Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

БНХАУ-ын Шанхай хотод өнгөрсөн сард коронавирусийн халдвар дэгдэж, хатуу хөл хорионд шилжээд байгаа билээ. Халдвар болон хөл хорионы нөхцөл байдал ямар байгаа талаар тус хотод оршин сууж буй Б.Гоомаралтай холбогдож ярилцлаа.

---

-Шинэ ногоо хүнсэндээ хэрэглэдэг шанхайчуудад хатуу хөл хорио хүнд тусч байгаа-

---

-Шанхай хотын аль хэсэгт амьдарч байна вэ?

-2019 оны зургадугаар сараас хойш Шанхай хотын Минхан дүүрэгт ажиллаж, амьдарч байна.

-Шанхай хот ковидын нөхцөл байдлаас болж хатуу хөл хорионд шилжээд ямар хугацаа өнгөрөв өө?

-Миний амьдарч байгаа дүүрэгт байрлах гаднаас ирсэн иргэдийг тусгаарлаж байсан “Хуа Тинг” зочид буудалд гуравдугаар сарын 11-нд коронавирус илэрснээс хойш Шанхай хотын Засгийн газраас яаралтай арга хэмжээнүүдийг авч эхэлсэн.

Манай хотхоны хувьд өнгөрсөн сарын 16-наас эхэлж анх хөл хорионд орсон. Карантины эхэн үед хотхон дотроо гарч явж болж байсан л даа. Бүх дэлгүүр хоршоо хэвийн ажиллаж байсан учир хүмүүсийн сэтгэл санаа, аж амьдрал ч хэвийн байлаа. Гэвч халдварын тохиолдлууд нэмэгдэж бүртгэгдэж эхэлснээс хойш байр байраараа хатуу хөл хорионд орсоор гуравдугаар сарын 23, 24 гэхэд бүх нийтээрээ гэрээсээ ч гарахыг хориглосон хатуу карантинд шилжсэн.

Энэ үед хотхон доторх дэлгүүр хоршоо хүртэл бүгд хаагдсан. Хөл хорионы хугацаа дүүрэг бүрт өөр, өөр байгаа. Манай дүүргийн хувьд одоогоор хамгийн удаан хугацаанд хөл хорионд орсон байна.

-Ковидын тархалт ямар байна вэ. Мэдээллээ та бүхэн яаж авч байна?

-Тохиолдлууд нэмэгдсээр л байгаа. Сүүлийн хоёр өдрөөс хүмүүс нас барсан талаар мэдээллүүд гарч эхэлж байна. Одоогийн байдлаар өвчтөнүүдээ шинж тэмдэгтэй, шинж тэмдэггүй гэж хоёр хуваагаад нарийн тоогоо гаргаж байгаа юм байна лээ. Өнөөдөр гэхэд Шанхайд шинж тэмдэгтэй өвчтөн 2472, шинж тэмдэггүй 16983 бүртгэгдсэн байна. Нийт 145 хүн нас барсан гэсэн мэдээлэл гар утсанд ирээд байгаа.

-Хатуу хөл хорионы үед юуг хориглож байх юм бэ?

-Мэдээж гэрээсээ гарч болохгүй. Гаднаас хүн оруулж болохгүй, онлайн захиалгууд бүгд хаагдсан. “Таобао” дээрээс юм захиаллаа гэхэд Шанхайн хаяг бол захиалга хийхийг хориглочихсон.

Шинжилгээг эмч нар эерэг тохиолдол гарсан байрнуудад айл бүрийн үүдэнд ирж авч байна. Энгийн байрны оршин суугчид орцны үүдэндээ нэг нэгээрээ дугаарлаж байгаад л шинжилгээгээ өгдөг болсон.

-Хүнсний хангамжаас үүдэж үймээн самуун дэгдсэн тухай мэдээллүүд нэлээд түгсэн. Газар дээрээ ямар байх юм бэ?

-Мэдээж бүх дэлгүүр хаагдсан, гэрээсээ гарч болохгүй. Онлайн захиалга ч байхгүй болохоор энэ олон хоногийн хөл хорионы дараа маш олон хүн хоол хүнсгүй болж эхэлсэн. Энэ улсын иргэдийн хүнсний хэрэглээ мэдээж манайхаас өөр. Ялангуяа Шанхайд удаан хадгалах боломжгүй шинэ ногоог хүнсэндээ хэрэглэдэг хүмүүс дийлэнх учир тэдний хувьд маш хүндрэлтэй байгаа. Олон хоногийн хөл хорионд нөөцөлсөн ногоо нь нэг бол муудаж, нэг бол дуусч эхэлсэн.

Энэ байдлыг харгалзаж үзээд зохион байгуулалттайгаар өөр хотуудын тариачдаас будаа, ногоо авч үнэгүй тараасан. Дүүрэг болгоны зохион байгуулалтын хугацаа, мөн тусламжийн хүнсээ авч байгаа газрууд нь өөр учраас зарим газар нь түрүүлж өгөөд зарим газар хоцорч очсон гэх мэт асуудлууд гарсан байна лээ. Мөн хотхон бүрийн “Хөршийн хороо”, манайхаар бол СӨХ-ноос тараасан хүнсний зүйлс нь бас өөр, өөр байсан. Зарим хотхон ганцхан уут гоймон тарааж байхад зарим нь тор дүүрэн хүнсний ногоо өгч байх жишээтэй.

Манай хотхоны хувьд одоогийн байдлаар нийт дөрвөн удаа тусламжийн хүнс аваад байна. Нэг хаалганд нэг уут хүнс очно. Дотор нь хажуу өрөө нийлж хөлсөлдөг гурван айл байна уу, нэг айл байна уу хамаарахгүй. Бас гадаадын иргэн, дотоодын иргэн гэж ялгахгүйгээр бүгдэд нь ижил тэгш тарааж байгаа.

-Саяхан л иргэд хотхоноороо нэгдээд захиалга хийхэд ямар ч асуудалгүй байна гэцгээж байсан. Нөхцөл байдал дорджээ?

-Хотхон бүр өөр, өөр байгаа. Манайх бол гаднаас хүнс бараа захиалж болохгүй. Хотхон дотроо ганцхан дэлгүүр нээсэн. Тэндээсээ орц орцныхонтойгоо нийлж нэгдсэн захиалга өгөх хэлбэрээр хэрэгтэй хүнсээ авч болж байгаа.

Өмнө нь хүнсний хүргэлт хийгдэж байсан. Гэвч хүргэлтийн ажилчид халдвар тараах тохиолдол гарсан учраас аль болох гаднаас дотогшоо ачаа бараа нэвтрүүлэхгүй байх арга хэмжээ авч байх шиг байна.

-Танктай цэргүүд оруулж байна гэх мэдээлэл ч цахим сүлжээнд гарч байсан. Ер нь хөл хориог хэрэгжүүлэхийн тулд авч байгаа хатуу арга хэмжээ нь юу байна вэ?

-Энэ тухай Монголд байсан хүмүүсээс ганц нэг сонссон. Бидэнд бол мэдэгдэх юм байсангүй. Мэдээ энэ тэрээр ч гараагүй. Угаасаа тийм зүйл боллоо гэхэд дотроо байгаа хүмүүст мэдэгдэхгүй шүү дээ.

-Нөгөө талаар энэхүү хөл хориог ковидын сэрэмжлүүлэг гэхээс илүү нийгмийн инженерчлэлийн сэтгэл зүйн туршилтыг хийж байна гэж үзэх хүмүүс ч байна?

-Хөл хорионд байгаа учраас энэ талаар нарийн сайн хэлж мэдэхгүй юм.

-Хөл хорионы улмаас гарч байгаа хүндрэл бэрхшээл юу байна вэ?

-Мэдээж хүнсний хомсдол зэрэг наад захын л асуудал. Гэхдээ бие өвдөх ч юмуу эсвэл яаралтай гадагшаа гарах хэрэгтэй болоход яах ёстойгоо сайн мэдэхгүй л байна. Хотхон бүрийн бүх зохион байгуулалтыг тухайн хотхоны Хөршийн хороо хариуцаж байгаа болохоор хамгийн түрүүнд тэдэнд л асуудлаа хэлэх байх даа.

-Шинжилгээ, эмчилгээг шуурхай үзүүлж байгаа тухай өмнөх зочид маань ярьж байсан. Одоо ч хэвээрээ юү?

-Нэг удаагийн тестээр өдөрт хоёр удаа өглөө орой болгон шалгаад байрныхаа групп чатдаа оруулдаг. Тэрнээс гадна хоёр хоногт нэг удаа эмч нар ирж ПСРшинжилгээ авч байгаа. Эерэг хариутай гарсан хүмүүсийг маргааш нь нэгдсэн зохион байгуулалттайгаар автобус ирж авч байгаа.

-Хатуу хөл хорио хэзээ сулрах нь вэ. Нөхцөл байдал өмнөхөөс өөрчлөгдөж байна уу?

-Хатуу дэглэмтэй хэвээрээ л байна. Хөл хорио хэзээ тавигдах талаар ямар нэгэн мэдээлэл алга байна.

Хуульч О.Батхүүтэй ярилцлаа.

---

-Хуулийн байгууллагын ажилтнуудын хүний эрхийн мэдрэмжийн асуудал сүүлийн үед хөндөгдөх боллоо. Цагдаа, тагнуулынхан хэрэг мөрдөхдөө хүний эрхийг зөрчдөг. Иргэд үзэл бодлоо илэрхийлээд жагсахад хүч түрэмгийлж баривчилдаг. Энэ байдлыг засъя гэвэл цагдаа нарыг хүний эрхийг дээдэлдэг улс орнуудад бэлтгэх ёстой гэж яригддаг. Хуульч, өмгөөлөгч хүний хувьд та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Цагдаа нарыг ОХУ-д бэлдэхээр “Мэдлээ, гүйцэтгэе” гэж даргын тушаал биелүүлдэг хүмүүс болж л ирээд байгаа юм. Оросуудын школ ерөөсөө энэ. Бүх юмны дээр төр засаг, дарга байна. Төр засаг, даргын шийдвэр, тушаалыг л биелүүлэх ёстой гэдэг ойлголттой болчихож байгаа юм.

Энэ нь явсаар иргэдийнхээ эрхийг зөрчихөд хүргэж байна. Иргэд эрхээ эдэлж жагсаал цуглаан зохион байгуулахаар даргынхаа тушаал авч хөдөлдөг, эсвэл тушаал өгөхгүй бол хөдлөхгүй. Даргын тушаал зөв буруу нь хамаагүй, биелүүлэх л үүрэгтэй. Үүнээс болж жагсаж цугласан иргэдээ зоддог, эрхийг нь ноцтой зөрчдөг болж байна. Уг нь цагдаа гэдэг иргэдээ хамгаалах, аюулгүй байдлыг нь хангах үүрэгтэй алба. Залуус жагслаа гэхэд шууд очоод тараах биш эрүүл, зөв жагсаал хийхэд тусалдаг, буруу зорилготой, муу хүмүүс жагсаалыг үймүүлэхээс сэргийлдэг, жагссан иргэд ямар нэгэн байдлаар хохирохоос хамгаалах зорилготой.

-Цагдаа үйлчилгээний байгууллага байх ёстой гэдэг агуулга хэдэн жилийн өмнө гарч ирж, бодлогын нэлээд өөрчлөлт хийгдсэн. Гэвч хүчний байгууллага хэвээр байх шиг байна?

-Цагдаа бол иргэддээ үйлчилдэг үйлчилгээний байгууллага байх ёстой. Дээд удирдлага нь хууль бус тушаал өгөхөд, жагсаал цуглааныг тараа, хүмүүсийг хорь гэхэд “Үгүй” гэж хэлж чаддаг зоригтой, хүний эрхийн мэдрэмжтэй байх ёстой. Ингэхийн тулд цагдааг Орост биш, хүний эрхийг дээдэлдэг улсад сургах ёстой. Ихэнх улс орон цагдаагаа дотооддоо сургадаг. Энэ нь ч зөв.

-Цагдаагийн удирдлагууд Монгол Улсад 1964 оны Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль хэрэгтэй байна гэсэн агуулгаар ярьсан асуудал ихээхэн шүүмжлэл дагуулсан. Уг нь хүний эрхийн мэдрэмжтэй цагдаа бэлдэх шаардлагатай гэж ярьж байгаа цаг үе байдаг…?

-Өнөөдрийн цагдаагийн байгууллагыг удирдаж байгаа тасаг, хэлтсийн дарга нарыг харахад бүгд социализмын үед бэлтгэгдсэн, төрийг, даргыг хамгаалах ёстой гэсэн школтой хүмүүс л байгаа. Угаас дөрвөн жилийн турш толгойнд ийм л зүйлийг заачихаар суухаас аргагүй. Гэтэл АНУ, Солонгос, Япон, Германы цагдаа нар шал өөр. Согтуу хүнийг манайхан бол гавлана, эрүүлжүүлэхэд аваачаад хийнэ, торгоно. Харин энэ улсуудад аюулгүй байдлыг нь хангаж, гэрт нь хүргэх зэргээр шал өөрөөр ажилладаг.

Цагдаа гэж ямар хүн бэ гэдэг хөтөлбөрийн агуулга ОХУ болон бусад хүний эрхийг хамгаалдаг улсуудад өөр. Өндөр хөгжилтэй орнуудад цагдаа та гудамжинд жагсаж байгаа иргэдийг хамгаалах ёстой гэж заадаг. Хойно бол та төрийн хуулийг, даргын тушаалыг үг дуугүй биелүүлэх ёстой гэж заадаг. Тийм учраас манай цагдаа нар, тэдний удирдлага ч тэр хүний эрхийн мэдрэмжгүй үг үйлдэл гаргасаар байгаа шалтгаан энэ юм.

-Англи хэлийг албан ёсоор хоёр дахь хэл болгох тухай яригдаад удаж байна. Та ч энэ асуудлыг хөндөж ярьдаг. Ерөөс өнөөдрийн дэлхийн хөгжил монголчуудыг англи хэл эзэмшихийг шаардаж байна шүү дээ?

-Хамгийн гол нь хэрэглээний асуудал байгаа юм. Бид ямар нэгэн гадаад хэл сурч байгаа бол хэрэглэдэг байх ёстой. Тэр хэрэглээ нь үр шимээ өгдөг байх ёстой. Орос хэлний хувьд хэрэглээ нь сүүлийн 30 жилд маш их багаслаа. Социализмын үед монголчууд шинжлэх ухааны ном сонин уншъя, мэргэжил эзэмшье гэвэл орос хэл дээр л ном материал ашигладаг байсан. Тэгвэл сүүлийн 30 жилд энэ байдал өөрчлөгдсөн. Зөвхөн манайх гэлтгүй Азийн бусад орнууд, тухайлбал, Япон, Солонгос, Хятадад англи хэлийг маш эрчимтэй сурч байна. Бид дэлхий нийтийн трендээс ерөөсөө хоцорч болохгүй. Үүнтэй хөл нийлүүлээд явах ёстой.

Солонгост очиход залуус нь бүгд англиар ярьдаг. Заавал солонгос хэл сурах шаардлагагүй, англи хэлтэй байхад л болно. Япон, Хятадад очиход ч ялгаагүй. Ерөөсөө орчин үеийн нийгэмтэй хөл нийлүүлж алхаж, амьдаръя гэвэл англи хэл зайлшгүй сурах ёстой. Дэлхийн том сургуульд суръя, ажил хийе гэхэд хамгийн гол шалгуур англи хэлний мэдлэг болчихоод байна. Гэтэл орос хэлний хэрэглээ хамгийн бага байгаа. Оросоор ярьдаг улс гэвэл ОХУ өөрөө болон хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан цөөхөн хэдэн улс л байна.

-Хоёр дахь хэлээ болговол хүүхдэд багаас нь сургах нь зөв гэдэг?

-Одоо бол ерөнхий боловсролын сургуулийн хөтөлбөрөөс орос хэлийг хасах хэрэгтэй. Харин оронд нь англи хэлийг бүр бага ангиас эрчимтэй заах нь чухал.

Дээр нь бид хамгийн эхлээд хэл сурахын тулд багшаа бэлдэх ёстой. Улсын багшийн их сургуульд англи хэлний багш бэлддэг анги байдаг уу, хэчнээн байна вэ. Түүнийг бодлогоор нэмэх хэрэгтэй. Ингээд бага ангиас нь англи хэлийг заадаг, зарим хичээлийг англиар ордог болбол хүүхэд багаасаа сурсаар төгсөхдөө боломжийн мэдлэгтэй болчихно. Дээд сургуульд ороход ч тэр, 10 хичээл ордог бол 1-2 хичээлийг англи хэл дээр зааж болно. Ингэснээр улсаараа англи хэлтэй болох бололцоо байна.

Учир нь Европын цөөн хүн амтай улсууд болох Дани, Финлянд, Норвеги, Бельги гэхэд өөрийн үндсэн хэлтэй. Норвеги гэхэд норвеги, Финлянд фин гээд хэлээрээ ярьдаг. Харин тэд хоёр дахь хэлээ англи хэлийг сонгочихсон. Ингэснээр англи хүнтэй ярьж байна уу, финлянд хүнтэй ярьж байна уу гэдгийг ялгах боломжгүй болтлоо англи хэлийг эзэмшдэг болсон. Хүүхдэд цэцэрлэг, сургуулиас нь заагаад эхэлбэл унаган хэл шигээ эзэмшдэг. Хэл эзэмшсэн хүмүүс дэлхийн аль ч сургуульд очоод сурчихаж байна. Аль ч улсад том компанид ажиллах боломжтой байна шүү дээ.

Маэстро Д.Сосорбарамтай ярилцлаа.

---

-Олон жил дуншсан АН-ын тамга тэмдгийг Дээд шүүх сая нэг талд гаргаж шийдээд байтал араас нь АН-ын өөр нэг бүлэг хүмүүс шүүх дээр яваад оччихлоо. Нөгөө л маргаан үргэлжлэх нь ээ гэж харахад хүргэж байна. Ер нь сүүлийн жилүүдэд өрнөж байгаа АН-ын үйл явцыг эрүүлээр дүгнэж ойлгохыг хүмүүс хүсч байгаа. Ингэхээр хоёулаа энэ сэдвээр ярих нь зөв байх?

-2000 оноос хойш эдүгээг хүртэл 22 жилийн хугацаанд Монгол Улс ямх ямхаар ухарсаар социализм руугаа орчихсон. Чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийн нийгэм гэж ярьж байгаа боловч түүндээ их халтай бодлого явуулж байгаа учраас үүнтэй уялдаад 90 оны өмнөхийг санагалзсан, бүр тодруулж хэлэх юм бол гадны гар нөлөөгөөр явдаг төрийн тэргүүнтэй болоод удаж байна. Ер нь манай геополитикоос болж хойд, урд хөршийн асар их бусармаг нөлөө орж ирэх төлөв байнга байдаг. Түүн дээр төрийн тэргүүнүүд нь монгол хүмүүсийнхээ, сонгогчдынхоо нэрийг барьж хүнд байдлаас гарах, Монгол руу шунасан элдэв янзын бодлогоос эвтэйхэн гарах аргуудыг сүвэгчилж ирсэн юм билээ. Энэ чиг хандлага 2017 оноос хойш алдагдсан. Хэрэв цааш үргэлжлэх юм бол монгол үндэстний тусгаар тогтнолын баталгаа алдагдах сэжим харагдаад байгаа юм. Учир нь нийт монголчуудын оюун санааны болоод сэтгэлгээний зулай дээр байнга хутга билүүдэж байдаг харгис бодлого шингэсэн хэвээр байна. Ялангуяа сая хойд хөршийн өдөөсөн дайны цаг үетэй давхцаж манайд том сурталчилгаа явлаа. Энэ бол улайм цайм социалист фашист сурталчилгаа болсон.

-АН-ын даргын сунгааг хэлээд байна аа даа?

-Тийм. Монгол Улс өөрөө шүүхтэй, хуультай үндэстэн. Тийм учраас Дээд шүүх бусармаг үйлдэл гаргахгүй байх. Өмнө нь хууль, шүүхийнхэн маань хараат байсан. Одоо үүнээсээ гарах хэрэгтэй. Гарч ч байна. Түүний сэжим нь сая Улсын дээд шүүх АН-ын шинэчилсэн дүрмийг баталж, хүлээж авсан явдал.

АН-ын даргын сунгаа боллоо. Би үүнд бүр ангайж байгаа. Хойд Солонгост ч ийм явдал болдоггүй байх. Х.Баттулга 96.3 хувиар ялалт байгуулаад дараа нь намынхаа гишүүдийн их хурлаар 99.3 хувиар гарлаа гэв үү. АН-ын ухархайд ийм юм байна гэдэг үнэн эмгэнэлтэй, гашуудалтай хэрэг. Ухархай гэж би, нүд хараа, тархины асуудал яриад байна шүү дээ. МАН гэхээс илүү манай АН чинь социалист, коммунист, фашистуудаар дүүрчихсэн байсан юм байна. Энэ дүүргэлтийг Монголын олон лам хувраг, сэхээтнүүд, Ерөнхий сайдуудыг Монгол Улсын шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр өөрсдөө буудаж алж байсан коммунист КГБ-ынхан манайд хийж байгаа юм байна. Манайд Вещинскийн онолын үйл явц улам эрчимжиж байгаад хувь хүний хувьд түгшиж байгаа боловч одоо сэрэхгүй бол оройтлоо гэсэн бодолтой байна. Шулуухан хэлэхэд, би энэ сунгааг үүнтэй холбож үзэж байгаа.

Бид 1990 онд коммунист дэглэмийг халж чадсан шигээ, 1990-2000 он хүртэл чөлөөт зах зээл рүү гайгүй том алхсан шигээ хувь хүний эрх чөлөө, хувийн өмчийг, чөлөөт зах зээлийг жам ёсоор нь явуулахын тулд тэмцэх ёстой. Тэмцэхдээ хойноос, урдаас шидсэн чулууны үүрмэгийг монгол хүн бие бие рүүгээ нүүлгэж, биенээ устгах биш, аливаа юмны учрыг сайн олох хэрэгтэй. Хүн төөрч, будилж болно. Төөрсөн хүн зүг чигээ олоод очдогийн адилаар энэ төөрөгдлөөсөө одоо гарахгүй бол оройтно. Тэгэхээр АН-ын энэ үйл явц шинээр төрөх үйл явц гэж харж байгаа.

-АН-ын тамга, тэмдгийн маргаан, толхилцоон үргэлжилсэн энэ хугацаанд сонсож байсан хамгийн өөдрөг төсөөлөл байх чинь?

-Энэ бол Монгол Улсад тохиолдоод байгаа гашуудалтай явдал биш. Социалист орнуудад, тэд битгий хэл бусад Англи, Америк зэрэг хөгжингүй орнуудад КГБ-ын савар үргэлж байдаг юм байна. Тэгэхээр энэ бол үзэл санаагаараа, өөрөөр хэлбэл, тос усаараа ялгарахын эхлэл.

Аливаа муу юмны явдал суудал сайн юмны эхлэл гэдэг ланжгар үг байдаг даа. Барууны чиг баримжаатай, хөрөнгөтний үзлийг, шулуухан хэлэхэд капитализмыг бий болгохыг зорьж байгаа хүмүүс нэг талдаа гарах хэрэгтэй. Гурван сая гаруйхан хүмүүс хоорондоо ямар нэгэн толхиос, түлхээсээр биш, хүн бүрт байдаг тусгаар тогтнолыг хамгаалж, үндэстнээ аварч, улирч хоцорсон хуучин түүхийг давтахгүйгээр техник технологи, сэтгэлгээний энэ эрин зуун руу орохдоо улс төр мухар сүсэг хоёроос өөрийгөө аваад гардаг үзэл санааг оршоохийн тулд АН болон түүнийг дэмждэг, эрх чөлөөг үнэ цэнээ гэж боддог хүн бүр сэрэх цаг нь болчихсон. Тийм учраас нөхөд минь маргалдаад хэрэггүй, хар муухайгаар нэгэн рүүгээ чулуудаад яах юм. Үзэл санаа, мэдлэг оюунаараа өрсөлдөж зах зээлийн нийгмийн жам ёсны хөгжлөөр явъя л даа.

-С.Эрдэнэ, Х.Баттулга нарын ард АН-ын олон мянган гишүүд байгаа. С.Эрдэнийг Дээд шүүх батламжилж байхад Х.Баттулгыг дэмжиж, даргаараа сонгож байсан олон мянган хүн байлаа гэж хэлэх гээд байна л даа. Тэд өнөөдөр АН-ын хувьд юу болох юм бэ?

-Х.Баттулгыг 99.3 хувиар дэмжиж байгаа тэр хүмүүсийн толгойд яваа хүмүүст асуудал бий. Тэр нь товчхондоо авлига, мөнгөний асуудал байх магадлалтай. Түүгээр ч барахгүй цаашдаа сэжим нь гараад, танигдаад явна. Түүнийг дагасан эрх чөлөөний үнэ цэнийг хамгаалах гэсэн, төөрөлдсөн улс нэлээд байх тал бий. Бидэнтэй хамт ерэн онд явж байсан нөхдийн минь оюун санааг бохирдуулсан, зунгагтуулсан үзэл суртал их явжээ. Түүнд миний нөхдүүд их автсан байна. Үүн дээр бие биенээ сайхан, муухайгаар дуудаж хуваагдахын оронд цэвэр үзэл санаан дээрээ нэгдээд явах нь туйлын зөв.

Хувийн өмчид тулгуурласан, хувь хүний эрхийг дээдэлсэн, эрх чөлөөт ёс зүйт капиталист тогтолцоог бий болгохгүйгээр хэзээ ч хүн эрх чөлөөндөө эзэн байж чадахгүй. Энэ үгийг мянга байтугай хэдэн сая удаа давтах ёстой. Энэ ёс зүйт тогтолцоог цогцлоохын тулд тэр үзэл санаан дээрээ нэгдье. Хүчээр нэгд гэж тушаахгүй, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдье. Ингэж ерөн оныхоо үйлсийг аврахгүй бол горьгүй болчихсон байна.

Ямартаа ч миний харж байгаагаар сайн үйл явдал болно. Гурван сая хүний дунд явж байгаа улс төрийн үйл явц юу юугүй барьцалдаан, түлхэлцээн, толхилцоон болчихгүй байх. Яахав, коммунист урхагийн түлхээсээр үймээн самуун дэгдээхийг үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр хүн бүр үүн дээр өөр өөрийн үнэ цэнэтэй, өөрийнхөө удам судар ирээдүйгээ сайхнаар харсан, өвөг дээдсийнхээ бурууг нь таягдаж, зөвийг нь шингээсэн ухааныг нь хадгалж, явах чигийнхээ тэнхлэгийг рационал байлгаж явбал туйлын сайн байна гэж хэлэх байна.

Бачимддаг юм уу яадаг юм, бие рүүгээ зохихгүй, бүтэхгүй, бодитой бус үг үйлдлээр харгалдаж л байна. Бид харгалдаж, маргалдаж болно, хэрэлдэж ч болно. Харин зодолдож болохгүй. Гол нь мэтгэлцээн явуулж, санаа бодлоо хуваалцах хэрэгтэй. Энэ бол тийм арга ядсан хэрэг биш шүү дээ. Нүүр нүүрээ хараад дугуй ширээнд суу. Бие биенээсээ яг үнэнийг сонс л доо. Ялангуяа АН-д ийм үе ирчихсэн.

-За, та тэгж боддог юм байж. Танай нөхдөд ингэж мэтгэлцэх сэдэл, эрмэлзэл байх юм уу. Өнөөдөр бол бас л хоёр талд сууна шүү дээ?

-Дээд шүүхийн шийдвэр тодорхой болчихсон. Дээд шүүх дахиад өөр шийдвэр гаргахгүй байх. Гаргавал шившиг болно. Энэ бол тодорхой. Харин “Та нар дотроо учраа ол” гэж дахиж хэлэх байх. Тэгвэл учраа олох гээд явах хэрэгтэй. Үнэхээр учраа олохгүй бол “За уучлаарай, бид энэ намыг ерэн онд ийм үзэл санааны төлөө байгуулсан. Бид намынхаа суурийг тэр чигээр нь авч үлдэнэ” гээд л салах хэрэгтэй. Гэрчилгээ нь С.Эрдэнийн нэр дээр байна. Тэд шинэ намаа байгуулаад яв, эрх нь нээлттэй. Монгол Улс олон намын тогтолцоог сонгосон шүү дээ.

Одоогийн нөхцөл байдлаас харахад уяа явдал болно. 2024 оны сонгууль хүртэл уягдах байх. Тиймээс дотроо учраа олох үйл явц маш товчхон байгаасай гэж хүсч байна. Тэдэнд шинэ нам байгуулчихсан, суурь нь байгаа. МоАХ-г ч нам болгоод нийлүүлээд явах боломжтой. Ингээд явъя гээд салах хэрэгтэй.

-МоАХ гэснээс ардчилагчид та бүхний байгуулсан гэгддэг энэ холбоо юу болоод байна вэ?

-Би МоАХ-нд эмгэнэл илэрхийлмээр байна. Бид МоАХ-г анх шал өөр зорилгоор байгуулсан. Ер нь тэр үедээ ч тараачих байж гэж боддог. Би ч тухайн үед хэлж байсан. Тэгсэн бол бидний нэр сайнаар үлдэх байж дээ. Одоо яая гэхэв.

МоАХ-г АН-ын дэргэдэх булчирхай байгууллага болгоод нэлээд явсан. Сүүлдээ Х.Баттулга гэдэг хүн хувийнхаа өмч болгоод авчихлаа. Х.Баттулга дүү хүүгийн нэг тийм тэвчиж болмооргүй бохир аргууд байдаг юм. Нэг арга нь МоАХ-нд баатар цол олгоод батламж гардуулсан. Баатрынхаа батламж гардсан баахан хүмүүс сая сонгуулийн сунгаанд орсон. Тэд баатрууд мөн үү мөн. Ерэн оны тэр том давлагаанд ихэнх нь сонирхоод явсан байх, ихэнх нь итгэл үнэмшлээрээ явсан байх. Гэхдээ өнөөдөр зүхэгдээд байгаа цөөхөн хүн чинь жинхэнэ эрх чөлөөнийхөө үнэ цэнийг аваад үлджээ гэж харж байгаа.

Би боддог юм. Хүн эрх чөлөөнийхөө буянаар наймаа арилжаа, гэрээ хэлэлцээр хийгээд баяжих хэрэгтэй. Өмчтэй болох хэрэгтэй. Үр хүүхдэдээ өвлүүлэн үлдээх ёстой. Наймаалцаж болдоггүй ганц зүйл бол эрх чөлөө. Тэр бол амьсгалтай цуг ирдэг. Энэ дашрамд нэг зүйлийг хэлэхэд, би бардам үхэх хүн. Яагаад гэвэл би эрх чөлөөнийхөө үнэ цэнийн цулбуураас алдаагүй, тасдаагүй өдийг хүрч ирсэн.

-Х.Баттулгыг өнөөдөр хамгийн муу муухай хүн мэтээр ярьж, хэлж байна. Гэхдээ нэг зүйлийг асууя, та битгий бухимдаарай. Таны нөхөд болох Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл нар ч Х.Баттулгаас ялгарахааргүй нэр хүнд нь унаж, босч байдаг. Хэрээ хэрээнийхээ харыг гайхав гэгчээр…?

-Би үүнд уурлаж бачимдаад яах юм бэ. Хамгийн бодитой харагдаж байгаа үйл явц бол монгол хүний оюун санаа тархийг бохирдуулж, зунгагтуулж байгаа эзэн бол яах аргагүй Х.Баттулга. Үүний бодит ялгаа юу гээч. Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч байхдаа, Э.Бат-Үүл УИХ-ын гишүүн, Хотын дарга байхдаа янз бүрээр гүтгүүлж байсан ч нэг ч удаа хэвлэлийг, хувь хүмүүсийг шүүхэд өгчээ гэж сонсоогүй. Сонсоогүйгээр барахгүй би мэднэ. Харин ч хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалж, “Та нар бол дөрөв дэх засаглал шүү” гэж тунхаглаж хуулийг нь санаачилж баталж явсан хүмүүс. Тэр үед нь Х.Баттулга цуг оролцож явсан ч байх.

Тэгж яривал манай Х.Баттулга, Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл гурав надаас илүү зузаан. Би чинь ах хүний хувьд ханддаг, гэлээ гээд бидний харилцаа нимгэн гэж хэлэхгүй л дээ. Надад хэн нэгнийг өмөөрөөд гутаагаад явах ямар нэгэн сонирхол алга. Бодит явдал бол манай Женко дүү арай даварч, дэндэж байна. Сошиал ертөнцөөр хамгийн бохир юмыг энэ нөхөр хийж байна.

Харин чи зөв цагт нь асуулаа. Х.Баттулгын “100 эрхэм” нэвтрүүлэгт нь би орсон юм. Нөхөр өөрөө ч хөтлөөд явсан. Дараа нь “100 чухал сэдэв” гэдэгт нь ч очиж үгээ хэлж байсан. Би бол үндэстнийхээ өв, соёл бичгээр бахархдаг хүн. Тийм ч учраас дэмжсэн. Тэр битгий хэл Ерөнхийлөгч болоход нь хамгийн том дэмжлэг үзүүлсэн. Түүнийгээ би нүгэлтэй юм хийжээ гэж хэлэхгүй. Анзаараагүй явсан байна гэж өөрийгөө давхар шүүмжилж байгаа.

“100 эрхэм” дээр би “Малыш” Энхтүвшингийн тухай ярьсан юм. Тэр нөхөр С.Зоригийг нас барсны дараа “Би УИХ-ын гишүүн болно. Чи минь миний сурталчилгаанд явна. Ардчилсан холбооны “13”-ын гурав нь байхгүй. Нэг нь алуулсан, хоёр нь алсан. Алсан эзэд нь Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл хоёр. Тийм учраас би С.Зоригийнхоо оронд УИХ-ын гишүүн болно. Чи миний сурталчилгаанд явна шүү” гэж утсаар ярьж байсан. Энэ хүн бол НАХЯ-ны гар хөл байсан юм байна. НАХЯ-наас шидсэн чулуу байна гэж нэвтрүүлэг дээр хэлсэн үгийг минь мушгиж, хоёр нөхрийн минь эсрэг болгож гаргасан. Өөрөөр хэлбэл, Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл хоёр С.Зоригийг алсан гэж намайг хэлсэн болгож тавьсан.

Тэгэхээр Х.Баттулгад шулуухан хэлэхэд, битгий монгол үндэстний эсрэг, коммунист дэглэмийн КГБ-ын гар хөл болоод бай, миний дүү. Одоо болно. Энэ чиний амьдралд хортой. Үндэстнээ байг гэхэд өөрийг чинь хамгаалж хэлье. Чиний амьдрал, ирээдүйд муухай үйл явдал болно. Коммунистууд угаас тэгдэг юм. Сахал Сталин Монголын Ерөнхий сайдуудыг буудан алж, олон сэхээтэн лам нарыг газарт булсан. Тийм учраас үүнд би үнэхээр эмзэг ханддаг. Магадгүй Х.Баттулгын залгаа нь өнөөдрийн Ерөнхийлөгч байх магадлалтай.

-Маш ноцтой мэдэгдэл байна шүү?

-Чи бод доо. Монгол Улсын түүхэнд гашуун үнэнээр бичсэн үг байдаг. “Манайх мөртлөө хүнийх болсон хүмүүс” гэж. 1937-1939 оны хоорондох их хядлагыг Х.Чойбалсан өөрөө толгойлсон. “Монгол Сталин” бэлдэнэ гэж Х.Чойбалсанг тодорхойлж авсан. Тэгээд Х.Чойбалсангийн хувь заяа эмгэнэлтэй төгссөн. Ю.Цэдэнбал гуайг Орост аваачиж гэрийн хорионд байлгаж байгаад яав. Тэд нарын дараагийн “Манайх мөртлөө хүнийх” болсон хоёр хүн тодорчихоод байгаа. Х.Баттулга аа, У.Хүрэлсүх ээ, миний хоёр дүү Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал ах шигээ болох вий. Үүнийг бид хэлэхгүй бол хэн хэлэх юм бэ.

Эд нар хүн бүрийн тархийг зунгагтуулж байна. Эрх чөлөөний төлөө тэмцэж явсан хүн бүр өнөөдөр коммунизм, фашизмыг бишрээд уналаа. Хүн төрөлхтний эсрэг өдөөж байгаа дайныг хар. Украин газар нутаг багатай, цөөхөн хүн амтай улс. Түүх давтагддаг юм байна. Ленин, Сталины үед украинчуудын тариалангийн газрыг дээрэмдэж, гурван сая тариачид нь өлсөж үхсэн. Олон зуун мянган хүн эрх чөлөө, амьдралынхаа үнэ цэнээр хядагдсан байдаг. Одоо энэ түүх давтагдаж байна. Тийм учраас Путин гэдэг хүн бол Сталины үргэлжлэл болсон харгислагч, нөгөө талдаа аймхай хүн юм байна. Тэр аймхай нөхөр манай нөхдийг маллачихаад байна.

Би энэ дайн, түрэмгийлэл, аллага хядлагыг эсэргүүцэж байгаа. Путиныг хядлагын бодлого явуулж байна гэж харж байгаа. 400 гаруй хүний цогцсыг зурагтаар харуулсан даа. Түүнийг хараад би үнэхээр хачин болсон. Малыг ч соёлтой нядлаад идэш уушиндаа хэрэглэдэг биз дээ. Гэтэл хүнийг шүү дээ. Тэгэхээр би Путин гэдэг хүнийг тэвчихгүй. Путины үзэл санаа Монголд нэвтрэхийг бүр ч тэвчихгүй. Ер нь бид нар яахаараа Оросын коммунистуудыг магтангаа Америк, Англи, Европын орнууд болон Өмнөд Солонгос, Япон зэрэг хөгжилтэй орнууд руу сурч, ажиллах хүсэлтэй байдаг юм бэ. Үүнд хариулах хүн байна уу.

Монгол хүмүүний ядмаг сэтгэлгээний зулай дээр хутга билүүдэж ирсэн КГБ “өргөмлүүдээрээ”дамжуулж энэ үндэстэнд байнга халдах аргаа газын хоолойгоор эрх чөлөөг минь багалзуурдаж байна. Сэрээч, сэтгэлгээгээ өөрчлөөч монголчууд аа.

-Ардчилал гажуудаж байна гэж ярих хүмүүс их болж. Ардчилагчид үүнийг яаж хүлээж авдаг юм бол?

-Эрх, чөлөө ардчилал хоёрыг заагтай ялгаж ойлгох хэрэгтэй. Ардчилал гээч чинь парламентын тогтолцоо. Ардчилал өнөөдөр гажчихаад байгаа юм биш. Ардчилал гээч тогтолцооны алдаа нь энэ байхгүй юу. Сонгуулиар олонхын санал авна. Олонхын саналыг юугаар ч авч болж байна. Архи дарс, мөнгөөр, бүр хакердаад авчихаж байна. Ингэж олонхын саналыг авчихаад парламентад олонх болж, гурван сая хүнээс цөөхүүлээ баяжаад байна аа даа. Үүнийг төрд өмч төвлөрүүлснээр хийж байгаа юм. Төрд өмч төвлөрөөд ирэхээр бизнес хийдэггүй, залхуучууд очоод цүнх барьж, дарга нарын халаасанд байдаг үлдэгдлээс шимж аваад авлигын тогтолцоо улам бэхжээд байгаа хэрэг.

Угтаа эрх чөлөө нь тэргүүнд нь явах ёстой. Аливаа нийгмийн үйл амьдралын эцэг нь эрх чөлөө. Эрх чөлөө байсан цагт олонх нь цөөнхөө сонсох ёстой юм уу, эсвэл цөөнх нь олонхдоо боолчлогдоод явах ёстой юу гэдэг асуудал яригдана. Нөгөө талаар хүний эрхийн асуудал дээр хүмүүний эрх, хувь хүний эрх хоёр ялгаатай. Хүмүүний эрх гэдэг олонхын тогтолцоо болоод явчихна. Хувь хүний эрх гэвэл хувь хүний эрхийн тусгаар тогтнолд хэнбугай ч халдаж болохгүй. Үндсэн хууль хувь хүнийг төрийн дарангуйллаас хамгаалсан баримт. Тиймээс Үндсэн хуулиар хамаагүй оролдож болохгүй. Манайх өнөөдөр Үндсэн хуульгүй орон болж байна. Үндсэн хуульд бичигдсэн ганц хоёр мухар тохир эрхийг үл тоодог болсон шүү дээ.

-Хүний эрх, эрх чөлөө ноцтой зөрчигдөж байгаатай санал нийлнэ. Аль ч шатанд санаанд оромгүйгээр зөрчигддөг болж шүү дээ?

-Ялангуяа бидний үеийнхэн ч бай, дараагийн үеийнхэн ч их юм уншиж судалж, улбаатай, даглуургатай явдал суудал, ажил үйлсэд хандахгүй бол горьгүй болчихсон юм байна. Нас, хүйс, царай зүсээр нь ялгаварлан гадуурхдаг чинь коммунист нийгэмд байдаг юм. Тэгэхээр манайх коммунизмшчихээд байгаагийн баталгаа нь энэ. Магадгүй 60 гарсан хүний уураг тархины зиндаанд гучин хэдтэй залуу хүрэхгүй байх магадлал өндөр.

Хүн чинь амьдралд туршигдаж байж бий болдог. Туршлагатай хүн гэж байхгүй, насаараа туршигдана. Чи энэ амьдралд тэнцэх үү, үгүй юү гэдгээр туршигдана. Ялангуяа капиталист нийгмийн тогтолцооны үед чи амьдарч чадах юм уу гэдгээрээ туршигдана. Эр нь эмийнхээ өмнө, өвчний өмнө, үхэл зовлонгийн өмнө гээд л. Тэгэхээр хүн туршигдаж байж оршин тогтнодог учраас амьдралын туршлагатай гэхээс илүү чи энэ туршилтад байж чадах уу үгүй юү гэдгээ өөрөө бий болгох ёстой.

-Үүнтэй холбоотой байж магад. Зах зээлийн нийгэм бол хэн тэмцэж чадсан нь үлддэг харгис нийгэм гэж хэлдэг. Өнөөдөр эсрэгээрээ монголчуудыг бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй болгож гүйцлээ гэх юм?

-Үнэн. Хүнийг мал болгож байна. Сая ковидоор гэхэд бэлчээрийн даац хэтэрлээ гэдэг шиг дэлхийн даац хэтэрч хүнээ даахаа байлаа, хүнээ хорооно гэсэн коммунистууд байдаг. Улс орон бүрт тийм зүүнтнүүд байдаг бололтой. Тийм ч үүднээс ковидыг тархаасан гэж би харддаг. Тэгвэл энэ эмгэгээр далимдуулж монголчуудыг сайхан унтаахай болгож байгаад, хүүхдэд тэдийг өгнө, тэтгэврийг чинь тэглээд өгнө, түүнийг чинь хийгээд өгнө гээд ямар ч ажилгүй, анхиагүй унхиагүй, залхуу болгож байна. Үүнийг хэрхэвч дөвийлгөж зөвшөөрч болохгүй. Чиний амьдрал чамтай холбоотой. Чи зовж байгаа бол тэр зовлонгоо өөрөө дуусга, жаргаж байгаа бол жаргалаа өөрөө цогцлоо, гүйцээ.

Үүнийг хүмүүст шууд хандаж хэлдэг байх ёстой. Бид үүн дээр алдаж, тэд үүн дээр онож гэж рационал хэлдэг, бүх юмыг нууж, хуурч заль мэхээр хийдэггүй тогтолцоог бий болгож байж хүмүүс өөдөлнө. Монгол хүн гэдэг угжны хурга биш шүү.

-Монгол Улсын баатруудаас Дандар баатар хоригдож байсан түүхтэй. Хоёр дахь хүн нь Э.Бат-Үүл баатар болж таарав уу даа?

-Би Э.Бат-Үүлийгээ үнэхээр баатар хүн гэж бахархдаг. Яагаад гэвэл 1987, 1988 оны үед манай Сүхбаатарын Амарсанаа, Амарбаясгалан гээд лам, “Хонхны дуу”-ны С.Цогтсайхан нар нийлээд “Шинэ үе” гээд улс төрийн бүлгэм байгуулж, ухуулга хуудас наагаад явж байсан нь баримт болоод үлджээ. Үүнийг хүмүүс ярьдаггүй юм.

Э.Бат-Үүл НАХЯ-наас цаазаар авах ял сонсож байсан хүн шүү дээ. Тэр нь хүн алсан, хүрээ талсан гэмт үйлдэл биш учраас учир нь олдоо биз. Хөөрхий муу Эрдэнээ гуай тэр үеийн лидер байлаа. Тэгж алах ял сонсож байсан хүн өөрөө ерэн онд өлсгөлөн зарлаж коммунист тогтолцоог нураалцлаа. Нураасан гэхээр мань хүн уурладаг юм. Намайг битгий дөвийлгөөд бай гэдэг. Би Э.Бат-Үүлд хэлдэг юм. Би чиний оронд байсан “Би бол баатар мөн” гэж хэлнэ. Атаархаг, яадаг юм. Алах ял сонсчихоод үйл хэргээ үргэлжлүүлсэн хүнийг баатар гэхгүй юү гэх юм.

Өнөөдөр түүнийг баатар биш гэж янз бүрээр хэлэх нь бий. 32 жилийн турш энэ хүнийг өөд нь гаргахгүйгээр есөн шидээр нь гүтгэлээ. Одоо ч гүтгэсээр байна. С.Зоригийг алсан хүний тоонд Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл бид гурав онцгойлон цохогдоод фэйс дээр тавигдсан байна лээ.

-Та шүүх хуралд нь өдөржин суусан. Ямар үйл явц өрнөж байх юм бэ?

-Зорьж очоод шүүх хурлын процессыг нарийн ажиглалаа. Жаахан ичсэн. Хохирогч гээд байгаа талаас жаахан хүү, охин хоёрыг явуулчихаж. Прокурор гэж хоёр хүү баларсан. Тэр хурлыг шалавхан дуусаасай гэж бодсон. Прокурорууд нь эвгүй байдалд орж, ялласан тогтоолоо хамгаалж чаддаггүй юм байна. 61 дүгээр хуудас нь алга болчихсон ч гэнэ үү, ээрч муураад онигоо болсон.

Харин шүүгчид ямар гярхай юм бэ. Шүүгчид болон шүүхийн үйл явцад төр хөндлөнгөөс оролцохгүй бол манайд чадвартай шүүгчид байдаг юм байна гэж бахархсан. Шүүгчдийн нүдийг их харлаа. Юмыг бодитой хэлэх хэрэгтэй. Шүүгчид асуудлыг бодитоор олж хараад дүгнэж байгаа нь, прокуроруудаас асууж байгаа асуулт нь маш нарийн. Аль болох бодит үнэ цэнийг олох гэж байгаа нь харагдаж байсан. Тэгээд “Энэ чинь ямар ч гэмт хэргийн сэдэлгүй юм байна. Хэргийг буцаалаа” гээд л алх цохьчихсон. Тэгээд би нөхрийгөө өрөвдсөн./хэсэг дуугаа хураав.сур/

-Та хурал дууссаны дараа хүлээж байгаад Э.Бат-Үүл гуайг тосч аваад явсан. Тэр зургаас нэг их тайлбар шаардахгүй агуулга харагдсан л даа. Э.Бат-Үүл гуай гарч ирээд юу гэж ярих юм бэ?

-Шүүх хурлын үеэр нөхөртэйгөө шатан дээр нэг тааралдаж духан дээр нь үнсээд, ариун цэврийн өрөөнд бас нэг зөрсөн. Хууль шүүхийнхэнд эрүүл саруул бодолтой хүмүүс байна аа. Шүүх хурлын завсарлагааны үеэр байгаа өрөө рүү нь шагайсан чинь хянагч залуу “Ах аа, та ор ор, ороод ярь л даа” гэсэн нь ямар гоё санагдав аа. Тэгсэн УИХ-ын гишүүн АН-ын бүлгийн дарга Д.Ганбат яваад оччихсон, хоол цай болоод сууж байсан. Хоёулаа жаахан ярьж суулаа. Нөхөр маань шоронд байгаагаа тоож байгаа ч юм алга.

Э.Бат-Үүл 2000 онд “Малыш” Энхтүвшингээс болж бас нэг удаа хоригдсон шүү дээ. Гэр бүлээрээ хоол идээд сууж байхад нь явж очоод өдөж маргаан үүсгэсэн. Тэгэнгүүт цагдаа ирээд л бариад явсан. С.Зоригийн хэрэгт гүтгэх гээд бараагүй, гарч ирсэн. Тэгээд ч тэр үү, сая Э.Бат-Үүл “Одоогийн шорон чинь жигтэйхэн хөгжсөн юм байна. “Ганц худаг” чинь таван одтой буудал болчихож” гэж ярихаар нь би гайхсан шүү. Хэрэг хийгээгүй хүн нүүр бардам байдаг юм байна.

Шүүх хурал дуусаад хорих 409 дүгээр ангид очсон. Гэрээсээ гарч ирээд уулзаж байгаа юм шиг л хоёулаа уулзлаа. Би “Миний хөгшин одоо бие хаагаа сайн бодоод, үр хүүхэд, эхнэрээсээ зөрөхгүйгээр тайван сайхан бай. Одоо л биеэ сайн бодно шүү дээ” гэж хэлсэн юм.

-Ардчиллын гол хүнээ шоронд суулгачихлаа. Ардчилагчид нь арчаагүй байна уу даа гэсэн хандлага их явсан?

-Ер нь Э.Бат-Үүлдээ ч биш, эрх дархтан ч бай, эгэл жирийн нь ч бай юу юугүй шоронд аваачиж хийдэг муйхар аргаасаа Монгол Улс салах цаг болсон. Хэрэг явдал нь тогтоогдоогүй байхад шүүхээс түрүүлж прокурор, цагдаа нь нотлогдоогүй хэргийг ил зарлах жишээтэй. Энэ л тархи угаалт чинь шүү дээ. Хар муйхар буруу аргууд ямар ч хүнд хорлонтой. Орчин цаг байна даа, хилийн хорио тавьчих. Хэрэг явдал нь нотлогдоод ирвэл хотоос гаргахгүй болгочих. Бүр хэрэг явдал нь нарийсаад болохоо байлаа гэвэл дүүргээс нь битгий гарга. Баараагүй бол сая шүүх шийдвэрээ гарга, одоо шорондоо явуул. Хүний эрх яриад байдаг чинь л энэ.

Хэнийг ч бай шууд ял тохоож шоронд хийдгээ болих ёстой. Заавал эрх чөлөөг нь боосон газар аваачиж яах гээд байгаа юм бэ. Ард нь байгаа үр хүүхэд, хань ижил, хоёр талын аав ээж нь цаг шоронд ордог юм, хэцүү. Шүүх хүний эрх чөлөөг хамгаалдаг байгууллага болохоос биш даалгавраар ял өгдөг, ялын бодлогыг төлөвлөдөг газар биш.

-Улс орны цаг үеийн асуудлаар ганц хоёр зүйл асууя. Засгийн газар Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийг төрд буцааж авлаа. Хувийн өмчийг төр дээрэмдсэн үйл явдал боллоо гэсэн шүүмжлэл үргэлжилсээр байна. Хүний эрх, хувийн өмчийг хамгаалдаг зах зээлийн нийгэмд энэ нь хэр зөв үйлдэл юм бэ?

-Дэлхийн түүхэнд төрд угаасаа мөнгө, өмч байхгүй. Тэр өмчийг төр татвар төлөгчдийн мөнгөөр бий болгодог түүхтэй. Ялангуяа социалстууд хувь хүний бий болгосон өмчийг нийгэмчилж хурааж авдаг. Манай өмнөх 100-гаад жилийн түүх чинь тийм. Нэгдэлжих хөдөлгөөн нэрээр хувийн өмчийг бүгдийг нь хураасан. Миний өвөө гэхэд хамаг мал хуйгаа бүгдийг нь манай Баян-Овоо сумын “Санаачилга” нэгдлийн санаачилгаар хураалгаж байсан түүхийг би хүүхэд ахуйгаасаа мэдэх юм.

Салхитын мөнгөний орд л гэнэ, Хөтөл, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийг төр маш хурдан хурааж авлаа. Үүнийг социалистууд, коммунистууд, фашистуудын хийдэг юм. Хэрэв тэр өмчлөл нь хуудуудтай, буруутай хувьчлагдсан юм уу, эсвэл ямар нэгэн онцгой эрхээр хувь хүнд очсон, тэр дотор албан тушаалаа урвуулан ашигласан үйл явдлын мөр харагдах юм бол тэр мөрөөр нь судлаад шүүхээр шийдэх ёстой юм. Шүүх хянаж үзээд Хөтөлийг төр авах нь зөв байсан юм байна, хувьчлал нь буруу явжээ гэж шийдэж болно. Тэгээд эргээд зөв голдирлоор нь хувьчлах алхмыг хийх ёстой.

-Шүүх биш Засгийн газар л шийдээд, хураагаад явчихлаа?

-Энэ Оюун-Эрдэнэ гэдэг залуу хожим айхтар хар юманд унана. Хайран залуу хүн. Миний дээр ярьсан “Санаачилга” нэгдлийн шинэ хувилбар 90 оноос хойш өнөөдөр гараад ирлээ. Үүний нүглийг Засгийн газрын гишүүд, толгойлж байсан хүмүүс хожим нь үүрдэг.

Гэхдээ урагшаа явж байгаа эрин зуун байна даа, голдиролдоо орох байх гэж найдаж байгаа. Би монгол үндэстнийхээ ирээдүйг муухайгаар харахгүй байна. Тийм ч учраас түүнийхээ төлөө байнга явдаг. Би амьдралдаа хазайсан, гулзайсан, ухарсан түүх надад байхгүй. Өөрийнхөө олж харсан үзэл санаанд тууштай явж өдийд хүрсэн. Ухрах ч үгүй. Надад алдаж оносон юм бий. Хүн таниагүй, төөрсөн будилсан ч зүйл бий. Гэхдээ би нөхдийнхөө явж байгаа шиг төөрөөгүй. Би үүнийг бардам хэлнэ. Энэ төөрөгдлийг олоод хардаг, төөрсөн бол түүнээсээ гарчихдаг цөөхөн хүн байдаг юм байна. Би түүнийг олдмол биш төрдөг юм байна гэж харж байгаа.

Тэгэхээр төрөлхөөс заяагдмал, миний амьсгалтай цуг ирсэн эрх чөлөө, бодол сэдлийг хэнбугай ч хулгайлах эрхгүй.

-Тэгвэл таныхаар шийдэл нь юу юм бэ?

-Төр эдийн засаг хоёр “гэрлэлт”-ээ цуцлуулах хэрэгтэй. Эдийн засаг руу төр хутгалдахгүй байх хэрэгтэй. Үүний тулд төр маш цомхон болох хэрэгтэй. Гуравхан сая хүн амд 7-9 яам хангалттай. Элдэв долоон СЗХ, ШӨХТГ, МХЕГ гэх мэт дайвар булчирхай шиг газрууд яам яамандаа очоод л бол оо. Дэд сайд нар ч ерөөсөө хэрэггүй.

Төрийн өмчийг ил тод нээлттэй ярьж, хэлэлцэж худалдаалах, арилжаалах хэрэгтэй. Ингэхгүй бол төрд байгаа өмч рүү чинь очиж бэлэнчлэх сэтгэлгээнд автсан хүмүүс байсаар л байна. Ялангуяа залуус. Залуус бизнесээ хий, явж сур. Та нарт боломж нь байна гээд явуулах хэрэгтэй. Тэд чинь муу юм л сурна. Өөрөө дараа нь зүдэрнэ, ар тал нь маш хар болно. Хувь заяа, үр хүүхдийнх нь ирээдүйд ч хар толбо үлдэнэ.

-Хэмнэлтийн горимоор яриагаа өндөрлөе. Хэмнэлт гэдэг хэдхэн машинаа халаад, хувцсаа тайлаад болчихдог асуудал биш. Түүнээс хэдэн зуугаар нугалах хөрөнгийг төр засаг өөрсдөө идчихсэн хэрэгт уначихсан байгаа биз дээ?

-Хэмнэлтийн горим гэж ярихаас өмнө ковидын үеэр монголчуудад ирсэн буцалтгүй тусламж, хөнгөлөлттэй зээлийнхээ тайланг тавь гэж хэлмээр байна. Танай сониноор дамжуулаад үүнийг дахиад шаардъя.

Хэмнэлтийн горим бол миний хувьд их хялбархан. Төрд байгаа өмчөө эрэмбэ дараатай, цэгцтэй хувьчлаад эхэл. Дээр хэлсэн дээ, дэд сайдуудаа татан буулга, яамдаа цөөл. 7-9 яамтай болчих. Бизнест хутгалдахаа боль.

Манай Ерөнхийлөгч “Чөлөөт зах зээл гэж байхгүй. Төрийн зохицуулалттай зах зээл гэж байна” гэж дэлхий дээр хэлсэн анхны хүн шүү дээ /инээв/. Үгүй юм аа. Чөлөөт зах зээлийг жамаар нь явуулчих. Бизнесийн таатай орчин бүрдүүл, үүний тулд татварын таатай орчин хэрэгтэй. Татварыг эрс бууруул, зарим давхардсан татваруудыг тэглэ. Жишээ нь, экспорт, импортын татварыг нэг хэсэг тэглээд хаячих. Тэгээд л бол оо.

Өнгөрсөн долоо хоногт төв талбайд болсон жагсаалын үеэр олон тооны залуусыг цагдаагийн байгууллагаас баривчилсан. Баривчлагдсан залуусын эрхийг хамгаалахаар өмгөөлөгчид нэгдэн ажиллаж эхэлсэн. Тэдгээр хуульч, өмгөөлөгчдийн нэг Г.Төгсбаяртай баривчилгааны үеэр хүний эрхийн зөрчил байсан болон өмгөөлүүлэх эрхээ эдэлж чадсан эсэх талаар ярилцлаа.

---

-Өнгөрсөн долоо хоногт төв талбайд болсон жагсаалын үеэр олон тооны залуусыг цагдаагийн байгууллагаас баривчилсан. Өмгөөлөгчид баривчлагдсан залуусын эрхийг хамгаалахаар нэгдсэн. Та бүхэн ямар үйл ажиллагаа явуулав?

-Энэ сарын 8-нд өмгөөлөгчид цахим хэлбэрээр зохион байгуулалтад орж шөнийн 03:00-04:00 цагийн орчимд саатуулагдсан иргэдэд эрх зүйн туслалцаа үзүүлэхээр Цагдаагийн ерөнхий газрын харьяа Түр саатуулах 111 дүгээр төвийн өмнө 09:00 цагийн үед цугларсан. Ч.Өнөржаргал, А.Пүрэвдулам нарын өмгөөлөгчдийн уриалгын дагуу 10 гаруй өмгөөлөгч сайн дураар нэгдсэн.

Түр саатуулах байран дээр анх биднийг очиход үүдний харуулууд “Тус төвд саатуулагдсан этгээд байхгүй” гэж мэдэгдсэн. Гэвч удалгүй тус төвийн удирдлагууд хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр мэдээлэл хийсэн шүү дээ. Түүний дагуу бид саатуулагдсан хүмүүст эрх зүйн туслалцаа үзүүлэх зорилгоор дотогш нэвтрэх хүсэлт гаргасан юм. Гэтэл бидний өөдөөс “Хүний эрхийн үндэсний комиссоос зохих албаны хүмүүс ирсэн, энд хүний эрх зөрчигдсөн асуудал байхгүй” гээд оруулахаас дахин татгалзсан.

-Саатуулагдсан залуусын ар гэрийнхэн бас очсон харагдсан?

-Биднийг очих үед хүүхдүүд нь саатуулагдсан гэсэн таван хүн гадна нь байсан. Бид эхлээд өөрсдөө дотогш орохыг хүссэн ч оруулаагүй учир тэдгээр иргэдтэй ярилцаад хүүхдүүдэд нь эрх зүйн туслалцаа үзүүлэх боломжоор хангаж өгөөч гэхэд бас л татгалзсан. Уг нь саатуулагдсан иргэн эрх зүйн туслалцаа авах эрхтэй шүү дээ. Ингээд 12:00-13:30 цагийн үед саатуулагдсан залуусыг суллаж эхэлсэн.

-Залуусын өмгөөлөл авах эрхийг хуулийн байгууллага хангаж чадав уу?

-Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулийн 3.1 дүгээр зүйлийн 2.2-т зааснаар иргэд өөрийгөө өмгөөлөх, хууль зүйн туслалцаа авах эрхтэй гэдэг.

Энэ үйл явдлын хувьд баривчлагдсан хүмүүсийн энэхүү эрхийг нь хангаагүй гэж үзэж байгаа. Учир нь өмнө хэлсэнчлэн гадаа нь хүлээж байсан ар гэрийнхний хүсэлтээр таван иргэнийг өмгөөлөх хүсэлт гаргахад хүртэл өмгөөлөгчдийг оруулаагүй. -Цагдаагийн байгууллагаас мэдээлснээр 20 орчим хүнийг баривчилсан, тэдгээр хүмүүс жагсаалыг өдөөн турхирсан, буруу бүтэцтэй болгосон гэх тайлбарыг хийсэн. Бодит байдал дээр юу болсон юм бэ?

-ЦЕГ-ын Олон нийттэй харилцах албанаас хийсэн тэр мэдээллийг хараад гайхсан. Биднийг саатуулах байран дээр байх үед гэхэд л 30 хүн суллагдаад гарч ирсэн. Үүнийг баттай хэлэх байна.

-Залуус гарч ирээд юу гэх юм?

-Залуусын хэлж байгаагаар баривчлагдсан хүмүүсийг өөрсдөө тоолоход 76 хүн байсан гэсэн. Тэднийг зөвхөн талбай дээрээс баривчлаагүй. Ард кино театр, Дуурийн театр орчмоос баривчилсан байгаа юм.

-Баривчилгааны үеэр залуусын биед ноцтой халдаж байгаа үйлдлүүд олон нийтэд ил болсон. Энэ нь хүний эрхийн зөрчил мөн үү?

-Баривчлагдаад явж байгаа иргэнийг дэвсэлж буй бичлэг олон нийтэд түгсэн. Энэ бол яах аргагүй хүний эрхийн зөрчил мөн. Саатуулагдсан иргэдийн дунд 13 настай хүүхэд хүртэл байсан гэсэн. Залуучуудын хэлж байгаагаар цагдаа нар тэднийг бороохойгоор цохих, харааж заналхийлэхээс эхлээд ноцтой үйлдлүүд гаргасан тул үүнийг Хүний эрхийн үндэсний комисс болон холбогдох байгууллагууд нухацтай шалгах хэрэгтэй. Хамгийн ноцтой нь тэдгээр залуусын олонх нь тэр шөнө юу болсон, баривчилгааны дараа яасан талаар чөлөөтэй ярьж чадахгүй, айсан байдалтай байсан.

-Ноцтой зүйл болсон байж магадгүй гэсэн үг үү?

-Иргэдийг саатуулах үед болон саатуулагдсаны дараа хэрцгий, хүнлэг бусаар харьцаж, улмаар биед нь халдсан гэж залуучууд хэлж байгаа. Өмгөөлөгч авах, мэдүүлэг өгөхөөс татгалзах эрхтэйг сануулаагүй зэрэг нь хүний эрхийн зөрчил, цагдаагийн байгууллага, түүний алба хаагчдын хууль бус үйлдэлд тооцогдоно.

Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулийн 5.2 дугаар зүйлийн нэг дэх хэсгийн 1.1-д зааснаар цагдаагийн байгууллагын алба хаагч нь холбогдогчийг хэн болохыг тогтоох зорилгоор зургаан цаг хүртэлх хугацаагаар саатуулж болдог. Мөн тус хуулийн 4.8 дугаар зүйлийн 10 дахь хэсэгт зааснаар мэдүүлэг авах ажиллагааг гурван цагаас илүү хугацаагаар явуулах бол 30 минутын завсарлага авах ёстой. Нэг удаагийн мэдүүлэг авах ажиллагаа нийт зургаан цагаас хэтэрч болохгүй.

Гэтэл үүрийн 03:40 цагаас эхэлж албадлагын арга хэмжээ авч саатуулж эхэлсэн гэж үзвэл үдийн 12:00 цаг хүртэл найман цаг илүү саатуулж, мэдүүлэг авсан байна. Мөн насанд хүрээгүй хүүхдээс мэдүүлэг авах бол дээрх хуулийн 4.9 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгт заасны дагуу түүний хууль ёсны төлөөлөгч, эсвэл өмгөөлөгч, шаардлагатай тохиолдолд сурган хүмүүжүүлэгч, сэтгэл зүйч, нийгмийн ажилтны аль нэгийг байлцуулах ёстой гэх мэт шаардлагыг хангасан эсэх нь тодорхойгүй байна.

Засгийн газраас импортын гол боомт болох Замын-Үүд дээр өнгөрсөн нэгдүгээр сараас эхлэн гурван сарын хугацаатай онц дэглэм тогтоосон хугацаа энэ өдрүүдэд дуусч байна. Гэвч ачаа тээврийн нэвтрүүлэх чадварыг нэмэгдүүлэх гол зорилго бүрэн биеллээ олж чадаагүй, өнөөдрийг хүртэл чингэлэг тээвэр, үнэ ханшны өсөлт яригдсаар байна. Үүнээс үүдэж дотоодын бараа бүтээгдэхүүний үнэ огцом нэмэгдэж, иргэдийн амьжиргаанд том дарамт үүсгэсээр байгаа юм.

Экспортын хувьд ч ялгаагүй. Монгол Улсад долларын урсгалыг нэмэгдүүлэх гол бүтээгдэхүүн нүүрс, зэсний экспорт удаашралтай байгаа нь дотоодод валютын хомсдол үүсгэх нөхцөл болсоор байгаа юм.

Авто зам болон төмөр зам, агаарын тээврийн экспорт, импорт, тэр дундаа өнөө хэр шүүмжлэл дагуулсаар байгаа чингэлэг тээврийн асуудал өнөөдөр ямар байгаа талаар сурвалжиллаа.

---

Ц.Эрдэнэчулуун: Төр орж зохицуулж өгснөөр хил нээгдэж бараа бүтээгдэхүүнээ татаж эхэлсэн

---

Монгол Улсын боомтуудаар авто замаар ачаа, тээвэр хэрхэн хийгдэж байгаа мэдээлэл АТҮТ-д зангигдагдаж буй. Тиймээс тус төвийн дэд захирал Ц.Эрдэнэчулуунаас дараахь мэдээллийг тодрууллаа.

---

-Боомтуудаар ачаа тээвэр ямар хэмжээтэй хийгдэж байгаа талаарх сүүлийн үеийн мэдээллийг өгөхгүй юү?

-БНХАУ-аас Замын-Үүд, Ханги, Гашуунсухайт, Булганы боомтоор, ОХУ-аас Цагаан нуур, Боршоо, Алтанбулаг гэсэн долоон боомтоор өнөөдрийн байдлаар тээвэрлэлт хийж байна.

Замын-Үүдээр өдөрт 80-90 чингэлэг ачаа орж ирж байгаа. Ханги боомтоор өдөрт нүүрсний экспортод 120 орчим чингэлэг гарч байна. Гашуунсухайтын хувьд зэсийн баяжмал 32 тээврийн хэрэгсэл, нүүрс 210-220 тээврийн хэрэгслээр, Булганы боомтоор бол 130 тээврийн хэрэгслээр нүүрс экспортолж байна. Харин Боршоо, Цагаан нуур боомтоор голдуу газрын тосны бүтээгдэхүүн 10-20 тээврийн хэрэгслээр орж ирж байгаа бол Алтанбулаг боомтоор бараа материал Европын холбооны улсууд болон ОХУ-аас 30-40 тээврийн хэрэгслээр нэвтэрч байна.

-Хил гааль хэвийн байх үетэй харьцуулбал ямар байна вэ?

-Мэдээж экспортын бүтээгдэхүүн энгийн үед явдгаас хамаагүй бага. Учир нь БНХАУ ковидын нөхцөл байдлаас шалтгаалж халдвар хамгааллыг номер нэгт тавьж байгаа. Үүнээс шалтгаалж хилээр бараа бүтээгдэхүүн татан авалт багассан. Монгол талаас тээвэрлэлтийг нэмэгдүүлэх өндөр сонирхолтой байгаа. Импортын хувьд ч ялгаагүй. Цар тахлаас өмнө зуны улиралд Замын-Үүдийн боомтоор өдөрт 650 автомашин, өвлийн улиралд 300 орчим автомашин ачаа тээврийг нэвтрүүлдэг байлаа. Одоо бол өдөрт 80-90 орчим тээврийн хэрэгсэл л нэвтэрч байгаа.

-Чингэлэг тээврийн асуудал өнөөдөр ч яригдсаар байна. Үүнээс шалтгаалж ачаа тээвэр саатаж, үнэ ханш өсч байна гэх асуудлыг тодруулбал?

-Улс хоорондын ачаа тээвэр хоёр улс харилцан тохиролцсоны үндсэн дээр хийдэг. Манай талаас чингэлэг явуулна гэж дураараа шийдсэн зүйл байхгүй. БНХАУ халдвар хамгааллыг тэргүүн эгнээнд тавьж байгаа учраас хүний хавьтал бага үүсгэх арга хэлбэр бол чингэлэг тээвэр гэж үзэн өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 11-нээс эхлэн хэрэгжүүлж байгаа.

Үнэ ханшийн хувьд Замын-Үүдээс Улаанбаатар хүртэл ачаа бараа тээвэрлэх үнэ бол тодорхой байгаа. 25-30 сая төгрөг гэж. Үүн дээр логистикийн төв дээр бага хэмжээний төлбөр нэмэгдэж байгаа. Харин хилийн дундын бүсээс логистикийн төв хүртэлх тээвэрлэлтийг төр өөрөө зохицуулж байгаа учраас ямар нэгэн нэмэлт төлбөр байхгүй. Одоо яригдаж байгаа үнэ ханшийн асуудал бол Эрээн талд байгаа.

 Бидний зүгээс өөр улсын боомт дээрх үнэ ханшийг тийм байх ёстой гэж барьж, тогтоож чадахгүй. Эрээн талаас “Бид чингэлгийг худалдаж байгаа зүйл байхгүй” гэж мэдэгдсээр байгаа. 

-Жолооч тээвэрчид, бизнес эрхлэгчид задгай тээвэрт шилжих ёстой гэж шаардсаар байгаа. Энэ асуудалд тодорхой шийдэл яригдаж байгаа юу?

-Мэдээж яригдаж байгаа. Зөвхөн чингэлэг тээвэр гэлтгүй боломжит бүхий л нөхцөлөөр ачаа тээврийг явуулах тал дээр ажиллаж байна. Жишээ нь, Өмнөд Монгол руу задгай тээврийг явуулах тал дээр хүсэлт тавьчихсан. Одоогоор шийдвэр гараагүй байна.

-Ачаа тээвэр дээр төр засаг орж ирснээр зохицуулах биш, улам илүү дарамт болчихлоо гэж шүүмжлэх хүмүүс байсаар байна. Үнэхээр тийм нөхцөл байдал ч бас харагдаад байна шүү дээ?

-Одоо явж байгаа зохицуулалтын процессыг жолооч тээвэрчид муу гэж хэлээгүй байх гэж ойлгож байгаа. Гол нь зөвхөн чингэлгээр явдаг биш, задгай тээврээр давхар явуулаач гэдэг асуудал яригддаг. Үнэ ханшийн хувьд төр энэ асуудалд орж ирснээр тодорхой, нээлттэй болсон.

БНХАУ-ын талаас 2021 оны аравдугаар сард хилээ хаасан. Манай тал хилээ нээлгэж бараа материал татахын тулд хүсэлт тавихад урд хөршийн зүгээс “Чингэлэг тээвэр явуулах шаардлагатай, Зөвшөөрөх үү” гэсэн. Зөвшөөрөөд л өнөөдрийг хүртэл ачаа тээврээ явуулж байна. Хэрэв зөвшөөрөөгүй, манайх задгай тээврээрээ явна гэсэн бол өнөөдөр ч хил хаалттай байх магадлалтай. Төрийн зүгээс тэр нөхцөлийг л бүрдүүлж, зохицуулж өгсөн. Мэдээж дээр нь үнэ ханшийг хэт өндөр хөөрөгдөхгүй байх тал дээр анхаарсан гэсэн юм.

Тэгвэл энэ асуудал дээр жолооч тээвэрчдийн хувьд эсрэг байр суурийг илэрхийлсээр байгаа юм. Тэд чингэлэг тээврийг манай төрийн албаныхны мөнгө угаах хэрэгсэл болж байна гэж шүүмжилж байгаа. Мөн чингэлэг тээвэр хийж эхэлснээр үнэ ханш тэнгэрт хадах, тэр нь өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэд нөлөөлсөн гэж үзэж байв.

---

Жолооч Д.Мөнхбат: Чингэлэг тээврийн саналыг БНХАУ биш манай талаас гаргаж, мөнгө олох хэрэгсэл болгож байна

---

Замын-Үүдийн боомт дээр ачаа тээврийн нөхцөл байдал ямар байгаа талаар Замын-Үүдийн тээвэрчдийн зөвлөлийн гишүүн, жолооч Д.Мөнхбатаас тодрууллаа.

---

–Замын-Үүд боомт дээр ачаа тээвэр хэрхэн хийгдэж байна. Жолооч нарын оролцоо байна уу?

-Засгийн газраас гурван сарын өмнө Замын-Үүд боомт дээр онцгой дэглэм тогтоосон. Тэр хугацаа нь өнөөдөр (өчигдөр) дуусч байгаа учраас цаашид яах юм бэ, тээвэрлэлт яаж явагдах талаар тодруулахаар тээвэрчид бид Замын-Үүд сумын Засаг даргын орлогч болон АТҮТ-ийн Замын-Үүд дэх салбарын даргатай уулзлаа. Ямар ч тодорхой мэдээлэл алга.

Төр засгаас чингэлэг тээвэр явуулж, бүх зүйл болж байгаа мэтээр ярьж байгаа ч бодит амьдрал дээр үр дүн гарсангүй шүү дээ. Ачаа тээврийг хангалттай хэмжээгээр оруулж ирж чадахгүй байна, ачаа тээврийнх нь үнэ буусангүй. Гэтэл халдвар нь улс орон даяар буурчихлаа. Төсвөөс их зардал гаргаад л хийгээд байсан баахан ажил нь үр дүн байхгүй. Уг нь тээврийн хэрэгсэл нь байна, тээвэрчид нь байна. Зохион байгуулаад л явуулчих зүйл дээр хөдлөхгүй байгаа нь тодорхой хүмүүсийн эрх ашгийн асуудал цаана нь байгаа юм.

Тээвэрчдийн хувьд өнгөрсөн оны аравдугаар сард хил хааснаас хойш өнөөдрийг хүртэл ямар ч тээвэр хийж чадахгүй байгаа. Хэзээ тээвэр хийх бол, ер нь хийлгэх нь үү гэсэн хүлээлтийн байдалтай олон мянган жолооч нар байна.

-Та бүхэн задгай тээврийг явуулах ёстой гэж байгаа. Төр засгийн зүгээс ярьж байгаагаар БНХАУ-ын талаас чингэлэг тээвэр явуулахыг шаардсанаар хийж байгаа гэх юм байна шүү дээ?

-Энэ бол худлаа. БНХАУ-ын талаас энэ саналыг тавиагүй. Харин манай талаас тавьсан байдаг. Анх хил хаагдахад урд талаас манайд таван шаардлага тавьсан. Түүний хамгийн сүүлчийнх нь чингэлэг тээврийн асуудал. Манай дарга нар өөрсдийнх нь эрх ашигт нийцсэн зүйл нь чингэлэг тээвэр байсан учраас өлгөж аваад л урд талд саналаа тавьсан байдаг юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, чингэлэг тээврийг манай талаас тавьсан гэж ЗТХЯ-ны газрын дарга ярьж байсан удаатай. Мөн Эрээн дэх консул ч энэ тухай жолооч нарт ярьж байсан баримт байна. Нэг ёсондоо улс орныхоо эрх ашгийг бус амин хувиа хичээсэн, ашиг хайсан мафи л энэ зүйлийг эхлүүлсэн шүү дээ. Үүнд төр засгийн дээд удирдлагууд гэхээс илүү дунд, доод шатны хүмүүсийн буруу мэдээллээс л үүдэлтэй. Дээр нь нүүрс тээврийн компаниуд гэж маш но-той хэсэг бий.

-Ямар гэж?

-Ачаа тээврийнхэн бид чинь хилээр гарах гэж маш их оочер дараалал, шат дамжлагыг дамждаг. Гэтэл нүүрс тээврийнхэн бол унтаж байгаад л өглөө босоод машинаа бариад оочер дараалалгүй хилээр гараад явчихдаг бүрэн эрхтэй хүмүүс. Түүнийгээ ашиглаж нүүрсэн дотроо маш их бараа таваар нууж гаргадаг байсан асуудал ил болж байгаа. Үүнийг албаныхан ч өөрсдөө ярьж байна.

Нүүрсээ гаргаад орж ирэхдээ нэг чингэлэг ачааг 30-40 мянган юаниар ачдаг, тэдний л бизнес болсон шүү дээ.

-Хилийн үнэ ханш одоо ямар байна вэ?

-Одоо бол өдөрт 60 чингэлэг ачаа л орж ирж байгаа. Түүний ихэнх нь төмөр замаар ачигдаж байна. Үлдсэн тав, арван чингэлэг дээр 5000, 6000 жолооч нар өрсөлдөөд юу ч болохгүй байна шүү дээ. Тээвэрчид тээвэрт оролцохгүй олон сар болж байгаа. Гэтэл үнэ ханшийг тээвэрчид л өсгөөд байгаа юм шиг хар пи-ар хийж ирсэн. Анх бол 20 сая төгрөгөөр гурван чингэлэг ачаа оруулж ирж байсан бол одоо 90-120 саяд тогтчихсон. Энэ их өсөлтийн шалтгаан бол чингэлэг тээвэр гэв.

Боомтуудын ачаа тээврийн нөхцөл байдал ийм байдалтай байна. Долоон боомтоор ачаа бараа, нүүрс, зэс, газрын тосны бүтээгдэхүүний экспорт, импорт хийгдэж байгаа ч учир дутагдалтай. Өөрөөр хэлбэл, Замын-Үүд гэхэд хоногт 650 хүртэл автомашин нэвтэрч байсан бол одоо 80-90 төдий л байна. Чингэлэг тээврийг БНХАУ-ын талаас шаардсанаар хэрэгжүүлсэн ажил гэх ч жолооч тээвэрчид өөр байр суурьтай байгаа нь анхаарал татаж байгаа юм.

Цаашид хил гааль хэвийн байдалд шилжих цаг хугацаа тодорхойгүй. БНХАУ-ын талд цар тахлын нөхцөл байдал яаж ч эргэж болзошгүй байгаа нь манай улсын хувьд, ялангуяа импортын хувьд эргэлзээтэй байдалд байгааг албаны хүмүүс анхааруулж байв.

Тэгвэл авто тээврээс гадна агаарын тээвэр, төмөр замын тээврийн өнөөгийн нөцхөл байдлын талаар тодрууллаа.

Агаараар 2654 тонн ачаа тээвэрлэжээ

Агаарын тээврийн хувьд 2020, 2021 цар тахлын оргил үе таарч, багагүй хугацаанд тэг зогсолт хийсэн. Өнгөрсөн онд агаарын тээврээр 6194 тонн ачаа тээвэрлэсэн бөгөөд энэ нь 2020 оноос 148 хувиар өссөн үзүүлэлт аж. Нийт тээвэрлэсэн ачааны 99.8 хувийг олон улсын ачаа тээвэр, 0.2 хувийг орон нутгийн ачаа тээвэр эзэлжээ.

Тэгвэл он гарснаар эхний улиралд нийт олон улсаас 2654.5 тонн ачаа агаарын тээврээр хийгджээ. Харин орон нутагт эхний улиралд 3.5 тонн ачаа тээвэрлээд байгааг ИНЕГ-ын Агаарын тээврийн бодлого зохицуулалтын газраас мэдээллээ.

---

Эрээн өртөөний хүчин чадал бага байгаагаас ачаа тээврийг хангалттай нэвтрүүлж чадахгүй байна

---

Улаанбаатар төмөр замын хувьд авто тээврээс дутахгүй ачаа тээврийн томоохон урсгал юм. Өнөөдрийн байдлаар Замын-Үүд-Эрээн боомтоор хоногт 10 галт тэрэг ачаа тээвэр солилцож байна. Ерөөс Эрээн өртөө хоногт 14 галт тэрэг хүлээн авах хүчин чадалтай юм байна. Цаашид коронавирусийн халдвар хамгааллын дэглэмийг өндөр сахиулж чадвал БНХАУ-ын талаас Эрээн өртөөний хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх талаар нааштай мэдээлэл ирүүлж байгааг албаны хүмүүс ярилаа.

Мөн Замын-Үүд-Эрээн өртөөнөөс гадна хойд хил дээрх Сүхбаатар-Наушки хилийн боомтод ч энэ асуудал тулгамдаж байгаа юм байна. Сүхбаатар өртөөний нэвтрүүлэх хүчин чадал хоногт 14 хос галт байхад Наушки өртөөнийх 10 хос галт тэрэг гэнэ. Яриа хэлэлцээрийн үр дүнд Наушки өртөөний хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх бүтээн байгуулалтын ажил энэ онд эхлэхээр болжээ. Наушки өртөө Сүхбаатар өртөөний хүчин чадалтай дүйцэж ирвэл Монголоор дамжин өнгөрөх тээврийн хэмжээ нэмэгдэнэ гэж албаныхан онцолж байна.