Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

“Глоб Интернэшнл” төвийн хуульч, судлаач Б.Пүрэвсүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Э.Бат-Үүл гишүүний санаачлан, батлуулсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хуультай болсноор гагцхүү сэтгүүлчид бус олон нийтийн мэдээлэл олж авах, түгээх эрх баталгаажсан–

---

-Хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, үг хэлэх эрх чөлөө бол Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх. Энэ эрхийг хаах зайлшгүй нөхцөл байдал гэж байдаг уу?

-Үндсэн эрхийг хязгаарлаж болох үндэслэлийг олон улсын хэм хэмжээ, Монгол Улсын Үндсэн хууль болон холбогдох хууль тогтоомжоор хүлээн зөвшөөрдөг. Гэхдээ зөвхөн “онцгой” нөхцөлд л гэж байгаа юм. Тэр нь үндэсний аюулгүй байдал, бусад хүний эрх, эрх чөлөө, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндээс урган гардаг. Улмаар хуульд үндэслэгдсэн байх ёстой. Бусдаар шоронд хоригдож буй, ял шийтгэл эдэлж буй гэдэг үндэслэлээр хязгаарлах, хясан боогдуулахыг зөвтгөдөггүй.

-Хорих ангид ял эдэлж байгаа Хотын дарга асан Э.Бат-Үүлийн хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг хуулийн байгууллага нэг бус удаа хориглоод байна. Энэ нь хэр зөв зүйтэй үйлдэл вэ. Хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг боомилсон үйлдэл мөн үү?

-Хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг ярихын тулд эхлээд мэдээллийн эрх чөлөөг анхааран үзэх ёстой. Мэдээллийг олж авах, эрж хайх, хүлээн авах, түгээх гэсэн дөрвөн бүлэг эрх бий. Үүнээс түгээх эрхтэй нь хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөтэй илүүтэй холбогддог. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулиар хоригдлын хэвлэн нийтлэх эрхийг хязгаарлаагүй. Харин ч хүлээн зөвшөөрсөн байдаг.

Тухайлбал, өөрийн зардлаар өдөр тутмын сонин, сэтгүүл захиалах, хорих анги дахь номын санг үнэ төлбөргүй ашиглах, хорих ял эдлэх нөхцөл, журам, эрх, үүрэг, хязгаарлалтын талаар мэдээлэл авах, захидлаар харилцах эрхүүдийг нэг бүрчлэн нэрлэн зааж баталгаажуулсан байгаа шүү дээ. Иймд мэдээлэл олж авч болж байгаа цагт эцсийн зорилго болох түгээх эрх буюу хэвлэн нийтлэх эрхээ эдлэх нь зөв гэж хуульчийн зүгээс үзэж байна.

Нөгөө талаас, хуулийн байгууллага нь юунд үндэслэж хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг хориглож буй үндэслэлээ тайлбарлах ёстой. Ингэж чадахгүй бол нэжгээд бүү хэл ганц удаа байлаа ч хүний үндсэн эрхийг хуулиас гадуур дур зоргоор хязгаарлах эрх хэнд ч байхгүй. Харин хуулиас давсан журам байдаг юм бол түүнийгээ нэн даруй залруулж, эсвэл хүчингүй болгох ёстой. -Хорих ангид хоригдож байсан хүмүүс үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхээ эдэлж өлсгөлөн зарладаг тохиолдол олон бий. Гэтэл хэвлэн нийтлэх эрхээ эдэлж болохгүй гэх. Энэ хоёр эрхэд ялгаа байна уу?

-Аль аль нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн илрэн гарч буй арга, хэлбэрийн нэг. 2017 оны Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуульд хорих ангид суулт хийх, өлсгөлөн зарлахыг анх удаагаа хориглосон. Энэ нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн тэмцлийн хурц хэлбэр шүү дээ. Хоригдлын амь насанд халтай, хэн хэнд нь халтай байснаас энэхүү үйлдлийг хуулиар хориглосон болов уу. Мэдээж энэхүү эрх нь Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх нь Цэцийн харьяалан шийдвэрлэх тусдаа асуудал болно. Харин хэвлэн нийтлэх эрхийг хориглоогүй байхад юунд үндэслэж ийн шийдвэрлэж буй нь хуулийн байгууллагад тавих асуулт мөн. Юунд үндэслэж хэвлэн нийтлэх эрхийг хязгаарласан бэ?

-Бид ч үүнийг асуумаар байна. Орчин үед хүмүүжигчид үндсэн эрхээ эдлээд зогсохгүй сурч боловсрох, хөгжих эрхүүдээ ч бүрэн эдэлдэг болчихоод байгаа. Дэлхийн шилдэг сургуулиуд дэлхийн өнцөг булан бүрт байгаа хорих ангийн хүмүүжигчдийг сургаж, тэднээр бахархаж байна. Харин өнөөдөр Монголд үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөгөө хасуулж байгаа нь учир дутагдалтай юм уу даа?

-Хөгжих эрх хаана байхаас үл хамаарч хүн бүрд хүртээмжтэй байх ёстой гэсэн үүднээс хоригдол байх хугацаандаа ч мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэх, өөрийн зардлаар эрдмийн зэрэг хүртэл авах боломжийг холбогдох хуулиар нь олгочихоод байна шүү дээ. Энэ мэтчилэн хүний хөгжих эрхийг хориглох нь жинхэнээсээ тэр хүнийг “оюун санааны хоригдол” болгодог тул хүний эрхийн ноцтой зөрчилд тооцогдоно.

Дэлхийн суутнуудаас авахуулаад Монголын алдартнуудаас шоронд байх хугацаандаа бичсэн олон ном зохиол, шүлэг, романыг нэрлэж чадахаар байна. Саяхны жишээ гэхэд л, Өмнөд Солонгосын ерөнхийлөгч асан Пак Гын Хэ-гийн ном түүнийг шоронд байх хугацаандаа хэвлэгдэж гарч чадлаа.

-Э.Бат-Үүл бол Хэвлэлийн эрх чөлөөний хуулийг санаачилж, батлуулж байсан хүн. Хэвлэлийн эрх чөлөөний хуультай болсноор монголчууд бид юуг хожив?

-Хэвлэлийн эрх чөлөөний мэдэгдэхүйц асуудалтай орны тоонд ордог хэдий ч бид бүхэн бүс нутагтаа энэ үзүүлэлтээрээ тэргүүлж байна. 2021 оны байдлаар манай улс 180 орноос 68 дугаар байрт жагсаж байна. Дэлхийн энх тайван бус байгаа бүс нутгуудыг аваад үзэхэд бүгд л шахуу хэвлэлийн эрх чөлөөгөөрөө сүүл мушгидаг. Дайтаад байгаа Орос, Украин гэхэд л хэвлэлийн эрх чөлөө хаалттай буюу 150, 97 дугаар байрт эрэмбэлэгдэж байсан. Муу, сайн ч Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хуультай болсноороо гагцхүү сэтгүүлчид бус олон нийтийн мэдээлэл олж авах, түгээх эрх баталгаажсан юм шүү дээ. Ардчиллыг амилахад хүчилтөрөгч лугаа үйлчилсэн. Бид бүхэн тэр агаараар нь амьсгалж байна.

1998 онд Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг хэлэлцсэн УИХ-ын чуулган болон байнгын хорооны хуралдааны протоколыг шүүж үзэхэд, Э.Бат-Үүл гишүүн хэвлэлийн эрх чөлөөний талаарх ойлголт бусдаасаа илүү байсан нь харагддаг. Яахав хууль санаачлагчийн хувьд ийм байж болох ч тэр хүн өдийг хүртэл хугацаанд хэвлэлд гомдож байсан уу гэдэг нь их сонин. Хэвлэл мэдээллийн эсрэг зарга үүсгээд, гомдож гүйгээд байдаггүй цөөхөн хэдэн улстөрчдийн л нэг болов уу гэж хувьдаа хардаг. Цаашид үнэт зүйл, үзэл бодолдоо хэр үнэнч байсан бэ гэдгийг нь цаг хугацаа хэмээгч том шалгуур хэмжигдэхүүн харуулах биз. Өөр юу хэлэхэв.

-Өнөөдөр монголчуудын хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг хуулиар баталгаажуулж өгсөн хүн өөрөө энэ эрхээ боомилуулж байгаа нь хууль эрх зүйн алдаа юу, эсвэл үзэмжийн асуудал болчихоод байна уу?

-Нэг зүйлийг сонирхуулъя. Парламентаас хэвлэлийн эрх чөлөөг хязгаарласан хууль батлан гаргахгүй. Төр өөрийгөө сурталчилдаг явдлыг таслан зогсооё. Ардын эрх, Засгийн газрын мэдээ сонины үйл ажиллагааг зогсоогоод хувьчилъя. Радио, телевизийг үндэсний болгож өөрөөр хэлбэл, төрийн хараат бус, радио телевиз болгож хувиргая гэсэн санал байна. Нийлээд тогтоол гаргая гэж хэн хэлж байсан бэ гэвэл Э.Бат-Үүл гишүүн хэлж байсан байгаа юм. Энэ дагуу нь 1998 онд Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хуультай ч болсон, дээрх асуудлыг шийдвэрлэхэд хувь нэмрээ оруулсан УИХ-ын 103 дугаар тогтоол ч гарсан. Хожим буюу 2005 онд Олон нийтийн радио, телевизийн хуультай боллоо шүү дээ.

-Ер нь Үндсэн хуулиар олгосон монгол хүний үндсэн суурь эрхүүд хаагдаж, боомилогдохын хор хохирлыг хуульч хүний хувьд та хэлж өгөөч?

-2021 оны арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдөр Хүний эрхийн өдрийг угтсан чуулган төрийн ордонд болоход европын холбооны Элчин сайд нь тодорхой хэлсэн. “Монгол Улс хүний эрхийг зөрчөөд байвал бид бүхэн хориг тавихаас өөр аргагүй ээ” гэдгээ мэдэгдсэн.

Нөгөө талаас, эрх баригчид Монгол Улсын холбогдох хуулийг судлаад үзэхэд, 300 гаруй хуулийн 800 гаруй зүйл, заалт хүний эрхийг зөрчиж байгаа талаар мэдээлсэн. Судалгаагаар зөрчил буйг тогтоосон юм бол энэ дагуу яагаад алхам хийж эхлэхгүй байгаа юм бэ. Цаана чинь хүний эрх гудамжинд, хорих ангид, сургууль цэцэрлэгийн орчинд гээд бүх шатандаа зөрчигдөж байна. Ороолтоо түлсний төлөө, олон таван үг цахим орчинд илэрхийлснийх нь төлөө хүний эрхийг маш бүдүүлгээр зөрчдөг. Энэ засаглал, эрх мэдлийн тэнцвэр, хуваарилалт ердөө хүний эрхэд л тулгуурлаж оршиж байгаа юм шүү дээ. Нэг шилгээвэл газар хөдлөлтөөс ч аюултай тул сайхан бүхнээ алдана. Эрхбиш үүнийг мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа байлгүй дээ. Найдах л үлдлээ.

Хуульч, өмгөөлөгч Б.Мэргэнтэй ярилцлаа.

---

-Шүүх “Таны амь насыг хамгаалахын тулд цагдан хорьж байна” гэснээ бүр халтай нөхцөл байдалд оруулж байгаа нь харамсалтай-

---

-Амь нас нь хэзээ ч эрсдэж болзошгүй хүнийг шүүхээс цагдан хориод байгаа жишээг та олон нийтэд хуваалцсан байсан. Манай хууль шүүхийн практикт ийм тохиолдол нэг бус гарсан. Хорих ангид эмнэлгийн тусламж авч чадалгүй нас барсан, амиа хорлосон тохиолдол гарсан гээд нэрлэж болно. Шүүх иргэнийхээ амьд явах эрхийг зөрчөөд байгаа хэрэг биш үү?

-Цагдан хорих гэдэг хүний эрхийг хамгийн томоор хязгаарлаж байгаа шийдвэр. Магадгүй шүүхээс тухайн хүнийг буруугүй гээд шийдчихвэл цагдан хоригдсоноос үүссэн үр дагаврыг хэн хариуцах вэ, хохирлыг хэрхэн төлөх вэ. Эрүүл мэндээрээ, ажил төрлөөрөө хохирно. Түүнийг бүрэн нөхөн барагдуулна гэж байдаггүй. Тэр зөрчигдсөн эрхийг яаж сэргээх талаар асуудал Монголд бүрхэг, шийдэгддэггүй асуудлуудын нэг. Ийм тохиолдолд хүнийг таслан сэргийлэх арга хэмжээнүүд дотроос хамгийн хүнд хэлбэр болох цагдан хорих арга хэмжээ авахад зайлшгүй үндэслэлтэй, тэр нь батлагдсан, нотлогдсон тохиолдолд цагдан хорих ёстой.

Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль 2017 онд шинэчлэгдэхээс өмнө цагдан хорьдог асуудал замбараагүй байсан. Өнөөдөр нөхцөл байдал сайжирсан уу гэвэл сайжирсан. Гэхдээ цагдан хорихдоо дөрвөн үндэслэлээ хэр зөв барьж байна вэ, тэр нь тогтоогдож байна уу гэдэг дээр бас асуудалтай байгаа.

-Таны үйлчлүүлэгчийн хувьд цагдан хорих үндэслэлүүдээс аль нь ч байхгүй гэсэн байх аа?

-Сэжигтэн яллагдагчийг дөрвөн үндэслэлээр цагдан хорьдог. Нэгдүгээрт, тухайн хүн оргон зайлахыг завдсан, эсвэл оргон зайлаад баригдсан бол энэ хүн цаашид хэрэг илрүүлэхэд саад учруулж байгаа гэдгээр цагдан хорино. Хоёрдугаарт, гэмт хэрэг үйлдэх үндэслэл бүхий баримт байх юм бол цагдан хорино. Эхний гэмт хэргийг шалгаж дуусаагүй байхад дахиад гэмт хэрэг үйлдэх гэж байна гэж үзсэн үед гэсэн үг. Гуравдугаарт, урьд авсан таслан сэргийлэх арга хэмжээг зөрчсөн бол гэдэг. Тодруулбал, тухайн хүнийг дуудсан цаг ирж бай гэхэд ирэхгүй алга болоод зугтаад байвал цагдан хорино. Эсвэл хязгаарлалт тогтоох таслан сэргийлэх арга хэмжээ аваад Улаанбаатар хотоос гарч болохгүй гэсэн байхад дураараа гараад явчихсан тохиолдолд хорьж болно. Сүүлийн үндэслэл бол тухайн хүн шүүгч, прокурор, цагдаа, гэрч бусад хүмүүс болон өөрийнхөө амь нас, эрүүл мэндэд аюул учруулж болзошгүй нөхцөл байдал тогтоогдвол түүнээс хамгаалж цагдан хорьж байгаа. Энэ тохиолдолд тухайн хүн магадгүй гэмт хэрэг үйлдчихээд шоконд ороод амиа хорлох явдал гарахыг үгүйсгэхгүй. Ялангуяа санаатайгаар хүний амь нас хохироосон хэргүүд дээр цагдаа, прокурорууд сэжигтэн, яллагдагчийг баривчилсны дараа голдуу цагдан хорих арга хэмжээ авдаг. Дахиж хүний амь нас хохироох болон өөрийнхөө амь насанд аюул учруулах эрсдэл үүснэ гэж үздэг. Гэтэл энэ үндэслэлээр хүнийг цагдан хорьж байгаа мөртлөө тэр нь гадуур байхаас илүү аюултай нөхцөл байдалд оруулж хорьж болохгүй шүү дээ. Таны амь насыг хамгаалахын тулд цагдан хорьж байна гэснээ бүр халтай нөхцөл байдалд оруулах тохиолдол байна.

-Эрүүл мэндийн байдлаас шалтгаалж хорих асуудлыг шүүх яаж үзэж байна вэ?

-Эрүүл мэндийн хувьд цагдан хоригдох боломжгүй тохиолдол байна. Тухайн хүн олон үе шаттай эмчийн хяналтад байдаг, нойтон чийглэг, агаар муутай газар байх боломжгүй. Дээрээс нь байнгын эм тариа хэрэглэдэг хүнийг цагдан хорих нь улам аюултай. Мэдээж Цагдан хорих 461 дүгээр анги дотроо эмнэлэгтэй, эмч нартай. Гэхдээ өнөөдөр манай улсад хорих анги байтугай улсын эмнэлгүүд хүртэл эмч нарын ур чадвар, техник тоног төхөөрөмж ямар билээ. Тэгэхээр хорих ангийн эмч нарын ур чадвар, анхан шатны тусламж үзүүлэх нөхцөл байдал маш хязгаарлагдмал байдаг нь ойлгомжтой.

Сүүлийн нэг жишээ дурдахад, хөдөлмөрийн чадавраа 80 хувиар алдчихсан нэг үйлчлүүлэгч надад бий. ОХУ-д хоёр удаа зүрхний хагалгаанд орсон, дахиад ч орох заалттай. чихрийн шижингийн хүнд хэлбэртэй, өдөрт хэдэн удаа тариа хийдэг, таягтай хүн. Байнгын эм тан ууж байдаг, цэвэр агаарт байх ёстой учраас гэр бүлээсээ тусдаа, хотоос гадна лагерийн байшиндаа амьдардаг. Холбогдсон хэрэг нь хүний бусдын биед гэмтэл учруулсан.

Хорих ангийн эмч нар “Энэ хүн энд байх ямар ч боломжгүй. Бие нь муудаад байна, амь нас нь эрсдэлд ороод байна. Долоо хоног ч энд байх аюултай” гэж хэлээд байхад цагдан хорьж байгаа асуудал юм.

-Тэгээд шүүх яагаад ийм хүнийг цагдан хориод байгаа хэрэг вэ?

-Дээр хэлсэн дөрвөн үндэслэл байгаа. Нэмээд нэг маш бүрхэг заалт байдаг. Доод тал нь найман жилийн ялтай хэрэгт холбогдсон хүн байвал тухайн хэргийн нөхцөл байдал болон тухайн хүний хувийн нөхцөл байдлыг харгалзан үзэж цагдан хорьж болно гэсэн заалт.

Хувийн байдлыг харгалзан үзнэ гэдэг нь тухайн хүн нийгэмд ямар байр суурьтай байдаг юм, урьд өмнө нь гэмт хэрэгт орж, ял шийтгэл авч байсан уу. Зөрчлийн хуулиар торгууль хэр их хүлээж байв, хамт олондоо хэр үнэлэгдсэн, хувь хүн нь ямар хүн бэ гэдгийг харгалзан үзнэ гэсэн үг.

Гэмт хэргийн гарсан нөхцөл байдал гэдэг нь хүнийг онц харгис аргаар хөнөөсөн ч юмуу ямар нөхцөл байдалтайгаар үйлдсэн юм бэ, болгоомжгүйгээр хохироочихсон юм уу, эсвэл зориуд төлөвлөж байгаад үйлдсэн юм уу гэдэг нөхцөл байдлыг харгалзан үзнэ гэж байгаа юм. Нэг талаасаа Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулин дээр шүүгч, прокурор, мөрдөгч нотлох баримтыг өөрийн дотоод итгэл үнэмшлээр шийдвэрлэнэ гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, дотоод итгэл үнэмшил гэдэг асуудал гарч ирээд байдаг.

-Хуулиар биш, үзэмжээр хүнийг цагдан хорино гэсэн үг үү?

-Гэмт хэргийн нөхцөл байдал, хувийн байдал нь үнэхээр энэ хүнийг цагдан хорих нь аргагүй юм байна гэдэг дотоод итгэл үнэмшил шүүгчид төрж байна уу гэдэг асуудал руу орчихож байгаа юм. Шүүгчийн хувьд тэрхүү дотоод итгэл үнэмшил ямар байгаа юм бэ гэдгээс илүү субьектив ойлголт болчихоод байдаг. Энэ нөхцөл байдлыг шүүгч хэрхэн харж үзэж, үнэлж цагдан хорьж байгаа юм бэ гэдэг шууд тодорхой заагаад өгсөн зохицуулалт биш болоод явчихна. Тиймээс шүүгч, прукурор, мөрдөгчийн ур чадварт ямар нэгэн хөндлөнгийн нөлөөнд автахгүйгээр шийдвэр гаргах асуудалд нөлөөлөөд эхэлнэ.

Миний үйлчлүүлэгчийн хувьд дөрвөн үндэслэлийн аль нь ч байгаагүй. Сүүлд хэлдэг хувийн байдал, гэмт хэргийн нөхцөл байдал гэдгээр харгалзаад цагдан хорино гээд шийдчихсэн. Гэтэл тухайн хүний хувийн байдал болон эрүүл мэндийн асуудлаас шалтгаалаад цагдан хориход хүнд. Гэмт хэргийг гарсан нөхцөл байдлыг аваад үзэхээр тэр хүн өөрөө өдөж гэмт хэргийг бий болгоогүй, бүр нарийн яривал аргагүй хамгаалалт байж болох нөхцөл байдалтай. Өөрийнх нь орон гэрт нэвтрэх гэсэн үйлдлээс хамгаалж хариу үйлдэл хийснийхээ үр дүнд хүн гэмтээчихсэн. Гэхдээ энэ байдал цагдан хорих нөхцөл байдалд мөн юм уу гэхээр биш. Гэтэл шүүгч мөн гээд хорьчихож байгаа юм. Өөр нэг сонин зүйл байдаг.

-Ямар?

-Шүүхээс 30 хоног хорьж болно. 30 хоног дуусангуут дахин сунгах эсэх шүүх хурал болно. Ингээд явсаар байгаад зарим нэг тодорхойгүй, онц хүнд, зохион байгуулалттай гэмт хэргүүд дээр 24 сар хүртэл хорьж болдог. Дийлэнх хэргүүд дээр 18 сар хүртэл цагдан хорьдог. 30 хоног нь дуусчихаад дараагийн цагдан хорих асуудлыг шийдвэрлэхэд нөгөө цагдан хорих нөхцөл байдал арилсан байж болно шүү дээ. Тэгвэл суллах ёстой. Гэтэл манай шүүхийн практикт хэргийн ээдрээ түвэгтэй байдлыг харгалзан үзэж хугацааг сунгадаг. Үнэндээ ээдрээ түвэгтэй байдал гэдгийг юу гэж үзэх юм бэ. Хэн яаж тайлбарлаад байгаа юм бэ. Энэ талаар тодрхойлсон ямар ч үг үсэг хуулинд байхгүй. Бид аргаа барахдаа Цэвэлийн толиос хүртэл эш татаад ээдрээ түвэгтэй гэдэг үг ийм үг байна. Энэ хэрэг бол ээдрээ түвэгтэй биш байна шүү дээ гэж хэлэх тохиолдол гардаг. Гэсэн ч цагдан хориг сунгаад явчихдаг асуудал байна.

-24 сараар хорих тохиолдол онц хүнд гэмт хэрэгтнүүдэд авдаг гэж ойлголоо. Гэхдээ сүүлийн үед хорих 461 дүгээр ангид залуус хөнгөн гэмт хэргээр олноор хоригдож байна, шүүх прокурор тэднийг мартчихсан, хэдэн сар жилээр ч сууж байна гэсэн мэдээллийг хоригдоод суллагдсан хүмүүс ярьдаг болоод байгаа?

-Мэдээж Үндсэн хуулинд зааснаар хүн бүр хууль зүйн туслалцаа авах, өөрийгөө өмгөөлүүлэх, халдашгүй байх эрхтэй. Цагдан хорих бол хүний халдашгүй байдалд нөлөөлж байгаа нэг арга хэлбэр.

Би түрүүн хэлсэн статистик тоо бол шинэ хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш хамаагүй багассан. Өмнө нь бол бүр замбараагүй байсан гэсэн үг. Одоо бол болж бүтэхгүй байна гэж хэлж болохгүй, дэвшилттэй зүйл бий. Гэхдээ үүнээс ч илүү дэвшилттэй, хүний эрхийг дээдэлж явж болохоор байхад тэр боломжийг ашиглахгүй байна. Миний үйлчлүүлэгчид дунд олон сараар цагдан хоригдож байсан тохиолдол цөөн. Цөөн тооны хүмүүсийг улс төрийн зорилгоор цагдан хорьж байсан.

Мэдээж хууль зүйн туслалцаа авч чаддаггүй хүмүүс олон байгаа. Өмгөөлөгч авах зардал мөнгө байхгүй, эсвэл тэр эрхээ мэддэггүй хүмүүс бий. Цагдан хоригдсон хүний араас үндэслэл гаргаад араас нь хөөцөлдөөд суллуулахад хамгийн гол үүрэг гүйцэтгэж байгаа хүмүүс бол манай өмгөөлөгчид. Өмгөөлөгчгүй тохиолдолд прокурор цагдан хорих саналаасаа татгалзаад, өөр таслан сэргийлэх арга хэмжээ авъя гэвэл суллах магадлалтай. Эсвэл шүүгч хараад “Одоо энэ хүнийг цагдан хорих шаардлагагүй юм байна” гэвэл бас суллах магадлалтай. Нөгөө талд нь энэ хүнийг цагдан хорих ямар ч үндэслэл алга гэж мэтгэлцэх хүн байхгүйн улмаас цагдан хоригдоод яваад байхыг үгүйсгэхгүй.

-Цагдан хорих нь хүний сэтгэл зүйд их хүнд тусдаг гэж ярьдаг. Мэдээж гэмт хэрэг үйлдсэн хүний хувьд хоригдох нь зүй ёсных. Магадгүй хилс таны ярьснаар цагдан хорих үндэслэл баталгаатай, хөдөлшгүй байх ёстой. Гэвч баталгаа шүүх дээр хангагдаж чадаж байна уу?

-Сэтгэл санааны хувьд үнэхээр хүнд нөлөөлдөг гэдэг нь тодорхой. Ойлгомжтой байж магадгүй нэг жишээ хэлэхэд, цаазаар авах ял байх ёстой, байх ёсгүй гэж яригдаад байдаг. Байх ёсгүй гэдэг үндэслэлүүд дотор нэг чухал үндэслэл байдаг. Хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн хүнийг цаазаллаа, хормын төдийд бүх зовлонгоосоо ангижирна. Ямар нэгэн үүрэг хариуцлага сэтгэл зүйн хувьд хүлээхгүйгээр дуусчихаж байгаа юм. Харин хорьж байна гэдэг цаазлахаас илүү тухайн хүнд хэцүү ял байдаг. Асар хүнд байдалд удаан хугацаанд ордог учраас хийсэн гэмт хэргийнхээ шийтгэлийг бодитоор хүлээж байгаа хэлбэр гэж үздэг.

Нөгөө талаасаа нийгэмд ч гэсэн цаазаар авахад нэг удаа шуугиад л өнгөрнө, харин хоригдоод байгаад байна гэдэг гэмт хэрэг үйлдэж болохгүй юм байна гэдэг ойлголтыг бодитоор харуулдаг. Тэр байтугай гянданд ганцаараа нэг өрөөнд ялаа эдлэхэд таван жил тэсч гарахад хэцүү гэдэг. Тэр хугацаанд сэтгэл зүйн хувьд маш хүнд дарамтад орж амь насаа алддаг. Бидний үйлчлүүлэгчдийн хувьд цөөн тооны сэтгэл зүй өндөртэй хүмүүс цагдан хориог маш тайвнаар даван туулаад гараад ирдэг. Турж эцсэн, өвдөж зовсон зүйл бага. Гэтэл дийлэнх нь цагдан хоригдлоо, шууд сэтгэл зүйн хямралд орж, долоо хоногийн дотор өвдөөд, эцэж тураад маш хүнд байдалд ордог. Гэтэл нөгөө хүн маань гэм буруугүй гэж тогтоогдож болно. Шүүхээс гэм буруутайг тогтоогоогүй байхад хэнийг ч гэм буруутай гэж үзэж болохгүй гэчихээд тэр хүнийг хориод байна гэдэг эрүүл мэнд, сэтгэл санаа, эд хөрөнгийн хувьд нөхөж болохгүй хохиролд оруулж байгаа юм. Ийм учраас тухайн хүнийг цагдан хорих асуудал дээр маш үндэслэлтэй хандах ёстой.

-Шүүх байгууллага дотоод итгэл үнэмшлээр биш, хуулийн зүйл заалтаар хүний эрхийг хязгаарлах явдал, цаашлаад хөдөлшгүй нотлох баримтаар хандахын тулд яах ёстой юм бэ?

-Төрийн эрх мэдэл хуваарилах онолынхоо хүрээнд аваад үзэхэд шүүх бол УИХ-аар батлаад өгчихсөн хуулийг л хэрэглэнэ. Нэн тэргүүнд УИХ өөрөө хүний эрхийг зөрчихгүй байж болох хамгийн дээд түвшинд хамгаалахад ямар эрх зүй, хууль дүрэм журамтай байх ёстой талаар хууль тогтоомжоо маш нарийн тооцоо судалгаатай батлах шаардлагатай. Алдаа дутагдал мэдээж гарна, тэр үед нь засаад явж байх ёстой.

Манайд хууль баталж байгаа процессын хувьд харахад Хууль тогтоомжийн тухай хууль баталчихсан. Гэтэл хууль батлахдаа энэ хуулиа дагаж мөрдөж байгаа эсэх нь эргэлзээтэй. Хоёрт, Нийтийн сонсголын тухай хууль гэж байгаа. Энэ хуулиа баримталмаар байна. Жишээ нь, хууль батлагдаад таван жилийн дотор тухайн хуулийн үр дагавар ямар байна, нийгэмд үзүүлж байгаа эерэг, сөрөг тал нь юу байна вэ. Энэ бүгдийг УИХ дээр иргэд, төрийн бус байгууллага, мэргэжлийн хүмүүсийг оролцуулж сонсгол хийх ёстой. Гэтэл өнөөдөр Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Эрүүгийн хууль батлагдаад долоон жил өнгөрч байна. Энэ чухал хоёр хууль дээрээ нийтийн сонсгол хийхгүй л байна шүү дээ.

-Тэгсэн хэрнээ нэмэлт өөрчлөлт хийгээд байгаа..

-Тийм. Мөн тухайн хуулийг хэрэглэж байгаа цагдаа, прокурор, шүүх маань өөрөө мэргэжлийн байж, хөндлөнгийн ямар нэгэн нөлөөнд автахгүйгээр хэргийг шийддэг баймаар байна. Нотлох баримтад үндэслэж шийдвэрээ гаргадаг байх ёстой. Шийдвэр гаргаж байгаа хүмүүсийнхээ мэдлэг, ур чадварыг сайжруулах ёстой. Цагдаа, прокуророо бэлддэг сургалтын системээ сайжруулмаар байна.

Тэр байтугай шүүхийн дэд бүтцийг ч анхаарах цаг болсон. Хотын төвд байгаа шүүх нь подвальд байрлаж байх жишээтэй. Иргэд ороод үйлчлүүлэх боломж алга, өмгөөлөгч ороод хэргийн материалтай танилцах өрөө тасалгаа байхгүй. Хурлын танхим хангалтгүйгээс шүүх хурлууд давхцахад хүлээлт үүсдэг. Шүүхийнхэн хурал онлайнаар хийе гэхээр сард 40 мянган төгрөг төлөөд зүүм аппликэйшний лиценз авах чадваргүй байна шүү дээ. Хурал болдог, 40 минут болоод л “Үнэгүй эрх нь дуусчихлаа” гээд л тасраад, дахиад л үргэлжлэх хэрэг гарна. Цагдан хорих 461 дүгээр ангиас яллагдагч, өмгөөлөгч онлайнаар оролцох болоход тэнд ярьж байгаа хүний яриа сонсогдохгүй, энд байгаа өмгөөлөгчийн яриа сонсогдохгүй. Ийм байж яаж хүний эрхийг хангах вэ.

Тийм учраас бүх юмыг цогцоор нь сайжруулах шаардлагатай. Ганц бодлогын хууль өөрчлөөд нэмэргүй.

Кофены хэргээр олон нийтийн анхааралд орчихоод байгаа Б.Ариунзаяагийн аав, АН-ын хуулийн зөвлөх Г.Батбаяртай ярилцлаа.

---

-Миний охины үйлдэлд сургуулиас нь хөөж, цагдаад шалгуулж, олон нийтэд гутаалгах зэргээр маш олон шийтгэлийг давхардуулж байна-

---

-Өнгөрсөн долоо хоног хувьд танай гэр бүлийн хувьд хүнд долоо хоног болж өнгөрөх шиг боллоо. Охины үйлдлийг бид ярихгүй, хууль шүүхээрээ шийдэгдэх асуудал. Харин түүнийг тойрсон үйл явдал анхаарал татлаа?

-Би эхлээд мэдээгүй байсан боловч хэсэг хугацааны дараа хэвлэлээс олж мэдсэн. Маргаан бүхий үйл явдал гурван хэсэг үйлдлийг хамарч байна гэж үзнэ. Эхнийх нь танхайн шинжтэй үйлдэл буюу хэсэг охид кофе шопт суужээ. Охиныг минь ширээнд суугаад захиалга өгөх хүртэл 20 орчим минутын турш олон нийтийн газарт хэрүүл маргаан үүсгэх, бусдыг өдөөн хатгах, амгалан тайван байдлыг алдагдуулсан шинжтэй үйл хөдлөлийг гаргаж, тасралтгүй муухайгаар харж, түүнийг шоолон хөхрөлдөж, эвгүй дуу авиа гаргах зэргээр Зөрчлийн хуулийн 5.2.1-д заагдсан танхайн шинжтэй үйлдлийг гаргасан байна.

Охин захиалсан кофегоо авчихаад охид руу очиж “Та нар зүгээр үү, намайг таньдаг юм уу” гэх зэргээр асуулт асууснаар маргаан үүссэн байна. Хариуд нь хохирогч гэх охин “Чи хэн бэ, надтай хэн ч ингэж харьцдаггүй, хөгшин п… минь, я…минь” гэх мэтээр доромжилсон. Охин хариуд нь “Та нар надаас дүү хүүхдүүд байна, та нартай харьцах шаардлага алга” гээд цаашаа эргэсэн. Нөгөө охин хормойноос татаж чангаагаад “Надаас уучлалт гуй, сөгдөж мөргө” гэсэн байдлууд танхайн үйлдэлд хамаарна. Охин маань “Мөргөдөг нь би биш” гэдэг байдлаар кофегоо асгасан. Энэ хүртэл миний охины гэм буруутай үйлдэлд хамаарна. Үйлдэл тус бүрээр нь гэм буруутай шинжид нь хариуцлага оногдуулах ёстой. Эхний хэсгийн кофе асгах хүртэл үйдэл дээр М охин танхайн үйлдэлдээ зөрчлөөр хариуцлага хүлээх үүрэгтэй. Хятад, Солонгос, Японд гурван секундээс илүү удаан ширтэхийг хориглодог. Гэтэл манайд үүнийг хуульчлаагүй учраас энэ төрлийн маргаан маш их гардаг.

-Охиныхоо буруутай үйлдлээс өмнө бусдын бурууг яриад эхэлж болох уу?

-Түүнээс хойших кофе асгаж байгаа үйлдэл нь миний охин хариуцлагаа хүлээх нь шударга, зүй ёсны асуудал. Гэмтлийн зэрэг гарвал гэмтлийн зэргээрээ, гарахгүй бол зөрчлөөрөө торгуулж таарна.

-Тэгвэл гурав дахь асуудал нь?

-Кофе шопын гадна зууралдаж байгаа үйл явц. Нэг эрэгтэй, гурван эмэгтэй, тоо хүчний хувьд давамгай байдалтайгаар миний охин руу довтолж “Чи солиотой юм уу, араа харж яваарай, ална шүү” гээд орилж байгаа нь бичлэгээр баримтжуулагдсан. Миний охиныг хоёр талаас нь бичлэг хийж байгааг харсан байх. Тэр бичлэгийг тасалж олон нийтэд тараахаас өмнөх үйл явц дээр залуу нь охиныг минь элдвээр доромжилж, биед нь халдсан байдаг. Тэр үйлдэл дээр нь залуугийн эсрэг гомдол гаргасан байгаа. Хэдийгээр хүн гэм буруутай үйлдэл гаргасан байж болох боловч түүнийг таслан зогсоох зорилгоор хүний биед халдах эрх тухайн эрэгтэйд байхгүй.

-Эцэг хүний хувьд…?

-Охиноо өмөөрнө. Ямар ч тохиолдолд хүний жам ёсны сэтгэлгээний хувьд охиноо өмөөрч таарна. Гэхдээ охин маань буруу үйлдэл хийсэндээ хариуцлагаа хүлээх нь зүйн хэрэг. Биеэ барьж чадаагүй, хүний толгой дээр кофе асгаж байгаа үйлдэл бол туйлын буруу.

-Анх танай охин цагдаагийн хэлтэс дээрээс хийсэн бичлэгээ цацсанаар л асуудал хөврөөд явчих шиг боллоо?

-Тэгсэн. Миний охиныг цагдаагийн байгууллага дээр очсоных нь дараа цагдаа Батзориг дүрмийн бусаар харьцаж, орилж, бархирч, гар утсанд нь хүрч, түлхэн унагаах зэргээр хүндэтгэлгүй харьцаж байгаа нь Цагдаагийн ёс зүйн дүрмийн 2.4.1, 2.4.2-ийг зөрчсөн. Уг нь хоёр хүүхэд эвлэрээд, бие биенээсээ уучлалт гуйгаад гар бариад, гомдол саналгүй гээд салаад явчихсан байдаг. Гэтэл цагдаагийн ёс бус, дүрмийн бусаар, эрүү шүүлт тулгах хэлбэрээр харьцаж байгаа бичлэг нь олон нийтийн сүлжээнд тавигдангуут нөгөө хохирогч охиноос байцаалт авч шинжээч томилох зэргээр үйл явдал өрнөсөн байна. Ингээд хохирогч М гэх охин шөнийн 23:00 цагийн үед кофе шопт болсон үйл явдлын бичлэгийг цацсан. Ингэж л үйл явдал өрнөсөн.

-Байзаарай, хоёр охин эвлэрсэн байсан гэв үү?

-Зөрчил маргаан үүсмэгц цагдаад дуудлага өгсөн. Цагдаа дуудлагаар ирэхэд охид хоорондоо ойлголцоод “Бид хоёр эндээс салчихъя, гомдолгүй” гэхэд цагдаа нь “Нэгэнт дуудлага өгсөн юм чинь хэлтэс дээр очоод мэдүүлэг өгөөд яв” гэсэн байна. Сүхбаатар дүүргийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэс дээр очоод нөгөө охин нь түрүүлж мэдүүлгээ өгөөд яваад өгсөн. Миний охин мэдүүлэг өгөхөөр үлдсэн. Ингэхдээ хоёр хүүхэд нэгнээсээ уучлалт гуйсан. Нөгөө охин танхайн үйлдлээ хүлээн зөвшөөрч уучлалт гуйсан, миний охин кофе асгасан үйлдэл дээрээ уучлалт гуйсан.

Тэр үед охины толгой, дух гэмтэлгүй байсан. Энэ нь кофе шалзлам халуун байгаагүй байх нөхцөл байдал тогтоогдсон гэж үзнэ. Гэхдээ ямар ч байдалд байсан гэсэн кофе асгаж байгаа нь миний охины туйлын буруу. Гэхдээ үүн дээр ялгамжтай авч үзнэ.

-За…

-Сэтгэл санаа цочрон давчдах, хүндээр доромжлогдсоны улмаас хүний биед хөнгөн, хүнд, хүндэвтэр хохирол учруулах гэсэн гэмтлийн зэрэглэл байна. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 16.2.1-д гэмт хэрэг гарах болсон үндэслэл, шалтгааныг тогтоохдоо хэзээ, хаана гарсан, хэн үйлдсэн, яаж гарсан гэдгийг мөрдөгч заавал нотлох үүрэгтэй. Дээр нь олон нийтэд тараад байгаа бичлэг бол дундаас нь тасалж, өөрт ашигтай байдлыг гаргаж тавьсан дуу дүрсний бичлэг яваад байгаа. Ердийн байдлаар рек дараад явж байна уу, эсвэл эхлэх товчлуур асааж нэлээд бичигдсэний дараа түүнийг зогсоож тасалж, ашигтай байдлын хэсгийг тавиад байна уу. Үүнийг мэргэжлийн шинжээчийн байгууллага тогтооно гэх мэтчилэн маш олон маргаантай зүйлүүд үүсч байгаа.

-Та бичлэгийг юу гэж үзэж байгаа юм?

-Зориуд өөрт ашигтайгаар бичлэгийг ашигласан. Өөрт давуу байдал үүсгэх гэж, өөрийнхөө хууль бус үйлдлийг халхавчлах, нуун дарагдуулах зорилгоор таслаад байгаа юм уу. Яагаад бичлэгийг бүтнээр нь тавихгүй байгаа юм бэ. Гадна бүр хоёр охин бичлэг хийж байна лээ. Хоёр талаас нь бичээд байгаа хэрнээ яагаад тэр бичлэгүүд хоёул өшиглөж байгаа үйлдлээс эхэлж, миний охины явах үйлдэл дээр зэрэг тасарч байгаа. Энэ нь бичлэгийг засч янзалсныг нотолно. Нэгэнт дотор бичлэг хийж эхэлсэн бол тэр бичлэг гадна гартал үргэлжилсэн байна. Миний охиныг явах гэхэд татаж чангаагаад, “Чи муу байж бай, хөгшин авгай минь. Чамайг жинхэнэ байхгүй болгоно” гэх зэргээр доромжилж бичлэг хийчихээд тэр нь яагаад бүтнээрээ байхгүй байгаа нь хууль бус үйлдэл байгааг харуулна.

-Бичлэгийг таслах нь юунд хэрэгтэй гэж. Би ч бас асуумаар байна?

-Энэ бол цагдаагийн байгууллагын ажилтан Батзориг нь өөрийнхөө гэм буруутай үйлдлийг далдлах зорилгоор, дараа нь хохирогчидтой үгсэн хуйвалдаж, зориудаар тараасан үйлдэл юм болов уу гэж би хардаж байна. Хуулийн дор иргэн бүрт тэгш эрхийн зарчим үйлчилнэ. Өөрөөр хэлбэл, миний охин ч хариуцлагаа хүлээнэ, бусад этгээгдүүд ч хүлээнэ. Эрүүгийн хуулийн 21.12.1 гээд эрүү шүүлт тулгах гэснээр Тагнуулын ерөнхий газрын дарга асан Б.Хурцыг буруутгасан үйл баримт бий. Энэ зүйл анги дээр “Төрийн албан хаагч ял, шийтгэл оногдуулах зорилгоор бусдын бие махбод, сэтгэл санаанд шаналал үүсгэсэн бол 1-5 жилээр хорино” гэж заадаг. Энэ зүйлд зэрэг шаардахгүй, хэлбэрийн бүрэлдэхүүнээр шийтгэл онооно. Цагдаагийн ажилтан Батзориг ч энэ зүйл ангиар шалгагдах ёстой гэж үзэж байгаа. Нөгөө талд өөрийнхөө ажилтны гэм буруутай үйлдлийг халхавчлах, цаашлаад цагдаагийн байгууллагын нэр хүндийг хамгаалах, хоосон нэр төр, алдар хүнд, эдийн бус баялгийн төлөө цагдаа нар нэг иргэний эрх зүйн байдлыг дордуулах эрх байхгүй.

-Кофе асгасан бичлэг нэг ёсондоо хэргийн гол баримт нотолгоо. Цагдаагийн мөрдөн байцаалтад байгаа ийм ноцтой баримт шөнө дөлөөр олон нийтийн сүлжээнд цацагдах нь зөв үү. Мөрдөн байцаалтын нууц гэж юм байх уу?

-Мөрдөн байцаалтын нууц задруулах гэсэн Эрүүгийн хуулийн 21.9.1 дэх хэсэгт заагдсан зүйл анги байна. Үүнд мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад авагдсан нотлох баримтыг прокурорын зөвшөөрлөөр тодорхой хэсгийг олон нийтэд түгээх, задруулж болох тухай заасан байдаг. Кофе шопын бичлэг бол 2022 оны гуравдугаар сарын 1-ний өдөр 17:00 цагийн орчимд хэрэг бүртгэлийн хэрэгт авагдчихсан баримт. Гэтэл энэ баримт хавтаст хэрэгт CD хэлбэрээр орчихсон байхад хэн нэгэн олон нийтэд тараасан үйлдэл ажиглагдаж байна. Үүнийг прокурорын зөвшөөрлөөр тараасан юм уу, эсвэл хохирогчид тараасан уу гэдэг дээр өргөдөл гарган шалгуулна.

-Прокурор шөнө зөвшөөрчихсөн юм уу даа?

-Оройн 23:00 цагаас эхлээд тэр бичлэг цацагдсан баримт байна. Тэр үед охин маань нөгөө охин руугаа яриад “Хоёулаа эвлэрсэн биз дээ. Яагаад цацаад байгаа юм бэ. Эмчилгээ шаардлагатай бол эм тариа авч өгье” гэсэн. Хариуд нь “Би санамсаргүй тавьчихаж, удахгүй устгачихъя” гэж хэлээд л цацсан байгаа юм. Тухайн өргөдөл прокурорт танилцуулагдах хуульд заагдсан хугацаа болоогүй байгаа нь энд гэмт хэрэг үйлдэгдсэн байгааг харуулж байна.

-Хохирогч охин өөрөө бичлэгийг түгээсэн байх нь ээ?

-Хохирогч гэх М-ыг зориудаар ятгаж, цацуулсан гэж үзэж байна. Охин хэн нэгний даалгавраар сошиал сүлжээнд оруулсан. Үүнээс харахад нэг бол охин мөрдөн байцаалтын нууцыг өөрийн санаачилгаар задруулсан, эсвэл мөрдөгч задруулсан болж таарах үндэслэл бүрдэж байна. Учир нь цагдаагийн дүрмийн бусаар аашилж байгаа бичлэг 16:00 цагаас 23:00 цагийн хооронд сошиалд битүү тарчихсан байсан. Гэтэл буцаагаад 23:00 цагт кофе шопын бичлэгийг гаргаж ирсэн. Тэгэхээр гэм буруутай этгээд санаатгайгаар бичлэгийг өөрт ашигтай байдал үүсгэхээр тараасан байна гэж үзэхээс өөр аргагүй.

-Цагдаагийн гаргасан ааш авирын талаар ч ярих ёстой. Кофены бичлэгээр энэ асуудал дарагдах гээд байна. Цагдаа гэрч, гэмт хэрэгтэн хэнийг ч доромжилж, гутааж, биед нь халдаж болохгүй гэж хуульд заасан байдаг гэж ойлгодог шүү?

-Охин маань цагдаагаас бие засах зөвшөөрөл авахыг хүссэн. Хариуд нь “Суу чи” гээд л сүрдүүлээд эхэлсэн байна. Шүүх хурал, хорих газар хаана ч хүн бие засмаар байна гэхэд шууд зөвшөөрдөг. Энэ бол хүний бие организмын жам ёсны заавал эдлэх ёстой эрх. Гэтэл хэргийг шалгаагүй, харьяаллын бус маргаанд мөрдөгч хөндлөнгөөс нь орж ирж, ял, шийтгэл оногдуулах зорилгоор бие махбод, сэтгэл санаанд шаналал зовиур үүсгэх аргаар эрүү шүүлт тулгаж байгаа хэлбэр. Иргэнийг бие засуулахгүй гэж заналхийлээд, халдаад байгаа нь хууль ёсны шаардлагад тооцогдохгүй.

-Цагдаа “Чи юу юм, хэн юм бэ” гэж ирээд өндөр дуугаар зандарч байсан нь муухай харагдсан л даа?

-Ер нь цагдаа, хүчний байгууллага дээр тухайн субьект гэмт хэрэг үйлдсэн, эсвэл амьдралын түвшин доогуур, дорой хүн байсан ч төрийн албан хаагч давуу байдал үүсгэвэл Үндсэн хуулийн 14.2, Эрүүгийн хуулийн 14.1-д заагдсан ялгаварлал гэсэн гэмт хэргийн шинж үүсч байдаг. Хэнийг ч шашин шүтлэг, албан тушаал, үзэл бодол, арьс өнгөөр ялгаварлахыг хориглоно гэдэг. Гэтэл цагдаа нар албан тушаалын байдал, нэр хүндээ хамгаалахын тулд бусдын зөрчлийг гэмт хэрэг мэтээр нийгэмд ойлгуулж, өөрсдийн гэм бурууг халхавчлах гэж оролдсон үйлдэл гэж үзэж байгаа.

-Хэрэв цагдаагийн бичлэг цацагдаагүй бол нөхцөл байдал ингэж эргэхгүй байсан болов уу?

-Ерөөсөө л тэр. Хэрэв байцаагч Батзоригийн бичлэгийг тавиагүй бол ийм нөхцөл байдалд хүрэхгүй.

Мөн энэ асуудал дээр үйл явцууд маш хурдтай өрнөж байна. Мөрдөн шалгах ажиллагаа ийм хурдан явдаг бол иргэд баярлана. Аливаа хэрэгт шинжээчийн дүгнэлт гарснаар эрүүгийн хэрэг үүсдэг. Дүгнэлт 14-21 хоногийн дараа гардаг. Гэтэл миний охины асуудал дээр шинжээчийн дүгнэлт нэг өдрийн дотор гарчихсан. Араас нь прокурор хуурамч аккаунтны постыг шүүхэд нотлох баримт болгон хилийн хориг тавиулсан.

-Хилийн хориг тавьсан шүүх хурал дээр огцрох шийтгэл авсан Х.Идэр шүүгч орсон харагдана лээ. Бас л сонин дүр зураг харагдаад явчихсан шүү?

-ШЕЗ-өөс шийтгэл авсан шүүгчдийн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлдэг. Ийм ажиллагаа яваагүй тохиолдолд шүүх хуралд орох бүрэн эрх нь нээлттэй л дээ. Гэхдээ үнэхээр миний охины асуудал дээр шударга ёс тогтооё гэж байгаа юм бол энэ асуудлыг анхаарах л ёстой.

-Үргэлжлээд сургуулийн асуудал бослоо. Хэдэн мянган оюутан нэг өдрийн дотор гарын үсэг цуглуулаад МУИС-ийн Хууль зүйн сургуульд хүргүүлсэн. Сургуулийн захиргаа охиныг тань хөөж байгаагаа хэвлэлийн хурлаар мэдэгдлээ?

-Миний охин гурван орны хэлээр чөлөөтэй ярьж бичдэг мэдлэг, чадвартай хүүхэд. Зургаан наснаасаа л Найрамдал, Үй цай, Байгаль-эх лицей гээд МУИС-ийн лицей сургуульд ерөнхий боловсролыг эзэмшсэн. Хуульч болгохоор бэлдэж байгаад л МУИС-ийн Хууль зүйн сургуульд охиноо оруулсан. Таван жил сурсан, энэ тавдугаар сард төгсөх ёстой байсан. Харамсалтай л байна.

-Сургуулийн шийдвэрт нэлээд хэсэг нь алга ташиж байх шиг байна?

-Нэгдүгээрт, МУИС бол захиргааны байгууллага биш, боловсролын байгууллага. Захиргааны ерөнхий хуулийн 26, 27-д тухайн захиргааны актын үйлчлэлд өртөж байгаа этгээдэд сонсох ажиллагаа заавал явуулах тухай заасан. Тэр хүнд өөрийгөө өмгөөлөх эрхийг нь үлдээж өгдөг. Үндсэн хуулийн 16.14-т ч бий. Гэтэл тэр эрхээр нь ч хангахгүйгээр, найзуудынхаа групп чат руу явуулсан бичлэгийг нь хармагцаа “Энэ оюутан ер нь хийсэн хэрэгтээ гэмшихгүй байгаа юм байна” гэсэн дүгнэлт гаргаад шийдвэрлэсэн нь дэндүү хөнгөдчихлөө.

-Гэхдээ охин тань золбин сургууль хэрэггүй гэж ирээд бичсэн юм биш үү?

-Хэн нэгэн этгээд миний охины нэр, зургийг ашиглаж, хуурамч аккаунт нээгээд золбин сургууль, золбин улсаас чинь явна гэх зэрэг пост тавьсныг нь сургууль битгий хэл прокурор хүртэл баримт болгоод барьчихсан шүүх дээр мэтгэлцэж байна. Гэтэл одоо энэ баримтыг миний охин бичээгүй гэдгийг шалгаж тогтоох ёстой байтал хангаагүй нь асуудалд хэтэрхий хөнгөн хуумгай хандаж байгааг харуулж байна.

-Та сонсох ажиллагаа гэж хэллээ. Сургуулийн захирал, багш нарын хэлснээр бол охин утсаа авахгүй байгаа, хэл дуулгаж мессэж үлдээсэн гэж мэдэгдэнэ лээ. Дээрээс нь сургуулиас хөөх саналыг үндэслэж хуулийн заалтууд ч эшилж харагдсан?

-С.Нарангэрэл багшийн хэлээд байгаа шиг энэ үйл явдал нь хүмүүний ёсыг үндэслэсэн болохоос биш Үндсэн хууль хамаагүй гэж яриад байгаатай санал нийлэхгүй. Би тэр хурлыг хальт харсан л даа. Хуулийн ямар заалтыг үндэслэж байгааг харъя гэж бодсон. Монгол Улсын дээд боловсролын тухай хуулийн 6.2, 45.6-г үндэслэж байна гэж С.Нарангэрэл гуай тайлбарлаж байгаа харагдсан. Гэтэл Дээд боловсролын тухай хууль өөрөө 20 орчим заалттай. Ийм хууль байхгүй. Дээд боловсролын тухай хууль гэж байгаа. 6.2 заалт нь хүчингүй болчихсон хууль юм.

-Нөгөө талд хүний боловсрох эрх гэж том юм бий. Үндсэн хуулиар олгоод өгчихсөн. Өнөөдөр шоронгийн хоригдлууд хүртэл энэ эрхээ эдэлдэг биз дээ?

-Үндсэн хуулийн 16.1-д иргэний баталгаатай эдлэх эрх, 16.7-д хүн сурч боловсрох эрхтэй гэснээр хүний сурч болосврох эрхийг ямар ч тохиолдолд юугаар ч хязгаарлах боломжгүй байдаг. Харвард, Оксфордын сургууль хүртэл шоронгийн ялтнууд өөрсдийнх нь сургуулийг төгсөж, докторын зэрэг хамгаалдгийг бахархал болгон дэлхий нийтэд тунхаглаж байна. Энэ нь хүний сурч боловсрох эрхийн мөн чанар юм. Гэтэл манайд эсрэгээр нь сургуулийн нэр хүнд гутаасан хэрэг болж таарч байна.

-Шүүхээс гэм буруутай нь тогтоогдоогүй байхад шууд шийтгэчихэж байгаа нь анхаарал татаж байна л даа. Дээр нь шийтгэхэд авч байгаа үндэслэл нь хуульдаа нийцэж байна уу гээд хуульч биш хүмүүс харахад л эргэлзээтэй. Та ч бас харсан байх?

-Иргэд утасны цаанаас олон нийтийн сүлжээнд сэтгэгдэл бичих хэлбэрээр бусдын гэм бурууг шүүж, өөрсдийн санал бодлыг илэрхийлмэгц түүнийг нотлох баримтаар үнэлж дүгнэн богино хугацаанд сэтгэлийн хөөрлөөр шийдвэр гаргаж байгаа нь олон нийтэд хүндлэгдсэн хуульчидтай сургууль гэхэд учир дутагдалтай, харамсалтай санагдаж байна. Гэхдээ энэ шийдвэр эцсийнх болоогүй. Зөвхөн саналын түвшинд явсан. Ийм болохоор тухайн шийдвэрт эргэж харж үзэх, хүчингүй болгох боломж олдох байх гэж найдаж байна.

-Танай охин 40 гаруй гэмт хэрэгт холбогдож байсан гэх юм. Үүнийг сонссон хэнбугай ч цочирдохоор байна. Үнэн үү?

-Зөрчлийн тухай хуулийн 14.7 дахь хэсэгт заагдсан тээврийн хэрэгслийн зөрчилтэй холбоотой хэргүүдийг гэмт хэрэг мэтээр олон нийтэд тайлбарлаж байгаа нь цагдаагийн байгууллагын буруутай үйлдэл. Төрийн болон албаны нууцын тухай хуульд хамаарах АСАА санд хадгалагдаж байдаг мэдээллийг хэн нэг нь зориуд санаатайгаар сэтгүүлч нарт гаргаж өгсөн байна.

Миний охины нэр дээр миний машин болон өөрийнх нь машин байдаг. Миний улаан гэрлээр ордог, дугаарын хязгаарлалтыг зөрчих, эгнээ байр буруу эзлэх зэрэг зам тээврийн торгуультай холбоотой зөрчлүүд байгаа. Үүнийг л миний охины нэр төрийг харлуулах зорилгоор тараасан байна. Миний хийж байгаа ажил болон би өөрөө охиндоо түвэг чирэгдэл учруулж байна гэж өөртөө харамсаж, өөрийгөө буруутгаж байна. Ер нь бодолтой байх ёстой юм байна.

-Охины асуудалтай зэрэгцээд аавынх нь нэр ч их явж байна. Ер нь танд олон нийт ихэд дургүй юм шиг харагдаж байна. Та ямар хэргүүд дээр ажилласан болоод өнөөдөр хүмүүс дургүйцээд байдаг юм бэ?

-Би маш олон стратегийн өмгөөлөл дээр ажиллаж байсан. Жишээ нь, олны анхаарал татсан хурандаа нарын хэрэг, Эрдэнэтийн маргаан, Дубайн гэрээг хүчингүй болгох, Халхголын 500 га чөлөөт бүс, Ноён уул, Улаанбадрахын ураны маргаан, гэр хорооллын барилгажилт гэх мэт маш олон нийтийн эрх ашгийг хамгаалсан маргаанууд дээр явж, том субьектүүдийн эрх ашиг сонирхлыг хохироосон, хөндсөн байдаг. Ийм болохоор би өөрийгөө эрсдэлтэй байдалд оруулжээ гэж бодож байна.

-Охин ер нь гэмших юм уу. Бичлэг, постноос нь харахад гэмших шинжгүй хүүхэд гэсэн ойлголт давлагаалаад байна?

-Миний охин энэ үйлдэлдээ анхнаасаа маш их гэмшиж харамсаж уйлж байсан. Гэхдээ арай ч амиа хорлох хэмжээнд хүрэхгүй. Ер нь амьдралд үхэл, өвчин хоёрыг л зовлонд тооцдог. Бусад нь асуудал бэрхшээл. Үйлдэл бүр тохирсон шийтгэлтэй байх ёстой. Ямар нэг үйлдлийг хэтрүүлж давхардуулан шийтгэхийг хориглож байдаг. Гэтэл миний охины үйлдэлд сургуулиас нь хөөнө, цагдаад шалгуулах, олон нийтэд гутаалгах зэргээр нэг үйлдэлд маш олон шийтгэлийн хэлбэрүүдийг давхардуулж байгаа нь буруу.

-Гэр бүлийн хүмүүжлийн тухай энэхүү асуудал их яригдаж байгаа. Бараг дэд сэдэв болтлоо хүчээ авч байна?

-Гэр бүлийн хүмүүжил гэх асуудалд хүн төрөлхтний түүхэнд тогтоосон норм стандарт, дүрэм журам гэж байхгүй.

Гэр бүлийн тухай хуулийн 26.1 дээр эцэг эхийн хүлээх таван үүргийг хуульчилж өгсөн. Хүүхдийг дулаан орон байраар хангах, тэжээллэг хоол ундаар хангах, сурч боловсрох эрхээр хангах, ардын зан заншил, ёс суртахууны мэдлэг боловсрол олгох гэх мэт зүйлүүд байдаг. Мэдээж эцэг, эхийн хувьд хамгийн сайнаар нь хангахыг хичээж ирсэн. Ер нь ядуу, хүчирхийлэлтэй гэр бүлд хүүхэд буруу хүмүүжил олдог гэдэг ерөнхий ойлголт л байдаг. Би аль болох юмаар дутаахгүй, сурч боловсрох эрхээр хангаж, эцэг хүний үүргээ гүйцэтгэж ирсэн. Би охиноо буруу хүмүүжүүлсэн гэж бодохгүй л байна. Хүний гаргасан санаатай, санамсаргүй нэг үйлдлээр тухайн хүнийг бүхэлд нь дүгнэх боломжгүй. Алдаанаасаа суралцаад цаашаа хүн болж төлөвшиж байдаг.

-Охин тань “Миний аав том хүн байдаг, торгуулаад л өнгөрнө” зэргээр “томордог” гэх юм?

-Хохирогч гэх этгээдүүд тийм зүйлийг ярьдаг. Гэхдээ энэ нь баримтаар тогтоогдоогүй. Миний охин тийм зүйл ярих боломжгүй. Учир нь би өөрөө дайсан ихтэй, эрсдэлтэй байдалд ажилладаг учраас аль болох өөрсдийнхөө үр хүүхдийг нууж, эцэг нь гэдгээ мэдэгдэхгүйг хичээж байдаг.

Тийм ч учраас өнөөдрийг хүртэл Ариунзаяаг миний охин гэдгийг тэр болгон хүн мэддэггүй байсан. Би охиндоо итгэж байна, охин маань хэзээ ч тийм зүйл хэлэхгүй.

-Таны өмгөөлөгчийн эрх чинь сэргэсэн үү?

-Би эрхээ сэргээлгээгүй байгаа. 2019 онд нэг жилийн хугацаагаар хасуулсан. Сэргээх хугацаа нь болчихсон. Би одоо АН-ын хуулийн зөвлөхөөр ажиллаж байгаа. Өмгөөллийн хуульд эрдэм шинжилгээ болон багшлахаас бусад ажлыг хийхийг хориглодог. Иймээс би эрхээ сэргээгээгүй, хэрэг маргаанд төлөөлөгчөөр ороод явж байна. Энэ нь ч надад амар байна.

МУИС–ийн Олон улсын харилцаа, нийтийн удирдлагын сургуулийн багш, доктор /Ph.d/ С.Баясгалантай ярилцлаа.

---

-Дайн сунжирч, Орост хүнд тусч байгаа учраас яриа хэлэлцээрийн ширээнд сууя гэж бараг өөрсдөө хэлж байна-

---

-Европын холбооны улсууд Орост эдийн засгийн шахалт үзүүлсээр байна. Таныхаар хамгийн нөлөөтэй хориг аль нь вэ?

-ОХУ-д Европын холбооноос тавьсан нэлээд олон хориг байгаа. Түүнээс хамгийн том хориг нь хий нийлүүлэхгүй байх тухай. Европын холбоо хийгээ Оросоос авахгүйгээр бүрэн хориглож, өөр газраас авах асуудал яригдаж байна. Жишээ нь, Алжир гээд Хойд Африкийн орон “Та нарыг газрын тос, хийгээр хангахад бэлэн байна” гэсэн санаачилга гаргалаа.

Ойрхи Дорнодоос бас хий авах эсэх асуудал яригдаж эхэлсэн. Эртнээс яригдаж байгаа, АНУ-аас хий авах тухай ч яриа бий. АНУ-ын тал дайн эхлэхээс өмнө “Умардын урсгал-2”-оор Оросоос хий авсны оронд манайхаас ав гэсэн маягтай байр суурийг Европын холбооны улсуудад илэрхийлж байсан. Гэхдээ АНУ-аас хий авах нь өндөр өртөгтэй учраас асуудалтай байсан.

Дараагийн хориг нь онгоцны зорчилтын асуудал. Европын улс орон, Канад, Америк зэрэг улс орнууд Оросын онгоц, түүний сэлбэг хэрэгслийг ямар нэгэн байдлаар агаарын орон зайгаар нэвтрүүлэхгүй гэсэн хориг тавьчихлаа. Түүнийх нь эсрэг оросууд ч Европын онгоцуудыг Оросын нутаг дэвсгэр дээгүүр нисгэхгүй, Орос руу онгоцны ямар нэгэн сэлбэг оруулахгүй гэснээр харилцан бие биендээ хориг тавьж байна.

Гурав дахь том асуудал нь SWIFT. Энэ нь банк хоорондын мөнгөн гуйвуулгын систем.

-Оросын банкуудыг гаргачихсан гэж байгаа?

-Тодорхой хэмжээгээр гаргасан. Бүгдийг биш. Ашиг сонирхлоос үүдэлтэйгээр байгалийн хий, эрчим хүчний салбарын ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулахтай холбоотой салбарыг оруулаагүй. Жишээ нь, “Газфром” банкийг SWIFT-ээс хасаагүй. Сбербанкийг ч мөн хасаагүй байна лээ. Бусад үндсэн том банкуудыг хассан байдалтайгаар хориг арга хэмжээнүүд шат дараатай авч байна.

-Эдгээр хоригуудад Оросын эдийн засаг сөхөрч эхэлж байна гэж эдийг засгийн шинжээчид хэлж байна. Асар том эдийн засагтай улс орны удирдагчийн хувьд Путины анхаарлын гадна үлдмээргүй юм?

-Үндсэндээ дайн эхэлнэ гэдэг бол тухайн улс орны оршин тогтнохтой холбоотой асуудал болдог.

Нэгдүгээрт, дайны үйл ажиллагаа гэдэг маш их хөрөнгө зарцуулна. Хоёрдугаарт, Дэлхийн хамтын нийгэмлэг, бүх орнууд олон улсын эрх зүй гэдэг утгаараа Орост маш их дарамт шахалт үзүүлнэ. Эсэргүүцнэ, ганцаардуулна, буланд шахна. Түүнийг Орос тооцоолсон байх. Нөгөө талаасаа хориг арга хэмжээ авахад эдийн засгаар сөхрүүлэх аргыг гол арга хэмжээ гэж үзэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хуучин хүйтэн дайны үед АНУ ЗХУ-ыг эдийн засгаар нь сөхрүүлж задалсан гэж үздэг. Тэр арга барилаараа эдийн засгийн хөшүүрэг хэрэглэсэн нь илүү үр днтэй. Хүн хүч, техникийн хохирол ч багатай гэж үзэж байх шиг байна. Энэ бүгдийг Путин тооцоолсон байх.

-Ямар байдлаар тооцоолсон гэж та хэлж байна?

-Оросууд 2000-аад оноос эдийн засгийн нөхцөл байдлаа сайжруулахаар хамгийн түрүүнд валют болон алтны нөөцөө нэмэгдүүлэх талаар нэлээд арга хэмжээ авсан. 2008 оноос эрчимтэй арга хэмжээ авч эхэлсэн. Дэлхийн болон Азийн эдийн засгийн хямралын үед ч тэр, тодорхой хэмжээний туршлага хуримтлуулсан улс.

2014 онд Украины хямрал эхлэх үед Европын холбоо, АНУ-аас тодорхой эдийн засгийн хориг арга хэмжээг Крымийг авсантай холбогдуулж Орсоод тавьсан байдаг. Үүн дээрээс үндэслээд Орос сулрах бус “Бид нар дотооддоо үйлдвэрлэдэггүй импортын бүтээгдэхүүн байхгүй. Бидэнд импортыг орлох бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх боломж олгосонд баярлалаа” гэсэн хошигнол маягаар хэлж байсан. Тийм ч учраас 2014-2021 он хүртэл дотоодын аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх буюу гаднаас хараат бус байх бүх бодлогыг авч хэрэгжүүлсэн гэж үзэж болно. Тэр хүрээндээ хүнснээс эхлээд аж үйлдвэрийн өндөр технологийн бүх салбарт импортыг орлох ямар боломж байна, тэр бүгдийг эрэлхийлж дотоодын үйлдвэрлэлээ босгосон байдаг.

Энэ хооронд Путин өөрөө ч мэдэгдэж байсан. Олон улсын санхүүгийн системээс хараат бус болж байна. Гадаад өр гэж Орост байхгүй. Дэлхийн банк, ОУВС зэрэгт ямар нэгэн өргүй гэдгээ зарласан. Өөрөөр хэлбэл, гадаад ертөнцөөс хараат бус болох бүх арга хэмжээг авч байна гэдэг дайнд тодорхой хэмжээгээр бэлдэж байсан гэж ойлгож болохоор юм.

-Европын холбоо эдийн засгийн бүх чиглэлээр нь бойкотолсоор байна?

-Европын холбоо ч тэр, барууны улсуудаас Оросын эсрэг авах хамгийн дээд арга хэмжээ нь олон улсын төлбөрт системээс хасна гэдэг мэдэгдлийг хийж байсан ч түүнд Орос цочрол авахгүй байна. Бид нар өөрсдөө болгочихно гэсэн маягтай байдлаар хандаж байгаа нь үүнд нэлээд бэлдэж байсан нь харагдаж байна.

Тиймээс явцдаа гэхээс биш одоохондоо Орос эдийн засгийн хувьд хямарсан, цочроо авсан зүйл байхгүй. Яахав, нэг ам.доллар 80 орчим рубльтэй тэнцэж байсан бол 120 болтлоо өсөөд одоо 90-100 орчимд тогтож байна. Үүний ард Төв банкнаас авч байгаа арга хэмжээ нэлээд байна. Тэд бодлогын хүүгээ огцом өсгөсөн. Энэ нь ханшийн савлагаа болон дотоод инфляцийн асуудлаа барихад нэлээд шаардлагатай болсон байх. Тэд валютаа нэлээд нөөцөлсөн. Алтны хэмжээгээр дэлхийд тавд орох хэмжээний нөөцтэй улс. Нийт валютын сан хөмрөг нь 600 орчим тэрбум ам.доллартай тэнцэх хэмжээтэй. Тэндээ долларын эзлэх хувийг нэлээд шийдвэртэй багасгаж ирсэн. Өмнө нь талаас дээш хувь нь долларын хадгаламж байсан бол сүүлийн жилүүдэд 17 хувь болгож бууруулсан байгаа.

Дайн эхлүүлнэ гэдэг дэлхийн эдийн засаг гэх мэт зүйлээсээ аль болох хамааралгүй байх, тэр бүх нөхцөлийг бүрдүүлсний дараа эхлүүлж таарна. Эс тэгвэл бэлтгэлгүй орвол дайны их зардлаас үүдэж, дотоодын инфляци хэт өсч ард иргэдэд эмх замбараагүй байдал үүсээд эхэлбэл сүүлдээ дэглэм нураах хэмжээнд очно.

-Эмх замбараагүй байдал гэснээс дайныг эсэргүүцсэн жагсаал бүхий л улс оронд болж байна. Орост ч тэр. Тэдгээр жагсаал, эсэргүүцэл дайнд хэрхэн нөлөөлөх вэ?

-Одоо бол мэдээллийн дайн явж байна. Оросын тал, барууны тал аль алиных нь гаргаад байгаа мэдээлэлд итгэх арга үнэндээ байхгүй. Болж байгаа нөхцөл байдлаас үүдэж дүгнэлт хийх шаардлагатай болж байна.

Тэр байтугай нэг хотыг эзэлж авлаа гэнэ, нөгөө хотыг нь эзэлж аваагүй гэж байна. Мэдээллийн дайн өмнөх үеэсээ бодвол асар хурдтай өрнөж байна. Хуучин бол бид за яахав видео бичлэгийг нь харж байж мэдье гэдэг байсан бол одоо тэр бичлэг нь хуурамч байх хэмжээнд оччихож.

Үзэл бодлоо илэрхийлж хүмүүс жагсах бол одооны ертөнцөд байдаг л асуудал. Петербургт ч, Москвад ч жагсаж байна. Тэр бол шийдвэрлэх том зүйл биш.

-Дайны шалтгааныг олон улс янз бүрээр тайлбарлаж байна. Монголчууд бидний ярьж, ойлгож байгаа нь ч өөр өөр байна. Энэ цаашлаад Монгол Улс ямар байр суурьтай оролцох тухай асуудал руу ч хэлбийж байх шиг?

-Үүнийг геополитик талаас тайлбарлахгүй бол болохгүй. Оросууд Украиныг жийргэвч бүс маягаар тогтоож барих бодлого барьж байгаа. Нөгөө талаараа слав үндэстэн энэ улсыг Европын холбоонд элсүүлэхгүй байх, НАТО-д элсүүлэхгүй байх гэсэн сонирхол маш их байгаа. Энэ тал дээр Оросын хил орчмоор аюулгүй байдлын баталгаа өг гэж хүртэл мэдэгдэж байсан шүү дээ.

Нөгөө талаас НАТО зүүн зүг рүү тэлээд явж байгаа. Үүн дээр ОХУ “Улаан шугамыг давж болохгүй” гэж анхааруулж байсан. Украины хувьд НАТО-гийн зүгээс тайлбарлахдаа элсэхийг хүссэн улсыг бид хүлээж авна гэж ярьсан. Ингэснээр Орос бол “Улаан шугамыг давлаа. Бид зүгээр хараад суухгүй” гэдгээр дайрч байна гэж байгаа. Гэхдээ үндсэн шалтгаан нь Донбассын цөөнх оросуудыг хүчирхийлж, алан хядаж байсан, орос хэлээр ярихыг хорьж байсан. Бүр орос хэл дээр хэвлэл ном уншихыг хорих зэргээр үндэсний цөөнхөө хавчиж гадуурхаж байсан гэдэг үндэслэл гол шалтгаан байсан.

-Европын холбоо Украиныг элслүүлэхээр болж байх шиг байна. Хүсэлтийг нь хүлээн авлаа гэж хоёр, гуравхан хоногийн өмнө мэдэгдлээ?

-Европын холбоонд элсэх эсэхийг хэлэлцэж байгаа. Нэлээн үйл явц үргэлжилнэ. Ялангуяа сөргөлдөөн мөргөлдөөнтэй байгаа энэ үед Украин Европын холбооны гишүүн болчихвол нийт Европын аюулгүй байдал, тогтвортой байдалд аюул учруулах юм уу, сөрөг нөлөө үзүүлэх магадлалтай учраас ийм амархан шийдчихгүй.

Европын холбоо Украиныг гишүүнээр элсэх хүсэлтийг хүлээж авлаа гэж мэдэгдэж байна. Нөгөө талаар хүсэлтийг нь хүлээж авч байна гэдэг Украиныг дэмжиж байгаа гэдгээ илэрхийлж байгаа хэрэг.

-ОХУ-д хэрхэн нөлөөлөх вэ, энэ үйлдэл?

-Украин бууж өгөхгүй байх хандлагатай болчихлоо. Баруунаас нэлээд тусламж авч эхэлсэн. Тийм учраас бууж өгөх нь юу л бол. Тэгэхээр Оросын талаас бүрэн эзлэхээс өөр зам байхгүй болж байна. Гэхдээ бас Орос ацан шалаанд орчихлоо. Учир нь тэд анх Украинд шууд орчихно гэж бодсон. Жишээ нь, орохдоо энгийн иргэдийг яах ч үгүй, зэвсгээ хураалгаад буугаад өгчих юм бол гэр рүүгээ харьж болно гэсэн. Украинчууд түүнийх нь дагуу явчих юм шиг бодсон. Харамсалтай нь Украины энгийн иргэд эсэргүүцэл үзүүлж, дайнд яваад орчихоод байхаар яалтай билээ гээд хүнд байдалд орчихоод байна. Дайн хурдан явахгүй бол наанаж зэвсэг техникийн түлш, цэргийн хоол хүнснээс эхлээд маш өндөр зардал гарч байгаа.

Тэгэхээр Орост асар их хүнд тусч байгаа. Тийм учраас Орос ч гэсэн дайныг зогсоохыг эрмэлзэж, яриа хэлэлцээрийн ширээнд сууя гэж бараг өөрсдөө хэлж байна.

-Яриа хэлэлцээр хэр урагштай байна вэ. Тодорхой шийдэл гарахгүй байна уу даа?

-Яриа хэлэлцээ явцгүй байна. Учир нь Украин Оросын цэргийг зогсоож чадаад байгаа юм чинь эцсээ хүртэл тулалдана гэсэн зориг орчихоод байна. Учир нь баруунаас эдийн засгийн болон зэр зэвсгийн нэлээд дэмжлэг авч байна. Улс тус бүрээс 100-500 сая орчим ам.долларын санхүүгийн дэмжлэг авч эхэлсэн. Англи, Америк, Германаас өөрийгөө хамгаалах зэвсэг авч байна. Танк эсэргүүцэгч, онгоц эсэргүүцэгч гэх зэрэг зэвсгүүд авчихлаа. Дээрээс сөнөөгч онгоц авахаар болж байна. Үүний хажуугаар нь гадны хөлсний цэргүүдийг оруулж ирж байна. Тэгэхээр хүч арай өөр тийш хэлбийх хандлагатай болоод эхэлсэн. Хүчний тооцоог хийхдээ оросууд Украиныг “Яахав дээ” гэсэн бодолтой дутуу тооцсон байж болох ч одоо бол хүч нь тэнцэх хэмжээнд очсон байж болохыг үгүйсгэхгүй. Ингэхээр дайн сунжирна гэсэн үг. Сунжирвал Орост ашиггүй.

-Украинчуудын хувьд ашигтай болж эхэлсэн гэсэн үг үү?

-Украинчуудад алдах юм байхгүй. Хотоо нураалгаж байгаа улс эцсээ хүртэл үзнэ гэж байгаа. Оросуудын тайлбарлаж байгаагаар нацистууд террористууд энгийн ард иргэдийг барьцаалж, бамбай хийж байгаа учраас хот руу орж чадахгүй байна гэж байгаа. Нөгөө талд Украины иргэд өөрсдөө эх орноо хамгаалах гэж ингэж байна гэж байгаа. Аль нь үнэн, аль нь худал болохыг одоохондоо хэлэх арга алга. Ямартаа ч Оросын давшилт тооцоолсноос их эсэргүүцэлтэй тулгарч, нэлээд удааширч байна. Энэ нь цаашид Оросын эдийн засагт хүнд тусч эхэлнэ.

-Путины сүүлийн мэдэгдэл болох цэргийн хүчээ өндөржүүлсэн бэлэн байдалд шилжүүллээ гэсэн нь цөмийн зэвсэг хэрэглэх нь гэх дуулиан олон улсад дэгдэж эхэлсэн. Хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Цөмийн зэвсгийн асуудлыг ярихад тогтоон барих гэж хүч гэж байгаа. Орос энэ хүчээ өндөржүүлсэн бэлэн байдалд шилжүүлсэн. Үүн дотор цөмийн зэвсэг ордог. Түүнээс цөмийн зэвсгийг тэгнэ, ингэнэ гэж Путин яриагүй.

Оросын Батлан хамгаалах баримт бичигт тогтоон барих хүч гэдэг Оросын үндэсний оршин тогтнох аюулгүй байдалд аюул учруулах тохиолдолд цөмийн зэвсэг хэрэглэх эрхтэй гэсэн заалт байдаг. Тогтоон барих хүчээ өнлдөржүүлсэн бэлэн байдалд оруулж байна гэхээр байдаг бүх зүйлээ, тив алгасч урт удаан хугацаанд явж цөмийн бөмбөг хаях боломжтой бөмбөгдөгч онгоц, дэлхийн далайд байгаа удаан хугацаанд явдаг, бас л цөмийн зэвсэг харвах чадамжтай шумбагчууд. Мөн аливаа дайралтаас хамгаалах алсын тусгалтай пуужингуудаа өндөржүүлсэн бэлэн байдалд оруулж байна.

Тэр нь нөхцөл байдлаасаа хамаараад энгийн зэвсэглэлтэй ч байж болно, цөмийн зэвсэглэлтэй ч байж болно. Олон улсын харилцаанд тогтоон барих хүч гэдэг цөмийн зэвсэгтэй уялдуулж ойлгодог. Тэгэхээр цөмийн зэвсэг байхыг гүйсгэхгүй. Тийм учраас барууны хэвлэлүүд үүнийг цөмийн зэвсэг гэж хамгийн түрүүнд ойлгож ярьж бичиж байна. Нэгэнт дайн болж байгаа учраас хамгийн муу хувилбарыг хэлэлцэнэ шүү дээ.

Үүнээс харахад олон улсын харилцаа гэдэг хүчтэй том гүрнүүд өөрийнхөө бодлогыг тодорхойлж, номлож явдаг. Дэлхийн энх тайван тогтооход том гүрнүүдийн хоорондын хүчний тэнцвэр, түүн дээр тулгуурласан харилцан тохиролцсон гэрээ бичгүүд дээр тулгуурладаг. Хэдийгээр олон улсын гэрээ хэлэлцээр байдаг ч гэсэн Оросууд өөр улсын нутаг дэвсгэр рүү цөмөрч орж чадаж байна. Хятад Тайванийн асуудал бас л төстэй. Гэхдээ Тайвань бол тусгаар тогтносон улс биш. Эрхбиш олон улсын эрх зүйг тэд мэдэж л байгаа. Энэ хүрээнд хоорондын хүчний харьцаан дээр үндэслээд тухайн улсын эдийн засаг болон батлан хамгаалах чадамж хэр байна гэдгээс шалтгаалж аливаа нэг довтлох ажиллагаа хийхэд хэн ч хорихгүй. Түүнийг цагддаг газар гэж байхгүй.

-Тэгвэл энэ дайн дэлхий нийтэд ямар сургамж үлдээх бол?

-Цөмийн зэвсэгтэй холбоотой хэд хэдэн сургамжууд байна. 1945 оны Японы Хирошима, Нагасаки хотуудад АНУ цөмийн бөмбөг хаясан. Дараагийн сургамж бол 1962 оны Карибийн хямрал. 1950 оны Солонгосын хойгийн хямрал ч бас бий. 1969 оны хилийн ойролцоо Даманий арлын хямралууд байгаа. Эдгээр дайн, хямралуудад цөмийн зэвсэг хэрэглэх асуудал хамгийн ойр байсан. Ядонд хэрэглэсэн. Түүнээс хойш хэрэглээгүй. Цөмийн аюулыг дэлхий нийт маш сайн мэддэг болсон. Хүйтэн дайны үед бүх тооцоог нь гаргаж байсан. Ингэснээр цөмийн зэвсгээр байлдаад эхэлбэл ялагч байхгүй гэдгийг аль аль тал нь ойлгож байгаа.

Энэ дайнд цөмийн зэвсэг хэрэглэвэл зөвхөн Орос, Украины хямрал биш болоод явчихна. Жинхэнэ утгаараа дэлхийн гуравдугаар дайн үүснэ. Түүнийг мэдэж байгаа болов уу гэж бодож байна. НАТО-гийн дүрмийн дагуу гэж байгаа боловч цаад утгаараа ч гэсэн Европын орнууд, барууны бүх орнууд одоогийн байдлаар Оростой, цаашдаа Хятадтай ч гэсэн шууд тулгахарыг хүсэхгүй байгаа. Хэрэв шууд тулах юм бол дайн болно.