Бичил уурхайчдын нэгдсэн Дээвэр холбооны тэргүүн Б.Наранцогт ХЭҮК-ийн дэргэдэх Хүний эрхийн төлөө сэтгүүлчдийн клубийнхэнд мэдээлэл хийсэн юм.
Тэрбээр ийнхүү ярилаа. “Бичил уурхай гэхээр хүмүүс түмпэн барьсан нинжа гэж төсөөлдөг. Замбараагүй зэрлэг улсууд гэж ойлгодог. Бид Бичил уурхайн анхны журам гарсанаас хойш арван жилийн хугацаанд орон нутгийн иргэдийг нутагтаа газрын баялагаас хүртэх боломж олгох, нутгийн иргэд эвлэлдэн нэгдсэнээр орон нутагт өрнөж байгаа хууль бус үйл ажиллагаанаас хамгаалахад анхаарч ирлээ. Орон нутагт ажлын байр байхгүй байна. Өнөөдөр сум орон нутгийн удирдлагууд энэ хэдэн хүний газрын асуудлыг шийдчихвэл надаас ажил нэхэж орж ирээд байдаггүй юм. Гайгүй жаахан юм олоод байвал суманд татвар төлж, хэдэн цаас бөөгнүүлээд өгчихдөг юм. Ядахдаа морины бай ч болсон даачихдаг юм. Надаас мөнгө нэхэхгүй харин ч тус болдог юм гэдэг үүднээс ханддаг. Харин олон нийт, Улаанбаатарынхан бол эд нар зэрлэг гарууд гэж ойлгодог.
Энэ уур амьсгалыг өөрчлөх гэж Бичил уурхайчдын нэгдсэн Дээвэр холбоо 2013 оноос хойш ажиллаж, орон нутгийн иргэдийн ажлын байр, хамтарч ажиллах баг байгуулах тал дээр ажиллалаа. Улсын хэмжээнд 15 аймгийн 45 суманд 70 төрийн бус байгууллага байгуулагдсан. Сая тавдугаар сарын 24-нд гарсан Бичил уурхай эрхлэх шинэ журмын хүрээнд тамга тэмдэгтэй нөхөрлөл хоршоод байгуулагдаад, манайхтай хамтарч ажиллаж, гишүүнээр элсч байгаа.
Бид бичил уурхайг юу гэж харж байна гэхээр Монгол Улсын иргэн хөдөө орон нутагт зүй зохистой олборлож, тэндээсээ дараагийн ажлын байр, орлогын эх үүсвэр бий болгох, тухайн газрынхаа нөхөн сэргээлтийг хийж, өөрсдөөрөө бахархаж амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэхээр ажиллаж байгаа.
Хүний эрхийн үндэсний комисстой бид багагүй хугацаанд хамтарч ажилласан. Очсон газартаа хүний эрхийн сургалтууд хийдэг.
Бичил уурхай гэдэг нэрийн дор нинжа эсвэл хувиараа ашигт малтмал олборлогчид бүгд нуугдчихаад байгаа. Бид сүүлийн арван жил төрөөс юу шаардсан гэхээр бидэнд боломжит олборлолт хийх газрын эрх өгөөч. Бид төртэйгээ хамтраад орон нутгаа хамгаалъя. Бид тэндээ ажиллаж бусад газрыг хамгаалъя, нөхөн сэргээлт хийе гэж хүсч байгаа. Хуулиар энэ асуудал бүрхэг байна. 2015 онд байна уу даа UPR Засгийн газарт 10 зөвлөмж өгсөн. Гурав нь Засгийн газарт үүрэг болж ирсэн. Хүүхдийн хөдөлмөрийг тэвчих, Ашигт малтмалын хуулинд бараг л ашиглаж болохгүй хаягдал газарт бичил уурхай эрхлэгчдийг оруулж болох заалт бий. Тэр нь үндсэндээ том техникээр олборлоод дуусчихсан үлдэгдэл дээр түмпэн бариад ажилла гэсэн үг. Энэ заалтыг бас засах зөвлөмж өгсөн байгаа. Тэр гурван зөвлөмжийн хүрээнд Засгийн газарт бид шахалт үзүүлж байгаа л даа.
Ашигт малтмалын хуульд гадны нэг байгууллага дүн шинжилгээ хийж байгаа юм билээ.
Замбараагүй олборлож байгаа нинжа, том техниктэйгээр бичил уурхай гэдэг нэрийн дор яваад байгаа улсуудыг хянах систем бол тухайн орон нутгийн иргэд юм. Тэр улсуудад боломжит газрын эрхийг өгөөд, та нар ийм хүчин чадалтай, ийм ийм байдлаар олборлолт явуулаад, нөхөн сэргээ гэдэг эрхийг өгчих юм бол тэдэнд үүрэг хүлээлгэх боломжтой.
Ямар үүрэг гэхээр бусад эрүүл газрыг хамгаалах, хэн нь ч мэдэгдэхгүй олборлолт хийгээд бужигнаад байгаа улсуудад хяналт тавих болно. Манай орон нутгийн төрийн бус байгууллагууд ийм боломж бидэнд бий гэж үздэг. Зөвхөн үүрэг хүлээгээд явахаар бид эрхээ алдчихаад байна.
Юу гэсэн үг вэ гэхээр боломжтой газар хүмүүс ороод алт ухаад байдаг. Тэгэхэд манайхан “Бид хариуцлагатай бичил уурхай эрхэлдэг учраас энэ газарт орох ёстой гэсэн цагт нь орно” гээд хараад суудаг. Тэгэнгүүт бусдад нь хэн ч арга хэмжээ авдаггүй, ямар ч зохицуулалт хийдэггүй. Нөгөө газрыг нь улсууд ухаж дуусаад яваад өгдөг. Дараа нь манай улсуудад “Энэ танай бужигнуулсан газар” гэх жишээтэй. Ийм байдалд хүрдэг. 2017 оны тавдугаар сарын 24-ний 151дүгээр тогтоолоор батлагдсан Бичил уурхай эрхлэх журам гарсан. Энэ журам анх 2008 онд Түр журам нэртэй гарч шинэчлэгдээд явж байна.
Энэ журамд нэлээд сайн заалтууд оруулсан. Өнгөрсөн арван жилийн хугацаанд бичил уурхай эрхлэхэд боломжгүй байсан бүх процессуудыг зассан. Гэхдээ өнөөдөр хэрэгжүүлэх явцад бас зөрчил гарч эхэлж л байна. Энэ нь том зөрчил биш хуулийн хэллэг жишээ нь сумын дарга юу гэж ойлгодог юм, хоёр ижил сум байхад хоёр өөрөөр ойлгоод хоёр аймаг өөр өөрөөр ойлгох заалт бий. Үүнийг залруулж болно.
Бичил уурхайчид олон улсын байгууллагатай хамтарч 110 га-гийн нөхөн сэргээлт, өөрсдийн санхүүжитээр 107 га-гийн нөхөн сэргээлт хийсэн. Бодитой хүлээлгэж өгсөн газрууд ийм. Зарим газруудыг орон нутгийн удирдлага нь хүлээж авдаггүй. Нөхөн сэргээлт хийгээд “Энэ газраа хүлээлгэж өгье” гэхээр авахгүй. Сүүлийн журмаар комисс байгуулж хүлээж авна гэж заасан байгаа. Авсан ч нөгөө газрыг нь дахиад өөр хүмүүс очоод ухчихдаг жишээ бий. Манай улсууд бол нөхөн сэргээлт хийсэн газраа ухуулдаггүй. Суманд хүлээлгээд өгчихөөр сум нь хамгаалж чадахгүй алдчихдаг учраас сум хүлээж авдаггүй. Өө тэгээд байж бай тар нар гэдэг. БОЯ дээр тэр 400-гаад га газрын мэдээлэл ирээгүй байдаг. Орон нутаг актаар хүлээгээд авчихсан газрууд шүү дээ. БОЯ дээр бичил уурхайчид нөхөн сэргээсэн талбай гэсэн мэдээлэл ирээгүй байдаг хэмээн тэрбээр тайлбарласан юм. Түүнээс зарим зүйлийг тодруулав.
-Та ямар мэргэжлийн хүн бэ?
-Манай аав нягтлан хүн байсан. Би бол хоёр жилийн өмнө Эдийн засгийн үндэсний дээд сургуулийг төгссөн.
-Та яаж яваад нинжа болчихов?
-Би энэ салбарт хориод жил явлаа. Эхлээд орон нутагт байгаа мөнгө олох боломжийг л ашиглахыг хүссэн. Алтанд явж үзсэн. Улсуудын нөхцөл байдал ч хүнд байлаа. 2002 он гэхэд Төв аймгийн Борнуур суманд олон хүн эрсдээд эхлэхээр эдний төлөө явахгүй бол болохгүй юм байна гэж бодсон. Нэг хад унах гээд байхад “Энэ хад унаж хүн дарж ална шүү” гэж ярьсаар байж дор нь очиж сууж байгаад эрсэдсэн тохиолдол бий. Бид хамтдаа хөдөлмөрийн аюулгүй байдалд анхаарсан. Хүдэр баяжуулдаг тээрэм 2000 оноос эрхэлж ирсэн юм. 2004 оноос ганц ганцаараа бус тав, зургуулаа нийлж ажилладаг болсон. Үүнээс хойш эндэгдэл гараагүй. 2007 он гэхэд багаар ажиллахын давуу талыг ойлгож эхэлсэн. Бичил уурхайчдын холбоог Борнуур суманд байгуулсан. Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн Тогтвортой бичил уурхай төслийн санхүүжилтээр бид энэ улсуудыг нэгтгэж ажиллаж чадсан юм. Одоо санхүүжилтгүй байсан ч цаашаа явах боломж бий.
Би Монголыг тойроод 13 мянган км явсан. Бүх л бичил уурхайн жалга гуу болгонд очиж байлаа. 2013 онд энэ холбоог байгуулах гээд очиход Увс аймагт нэг жалганд 280 хүн ажиллаж байсан. Жалга тэр аяараа бужигнаж байлаа. Биднийг унаанаас буухад нэг хүн “Өө, дарга нар ирчихсэн байна” гэж билээ. Бүх моторууд нь унтраад бүх хүн эгнээд жагссан. Зурагтаар өөрсдийг нь өмөөрч ярьж байсан учраас “Эд бидний дарга” гээд ойлгочихсон байлаа. Хаврын тарчиг цагт хувинтай хоормог бариад, мах чанаад бөөн юм болсон. Ажлаа зогсоогоод бидний ярихыг сонсч байлаа. Энэ бол зохион байгуулалтанд орох шаардлага хэрэгцээ бий болчихсон байсан гэсэн үг. Бид ийм байдлаар цаашдаа явж болохгүй гэж хүн болгон ойлгосон байв. Энэ улсуудыг яаж хамгаалах вэ гэж өнөөг хүртэл явж ирсэн. Би Борнуурын ХАМО компанийн захирал. Тухайн үеийн Бичил уурхай эрхлэх журманд орсон хувираа ашигт малтмал олборлогч гэсэн үгийн товчлолоор компаниа нэрлэсэн юм.
-Хувиараа алт олборлож байхад түүхэн дурсгал тааралддаг уу?
-Манайханд тийм тохиолдол нэг их таарч байгаагүй. Түүхэн дурсгалт газруудаар олборлолт хийх асуудалд нэлээд болгоомжтой ханддаг. Сая Ноён уулын хэрэг явдлаас болоод энэ асуудал нэлээд сайн яригдсан. Р.Жигжид сайдтай Ноён ууланд очиж байлаа. Наана нь хамгаалалт тавьчихсан, цаагуур нь дүүрэн машин бужигнаад байсан. Тэр бол үнэндээ захиалгат ажил байсан шүү дээ. Хүмүүс дуудаж бужигнуулчихаад, наагуур нь хамгаалалт тавьчихаад, яамны сайдыг урьж аваачиж үзүүлж байгаа юм. Бидэнд өгөхгүй бол ингээд дууслаа л гэж байгаа юм. Шийдвэр гарангуут маргааш нь тийшээ нэг ч хүн оруулахаа больчихсон. Тэгэхэд тийм л үйл явдал болж байсан.
-Танай холбоонд нэгдсэн хүмүүс хор багатай технологи хэрэглэж чаддаг уу, аюулгүй байдлаа хэрхэн хангаж байна?
-Манай гишүүд холбоонд нэгдээгүй бусад улсуудыг бодвол эрхээ хамгаалах талаар мэдлэгтэй. Сум орон нутгийн засаг захиргаанаас юу шаардах эрхтэй гэдгээ мэддэг.
Бид сүүлийн арваад жил журам сайжруулахаар төртэй хэлэлцлээ. Тавдугаар сарын 24-ний 151 дүгээр тогтоолоор журмыг шинэчилсэн. Бичил уурхай эрхлэх журмын хүрээнд 3500 м куб-ээс дээш хөдөлгүүр ашиглахыг хориглоно гэсэн гэж заасан. Орон нутгийн иргэд уурхайнууд шиг том том техник ашиглахгүйгээр ажиллана. Орон нутгийн иргэд нөхөн сэргээлт хийхдээ сэтгэлтэй ханддаг. Нутгаа мэддэг, нутагтаа ургадаг ургамалын үрийг түүгээд, баяжуулаад намартаа цацаж орхидог учраас эргээд унаган төрхөндөө орохдоо хурдан.
Өнөөдөр манай гишүүн байгууллагуудад газар олгох механизм бий болсон. Бичил уурхайнуудад зориулж гаргасан газрууд байдаг. Яг тэр газартаа хариуцлагатай ажиллаж байгаа нь цөөхөн. Тухайн орон нутгийн удирдлагууд компаниудаар нөхөн сэргээлт хийлгэх нэрээр газрыг дор нь ухаад ухаад хаячихдаг. Байгаль орчны яамнаас нөхөн сэргээлт хийх эрх өгдөг. Хоёр экскаватор, хоёр гурван ачааны машинтай, эрх авсан олборлолтын компаниуд шинээр нэмэгдээд байгаа болохоос үнэндээ байгаль орчныг унаган төрхөнд нь оруулая гэж байгаа нь цөөн. Манай төрийн бус байгууллагынхан тэднийг бодвол нутагтаа насаараа амьдрах учраас нөхөн сэргээлт хийхдээ сэтгэл нь ч ондоо.
-Нөхөн сэргээлт хийсэн газар руу чинь эргээд нинжа нар орж байна гэлээ. Араас нь хүн орох боломжгүйгээр гүйцэт олборлох технологийн боломж байгаа юу?
-Технологийн боломж байгаа, бичил уурхай эрхлэгчдэд тийм эрх өгөхгүй байна. Ухаж болохгүй, нөхөн сэргээ гэдэг. Нөгөө талдаа эрх бүхий компанийг ухаад нөхөн сэргээ гэсэн хоёр ондоо шаардлага тавьдаг.