Б.Баясгалан багш бол уг нь онолын математикч мэргэжилтэй. Өөрийнх
нь ярьснаар хувь заяаны эрхээр багшилсан гэнэ. МУИС, Багшийн их сургуульд багшаар
ажиллаж байгаад “Олонлог” сургуулийг үүсгэн байгуулсан. Одоо ч математикийн олимпиадад
оролцох сурагчдаа өөрөө хичээл зааж бэлддэг, бүр тусгай өрөөтэй. Тэр өрөөний хананд
“Тархинд шулуун суумал. Тэнгэрт үүл нүүмэл” гэсэн өөрийнх нь хэлсэн үгийг бичсэн
нь ихэд содон харагдав. Б.Баясгалан захирал бид хоёрын яриа түүний нээсэн нэгэн
математикийн теоремоос эхэлсэн юм.
-Би бүр залуу байхдаа буюу 1988 онд Монгол Улсын математикийн олимпиадад
нэгэн бодлого дэвшүүлсэн. Тэрийгээ өргөтгөж, судалсаар яваад Монголоор овоглогдох
чухал теорем болж чадсан юм. Баяржаргал багш маань “Багш аа, та энэ бодлогоо нэг
янзлаач, их гоё шүү дээ” гэж хэлсэнийх нь дагуу нэлээд нухаж явсаар байгаад Багшийн
дээд сургуульд багшаар очиход оюутан байсан, Монголын дархан аварга математикчид
болсон Ганбилэг, Баяржаргал бид гурав нийлж уг теоремийг баталсан хэрэг. Энэ бол
үнэхээр гайхамшигтай теорем. Харамсалтай нь Монголдоо дэмжлэг авч чадалгүй хоёр
жилийг үджээ. Яагаад гэдгийг нь ойлгодоггүй. Би боломж гарангуут л уулзаж учирсан
дарга, сайдуудад түүнийгээ тайлбарлаж хэлээд л явдаг. Улаанбаатарын Матетматикийн
семинар дээр олон эрдэмтэнд нээлттэй хэлэлцүүлж буруу, зөвийг нь нягтлуулсан үр
дүн. Монголчуудаар овоглогддог учиртай нэгэн теорем бий. Их эрдэмтэн Мянгатын үр
дүн л дээ. Гэхдээ тэр нь Каталаны тоо гэж итали хүний нэрээр нэрлэгддэг. Гэтэл Каталанаас
70-80 жилийн өмнө монгол хүн баталсныг дөнгөж 2014 онд Америкийн зарим нэгэн сурах
бичигт Монголын эрдэмтэн нээсэн гэж бичсэн байдаг. Үүн шиг түүх давтагдах вий гэж
санаа зовдог. Хувийн сургуулийн нөхдүүд хийсэн юм гэнэ. Энд тэнд ярьж болохгүй,
сурталчилгаа болно гэж хэлдэг. “Дунд сургуулийн багш нар ийм гайхалтай теорем батлах
тохиолдол ховор шүү” гэж би хэлдэг юм. Энэ бол Баясгалан, Ганбилэг, Баяржаргалын
асуудал биш. Монгол хүний ухаанаар бүтсэн маш сайхан теорем тул цааш нь аваад яваарай
гэж хэлдэг. Олон улсын хэмжээнд монголчуудын теорем гэж ярьж, бичигдвэл хичнээн
сайхан байхав гэж боддог доо.
-Та олон улсын олимпиадад сурагчдаа авч явахдаа гадаадын мэргэжлийн
хүмүүст энэ теоремынхоо талаар ярьж, танилцуулдаг уу?
-Математикийн хөгжлийг тодорхойлдог том гүрнүүд жижиг орны математикчдийн
хийсэн зүйлд эргэлзэнгүй ханддаг. Хоёрдугаарт, бид Японы математикч Кавасаки болон
бусад мэргэжлийн хүмүүст явуулж байсан. Гадныхан гайхамшигтай үр дүн байна гэдэг.
1982 онд би есдүгээр ангиа төгсөөд Унгарт болсон олон улсын математикийн
олимпиадад явж байсан. Одоо бол нэлээд алдартай болчихсон Оросын математикч Г.Перельман
тэр тэмцээнд надтай цуг оролцож билээ. Тэр хүн нэг сая ам.долларын шагналтай бодлогыг
бодоод интернэтэд тавьчихсан. Түүнийг шагналаа аваач гэхээр авдаггүй “Надад шагнал
хэрэггүй. Энэ теоремын зөв гэдэг нь батлагдвал боллоо” гэж хэлдэг. Тухайн үед тэр
хүнтэй цуг олимпиадад орж байсан болоод ч тэр үү Г.Перлман надад их ойр санагддаг.
Түүн шиг бид нээсэн теоремоо интернэтэд тавьсан. Интернэтэд ороход баталгаа зэрэгтэйгээ
байж байгаа.
-Манайхан албан ёсоор хүлээн зөвшөөрөөгүй теоремыг ингэж хамаагүй
интернэтэд байрлуулж болох уу. Зохиогчийн эрхийн асуудалд л санаа зовоод байна?
-Сайн тал нь гэвэл интернэтэд байрлуулсан он, сар, өдөр гэж байна.
Монголын “Олонлог” сэтгүүл дээр хэвлэгдчихсэн. Бид юуны түрүүн зохиогчийн эрхээ
хадгалах үүднээс яаралтай арга хэмжээ авсан байгаа. Чимээгүй дараад байх юм бол
харин ч өөр хүний хоол болох аюултай. Тиймээс ч Г.Перельманы жишээгээр олон түмэнд
задлаад тавьчихсан. Сүүлд Ираны нэг математикч түүнийг интернэтээс олж үзээд “Та
нарын баталсан теоремыг үзлээ. Маш гоё теорем баталсан байна” гэж бичиж байсан.
Жижиг улс орнууд өөрсдийн судлаач, эрдэмтдийн баталсан теорем, хийсэн нээлтийг нандигнан
хайрлаж байх ёстой. Хүн төрөлхтний оюуны бүтээлд Монголоос оруулж байгаа хувь нэмэр
гэдгээрээ гайхамшигтай. Ингэснээр 100 см диаметртэй тойрог дээр хоорондын зай нь
бүхэл байх хичнээн цэг байх уу гэдгийг монголчууд л мэднэ. Бид бол зургаа байна,
долоо байхгүй гэдгийг баталж чадсан. Цаашлаад бүх утган дээр хэд гарахыг монголчууд
л хариулж чадна даа. Би үүгээр бахархдаг. Математик өөрийнхөө дотоод хөгжлөөр явсаар
байгаад их хийсвэр, математикийн багш нар ч тайлбарлаж чадахааргүй тийм түвшинд
хүрчихээд байгаа. Өөрөөр хэлбэл, сонгодог математикт шинэ нээлт хийнэ гэдэг боломжгүй.
Яагаад би энэ талаар ярих их дуртай байдаг вэ гэвэл бидний нээсэн энэ теорем нь
сонгодог математикт гаргасан үр дүн. Бид гурвын нээсэн теоремыг дунд сургуулийн
хүүхэд ч ойлгоно.
-Та бол боловсролын салбарт олон жил ажиллаж байгаа хүн. Тэгэхлээр
энэ салбарын талаар ярилцъя.
-Сүүлийн үед сургалтын үйл явцын гол тоглогч нь сурагч өөрөө гэж
яригдах боллоо. Өөрөөр нь өөрийг нь хөгжүүлэх хандлагууд нэлээд гарч байна. Үүнийг
би маш том алдаа гэж боддог. Энэ нь зөв байж болно, гэхдээ хүмүүст ихэнхдээ буруу
утгаар буудаг. Сургалтын үйл явцын гол хөтлөгч нь багш. Сайн багш дээр сайн шавь
таарахгүйгээр сайн сургалт гэж байхгүй. Хоёр талаасаа шүү дээ. Нэгдүгээрт, эцэг
эхээс заяасан хүмүүжил, удамшлын тухай асуудал. Энэ нь хүүхэд. Хоёрдугаарт, багш.
Хичнээн сайн хүүхэд байгаад олигтой багштай таарахгүй бол амжилт байхгүй. Би л гэхэд
тавдугаар ангидаа Монгол Улсын Гавьяат багш Алтайгаар тоо заалгаж байсан. Дараа
нь Нэгдүгээр сургуулийн тооны ангид шилжиж ирээд Монголд математикийн гүнзгийрүүлсэн
сургалтын суурийг тавьсан гавьяат багш Шарав, Цагаан багш нараар заалгасан. Тэдний
ачаар олон улсын математикийн олимпиадаас хүрэл медаль хүртэж байлаа. Медаль авсан
гээд ОХУ руу шалгалтгүйгээр сургуульд явуулж байлаа. Тэнд дэлхийн II дайны үед Урал
рүү шилжээд ирчихсэн еврей багш нараар хичээл заалгалаа. Би 26 настайдаа математикийн
ухааны доктор хамгаалсан нь эдгээр багш нарын маань ач. Нэг үгээр хэлэхэд, үргэлж
мундаг багштай байсан. Ялангуяа Монгол шиг жижиг орон бол боловсролыг массыг хамарсан
үйлдвэрлэл мэтээр явж болохгүй гэж боддог. Монгол Улс бол еврейчүүд шиг Израил улс
шиг иргэн болгоноо боловсролтой болгоно гэсэн бодлоготой байх ёстой. Үүнд онцгой
анхаарал хандуулж, хүүхэд бүр сайн сурах ёстой гэсэн зарчим баримтлах нь зүйтэй.
Зоргоор нь тавих юм бол хүн хэзээ ч сурдаггүй. Үүнийг хүн бүр практикаас мэддэг.
Би их, дээд сургуульд багшилж үзсэн. Хувь заяаны эрхээр дунд сургуультай холбоотой
болчихлоо. Миний шавь нар багш болчихоод надтай цуг ажиллаж байна. Багшийн ажил
бол сурагчдын гол удирдагчаас гадна үндэсний аюулгүй байдал, тухайн үндэстэн оршин
тогтнох гол баталгаа нь юм байна гэсэн бодол надад үргэлж төрдөг. Багш хүн ёс зүйтэй,
хариуцлагатай, чадвартай, хүнлэг байж улс орон аятайхан болно. Хүний уураг тархины
чадамж удамшдаг нь бараг нотлогдсон зүйл. Ээж, аав хоёр нь хичнээн их ном уншина,
бодож сэтгэнэ үр хүүхэд чинь төдий чинээ ухаалаг төрнө. Еврейчүүдийн парадокс гэж
хэлдэг. Яагаад тэд бүх салбарт мундаг байдаг вэ гэхээр гуталчин аав хуримтлуулсан
бүх мөнгөө хүүхдүүдийнхээ боловсролд зориулдаг. Ингэж удмаа сайжруулж байна. Манайх
шиг гурван сая хүн амтай оронд энэ бол их чухал. Хүн болж төрсөн утга учрын нэг
нь дараа үеэ бэлдэх. Багшийн албанд зүтгэж, Монголын дараа үеийг бэлдэхэд өөрийн
бие, хүчээ зориулж байгаадаа баяртай байдаг. Намайг ийм болоход гол үүрэг гүйцэтгэсэн
багш нартаа талархаж явдаг даа.
Дашрамд дурдахад эрх чөлөөний баталгаа болсон танай сонинд ч талархаж
явдаг гэдгээ хэлмээр байна. Аль ч цаг үед гарч л байдаг. Танай сонинтой холбож өгсөн
талийгаач, миний анд Ж.Гангаа найздаа, “Багш” буландаа урьсан та бүхэнд талархаж
явдаг шүү.