Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

ШӨХТГ-ын дарга С.Мөнхчулуунтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Танай газраас озон эмчилгээ хийж байгаа газруудад шалгалт явуулсан гэсэн. Энэ талаар мэдээлэл өгөөч?

-Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт зохицуулалтын газартай бид хамтраад эм биологийн идэвхт болон эрүүл мэндийн бүтээгдэхүүн худалдан борлуулах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа иргэн, ААН-үүдийн олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн сурталчилгаанд хяналт шалгалтыг эхлүүлсэн. Учир нь Зар сурталчилгааны тухай хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.7-д эмнэлгийн байгууллагын талаарх зар сурталчилгаа нь зөвхөн байршил, үйлчилгээний чиглэл, эмчийн нэр хаягаар хязгаарлагдана гэж заасан. Мөн 13.8-д эмнэлгийн үйлчилгээний талаар магтсан, үйлчлүүлэхийг уриалсан сурталчилгаа явуулахыг хориглоно гэж байгаа.

Гэтэл “Сисди мед” эмнэлэг цахим орчинд “Улирал солигдож ханиадны вирус дэгдсэн эрсдэлтэй байгаа үед бяцхан үйлчлүүлэгчдийнхээ биеийн дархлааг дэмжиж озоны дусал хийж байна” гээд сурталчилгаа явуулсан. Шалгаад үзэхээр мэдээж хууль зөрчсөн сурталчилгаа. Хоёрт, озоны эмчилгээг ЭМЯ-наас зөвшөөрөөгүй. Энэ талаар ямар нэгэн заавар зөвлөмж байхгүй, Монгол Улсад зөвшөөрөгдөөгүй эмчилгээ. Гуравт, энэ эмнэлэг эрүүл мэндийн үйлчилгээ явуулах зөвшөөрөлгүй. Зөвхөн гоо сайхны бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл явуулах, онлайн худалдаа, гоо сайхан ариун цэврийн барааны худалдаа явуулах зөвшөөрөлтэй байсан. Тиймээс бид Зар сурталчилгааны хууль зөрчсөн үйлдэлд нь таван сая төгрөгөөр торгож, Эрүүл мэндийн тухай хуулийг ноцтой зөрчсөн асуудлуудаар нь МХЕГ-т шилжүүлсэн.

Хяналт шалгалтын хүрээнд “Medzone” гэх эмнэлэг ТВ5 телевизээр мөн л озон эмчилгээний талаар хуулиар хориглосон зар сурталчилгааг явуулж байсан нь тогтоогдсон. Энэ зөрчилд нь таван сая төгрөгийн торгууль оногдуулж, ТВ5 телевизэд албан шаардлага хүргүүлээд зөрчлийн хэрэг нээгээд ажиллаж байна.

–Озон эмчилгээнд орж байсан жирэмсэн эх нас барсан харамсалтай хэрэг саяхан гарлаа. Нэгэнт зөвшөөрөгдөөгүй эмчилгээг хийж байсан хүмүүсийг торгоод өнгөрөх биш, цаашид дахиж зөрчил гаргахгүй байх тал дээр ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Ер нь Эрүүл мэндийн яам хариуцлагатай байх ёстой. “Энэ бол Монгол Улсад зөвшөөрөгдөөгүй эмчилгээ” гэчихээд зүгээр суугаад байж болохгүй. Нэгэнт эрүүл мэндийн байгууллагад тангараг өргөсөн эмч нар ажиллаж байгаа бол зөвшөөрөгдөөгүй эмчилгээг явуулж болохгүй. Энэ бол Эрүүл мэндийн тухай хууль, эмч нарын ёс зүйтэй холбоотой хууль журмаар зохицуулагдах асуудал. Хууль бус үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол эрүүгийн гэмт хэргийн шинжтэй болж цагдаагийн байгууллага зэрэг бусад байгууллага хяналт тавьж ажиллах ёстой. Бидний хувьд хэрэглэгчдэд боловсрол олгох үүднээс иргэдэд сэрэмжлүүлж мэдээлж ажиллах болно.

-Арилжааны банкуудын зээлийн нэг хувийн шимтгэлийг зогсоох ёстой гэж танайх үзээд байгаа. Энэ асуудал ямар түвшинд явна вэ. Хэрэгжих боломж хэр байна?

-Арилжааны банкууд зээл олгосны шимтгэлд нэг хувь авч байгаа нь хууль зөрчсөн асуудал гэж манай улсын байцаагчийн дүгнэлт гарч, нэр бүхий есөн банкинд тус бүрт нь 20 сая төгрөгийн торгууль оногдуулсан. Гэвч банкууд бүгд Захиргааны хэргийн шүүхэд гомдол гаргасан байна лээ. Тиймээс бид Монголын хуульчдын холбоонд хандаад хоёр өмгөөлөгч нэмэлтээр аван ажиллаж байна.

Банкуудад 2021 оныг хүртэл зээлээс ямар нэгэн шимтгэл авахыг хуулиар зөвшөөрөөгүй явж ирсэн байдаг. Гэтэл банкууд шимтгэл авсаар ирсэн. Ингээд иргэний хэргийн журмаар хоёр гурван асуудал босч, иргэдийн талд шийдвэр гараад эхлэхээр банкууд лоббидож хуульд өөрчлөлт оруулсан. Банк болон эрх бүхий этгээдээс зээл олгохтой холбоотой урт нэртэй хууль батлагдсан. Энэ хуульд банк болон эрх бүхий этгээд нь зээл олгосны шимтгэл авч болно. Гэхдээ зээлийн шимтгэлийг үндэслэлтэй тогтооно гээд заачихсан. Тэгтэл банкууд аль нь ч үндэслэлээ тайлбарлаж чадахгүй байгаа. Банкнаас гарч байгаа бичиг хэрэг, үйл ажиллагааны зардал ижил гэдэг. 10 сая ч бай, 100 сая ч бай төгрөгийн зээл авахад тэр хүнд зарцуулагдах гэрээ, материалд яг ижил зардал орно гэдэг. Гэтэл авч байгаа мөнгө нь харилцан адилгүй, зээлийн тооноос шалтгаалаад өсөөд байгаа нь үндэслэлгүй гэж үзэж байгаа юм.

Үүний дагуу бид хэрэглэгчдийг хууль бус худалдааны арга хэрэглэж хохироож байна гэж үзээд арга хэмжээ авсан. Банкуудын хууль зөрчсөн үйлдлийг таслан зогсоохоос өөр аргагүй. Энэ арга хэмжээ хэрэгжихгүй гэдэг ойлголт байж болохгүй. Хуулиа дагаад өөрсдөө дүрэм журамдаа өөрчлөлт оруулаад шимтгэлээ үндэслэлтэй тогтоох ёстой.

-Иргэдийн зүгээс хэрэв банкуудын үйл ажиллагаа хууль бус байсан гэж тогтоогдвол өмнөх шимтгэлүүдээ нөхөж авах боломжтой эсэхийг сонирхсоор байгаа. Тийм боломж бий юү?

-Манайх захиргааны шийдвэр гаргадаг байгууллага. Банкуудын энэ үйл ажиллагаа хууль бус юм байна гэдгийг л тогтоосон. Тэгэхээр энэ асуудал шүүх дээр очоод эцэслэгдсэн тохиолдолд иргэд шийдвэрийг нь бариад өмнөх хохирлоо нэхэмжлэх боломжтой.

-Үүрэн телефоны компаниуд хэрэглэгчдийг хохироосон тухай гомдол тасардаггүй. Танайх үүн дээр анхаарч байна уу?

-Манайх ирж байгаа гомдлуудыг нэгтгэж үзээд хамгийн олон давтамжтайг нь удирдамжтай нэгдсэн шалгалт болгоод хийж байгаа. Тэгэхгүй бол иргэн Доржоос гомдол ирэхэд шийдээд явуулчихдаг. Дараа нь Цэцгээгээс ирэхэд шийдээд өгчихдөг. Гэтэл цаана нь гомдол гаргах талаар мэдээлэлгүй хэрнээ хохирсоор байгаа хэрэглэгчид бий. Цаашид энэ чиглэлийн гомдлыг ирүүлэхгүйн тулд, тэр зөрчлийг дахиж гаргахгүйн тулд нэгдсэн хяналт шалгалтыг үүрэн телефоны дөрвөн компанид явууллаа.

Тухайлбал, “Жи мобайл” компани дээр гэхэд хэрэглэгч гэрээгээ цуцлах санал тавих боломжгүйгээр гэрээг нь байгуулдаг. “Мобиком” компани гэхэд дараа төлбөрт “Миний моби” багц, хосолсон төлбөрт “Хайбрид” багц хэрэглэгчдэд санал болгодог. Энэ нь хэрэглэгч өөрийн хэрэглээндээ нийцүүлж бараа үйлчилгээг чөлөөтэй сонгох, багц бууруулан шилжих боломжийг хязгаарласан. Мөн хоногтой картаар нэг дор хоёр удаа цэнэглэхэд нэгж нь нэмэгдсэн ч хоног нь нэмэгддэггүй зөрчил илэрсэн.

Бүх л компани дээр зөрчил гарсан. Зөрчилтэй асуудлууд дээр нь 30 хоногийн хугацаатай албан даалгавар хүргүүлээд байна. Эхнээсээ шийдэгдэж байна гэж иргэдийн зүгээс мэдээлэл ирүүлж байгаа нь сайшаалтай.

-Интернэт хэрэглээний дата хурдан дуусчихаад байгаа талаар нэлээд гомдол харагддаг. Энэ асуудлыг шалгалтын хүрээнд хөндөв үү?

-Өмнө нь хэрэглээд тодорхой хугацаанд хүрдэг байсан дата дуусчихаад байна гэсэн гомдол их ирсэн. Шалгалтын хүрээнд үүнд зөрчил тогтоогдоогүй. Учир нь иргэдийн дижитал хэрэглээг дагаад дата хэрэглээ нэмэгдэж байна. Бидний хэрэглэж байгаа гар утасны дэлгэц томорсоор байна, үзэж байгаа зурагны нягтрал нэмэгдэж байна, видеоны чанар сайжирч байна, утаснууд дээр байсхийгээд update хийхэд дата зарцуулагддаг. Тэр хэрээр дата хэрэглээ өссөөр байдаг. Харилцаа холбооны зохицуулах хороонд дата хэрэглээг шалгах төхөөрөмж байдаггүй юм байна. Тиймээс бид энэ асуудлыг нарийвчлан шалгах боломжгүй болчихоод байгаа. Иргэд үүрэн телефоны компаниуд дээр очоод дата хэрэглээгээ шалгуулах боломжтой.

Түүнээс гадна Харилцаа холбооны тухай хуульд дугаартайгаа шилжих үйлчилгээг нэвтрүүлэх талаар заачихсан байдаг. Гэтэл өнөөдөр хүртэл энэ заалт хэрэгжээгүй. Харилцаа холбооны зохицуулах хороо энэ асуудлаар хоёр удаа тендер зарласан ч оролцогчид байгаагүй гэдэг тайлбар хэлж байгаа. Тиймээс Цахим хөгжлийн яам болон Харилцаа холбооны зохицуулах хороонд энэ хуулийн хэрэгжилтийг хангаж ажиллах албан шаардлага хүргүүлээд байна.

Үндэсний аудитын газраас УИХ-ын 57 дугаар тогтоолоор 2014 онд баталсан Төрөөс эмийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилт, үр нөлөөнд хийсэн гүйцэтгэлийн аудитын тайлан хийснээ өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард танилцуулж байв. Аудитын тайлангаар манай улсын эмийн зах зээлд нийт 500 тэрбум төгрөг эргэлддэг. Импортоор оруулж ирж байгаа эмийн дундаж үнэ дэлхийн зах зээлээс 5.4-15.6 дахин өндөр үнэтэй борлуулагддаг гэж зарласан нь анхаарал татахаар байгаа юм.

Эмийг бүр дэлхийн зах зээлийн үнээс 15 дахин өндөр үнээр монголчууд худалдан авч хэрэглэдэг гэсэн үг. Гэвч импортын эмүүд өндөр үнэтэй шигээ чанартай байж чаддаггүйг дээр дооргүй мэддэг. Чадалтай хэсэг нь гаднаас чанартай эм оруулж ирээд хэрэглэдэг бол боломж тааруу хэсэг нь дотоодоос өнөөх өндөр үнээр авсаар байна.

Монгол Улсад эм ханган нийлүүлэх 384 байгууллага тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг ч эдгээрээс гарын таван хуруунд багтах цөөн компани эмийн зах зээлийг баздаг аж. Баздаг гэдэг нь эм, эмийн бүтээгдэхүүний жин дарах хувийг улсад нийлүүлдэг, тэр хэмжээгээрээ олон тооны салбар эмийн сангуудтай, хамгийн гол нь том ар талтай гэсэн үг.

Эмийн бизнес гэдэг бол манайд аль ар талтай, том нөлөөтэй нь эрхэлдэг, ашиг хүртдэг болоод тогтчихсон бизнес. Тиймдээ ч эмийн салбарыг цөөхөн хэдэн компани, түүний ард цөөн хэдэн улстөрч удирддаг.

ШӨХТГ-аас тогтоосноор Монгол Улсад эмийн салбарын давамгай эрхтэй аж ахуйн нэгжээр “Монос” компанийг тогтоосон байдаг. Тухайн салбарт нийлүүлж байгаа бараа бүтээгдэхүүн нь 33.3 хувиас давахад давамгай эрхтэй аж ахуйн нэгж гэж үздэг. Тэгвэл “Монос” компани 33.3 хувиас илүү өндөр хувь эзэмшдэг юм байна. Тус компани бол УИХ-ын гишүүн асан Л.Эрдэнэчимэгийн эзэмшлийнх. Л.Эрдэнэчимэг УИХ-ын гишүүн байхдаа энэ салбартаа байж болох бүхий л лоббиг хийсэн гэлцдэг. Түүний “захиалсан” хуулиар хилээр чанартай витамин оруулж ирэхэд л хурааж авдаг, витамины төрлийн бүх захиалгыг “Монос” руу цутгадаг болсон тухай учир мэдэх хүмүүс ярьдаг.

Монголын эмийн салбарыг баздаг дараагийн компани бол “Азифарм” ХХК. Тус компанийг давамгай эрхтэй аж ахуйн нэгж гэж тогтоогоогүй ч импортоор оруулж ирдэг эм, эмнэлгийн бүтээгдэхүүн, эмийн сангийн тоогоороо “Монос”-ын араас жагсдаг юм байна. “Азифарм” ХХК бол УИХ-ын гишүүн, БСШУ-ны сайд Л.Энх-Амгалангийн эхнэрийн компани. Тэр утгаараа эмийн салбартаа “Азифарм” ХХК нь “Монос”-оос дутахгүй нөлөөтэй. Нөлөөтэй гэдгийг тодотгож хэлбэл, эм импортлогч компаниудын ашиг олдог бас нэг хэлбэр бол төрөөс иргэдэд хөнгөлөлттэй олгодог эмийн худалдаа юм. Энд компаниуд орох гэж уралддаг. Гэвч нөлөө бүхий л компани л энэ эрхийг авч чаддаг. Энэ эрхийг олгодог газар нь Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газрын Худалдан авалт, гэрээлэлтийн газар. Жил гаруйн өмнө УИХ-ын гишүүн Б.Оюунчимэгийн хүү Б.Энхмөрөн энэ албан дээр байснаа хэл амтайгаар ажлаа өгсөн. Үүний цаана ердөө л хөнгөлөлттэй эмийн худалдааг авах гэсэн эмийн компаниудын эздийн зодоон байсан гэдэг. Нэг ёсондоо эмийн компаниуд Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газрын Худалдан авалт, гэрээлэлтийн газрын даргаар өөрийн хүнийг тавих гэж санаархдаг.

Тэгвэл энэ удаа тэр том эрх мэдэл, ашиг олох хаалгыг эмийн салбарыг баздаг Азифарм компани, түүний цаадах эзэн Л.Энх-Амгалан өөрийн хүнээ тавьж, нөлөөллөө тогтоож чадсан гэдэг мэдээлэл байдаг.

Урлагаар дамжуулж олон нийтийг соён гэгээрүүлэх үүрэгтэй хошин урлагийнхан эсрэгээрээ нийгмийг бухимдуулдаг болоод удаж байна. Тэдний монгол хүнийг яс үндэс, шашин шүтлэгээс эхлээд гадна төрхөөр нь ялгаварлан гадуурхсан өнгө аястай уран бүтээлүүдийг олон нийт шүүмжилсээр байгаа юм. Олон түмэнд Арго багш гэдгээр танигдсан Б.Ариунболдыг хошин урлагийнхан нэг бус удаа элэглэж, ашиг орлого олж байв. Арго багш хүндээр өвдөн нэг хөлөө тайруулан зовж явахад ч хошин шогийнхон түүнийг элэглэсээр байсан гэдэг. Тиймээс тэрээр хэвлэлийн бага хурал зарлан таягаа тулан зогсож байгаад “Хошин шогийнхон энэ үйлдлээ зогсоо. Жүжигчин Г.Эрхэмбаяраас болж би хоёр ч удаа амиа хорлохыг завдсан” хэмээн гуйж байсан удаатай.

Арго багшийн дотны найзуудын нэг Монголын Уул уурхайн зөвлөх инженерүүдийн холбооны ерөнхийлөгч Т.Жигжидсүрэнтэй цөөн хором ярилцлаа.

---

-Арго багштай нөхөрлөсөн түүхээсээ дурсахгүй юу?

-Бид хоёр их эртний найзууд. Арго бол олон хэлний ном бичсэн хүн шүү дээ. Англи, япон, солонгос гээд 10-аад ном бичсэн байдаг. Би ч номуудыг нь уншдаг байсан. Хоёулаа уулзаж сууна. Арго бол их үндэсний үзэлтэй хүн. Тэр утгаараа хоёулаа үзэл бодол их нийлнэ.

Арго бол их өндөр, том биетэй шүү дээ. Түүнийг хөлөө тайруулчихсан байхад нь хошин шогийнхны ярианы бай, элэг доог болж байгааг хараад маш их харамссан. Тэр бол маш их хөдөлмөрч хүн. Хэл сурах аргачлал нь ч сайн. Өнөөдөр хэрэв сэргэлэн хүмүүс байдаг бол Аргогийн нэрэмжит дээд сургууль биш юм аа гэхэд хэлний сургалтын төв байгуулаад явах ёстой юм. Аргогийн хэлнийх нь арга зүйгээр сургалт хийвэл их үр дүнтэй санагддаг. Одоо бол манайхан гадаад хэлийг маш буруу заадаг.

Шашны сургуульд лам багш нар төвөд хэлийг маш хурдан заадаг аргачлалтай. 500, 600 жилийн сургалтын систем маш сайн байх нь гарцаагүй. Мэдээж юм сурах гэж байгаа бол маш хурдан хуагцаанд сурах хэрэгтэй. Сурахын тулд, сургахын тулд богино хугацаанд үр дүнтэй аргачлал байх нь чухал. Арго тийм л хүн байсан. Харамсалтай нь түүний хөдөлмөрийг хэн ч үнэлээгүй. Сурталчилгаа хийгээд явсан бол номууд нь бестселлер болох боломжтой бүтээлүүдтэй хүн. Телевизээр л өөрөө ярьдаг. Хүн нь өөрөө тийм цагаахан байсан даа.

-Арго багшийн гадаад хэлний сургалтын онцлог ямар байсан гэж боддог вэ?

-Хүнд дадал бий болгодог арга зүйтэй. Арго болон шашны сургуулийн багш нарын арга зүй хоорондоо тун төстэй. Өөрөөр хэлбэл, маш олон давтдаг. Лам нарыг хатуу сахилга баттай цээжлүүлдэг шүү дээ. Арго ч тийм. Ердөө л давтамж. Маш олон удаа давтаад цээжлүүлээд өөрийн болгодог. Өөрөөр хэлбэл, ухамсартайгаар ойлгуулах гэхээс илүү цээжлүүлээд тархинд нь хийчихдэг. Цээжинд орчихсон зүйлийг бодоход, ярихад амар. Аргогийн сургалтын онцлог бол тэр.

-Гэвч нийгэм түүнийг сайн ойлгоогүй, олон хэл сурсан чадвар зүтгэлийг нь үнэлээгүй юм шиг санагддаг. Өөрөө энэ тухай ярьдаг байв уу?

-Өөрөө бол хар муу санаагүй. Цагаахан, хөдөлмөрч хүн. Номондоо бичсэн онигоо нь олон нийтийн сүлжээнд тархаад байна шүү дээ. Тэр л Арго шүү дээ. Уулзахаараа манай хүн зуу татна, би шар айраг ууна. Надад марзан онигоо их ярьж өгнө. Бүр олон хэлээр онигоо ярьдаг авьяастай. Ер нь гадныхан ч тэгдэг. Европууд англиар онигоог шижигнэтэл ярьцгаадаг. Арго ч надад хэлж байсан. Чи онигоо ярьж сур. Тэгвэл нөхөдтэй болно гэдэг байж билээ. Ярих чадвар сайтай, олон талын авьяастай хүн байсан даа.

-Хошин урлагийнхан түүнийг элэглэж, хариуд нь их л гомдолтой явсаар өөд боллоо шүү дээ?

-Маш харамсалтай. Арго бол олон хэлтэй, орчин үеийн сэхээтэн хүн. Ном их уншдаг байсан. Ой тогтоолт ч маш сайн. Маш олон мэдээллийг тархиндаа боловсруулдаг. Тийм хүн буруу замаар явах, нийгэмд элэг доог болох ямар ч үндэс байхгүй. Жүжигчин Г.Эрхэмбаяр энэ алдаагаа засах ёстой, ар гэрээс нь уучлалт гуйх ёстой. Хөөрхий хөлөө тайруулчихсан зовж явахад нь хошин шогийнхон элэглэж л байсан. Тийм байхад амиа хорлохыг завдахаас өөр яах вэ дээ. Цагаан сэтгэлтэй хүн тулдаа тэссэн. Өөр ууртай хүн байсан бол хошин шогийнхонд шанаа өгөх байсан.

Харамсалтай ч тийм мундаг чадвартай сэхээтэн хүн эрт явчихлаа. Арго багшийн асуудал хошин шогийнхны бодит байдлыг хэлээд зогсохгүй монгол эрчүүдийн эрүүл мэнд үндэсний асуудал болсны илрэл гэж би харж байгаа. Тэр чихрийн шижин өвчний хүндрэлээр өөд болсон. Энэ өвчин бол нийгмийн өвчин болчихлоо шүү дээ. Эрчүүдийн эрүүл мэндийн асуудал маш хүнд байна. Манайхны төрийн өмчит том сургуулийн багш гурван жилийн өмнө “Оюутнуудын эрүүл мэнд хэцүү болчихоод байна. Үзлэг шинжилгээнд хамруулж эмчилмээр байна” гэж ярьж байсан удаатай. Одоо ч энэ байдал дээрдээгүй. Түүгээр зогсохгүй уул уурхайд ажиллаж байгаа ажилчдын дийлэнх нь эрчүүд. Тэдний эрүүл мэнд ямар байна вэ гээд харвал бүр аюултай.

БНСУ-д цагийн ажил хийж байсан монгол эмэгтэйчүүдийн биед солонгос иргэн халдаж буй бичлэг олон нийтийн сүлжээнд тархаад байгаа юм. Уг хэрэг энэ сарын 16-нд болжээ. Өглөө нь кофе шоп цэвэрлэсэн монгол эмэгтэйчүүд өдөр нь үйлдвэр цэвэрлэх ажил хийхээр очжээ. Ажлын дундуур хоолны цаг болж, ажилчид хоолоо идэхээр суух үед уг хэрэг мандсан байна. Хохирогч эмэгтэйчүүд 24 настай Б болон 41 настай Г нар байжээ.

Тухайн өдөр юу болсон талаар 24 настай хохирогч Б “Өглөө кофе шопын цэвэрлэгээний үеэс л эрэгтэй захирал муухай харьцаад эхэлсэн. Байнга чанга орилоод л, “Тэрийг хий”, “тэг ингэ” гээд байнга захиргаадаад байсан. Ариун цэврийн өрөө ч оруулахгүй. Хажууд зогсоод л хянаад яг шоронд байгаа юм шиг байдалтай ажилласан. Ингээд тэр ажлаа дуусаад нэгэн үйлдвэр рүү хоёр монгол эгчтэй хамт явсан юм. Гэтэл үйлдвэрийн үүдэнд очоод буух гэтэл яг шоронгийн хүмүүсийг авчирч байгаа юм шиг “Буугаач, буугаач” гэж маш чанга хашгирсан. Үйлдвэр рүү ороход тэнд нэг солонгос эмэгтэй дарга, таван монгол эгч цэвэрлэгээ хийж байсан. Ажлаа эхлэхэд нөгөө солонгос эзэд бас л орилж хашгичаад л яваад байлаа. Ингээд нэг цаг орчим цэвэрлэгээ хийж байгаад өдрийн хоол ирсэн. Бид газраар уут дэвсэж суугаад хоолоо идэж эхэлтэл солонгос эмэгтэй дарга нь намайг элдвээр муулаад байсан. Надад маш эвгүй санагдсан учраас хоолоо идэхээ болиод бостол улам уурлаад араас “Иймэрхүү юмнуудыг хар” гээд л хараагаад байсан. Тийм муухай нөхцөл байдалтай байхад монгол эгч нар “Чимээгүй байгаарай. Хий гэснийг нь л хий. Нэг өдөр тэсээд илданаа /цалин/ аваад явъя” гээд юу ч ярьж чадахгүй байсан. Би тийм байдлыг тэвчиж чадаагүй. “Хүнтэй хүн шиг харьцаач” гэж дөрөвхөн үг л хэлсэн. Гэтэл эрэгтэй дарга нь барьж байсан модоороо над руу чичээд “Битгий над руу хараад бай. Муухай харахаа боль” гээд чанга хашгирсан. Монгол эгч нар дуугүй л суугаад байсан. Удалгүй нөгөө солонгос эмэгтэй монгол эгч нар руу хоолоо шууд цацчихсан. Урдаас нь хараад сууж байсан монгол эгч (41 настай Г) босч ирээд “Та нар нэгнийгээ загнуулаад байхад яагаад дуугарахгүй байгаа юм. Бүгд ингэж ажиллаж байхаар явцгаая” гээд намайг өмөөрсөн. Хариуд нь нөгөө солонгос эрэгтэй даргаар маш хүнд зодуулсан. Миний төлөө босч ирээд тэр их өвдөлт, дарамтыг үл хайхран зориг гарган хамгаалсан эгчид маш их баярлалаа. Сүүлд сонсоход тэр дарга монгол эмэгтэйчүүдэд бэлгийн дарамт үзүүлдэг, зоддог, хэл амаар доромжилдог гээд маш ноцтой үйлдлүүд гаргасаар ирсэн юм билээ. Гэтэл монгол эмэгтэйчүүд “Угаасаа ийм байдаг юм, ганц өдөр тэс” гэдэг. Ингэж хандмааргүй байна. Бид өнөөдөр нүдээ аниад өнгөрвөл маргааш ч аньсаар байна. Ийм хүмүүсийг мэдсээр байж нутаг нэгтнээ битгий аваачиж өгөөч. Харамсалтай нь тэр үйл явдлын дараа ч интернэт дээр зар тавиад л монгол эмэгтэйчүүдээ олноор аваачиж харагдана лээ. Харамсалтай санагдаж байна. Хүний эрх зөрчигдөөд байхад юу ч хэлж чаддаггүй арчаагүй томчуудыг харахад сэтгэл өвдөж байна. Хэрэв тэдний хүүхдэд ийм зүйл тохиолдсон бол яаж туслах байсан бэ гэж асуумаар санагдсан. Би одоо маш их айж байна. Тухайн үед цагдаа дуудсан. Ирсэн. Гэвч иргэнийхээ талд ордог юм билээ. Өргөдөл авахгүй байсан. Арга буюу би хийсэн бичлэгээ үзүүлсэн. Гуйж гуйж өргөдөл бичихэд шууд солонгосоор бичихийг шаардсан. Түүгээр зогсохгүй хажууд зогсож байгаад нөгөө солонгос эздийн биед халдсан мэтээр тулгаад нэг бүрчлэн бичүүлж авсан. Гэтэл нөгөө монгол эгч нар намайг “Цагдаагаас өргөдлөө буцаа” гээд байгаа. Би яахаа мэдэхгүй байна” гэж ярьжээ.

Тэгвэл бичлэг дээр зодуулж буй 41 настай Г “Амралтын цагаар бид хоол цайгаа уунгаа арай чөлөөтэй байхыг бодно шүү дээ. Хоорондоо нэг хоёр үг солиод л.

Гэтэл солонгос эзэн бидний яриаг утсан дээрээ бичиж эхэлсэн. Удалгүй монгол жаахан охин руу дайраад, элдэв бусаар хараагаад унадаг юм. Миний охин шиг хүүхдийг тэгж байгааг харахад хэцүү байлаа. Тэр охин ч хэл устай байсан болохоор нэгбүрчлэн ойлгоод байна лээ. Тиймээс хараалыг нь тэсч чадахгүй босоод явтал эрэгтэй захирал араас нь босч модоор чичлээд, эмэгтэй захирал нь улаан нүүр рүү хоолоо цацдаг юм. Тэгээд дургүй хүргээд би өмнөөс хоолоо цацаад босч очоод эрэгтэй захирлыг бариад авсан. Тэр нөхөр миний хоолойг боогоод л, шууд ухаан балартаад эхэлсэн. Ингээд л үхдэг юм байна. Ямартаа ч энэ нөхрийг цагдаад өгөх ёстой, ингээд орхивол дахиад л давтагдана. Дахиад өөр монголчууд хохирсоор байна гэж бодогдоод “Цагдаа дууд” гэж орилсон. Хариуд нь тэр эрэгтэй биднийг “Та нар визгүй. Хол газар ирчихсэн. Такси ч байхгүй. Яаж явж чаддаг юм. Та нарыг цагдаад барьж өгнө. Ер нь визгүй юм чинь чамайг алсан ч яадаг юм. Чи үхмээр байна уу. Чамайг ерөөсөө ална” гээд л боож чирээд шал мөргүүлсэн. Арай ухаан алдчихгүйхэн шиг салсан даа” гэсэн байна.

Хохирогчдын эрхийг хамгаалах асуудлаар өнөөдрийн байдлаар дорвитой үйл ажиллагаа хийгдээгүй байна. Гадаад харилцааны яамнаас БНСУ-ын Сөүл дахь Консулын газарт албан бичиг хүргүүлсэн. Үүний дагуу тус газраас БНСУ-ын цагдаагийн байгууллагатай хамтран ажиллахаар болсон талаар мэдээлжээ. Харин хохирогчидтой биечлэн уулзаж, хууль зүйн туслалцаа үзүүлж байгаа байгууллага нь БНСУ дахь Гадаадын иргэдийн эрхийг хамгаалах ТББ гэнэ.

Монгол эмэгтэйчүүдэд халдсан солонгос иргэн өмнө нь бэлгийн хүчирхийлэл, бусдын биед халдах ноцтой үйлдлүүд гаргаж байжээ. Түүний энэ удаагийн үйлдэлд БНСУ-ын хуулиар хууль бусаар гадаадын иргэн ажиллуулсан хэмээн буруутаж торгуулийн ял авах магадлалтай. Хохирогч эмэгтэйчүүдийн биед халдсан явдалд хөнгөн гэмтэл хэмээн ноцтой шийтгэл хүртэхгүй гэж эх сурвалж хэлж байв.

-Гавьяат эмч эмнэлэг дээр архидаж, бөөлжиж хоносон асуудал гарсан. Өөр ч ноцтой зүйлс бий-

---

“Өргөө” амаржих газрын захирал асан Ж.Энхцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Ж.Энхцэцэг гэдэг хүнийг тойрсон асуудал өнгөрсөн өдрүүдэд тал талаас нь яригдлаа. Талууд бие биеэ өмөөрч олон ч асуудлыг ил болгож байна. Эцсийн дүндээ эх, хүүхдийн асуудал дээрдсэн үү гэдэг гол агуулгыг бид анхаарах ёстой. Та ажилласан хугацаандаа энэ тал дээр ямар ахиц гаргаснаа дүгнэж үзэв үү?

-Эх, хүүхдийн эрүүл мэндийг хамгаална гэдэг айл гэрээс эхлээд улс орны хамгийн чухал зорилго. Амаржих газар гэдэг нэрнээсээ, зорилгоосоо ч энэ агуулга харагдаж байгаа. “Алсын хараа-2050” хөтөлбөрийн хүрээнд Эх барих эмэгтэйчүүдийн улсын зөвлөгөөн болсон юм. Энэ үеэр амаржих газруудыг үйл ажиллагааны үр дүнгээр нь байр эзлүүлэхэд Өргөө амаржих газар (Хатуу юм цохив. Эмч нар эхийн эндэгдлийг ярихад ингэдэг гэнэ) эхийн эндэгдэлгүй гарсан. Маш сайхан мэдээ. Эхийн эндэгдэл гэдэг улс орны хөгжлийн үзүүлэлт. Жишээ нь, Филиппин улсад эмч нар очихоор “Энэ улс 100 сая хүн амтай юм байна. Эхийн эндэгдэл хэд вэ” гэж тооцоолж байгаад “Манай улсаас хөгжилтэй юм байна” гэж үздэг тухай багш нар маань заадаг байсан. Хоёр дахь нь ураг нярайн эндэгдэл. Манайх энэ тал дээр улсын дунджаас гурав дахин бага гарсан. Энэ үзүүлэлт манай хамт олны үйл ажиллагааны үр дүн. Миний өнгөрсөн хугацаанд хийсэн ажил энэ рүү л чиглэж ирсэн.

-Тодорхой жишээ ярихгүй юу?

-Эх тухтай газар төрөх хамгийн чухал. Хамгийн түрүүнд төрөх тасагтаа засвар хийсэн. Гэхдээ эмнэлгийн санхүүжилтээр биш, хувийн байгууллагуудыг гуйхыг нь гуйж, санал тавихыг нь тавина. Заримдаа хүмүүс “Аав минь өнгөрчихлөө. Буян хийх юмсан” гэж орж ирдэг. Олон хүн төрдөг газар бурхан болоочийнх хүрд эргэдэг гэж бэлгэшээдэг юм байна. Тэр бүрт “Төрөх өрөөг минь засаад өгөөч” л гэдэг. Жилд манайд 8000-10000 эх төрж байна. Тэд бүгд төрөх өрөөгөөр дамжина шүү дээ. Тиймээс эхчүүдийн төрөх орчин тухтай, сайхан байх ёстой.

Дараагийн хийсэн ажил бол хүлээн авах. Намайг ажил авч байхад манай хүлээн авах дөрвөн тал руугаа харчихсан байлаа. Нэг эхийн ус гарлаа гэхэд түргэн дуудахгүй. Нөхөр аваад л давхиад ирдэг. Аль ойрхон хаалган дээр ирэхэд л нойрмог сувилагч гарч ирээд л “Энэ биш ээ. Нөгөө хаалга” гэхэд усаа гоожуулаад тойроод гүйнэ шүү дээ. Тийм нөхцөл маш хэцүү. Тиймээс эмнэлгийн зүүн тийшээ харсан нэгдсэн хүлээн авахтай болсон. Би хүмүүсийг л чирэгдүүлэхгүй юмсан гэж боддог. Манай амаржих газар хамгийн муу барилгатай. Төрөх эмнэлгүүдийн хөрөнгө оруулалтыг харахад манайх ганцаар 400 сая төгрөг байхад бусад нь тэрбумаар ярьдаг. Тэглээ гээд гомдоллох шаардлагагүй.

Тиймээс байгууллагуудын нийгмийн хариуцлагын хүрээнд ажил өрнүүлэх нь илүү үр дүнтэй. Үүний нэг бол яахав та жижиг асуудал гэж харж болох ч эхчүүдийн хувьд, бидний хувьд чухал зүйлийн нэг бол бие засах суултуур юм. “Ийм болгоё” хөдөлгөөнийхөн Германы ЭСЯ-тай хамтран манайд жирэмсэн эхэд зориулсан нэг ширхэг суултуур тавьж өгсөн юм. Жирэмсэн эхчүүд бие засна гэдэг ямар билээ. Тэр бол супер суултуур л даа. Түүний зургийг ээжүүд аваад л “Нэгдүгээр төрөх гоё болчихож” гээд байдаг юм. Тиймээс “Таванбогд” компанитай ярилцаж байгаад ийм 21 суултууртай болох 500 сая төгрөгийн гэрээ хийсэн юм. Тэд бас дээр нь тэд хүүхэд гэртээ гардаг хэсгийг засч өгье гэж байсан юм. Яахав, олон ажил маань дутуу орхигдоод гарч байна. Ингээд ухаанаараа үйлчлүүлэгчид тухтай сайхан байгаасай гэж бодсон хэрэг. Ганц жорлон хүмүүст ямар их сайхан мэдрэмж төрүүлж байна. 21 нэмэгдчихвэл ямар сайхан болох вэ.

-Нээрээ л жирэмсэн эх бие засахаас эхлээд эмнэлгийн орчин ямар байх нь маш чухал л даа?

-Дээр нь тэд чинь эзэнгүйдчихдэг дээ. Эмч нь ирж үзэхгүй, сувилагч, асрагч нь ч таг болчихдог. Дуудвал уурлачих болов уу гээд л бөмбөгнөдөг. Энэ асуудлыг бас шийдэж чадсан. Намайг ирэхэд асрагч нь хоол зөөхөд дансаа өгдөг тухай ярьдаг л байсан. Тиймээс “Юнител” компанид “Манай эмнэлгийг хүчтэй интернэтээр хангаад өгөөч” гэсэн хүсэлт гаргасан юм. Мэдээж эмнэлгээс үүнийг санхүүжүүлэх хүнд шүү дээ. “Юнител” компани ч маш сайхан хүлээн авч, шуурхай шийдэж өгсөн.

Ингээд ор болгоны хажууд QR кодтой болсон. Үйлчлүүлэгч тэр кодыг уншуулаад л тусламж авах боломжтой. Эсвэл санал гомдлоо хэлж болно. Энэ нь эмч нарын дургүйг их хүргэсэн л дээ.

-Яагаад тэр вэ?

-Эмч нарын утас, мэдээллийг өрөө бүрд тавьчихсан. Ингэхээр Энхцэцэг дарга чангалаад байна гээд байгаа. Хүмүүсийг загнаж зандрахдаа биш үйлчлүүлэгчийн асуудлыг шийдэхээр л эмч нарын эрхийг хөндөөд байсан хэрэг.

Тасаг бүрд эмч нарын нэрийг бичдэг болтол эмч нар бичүүлэхгүй гэнэ. Утсыг нь тавихаар ээжүүд залгаад байна гэж дургүйцсэн. Ямартаа ч одоо эмч нарын утас нь ч байгаа, QR код нь ч байгаа. Үйлчлүүлэгчид эзэнгүйдэхээ больсон. Энэ үйлдэл маань бас тэдэнд хатуу харагдсан.

Одоо дээр нь сэргээн засах тасаг нээх гээд ЭМЯ-аас манайд 30 орны зөвшөөрөл ирээд байсан. Сэргээн засах гэхээр манайд настай хүний үе мөч өвдөхөд, эсвэл гэмтсэн тохиолдолд түүнийг сэргээн засах тухай л ойлгодог. Би салбартаа гарч байгаа шинэ үйлчилгээ, эмчилгээг үргэлж эрэлхийлж байдаг. Нэг удаа олон улсын эх барихын сэргээн засах тухай мэдээлэл уншдаг юм байна. Эх барихын сэргээн засах эмчилгээ бол Монголд хөгжөөгүй, үүнийг эхлүүлмээр байгаа тухай ЭМЯ-нд танилцуулсан. Энэ ажил маань эхлээд байв.

Нөгөө талаар эмч нар гүйцэтгэлээрээ цалинждаг болсон шүү дээ. Манайх 400 орчим хүний орон тоотой. Тэр хүмүүсээ би цалинжуулмаар байдаг. Элдэв юм сэтгэх ёстой болно биз дээ. Тэр үед саажилттай хүүхдүүдийн ээжүүд жагссан. Та нар санаж байгаа байх. Түүнийг хараад 24 цагийн үйлчилгээтэй нярайн амбулатори нээсэн. Маш гоё. Шөнө нярай өвдлөө гэхэд манай дээр ирээд шарлалтаа үзүүлээд л шаардлагатай бол хэвтэнэ, шаардлагагүй бол эмчилгээ бичүүлээд буцна. Энэ үйлчилгээг нээхэд гүйцэтгэлээр санхүүждэг даатгалын мөнгө ч арвин болсон. Шарлалтаас үүдэж ирээдүйд үүсч болох эрсдэл ч тодорхой хэмжээгээр багассан болов уу гэж итгэдэг.

Хуучин бол төсвийн байгууллага байхад ирсэн мөнгийг хуваагаад өгчихдөг байлаа шүү дээ. Би гурван хүн төрүүлсэн ч, гуч төрүүлсэн ч адилхан цалин авдаг. Гэтэл одоо бол хүмүүсийг ажиллуулах ёстой болно доо. Их ажил хийсэнд нь их цалин өгөх шаардлагатай. Өрөөндөө зүгээр суугаад сурчихсан хүмүүс яах вэ. Бухимдана.

-Тийм эмч нар байдаг гэж үү?

-Байлгүй яахав. Үүнийг тоолно, үүнийг дүгнэнэ гээд үр дүн нэхсэн. Та юу хийснээ тайлагна, тэгж байж таны цалинг нэмнэ. Төрийн үйлчилгээний байгууллагад хэвшчихсэн, байх ёстой төлөвлөгөө тайлан дүн биелэлт манай дээр маш дутуу дулимаг байсан. Эмч нар би эмчлэхээ л мэднэ, өөр зүйл мэдэхгүй, хийхгүй гэдэг.

Ер нь байгууллага төлөвлөхгүйгээр явахгүй шүү дээ. Энэ долоо хоногт, энэ сард юу хийх вэ гээд төлөвлөх гэхээр манай эмч нар зав байхгүй гэдэг. Ийм л хүмүүс дунд ажиллаж ирлээ.

-За олны анхааралд өртөөд байгаа ганц хоёр зүйлийг тодруулмаар байна. Тэр бичлэг дээр та “Дэвтэр биш жирэмсэн ээж үүрэг хүлээлц” гэсэн агуулгыг шаардаж харагдсан. Яг юунаас болоод тийм асуудал яригдсан юм бэ?

-Тэр бичлэг чинь намайг баатар болгочихоод байна шүү дээ(инээв). Би эмч нарын үйл ажиллагааг шалгахдаа даргыг дууддаггүй. Үйлчлүүлэгч рүү л орчихдог. Өглөө болгон 2-3 тасаг руу орж үздэг зуршилтай. Тэнд л нүүрээ ч будаагүй оригоороо эхчүүд сууж байдаг юм. Тэнд дарга, цэрэг байх хамаагүй. Дээр үед багш маань хэлж байсан юм. Чи хүний хөлийг бариад авбал бие нь өвдсөн ямар ч хүний сэтгэл сайхан болдог гэж байсан удаатай. Тиймээс би нярайлчихаад хэвтэж байгаа ээжийн гарнаас нь бариад, хөлийг нь илж ойр байгаагаа харуулдаг. Энэ бол сэтгэлийн хандлага шүү дээ.

Нэг өглөө тасаг руу ортол нэг үйлчлүүлэгч “Би шөнөжин өвдлөө. Эмч, сувилагч хайгаад олсонгүй. Шатан дээр шөнөжин суулаа” гэж уйлаад, царай алдчихсан сууж байсан. Тэгээд л албаны дарга нараа дуудаад “Хүнээ хүлээлцээч, ээлжээ хүлээлцээч” гэж шаардлага тавьсан.

-Та бичлэгийг хийж байгааг анзаарсан уу?

-Яалаа гэж дээ. Тийм зүйл анзаарах ч сөхөө байгаагүй. Надад тэр эх л чухал байсан. Харамсалтай нь хамтран зүтгэж байгаа эмч нар маань тийм ёс зүйгүй үйлдэл хийгээд зогсож байна гэж яаж санах билээ.

Ямартаа ч тэр эхийг шуурхай хагалгаанд оруулсан. Хэрэв дахиад жаахан цаг алдсан бол тэр ээжийн ураг амьгүй болно, умай ч үгүй болох байсан. Би тэгж л эмч нараа дүгнэдэг. Энэ нь эмч нарт таалагдаагүй. Энэ маань муухай зан биш байх гэж бодож байна. Гэхдээ бүх эмч нар тийм биш. Ер нь манай эмнэлэг маш гоё болсон шүү дээ. Гол нь нэг зовлон бий. Би өөрөө мэргэжлийн хүн учраас эмч ямар эмчилгээ үйлчилгээ хийснийг хараад л мэддэг. Тэгээд л чи мэдлэггүй байна шүү дээ, чи ном уншаач гэж шаардлага тавьдаг учраас чанга болж цоллогдоод байгаа юм. Нэг ч ургийг амьд байлгахын тулд, нэг ч гэсэн эхийн умай савыг нь хэвээр үлдээх нь эмч нарын өргөсөн тангаргийн үр дүн шүү дээ.

-Эмч нар үйлчлүүлэгчдээсээ мөнгө авдаг асуудал яригдсан. Яахав, сайхан эмчлээд эрүүл болгоод өглөө. Үр хүүхдийг маань эрүүл саруул төрүүлээд өглөө гээд дараа нь эмч нарын гарыг цайлгах асуудал байх ёстой гэж үздэг хэсэг бий. Энэ удаа юу болсон юм бэ?

-Маш олон цаг өвдөж байгаа тохиолдолд өвчин намдаах шаардлагатай л даа. Гэтэл эмч нар маань гаднаас өөрөө тариур авч ирээд өөрөө нугас руу нь тарьдаг байсан юм билээ. Нугас тариа гэдэг бөгс тариа биш байхгүй юу. Тэгснийхээ төлөө үйлчлүүлэгчээс 80 мянган төгрөг авдаг байж. Түүнийгээ дэвтэр дээрээ бичдэггүй. Үүнийг эмнэлэг даяараа мэддэг. Тэгсэн хэрнээ арга хэмжээ авахгүй л явж ирсэн.

Үүнийг нь олж мэдээд хэрэгтэй тариур зэргийг эмнэлэгтээ авч өгөөд үйлчлүүлэгчээ мөнгө авахыг хориглосон. Гэтэл эмч нар үнэхээр заалттай хүн дээр хийхгүй явсаар байсан. Мөнгө олохгүй гээд. Ингээд нэг удаа эмч нараа дуудаж уулзаад сануулсан. Хариуд нь эмчийн орлого хаалаа, энэ бол амьдрал ш дээ гээд хээв нэг хэлж байсан эмч нар ч бий.

Манай эрүүл мэндийн хуульд хүнд бөгс тариа хийсэн ч бичих ёстой. Хүн харшлаад үхчихэж ч болно. Тэгэхэд нугасанд тариа хийгээд бичихгүй байна гэдэг ноцтой асуудал. Түүнийг нь хориглочихоор олон эмч нарын эрхийг зөрчсөн болсон.

-Хувийн эмнэлэгтэй эмч нар үйлчлүүлэгчдээ нааш цааш явуулдаг асуудал хавтгайрсан. Танайд ч бас байсан гэв үү?

-Үйлдвэрчний эвлэлийн дарга асан н.Өнөржаргал дээр ийм асуудал гарсан. Нэг удаа нэг хүн намайг утсаар загнадаг юм. “Энхцэцэг дарга аа, танай эмнэлэг яахаар хүнээс мөнгө нэхдэг юм. Танай …тоот тасагт хэвтэж байгаа хүн савны гадуурх жирэмслэлт гэж байна. Юун хоёр сая төгрөг нэхээд байгаа юм” гэв ээ. Лавлаад үзтэл эмч нар бараг сүлжээнд орчихсон байсан хэрэг. Яахав бүгд биш л дээ. Савны гадуурх жирэмслэлт болсон ээжийг хэвтүүлсэн байгаа юм. Тэгээд “Энэ шөнө та өвдөхгүй бол маргааш өглөө 7 цагт хоёр сая төгрөгтэйгөө 13 дугаар хороололд байгаа эмнэлэгт очоорой. Дурангийн хагалгаанд орно. Бүр өвдөөд байвал хэлээрэй. Өөр эмнэлэг рүү шилжүүлнэ” гэж.

Гэтэл манайд дуран эмчилгээ нь байсан. Хийхгүй байсаар дуран нь ажиллахгүй болчихсон. Эмч нар болохоор “Манайд дурангийн аппарат байхгүй” гээд эмэгтэйчүүдийг өөрийн эмнэлэгтээ орохыг зөвлөдөг. Мөнгөтэй нь тэдний эмнэлэгт, мөнгөгүй нь Гуравдугаар төрөхөд очдог байсан. Үүнийг мэдээд дурангийн аппаратыг ашиглалтад оруултал эмч нарын урсгал зогссон хэрэг. Зөвхөн нэг л кейс энэ.

-Согтуу эмч нар хагалгаанд орж, нярай үздэг тухай та цухас дурдсан. Баримттай ярьж болох уу?

-Нэг удаагийн согтуу тохиолдол биш шүү дээ. Олон удаа зөрчил гаргасан учраас нэг эмчийг ажлаас чөлөөлөхөөс аргагүй болсон. Энэ бол нэг хүний асуудал биш. Сүүлд ч бас ийм асуудал гарсан. Амралтаа аваад явсны хойгуур ажлын байран дээр архидсан гурван удаагийн тохиолдол бий. Нэг эмч айраг уусан гээд асуудлаас мултарсан. Тэр бол эмэгтэй эмч, бүр гавьяат эмч. Шөнөжин бөөлжиж хоносон, сувилагч нь “Хахчих вий гээд бөөлжсийг нь цэвэрлэсэн” гэж хэлдэг. Журмаараа бол бүгдийг халах ёстой. Гэхдээ хайран эмч, ур чадварыг нь бодоод үлдээсэн. Би тэгэхээр хатуу хүн байсан уу. Би эмнэлгийнхээ нэрийг бодож байна. Гэхдээ энэ хүмүүс над руу дайраад байгаа учраас хэлэх нь зүйтэй болов уу.

-С.Энхболд сайдын эхнэртэй танил гэсэн үү, та?

-Тэр бол миний шавь. Би хэрэв найз, эсвэл дотно байсан бол С.Энхболд сайд өнөөдөр тийм шийдвэр гаргахгүй. Уг нь зөв ажиллаж байсан надтай хамтраад явах ёстой байсан.

-Тэгвэл сайдад гомдож байна уу?

-Хамгийн том асуудал бол ийм хүмүүсийн үгэнд ордог өрөвдмөөр юм даа л гэж бодож байна.

-Олон жил ажилласан хүмүүс нэг албандаа бугшаад хамаг л муу муухай зүйлийг хийдэг болчихдог. Сэлгэж ажиллуулахаар дургүйцээд байсан гэдэг. Үнэн үү?

-Би тэр хүмүүстэй ажиллах гэж үзсэн. Сувилахуйн алба хүнээ үздэггүй, санхүү нь байнгын хэл ам таталж байдаг. 10, 20 жил ажиллачихсан хүмүүс зүгээр суух гээд байдаг. Ийм өөрчлөлтгүй газар чинь сөнөнө биз дээ. Тиймээс би ажлаар л шахсан. Алийг нь ч хийх чадваргүй хүмүүс юм билээ. Гараад хаана ч тэнцэхгүй хүмүүс. Ажил олддог бол надтай ингэж ноолохгүй байсан болов уу. Бод доо. Ор хүрэлцэхгүй, газраар 10, 20-иороо өвчтөнүүд хэвтэж байхад зарим атаман эмч нарын хариуцсан тасаг хоосон. Тэнд хэн ч хэвтэж болохгүй. Хэрэв хүн хэвтүүлчихвэл нөгөө эмч нь зодуулна. Нэгнийхээ шүдийг хуга цохидог. Эсвэл хөнгөн хүн хэвтэнэ. Залуу эмч нар мэдэхгүй хүнд хүн хэвтүүлчихвэл зодуулна.

-П.Эрдэнэцэцэг гээд цагдаагийн хүнийг дэд даргаар тавьсан байна гээд нэлээд шүүмжлүүлж байна. Яагаад цагдаагийн албаны хүн таны дор ажиллах болчихов оо?

-Өнгөрсөн зун эмнэлгийн Төлөвлөлт үйл ажиллагаа эрхэлсэн захирал ажлаас гарсан юм. Ингээд ажлын байрны зар тавьсан. Зар дээрээ хуульч, эрх зүйч, эдийн засагч гэсэн шалгууртай байсан. Ингээд П.Эрдэнэцэцэг дарга зарын дагуу ирсэн. Удирдлагын зөвлөлийн хурлаар орсон. Тэр бүрэлдэхүүнд өнөөдрийн хурал хийгээд намайг буруутгаад байгаа н.Өнөржаргал, н.Баянжаргал, н.Мөнхзул нар бүгд байсан. Хамтын шийдвэрээр авсан хүн шүү дээ.

Тэр хүн өндөр настны тэтгэвэртэй хүн биш. Цэргийн байнгын тэтгэвэрт гарсан. 40 гаруйхан настай. Ийм хүн төрийн тусгай албанаас бусад албанд ажиллах эрх нь нээлттэй. Төрийн албаны зөвлөлийн зөвлөмж хүртэл бий. Эрдэнэцэцэг манайд орж ирээд гайхсан. “Энэ эмнэлэг чинь ямар сонин газар вэ. Бичиг цаас, төлөвлөгөө юу ч алга. Би хаана ороод ирчихэв ээ” гэж байсан удаатай. Эмч нарыг сар бүр төлөвлөгөө гарга, тайлангаа өг, хүнээ дүгнэ, тайлангийн хурлаа хий гээд бичиг баримтын хэмжээнд шаардаад ирэхээр чадахгүй байгаа юм. Тэр бол маш зарчимч хүн. Тэр хүн рүү дайрвал ёстой алдас болно.

Эцэст нь дүгнээд бодоход нэг ч гэсэн эмнэлгийг өөрчилж, зөв сайхан төрийн үйлчилгээг хүнд үзүүлэх юмсан гэж яриад, зарчимгүй хүмүүст зарчимч шаардлага тавиад буруу улсыг өөгшүүлж өрөвдөж, удаан байлгаснаар өөрийнхөө эсрэг хор найруулах боломж л олгочихлоо. “Өмнөх захирал н.Баясгаланг уйлуулаад явуулж болсон. Энхцэцэгийг ч ингээд явуулж чадна даа” гэж хэсэг эмч нар ярьж байсан гэдэг шүү.

Орос, Украины дайн хурцдаж байгаа энэ үед цөмийн зэвсгийн талаар дэлхий нийтээр ярьж байна. Оросын ерөнхийлөгч В.Путин цөмийн бөмбөг хэрэглэх талаар нэг бус удаа сануулж, Украин энэ аюулыг эхлүүлэхгүй байх талаас олон улсаас тусламж хүсч байна.

Нөгөө талаар хэрэв цөмийн зэвсэг хэрэглэвэл ямар хор уршиг үлдээх вэ. Цөмийн зэвсгийн цацрагийн аюулаас яаж сэргийлж болох талаар дэлхийн улс орнууд аль хэдийнэ анхааралдаа авч, алхам хийж эхлээд байна. Үүний нэг бол цацрагийн аюулаас хамгаалах йод нөөцлөх ажил юм. Цацрагийн аюул хүний биеийн эд эрхтэн дундаас бамбай булчирхайг хамгийн түрүүнд гэмтээдэг гэдэг. Тиймээс бамбай булчирхайн эмгэгүүдийн гол эмчилгээ нь йод гэж мэргэжлийн хүмүүс үздэг.

---

Н.Тэгшбаяр: Цөмийн цацрагт хордлогод йод хамгийн сайн

---

Энэ талаар Цөмийн энергийн газрын дарга асан, цөмийн физикч Н.Тэгшбаяраас цөөн асуултад хариулт авсан юм.

---

-Цөмийн цацрагийн аюулаас хамгаалахын тулд гадны улсууд йодыг их хэмжээгээр нөөцөлж байна. Цацрагийн хорыг йод тайлдаг гэсэн үг үү?

-Үнэн. Цөмийн цацрагт альфа, бета, гамма гэсэн гурван цацраг байдаг. Эдгээр нь нүдэнд үзэгдэхгүй, харагдахгүй, үнэртэхгүй, амтлагдахгүй. Ялангуяа альфа, бета хоёр нь хүний биеийг нэвт гарахдаа эсийн түвшинд гэмтэл үүсгэдэг. Цөмийн цацрагийн хордлогын үед хүний биеийн бамбай булчирхайн үйл ажиллагаа доголддог. Тодруулж хэлбэл, бамбай булчирхай бол аливаа цацраг туяанд маш мэдрэг эрхтэн. Үүнээс улбаалж йодын дутагдал үүсэх аюул бий болдог. Энэ эрсдэлээс сэргийлж, цацрагийн хордлогыг бууруулахын тулд йодыг хэрэглэдэг.

Йодын атом нь эерэг цэнэгтэй цөмөөс бүрддэг. Өөрөөр хэлбэл, дотор нь 53 протон, 74 нейтрон байдаг. Йодын атомын энэ шинж чанар нь эмчилгээнд хэрэг болдог гэсэн үг.

-Чернобылийн ослын дараа цацрагт хордсон иргэдэд йод өгч байсан мэдээлэл байдаг. Зөвхөн бамбай булчирхайг хамгаалах үүднээс хэрэглэдэг гэсэн үг үү?

-Бамбай булчирхайн өөрчлөлтөөс гадна сэтгэхүйд өөрчлөлт орох эрсдэлтэй гэж үздэг. Йодыг хэрэглэхдээ тунг нь хэтрүүлж болохгүй. Хүний биед нэн шаардлагатай. Тунгийн хувьд маш багаар шаардагддаг. Дангаар хэрэглэхээс гадна йоджуулсан давс, йодоор баяжуулсан хүнс хэрэглэж эрүүл мэндээ хамгаалж болдог.

Йодыг зөвхөн цөмийн цацрагийн хордлогоос гадна бусад хордлогын үед ч хэрэглэдэг шүү дээ. Олон улсад йод ихтэй устай газар, йод багатай устай газар гэж бий. Йод бага агуулагддаг устай газарт дээр хэлснээр энгийн үед ч хүнсэндээ нэмэлтээр хэрэглэх ёстой гэв.

Эмийнсангуудаарйод худалдаалахгүй байна

ОХУ, Украин хооронд өрнөж байгаа дайнтай холбоотойгоор хил залгаа бүс нутгуудад йодыг их хэмжээгээр цуглуулж, хадгалах болсон талаар олон улсын хэвлэлүүд мэдээлж байгаа. Хамгийн сүүлд Польш улс Украины Запорожье атомын цахилгаан станцын эргэн тойронд өрнөж буй тулаантай холбоотойгоор цацраг идэвхт бодист өртсөн тохиолдолд хэрэглэх йодын шахмалыг бүс нутгийн гал унтраах ангиуддаа тараасан гэж REUTERS агентлаг мэдээлсэн билээ. Түүх сөхвөл 1986 оны Чернобылийн ослын дараа иргэдэд йодыг эмчилгээнд ихээр хэрэглэж байсан гэдэг. Үүнээс улбаалж цөмийн зэвсэгтэй улс орнуудад йодыг уух хэлбэрээр /шахмал/ эмийн сангуудаар чөлөөтэй худалдаалдаг болжээ.

Тэгвэл манай дотоодын эмийн сангууд, эм ханган нийлүүлэгч гол байгууллагуудад йод худалдаалдаг талаар тодруулсан юм.

“Ази фарм” компани йодыг нунтэг хэлбэрээр худалдаалж байгаад нэлээд эртнээс тасарсан. Тиймээс одоо худалдаалахаа больсон гэдэг мэдээллийг өглөө. “Хүрмэн” эмийн сангийнхан “Бодис нь тасарсан учраас үйлдвэрлэхээ аль эрт зогсоосон” гэв. “Монгол эм импекс” компаниас тодруулахад “Йодыг манай компани худалдаалдаггүй” гэж байна. Харин “Монос” компанийн хувьд йод агуулагдсан “Йодмарин” гэх эмийг л худалдаалдаг юм байна. Бамбай булчирхайн дутагдалтай хүмүүс энэ эмийг авч хэрэглэдэг аж. Тус эм нь цацрагийн аюулаас хамгаалах хэмжээний бүрэн йод агуулагдаагүй, бусад эмийн хольцтойгоор ийнхүү хэрэглээнд байдаг юм байна.

Дайны нөхцөл байдал хүндэрч байгаа энэ цаг үед энэ асуудал улс орны хэмжээнд яригдах ёстой. Гэвч өнөөдрийн байдлаар Эрүүл мэндийн яамнаас эхлээд Засгийн газар хүртэл энэ талаар ямар ч мэдээлэл, сэрэмж байхгүй хэвээр байна. Иргэдийн дунд ч мэдээлэл хомс, эмийн сангуудаар ч худалдаанд байдаггүй юм байна. Гэтэл олон улсад аль хэдийнэ албаны хэмжээнд болон хүн ардын хэмжээнд нөөцлөөд байгааг бид анхаарах учиртай. Цөмийн физикийн салбарын хүмүүс ч тодорхой хэлж тайлбарлаж байна. Тиймээс төр засгаасаа эхлээд эм ханган нийлүүлэгч компаниуд йодыг татан авах, дотооддоо боловсруулах ажилд анхаарах цаг болжээ.

---

Эмч Н.Бадамсүрэн: Хүүхдэд йод дутагдвал IQ чадамж нь 10-15 хувь буурдаг

---

Цацрагийн туяанд мэдрэг эрхтэн болох бамбай булчирхайн үйл ажиллагаа, эмгэгийн талаар дотоод шүүрлийн мэргэжлийн эмч Н.Бадамсүрэнгээс тодруулсан юм.

---

Тэрээр “Бамбай булчирхай бол хүзүүний урд байрладаг даавар ялгаруулдаг булчирхай. Түүний төв удирдлага нь өнчин тархинд байдаг. Нэг ёсондоо өнчин тархинаас бамбай булчирхайг удирдаж, зохицуулж байдаг гэсэн үг. Бамбай булчирхай даавар нь зүрх судас, тархи мэдрэл, хоол боловсруулах, яс булчингийн эрхтэн тогтолцоо, бодисын солилцоо гээд бүх зүйлийг зохицуулж байдаг чухал эрхтэн. Тиймээс дааврын өөрчлөлт гарахад л хүний биеийн бүх эрхтэн тогтолцоонд өөрчлөлт гардаг. Бамбайн булчирхайн өвчлөлийн хувьд төрөлхийн буюу олдмол дутагдал, мөн бамбай булчирхайн томролын эмгэгүүд байдаг. Дутагдлын үед эмчилгээнд йодыг хэрэглэх ёстой.

Бага насны хүүхдүүдэд бодисын солилцоо маш эрчимтэй явагддаг учраас йодын хэрэгцээ өндөр. Хэрэв йод дутагдвал IQ чадамж нь 10-15 хувь буурна гэсэн судалгаа бий. Насанд хүрсэн хүний биед 15-20 мг йод агуулагддаг бөгөөд түүний 70-80 хувь нь бамбай булчирхайд байдаг. Манай улс бол йодгүй бүс нутаг гэдгийг ДЭМБ зарлачихсан шүү дээ. Нийт газар нутгийн 80 хувь нь йодын дутагдлын бүсэд хамаардаг. Нэг ёсондоо бид уснаас, хөрснөөс йод авах боломжгүй. Тийм ч учраас йодын дутагдлын эмгэгт өртөх эрсдэлтэй гэсэн үг. Монгол Улс 1996 оноос хойш ард иргэдийн йодын хэрэглээгээ хангахын тулд давсыг йоджуулж хэрэглэдэг болсон. Монголчууд йодын хэрэгцээнийхээ 92 хувийг хүнснээс, найман хувийг агаар, уснаас авдаг. Сүүлийн үед бамбай булчирхайн эмгэгүүд дотроос дутагдалд орж байгаа нь дийлэнх байна” хэмээв.

Цахим хөгжлийн салбарт монголчууд сүүлд орж ирсэн ч хурдтай урагшилж явна. Твиттер, фэйсбүүк, инстаграм, линкедин гээд цахим флатформуудыг хэрэглээнд нэвтрүүлээд зогсохгүй шинэчлэлүүдэд нь ч цаг алдалгүй нэгддэг болжээ. Тиймдээ ч өнөөдөр цахим сүлжээгүй, гар утасгүй цаг минут болно гэдэг утгагүй зүйл болж хувирсан. Цахим сүлжээний эдгээр талбар дээрээс бид өдөр тутмын буцалсан мэдээллүүдээс шүүлтүүрдэхээс гадна үзэл бодлын давлагаан дунд амьдарч байна. Энэ нь ч зөв юм.

Дэлхийн аль ч улс оронд цахим сүлжээ гэдэг үзэл бодлын төв талбар болж хувирсан. Энэ нь цаашид улам өргөжин тэлсээр байх ёстой. Олон талын үзэл бодол гарах тусам тэр нийгэм асуудлаа бодитоор харж, зөв шийдлийг дэвшүүлж байдаг. Ардчиллын үнэт зүйлүүдийн нэг ерөөсөө энэ юм.

Олон талын байр суурь, үзэл бодлыг бид иргэддээ бүр хуульчлаад өгчихсөн ард түмэн. Бүр тодруулбал, Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16.16-д хүн бүр итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй гээд заачихсан.

Гэтэл сүүлийн жилүүдэд иргэний хуулиар олгогдсон эрх, эрх чөлөөний эсрэг мэдээллийн цензур маш их хийгдэх боллоо. Хуулиар олгогдсон эрхээ эдэлж жагсаал цуглаан хийх битгий хэл цахим сүлжээнд үзэл бодлоо илэрхийлээд л орой нь цагдаагийн үүд сахиад суухад хүргэж байна. Төр засгийн үйл ажиллагаа хууль зөрчиж, нэг хэсэгт нь давуу эрх олгож байгааг шүүмжлэн жагсаал зохион байгуулсан “Дабль стандарт”-ын залуусыг талбай дээрээс хэд ч ачив даа. Бүр арга ядаад тайван суулт зарлая гээд хүсэлт өгсөн иргэнд Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүргийн Засаг дарга нар таван удаа татгалзсан хариу өгсөн тухай нэгэн иргэн саяхан манай сонинд хандан ярина лээ.

Сошиалын “хэргүүд” ч дээрхээс дутахааргүй их ээ. Саяхан л гэхэд намар оройн хүйтэн цагаар сургуулийн сурагчдыг гадна талбайд цэрэгжүүлсэн жагсаал хийж байгааг цахим сүлжээнд нэлээд баалав. Баалахаас ч аргагүй явдал. Ерөөсөө ийм нийгмийн асуудлыг иргэд шүүмжлэн хэлэлц гэж, хэлэлцэхдээ хэн нэгний эрхийг зөрчиж болохгүй гэж хуульчилсан юм шүү дээ. Тэр журмаар нэгэн иргэн хүүхдийн эрхийн асуудлыг хөндөн бичлэг хийн сошиалд тавьсан даруй Эрүүгийн цагдаагийн албан дээр ир гэж тушаасан байгаа юм.

Энэ бол ардчилсан нийгэмд байж болохгүй, эрүүл бус үзэгдэл. Манай цагдаа нар хуучин нийгмээ санагалзсаар байгаагийн илэрхийлэл гэж судлаачид хатуухан хэлдэг нь ч аргагүй юм. Уг нь цагдаа нар хуулиар олгогдсон эрхээ эдэлж, үгээ хэлж үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа иргэдийн аюулгүй байдлыг хамгаалах үүрэгтэй хүмүүс.

Гэтэл хамгийн гомдмоор нь үг хэлэх эрх чөлөөг цагдаа нартай цуг иргэд нь давхар цензурддэг болоод ороод ирлээ. Цахим сүлжээнд бичсэн хэн нэгний байр суурь өөр нэгэнд таалагдахгүй бол, эсвэл үзэл бодлоос нь зөрвөл тэр хүн дуусч байна. Хатуухан ч гэсэн өнөөдрийн манай цахим сүлжээний хандлага ийм болсон. Ерөөсөө л монголчууд өөрөөсөө өөр үзэл бодлыг хүлээн зөвшөөрөхөө больсон юм байна. Үнэндээ энэ бол хуучин социалист нийгэмд л байсан үзэл суртал. Тэр үед иргэн биш төр нь цензурддэг байв. Өнөөдөр харин иргэд цагдаатай хамсаад нэгнийгээ балбадаг боллоо. Ардчилал хөгжсөн энэ гучин жилд монголчуудын амьдралд ямар их өөрчлөлтийг авчрав. Тэр дундаас хүн төрөлхтний язгуур эрх болох үг хэлэх, үзэл бодлоо хэнээр ч заалгахгүйгээр илэрхийлэх эрх гэдэг хамгийн том үнэ цэнэ. Энэ үнэ цэнийг ардчилсан монголчууд үеийн үед тордож, хадгалж явах ёстой юм.

Харамсалтай нь бид эсрэгээрээ явж байна. Хэн нэгэн бичигч өөрөөсөө өөр үзэл бодлыг үзэхээ байж. Үүнийгээ цахим сүлжээ ашиглан түгээн дэлгэрүүлнэ. Нөгөөдүүл нь ч уухайлан дэмжиж тухайн хүнийг шившиглэнэ. Энэ нь улс төртэй нягт холбоотой. Дийлэнхдээ эрх баригчдын дургүй хүргэсэн санаа оноо, мөн ардчиллын үзэл баримтлалыг илүүтэй дайрч давшилж байна. Энэ бол нэг төрлийн сэтгэцийн эмгэг юм шүү. Ийм л дүр төрхийг сошиалаас харж болж байна.

Түүгээр зогсохгүй өөрийнх нь таагүй ханддаг улстөрчийг магтчихвал авлигачныг долоогч бас нэг авлигачин болж хувирна. Таагүй ханддаг улс төрийн намыг дэмжвэл энэ улс орныг сүйрүүлэгч болж цоллогдоно. За тэгээд цаашлаад хил давсан асуудал дээр ч манай, танай талын дайсан болчихож байна. Захын жишээ дурдъя л даа. Оросын дайныг шүүмжлээд “Дайн бол түрэмгийлэл” гээд хэлчихвэл өмнөх түүхээ мэддэггүй, орос ах нараа хүндлээгүй өөдгүй нэгэн болж бүүр барьж идүүлнэ. Гадаад дотоодоос нь холбон элдвээр баалж нэр хүндийг нь гутаана.

Ингээд харахаар энэ нийгэмд иргэн хүн юу ч гэж хэлж чадахаа больж байна. Хэнээс ч хамааралгүйгээр үзэл бодлоо өөр өнцгөөр илэрхийлсэн хүнийг зүгээр л сошиалаар шившиглээд хаячихаж байна шүү дээ. Цаашлаад шившиг болж байгаа хүнийг, цагдаад дуудагдаж байгаа хүмүүсийг нийгэмд элэг доог болгон харуулж байна. Хүн нийгмийн амьтан. Хэн нийгмээс гадуурхагдахыг бодох билээ.

Энэ бол маш хортой зүйл. Ардчиллын амин сүнс болсон олон ургальч үзлийг тасдаж байгаагаас өөрцгүй. Үүнээс болж Монголд хуулиар хүлээн зөвшөөрөгдсөн олон ургальч үзэл гарахаа байчихлаа. Хүмүүс үзэл бодлоо хэлэхээс айдаг, эмээдэг, төвөгшөөдөг болж эхэллээ.

Нэг ёсондоо бид социализмаас илүү галивлеттай болчихож. Галивлет гэж социализмын үед дуу шүлэг, кино, зохиол гээд бичих юу байна тэр бүхнийг цензурдэж, хянаж шүүж, олон нийтэд гарах эрхийг өгдөг байгууллага байв шүү дээ. Тухайн үеийн нийгмийг шүүмжилсэн, олон ургальч үзэл санаа цухалзуулсан юухныг ч тас хорьдог, түүнийг бичигчийг ажлаас нь халахаас эхлээд ял шийтгэл хүртэл оногдуулдаг хүнд нийгэм байв. Үүнээс болж хэчнээн ч нийгмийн соён гэгээрүүлэгчид нуруугаа авахуулж, шорон гянданд хоригдож насыг элээснийг хэлж барахгүй.

Өнөөдөр тэр айхавтар галивлет нь ард түмэн өөрсдөө болчихож. Үүнийг зориудаар дөгөөн гааруулж байна. Гуч дөчхөн жилийн өмнө эрх чөлөөг туйлын ихээр хүсч, хүссэнээ ярих, бичих, сурах, нэгэндээ түгээхийн хүслэн болж байсан монголчууд өнөөдөр өөрийн өнцгөөр, өөр талаас нь үг хэлсэн болгоноо цензурдэж шүүдэг, шившиглэдэг галивлетууд болчихсон сууж байна.

Үнэндээ хэн юу гэж ярих нь тэр хүний хуулиар зөвшөөрөгдсөн бүрэн эрх юм. Түүний төлөө бачуурахаа больцгооё. Олон ургальч үзэл бидний оюун санаанд нэвтрээд 30 гаруй жил болчихоод байна шүү дээ. Ийм юм байдаг гэж дуулсан уу, МАНайхаан. Хэн нэгнийхээ үзэл бодлыг хумьдаг, хаадаг, боодог явдлыг өөгшүүлээд байвал Монголд ардчилал хумигдаж эхлэхийн том дохио. Ерөөсөө ардчилал байхгүй болж мэдэх том аюул ч өнөөдрийн энэ хандлагаас шалтгаална.

Тантай хэн нэгний үзэл бодол нийлж ч болно, нийлэхгүй ч байж болно. Тийм ч байх ёстой юм. Орчин үеийн ардчилал гэдэг энэ юм. Санал нийлээгүйн төлөө бусдыг шившиглэхээ л больё. Дахин хэлье, Монгол Улсад олон ургальч үзэл нэвтрээд 30 жилийг ардаа орхичихоод байгаа юм шүү.