзахаар эрүүл ухаанаар ярилцана. Стэнфордын их сургуулийн эрдэмтний судалгаагаар эмчдээ итгээгүй айдастай байгаа байгаа өвчтөний хагалгаанд хүндрэл гардаг байна. Ийм өвчтөний мэс заслын товыг хойшлуулдаг.
Хүний харилцааны үндсэн хэрэглүүр юу вэ?
Хүмүүс үг хэл яриа дийлэнх хувийг эзэлдэг гэж боддог. Үнэндээ үг хэл 10 хувиар л нөлөөлдөг. Үгээ ямар өнгө, хандлагаар хэлэх, дуу хоолой, биеийн хэлэмж ихийг өгүүлдэг шүү. Эерэг, сөрөг сэтгэл хөдлөл бидний ажил, амьдралыг шийддэг. Сэтгэл хөдлөлөө удирдах чадвар багатай удирдагч уур бухимдлаа яаж зохицуулахаа ч мэддэггүй учраас хамт олны уур амьсгал шуудайд хийсэн үхрийн эвэр шиг болчихдог. Харин EQ өндөртэй хүмүүс хамт олноо сэдэлжүүлдэг, шинэ санаа гаргадаг, бусдыг сонсдог, алдааг нь хүлээн зөвшөөрдөг байна.
EQ хөгжихөд хамт олон чухал. Нэг хүн шүүмжлэл хэлэхэд бүгд дайрдаг бол хэн ч юм хэлэхээ больчихдог. Нэг нэгнээ хүндэтгэсэн харилцаатай бол байгууллагын уур амьсгал ч эерэг байдаг. EQ хамт олон дунд, харилцаан дунд бий болдог. Түүнээс биш би л болж байвал бусад нь хамаагүй гээд яваад байж болдоггүй. Хүмүүс дарамтлаад байвал яаж өөрийгөө хамгаалахад л анхаарлаа хандуулдаг. Яаманд, төрд удаан ажилласан хүмүүс ажил хийх гэхээсээ илүү би яаж аятайхан байж байх вэ гэдэгт анхаарал хандуулж байдаг. EQ хөгжүүлэх, сэтгэлээ удирдахын тулд таван чадвар эзэмших учиртай. Өөрийгөө танин мэдэх, удирдах чадвар, өөрийгөө идэвхижүүлэх, бусдыг ойлгох, харилцах чухал.
EQ-г хөгжүүлж болдог. Амжилттай амжилтгүй яваа менежерүүдийг ялгадаг гол хүчин зүйл нь бусдад хайрлагдаж хүндлэгдсэн эсэхээрээ л ялгардаг. Хүнтэй чин сэтгэлээсээ хүн ёсоор харьцдаг байж л ийм амжилтанд хүрнэ. Тухайн байгууллага, хамт олон дунд хүний ёсоор хүндлэгдэж чадахгүй бол элдэв хуйвалдаан зөрчил мөргөлдөөн гаардаг.
Өөрийгөө идэвхижүүлэх нь амьдралын хөшүүрэг. Гадны нөлөө, урамшуулал, шаардагдахгүйгээр өөрийгөө эцсийн зорилгодоо хүртэл жолоодох гэсэн үг. Урам зориг, эерэг хандлага, нь бусдын нөлөөнд авталгүйгээр бие даан өөрийгөө зоригжуулах урагшлуулах чадвартай болгодог. Хүний үндсэн суурь чадвар хөгжихөд зорилготой байх нь чухал. Уян хатан, өөдрөг байдал, тэсвэр хатуужил чухал. Ямар ч нөхцөлд өөрийгөө идэвхижүүлдэг байх хэрэгтэй. Ялангуяа хүүхдийг багаас нь идэвхижүүлэх нь чухал. Өөрийгөө удирдах нь дасан зохицох, эерэг бодол, төлөвлөгөөтэй байж асуудлыг шийдвэрлэдэг байх юм. Бусдыг ойлгох гэдэгт тэвчээр хатуужил, нийцэл орж ирж байгаа юм. Бусадтай харилцахад зөрчлийг зохицуулах чадвар чухал. Үйлдлээ тунгаан боддог хүн л өөрийгөө таньдаг. Өөрийгөө хянах гэдэг нь дарамт, хүнд нөхцөл байдлыг сэтгэлээр уналгүй давах тухай юм. Түүнээс биш хүмүүс сэтгэлийн хөдөлгөөнөө ил гаргадаггүй хүнийг өөрийгөө сайн хянадаг гэж ойлгодог нь буруу. Баярлаж гуниглаж байгаа нь мэдэгддэггүй хүмүүс “хаагдмал” ангилалд багтана. Сэтгэл хөдлөлөө гадагшлуулахгүй бол эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөнө. Ямар ч нөхцөлд тайван байж, саруул ухаанаар ханддаг бол өөрийгөө хянаж байгаа хэрэг. Өөрийгөө хянах гэдэг нь хориглох гэсэн үг биш шүү. Сэтгэл хөдлөл өндөр үедээ шийдвэр гаргах шаардлагагүй.
Хамгийн чухал чадвар анхаарал юм шүү. Бусдыг анхаардаг хүмүүс хүнийг хайрлаж, энэрэх чадвартай байдаг. Анхаарал хандуулах чадвараа сайжруулахад бясалгал чухал. Хүмүүс мөнгөтэй болчихвол, уурлын оргилд гарчихвал тэгчихвэл ингэчихвэл би аз жаргалтай болчихно гэж хий хүлээдэг. Гэтэл өнөөдөр би сэтгүүлчээр ажиллаад, хүмүүст мэдээлэл түгээгээд явж байгаа нь аз жаргал гэх мэтээр өөрөө хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй юм байна. Би гурван хүүхдийн ээж болоод, хүүхдээ өсгөөд явж байгаа нь аз жаргал юм. Байгаа байдал чинь аз жаргал гэж мэдэрвэл анхаарах, үнэ цэн өгөх чадвар хөгжнө. Анагаахын шинжлэх ухаан тархины эс сэргэдэггүй гэж үздэг. Харин баяр хөөртэй, аз жаргалтай байхад тархины холбоосууд улам хөгжиж байдаг тухай нотолгоонууд бий.
Хүн сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэх чадвартай, сэтгэлээ хуваалцдаг хүнтэй байх учиртай. Хэнд юугаа хэлэхээ мэддэг байх ёстой. Ухаалаг эв дүйтэй байх нь бусдын болон өөрийнхөө талаар үзэл бодлоо эвтэйхэн илэрхийлдэг, дипломат зан гаргах үедээ гаргадаг, урнаар дүрслэх чадвар нь харилцааг илүү ойр дотно болгож байдаг.
Хүн хамгийн эхлээд өөрийгөө хайрлах учиртай. Хамгийн их уучилж, боломж олгох ёстой хүн бол та өөрөө юм. Өөртөө сэтгэл хангалуун таатай байж, бусдад өгөөмөр ханддаг.
EQ буюу сэтгэл хөдлөлөө удирдах тестүүд их гардаг болсон байна. Монголд Карьер хөгжлийн төв гэж бий. Ажилдаа амжилт гаргахад EQ 85 хувиар нөлөөлдөг гэсэн судалгааны дүн гарчээ. Тухайн хүний өөрийгөө удирдах чадвар, үнэ цэнээ мэдрэх мэдрэмж, бусдыг үнэлэх үнэлэмж нь ажилд нь маш их нөлөөлдөг гэсэн үг. Монголын томоохон компаниуд EQ-гийн тестээр шинэ хүнээ оношлож авч эхэлсэн байна.
АНУ-ын хоёр сургуульд хэрэгжүүлсэн жишээ байна лээ. Ангид гучин хүүхэд сууж байлаа гэхэд гучин өөр ертөнц сууж байгаа гэсэн үг. Өглөө аав нь загнаад гаргачихсан, урьд шөнө гэр бүлийн хэн нэгэн нь архидаад, нойр муутай хоносон гээд 30 янзын өөр дүр төрх суудаг. Ийм асуудалтай хүүхдүүдэд хичээлээ хичнээн сайн заагаад, гоё лабораторид хичээл ороод нэмэргүй байна гэж судалгааны дүн гарчээ. Тэгээд тэр сургуулийнхан 10 оноогоор сурагчдынхаа сэтгэл санааны байдлыг үнэлдэг болжээ. Сэтгэл санаа нь сайхан бол сурагч 10 гэсэн тоогоор илэрхийлдэг, муу бол хоёр, гурав гэдэг. Дуу муутай байгаа хүүхэдтэй багш тусгайлан ажиллаад, хэвийн болсны дараа хичээлдээ ордог. Ийм арга хэмжээний дараа хүүхдүүдийн сурлагын амжилт асар сайжирчээ. Нөгөө сургууль нь бэрхшээлтэй асуудлаа нээлттэй хуваалцдаг нэргүй хайрцаг гаргаад, “Би хэцүү байна” гэсэн бол багш нар тэр хүүхэдтэй ажилладаг жишээ байна.
EQ-г нэмэгдүүлэх дөрвөн арга:
-Санаа зовоосон асуудлаа бусдад ярихад хэцүү байгаа бол цаасан дээр бич.
Сэтгэлээр унаад байвал аз жаргалын гормон буурдаг. Сератонин гэдэг бодис хүнийг тайвшруулдаг. Нарны гэрэл энэхүү сератонин ялгарахыг дэмжиж байдаг. Монголчууд ажилгүй ч өөдрөг яваад байдаг нь нарлаг байдагтай холбоотой юм болов уу гэж бодлоо (инээв). Өглөө цайныхаа дээжийг өргөдөг, нар мандахад залбирдаг нь учиртай юм байна.
-Өөрийгөө хүчлэхгүйн тулд үгүй гэдэг үгийг хэлж сур.
-Өдөрт арван удаа “Баярлалаа” гэж хэлэх шалтгаан хай. EQ хөгжүүлэх дадал зуршил болго. Дадал болгохын тулд 136 өдөр давтан хийх учиртай. Үүний дараа 2000 удаа уг үйлдлээ давтаж байж мэргэжлийн болдог.
Нэг компанийн мөнгө олсон нууц гэсэн чинь ганцхан өгүүлбэр байгаа юм. Захирал нь ч бай харуул нь ч бай “Танд би юугаар туслах вэ” гэдэг ганцхан өгүүлбэр хэлдэг. Тэр өгүүлбэр нь ашиг орлого авчирсан тухай ярьсан байдаг.
-Чухал хүмүүстэйгээ илэн далангүй байж, тэднийг сонсох учиртай.
Амьд харилцаа багасах тусам EQ гэдэг юм буурдаг. Сэтгэлээ уудлах цаг гаргаж, бясалгал хийх хэрэгтэй. EQ сэтгэлгээтэй холбоотой. Тогтонги сэтгэлгээтэй юу өсөн хөгжих сэтгэлгээтэй юу гэдэг чухал.
9 настай охин гимнастикийн тэмцээнд оролцоод амжилт үзүүлээгүй. Аав, ээж багш нь ийм тохиолдолд юу хэлдэг вэ?
Таван төрлийн хариулт байна. Эдгээр үгсийг өдөр тутам хүүхдэд хэлээд байхаар ямар сэтгэлгээ тогтох вэ гэдэгт дүгнэлт хийжээ.
Энэ таван хариултын үр дүн юу байв?
–Хамгийн сайн нь байсан санаа зоволтгүй гэхээр хүүхэд тухайн үедээ тайвширсан ч цаашдаа дасгал сургуулилт хийх хүсэлгүй болчихдог.
-Ийм тохиолдолд “Медиалаа дээрэмдүүлчихлээ” гэж хэлэх нь өөрийн алдаанд бусдыг буруутгадаг хандлага төлөвшүүлдэг.
“Гимнастик тийм ч чухал биш санаа зоволтгүй” гэвэл өөрийн чадаагүй зүйлд үнэ цэн өгөхөө болиод шууд хаячихдаг болно.
“Дараагийн удаа чадна. Миний охин авьяастай” гэхээр цаашид хичээн зүтгэх хүсэлгүй болгочихдог.
“Харин медаль авахуйц бэлтгэл сургуулилт хийгээгүй байна. Цаашдаа хичээцгээе” гэх нь хамгийн зөв хувилбар ажээ.
“Миний хүү угаасаа ухаантай, сайн” гээд байвал хүүхдэдээ аюултай. Сайн ухаантай учраас алдаа гаргаж болохгүй гээд өөртөө цензур тавьчихдаг. Алдаа гаргахаараа айдаст автдаг. Айдаст автсанаасаа болоод худлаа ярьдаг. Хүүхдийг ахиц, амжилтаар нь үнэлэх учиртай. Эцэг эхчүүд хүүхдэдээ байнга хэлдэг үгс. 100-ны 80 хувь нь унт бос, хичээлээ давт, боль гэдэг. Уужуу байж, хүүхдэдээ боломж олгох хэрэгтэй.
Дараах асуултуудад хоёроос олон удаа үгүй гэж байгаа бол та өөртөө дүгнэлт хийгээрэй.
Дахиад нэг жил энэ ажил дээрээ баймаар байна уу, ажилдаа бүрэн дүүрэн хүчээ дайчилдаг уу?
Таны удирдлага хүчээ дайчлах боломж олгож байна уу?
-Таны өдөр тутмын ажил хэтийн зорилгыг дэмжиж байна уу?
Хоёр удаа үгүй гэж хариулсан бол яагаад гэдгээ бодож үзээрэй.
Бодож үзсэнийхээ дараа шийдвэр гаргаж байх хэрэгтэй гэнэ шүү.