Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын ерөнхийлөгч Б.Лхагважаваас Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийн хэрэгжилтийн талаар тодрууллаа.
–Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийн хэрэгжилт дууслаа. Анх төлөвлөж байснаас асар их хэмжээний орлого ил болсон. Үүнийг манай улсын хөгжилд томоохон түлхэц боллоо гэж харж байна?
-Бид анх 6-7 их наяд төгрөгийн орлого ил гарна гэж төлөвлөж байсан юм. 2015 оны арванхоёрдугаар сар гэхэд таван их наяд төгрөгийн орлого ил болгочихоод байсан. УИХ энэ хуулийн өгөөжийг ойлгоод алдагдсан хугацааг нь сунгаад 2016 оны хоёрдугаар сарын 20-нд дуусгахаар нэг сар 20 хоногоор сунгаж өгсөн. Он гарангуут НӨАТ-ын шинэ хууль үйлчилж эхэлж аливаа ажил, орлого ямар ч тохиолдолд бүртгэгддэг юм байна гэдгийг ойлгож иргэдийн идэвх нэмэгдсэн л дээ.
–Одоогоор хичнээн төгрөгийн орлого ил болчихоод байна вэ?
-Хориод их наядын орлого, ажил үйлчилгээ гарчихаад байна. Гэхдээ үүнээс илүү ч байгаа шүү. Бараг 24 их наяд. 24 их наяд гэдэг бол манай ДНБ-ээс давчихсан гэсэн үг.
Сүүдрийн болон нарны эдийн засгийн харьцаа эн тэнцүү байгаа байхгүй юу. Энэ хоёр чинь нийлээд Монгол Улсын засаг. Тэгэхээр бид том юмаараа харж, бүх бодлого, статистик, явж байгаа системээ өөрчлөхөөс өөр аргагүй болж байгаа юм л даа.
–Сүүдрийн эдийн засаг маань хэр хумигдав?
-Та бод л доо. 6-7 их наядын эдийн засаг ил болно гэж байсан чинь гурав дахин их хэмжээний эдийн засаг ил болчихож байгаа байхгүй юу. Одоо бол нэлээд сайн болж эхэлсэн. Манайх далд, сүүдрийн эдийн засгийнхаа 80, 90 хувийг бүгдийг нь гэрэлд гаргачихсан гэсэн үг л дээ. Аливаа эдийн засагт 5-10 хувь байдаг. Гэхдээ манай аж ахуйн нэгж, иргэд маань аль аль нь ойлгож байгаа. Энэ цаг мөчөөс хойш бид орлогоо бүртгүүлж, татвараа өгч байя гэж шударгаар ойлгодог болоод байгаа. Нөгөө талаасаа одоо батлагдах ёстой хэд хэдэн хууль байгаа шүү дээ. Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хууль, Татварын ерөнхий хууль, Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хууль гэсэн энэ гурван хууль батлагдчихвал НӨАТ-ын хуультайгаа нийлээд системийн маш том шинэчлэл бий болж байгаа юм. Энэ гурван хууль маань уг нь логикоороо бол оны өмнө батлагдчих ёстой байсан ч бид амжсангүй л дээ. Хэрэв нэгдүгээр сарын 1-нээс энэ гурван хууль маань НӨАТ-ын тухай хуультайгаа зэрэг хэрэгжиж, дээрээс нь Аудит болон Нягтлан бодохын хууль нэмэгдэн санхүүгийн бүртгэлийн хуулиудаа шинээр эхлүүлсэн бол өөр үр дүн гарах байсан. Гэхдээ одоо ч хоцрохгүйгээр дөрөвдүгээр сарын эхний чуулганаар батлах ёстой. Хэрэгжих хугацааг нь аль болох наашаа тавибал сайн байна.
–Ил тод байдлын тухай хуулийг танин мэдүүлэх сурталчилгаа маш сайн байсан гэдэгтэй маргах хүн байхгүй байх?
-Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийн хамгийн чухал гол нэг зүйл, УИХ-д өгсөн дохио юу байв гэвэл аливаа баталсан хуулийнхаа дараа танин мэдэхүйн сурталчилгааг хийх, хуулийн хэрэгжилтээ хянах. Хууль батлах, сурталчлах, хянах гэдэг гурван функц чинь УИХ-ын чухал ажил байдаг юм. Манайх хуулиа батлаад мартдаг байсан бол сүүлийн үед Ил тод байдлын тухай хуульд дээрх гурван функц маш сайн ажилласан. Үүнтэй адил бид бусад хуулиа яг энэ зарчмаар явуулж байх ёстой гэж би хувьдаа үзэж байгаа.
Манай танхимын хувьд аливаа бизнестэй холбоотой хууль болгоны танин мэдэхүй, хэрэгжилт, хяналтыг өргөнөөр явуулна гэсэн бодлоготой байна.
–Гадны хөрөнгө оруулагчид Монгол Улс далд эдийн засгаа ил болгож, бизнесийн орчноо эрүүлжүүлж байгааг ихэд анхаарч байх шиг байна?
-Манай хувьд хөрөнгө оруулалт дөрвөн тэрбум ам.доллараас 10 сая ам.доллар руу уналаа шүү дээ. Дотоодод ч ялгаагүй, саармагжсан. Яагаад ийм байдалд оров гэхээр гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдад зөвөөр унших санхүү, татварын тайлан байхгүй байсан байхгүй юу. Компанийн засаглал, шүүх засаглал нь тодорхой биш байхад хэн ч хөрөнгө оруулдаггүй байхгүй юу. Баялаг нь байгаа ч тийм нөхцөлд хэн ч хөрөнгөө гаргахгүй. Бид тун гэнэн хандаад, бидэнд баялаг байна, та нар хөрөнгө оруул гэхэд дээр дурдсан дөрвөн зүйл нь байхгүй, тодорхойгүй байвал хэн ч мөнгөөрөө тоглуулахыг бодохгүй шүү дээ. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг нэмэхэд хамгийн том хөшүүрэг нь ил тод байдлын тухай хууль боллоо. Ийм процесс өмнө нь 2008, 2009 онд явагдсан. Тухайн үед эдийн засаг өсөхөд хамгийн сайнаар нөлөөлсөн нь 2008 онд батлагдсан Ил тодын хууль, Татварын өршөөл үзүүлэх тухай хууль байсан юм шүү.
–Энэ хуульд аж ахуйн нэгж, компаниуд бүгд хамрагдаж чадсан уу?
-20 гаруй мянган компани хамрагдсан. Гэхдээ манай улсын төсвийг 1000-аад компани л бүрдүүлдэг. Ингээд бодохоор үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүд маань бүгд хамрагдчихсан байгаа.
Гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтыг оруулж ирэх хамгийн том хөшүүрэг болох санхүү, татварын тал нь зөв болчихлоо. Одоо дээр нь Монголын компаниуд засаглалаа зөв болгох ёстой. Өмнө нь компанийн засаглал яагаад буруу байсан бэ гэхээр хуурамч тайлантай байсан. Хуурамч тайлантай үед компанийн засаглал байхгүй, хөрөнгө оруулалт байхгүй, компанийн өмч хөрөнгө тодорхой бус, эзэн нь тодорхой бус байдаг. Гэтэл энэ бүхэн нь одоо зөв болоод ирэхээр аяндаа компанийн засаглалаа зөв болгох шаардлага гарч ирж байгаа юм. Компанийн засаглалыг орчин үеийн институцийн хэлбэрт аваачаагүй бол хичнээн баялагтай байгаад тэр нь үнэ цэн болдоггүйг бид хангалттай ойлгосон.