Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Гэрээс нь их хэмжээний мөнгө олдсон УБТЗ-ын албаны орлогч дарга С.Батдөлийг цагдан хорих шийдвэрийг шүүхээс танилцуулах үеэр түүний хэлсэн үг анхаарал татахаар байгаа билээ. Тэрээр “13 настай охиныг минь миний хэргээс болж анги хамт олон нь гадуурхаж, бүхий л зүйлээс нь хасч байна. Цахимаар өрнөж байгаа асуудлыг охин маань уншаад нүдээ бүлцийтэл уйлж байна. Шилжилтийн насны охиныхоо сэтгэл зүйд маш их санаа зовж байна” гэсэн агуулгыг ярьсан юм. Хүүхдийн эрх, цахим гадуурхлын талаар Хүүхэд гэр бүл хөгжлийн газрын Хүүхдийн хэлтсийн дарга Г.Мөнхнасантай ярилцлаа.

-Гэрээс нь их хэмжээний мөнгө олдсон УБТЗ-ын албан тушаалтны хэргийн талаар та дуулсан байх. Тэрээр өөрийнх нь хэрэгтэй холбогдуулж өсвөр насны хүүхэд нь цахим гадуурхалд өртсөн тухай шүүх хурлын үеэр онцолж байсан. Түүний холбогдсон хэрэг тусдаа асуудал. Гол нь хүүхэд эцэг эх нь хэн байхаас хамаарч ялгаварлан гадуурхалд өртөж болох уу?

-Сошиал мэдээллийн сувгууд үүсч хөгжсөнөөр үе тэнгийн дээрэлхэлт, цахим орчны гадуурхалттай холбоотой

гэмт хэрэг маш их гарч байгаа.

Үүнээс болж амиа хорлох хүртэл хэмжээнд хүрдэг асуудал бий болсон. Энэ агуулгын хүрээнд Монгол Улсын Үндсэн хуулиас эхэлж ярих хэрэгтэй. Энэ хуульд аливаа хүнийг шашин шүтлэг, үзэл бодол, гарал үүслээс үл хамаарч эрх тэгш хандах ёстой гэдэг. Эцэг эх нь, эсвэл эхнэр нөхөр нь аливаа хэрэгт холбогдлоо гэхэд үр хүүхдэд нь, эхнэр нөхөрт нь, аав ээжид нь хэргийг нялзааж, шууд яллах нь Үндсэн хууль болон Эрүүгийн хуулиар хориотой.

-Энэ тохиолдол хүүхдийн эрхийн зөрчил мөн үү. Та бүхэн хүүхэдтэй тулж ажилладаг хүмүүс. Ийм кейс хэр их гардаг вэ?

-Энэ тохиолдол нь тухайн хүн шүүх хурлын үеэр дурдсанаас биш албан ёсоор манайд өргөдөл гомдол гаргаагүй байгаа. Олон нийтийн сүлжээнд гарсан мэдээллийг бид хараад “Ийм асуудал байна шүү. Мэдээж энэ бол хүүхдийн эрхийн ноцтой зөрчил.

Сүүлийн үед гэр бүлийн салалт юм уу, өөр бусад шалтгаанаар томчууд хүүхдээ ашиглаж ярих, эд хэрэгсэл болгодог буруу хандлагууд ихээр гарах болсон. Бид ч тодорхой кейсүүд дээр ажилласаар ирсэн. Гэхдээ хувь хүний нууцтай холбоотой учраас дэлгэрэнгүй ярьж болохгүй байна.

-Цахим гадуурхалд өртсөн хүүхдэд ямар нөлөөлөл үүсдэг юм бэ?

-Цахим орчныг хүүхдүүд өөрийн амьдралын аль түвшинд хүлээж авч байгааг үнэлж дүгнэх шаардлагатай болсон. Жишээ нь, тухайн нэг хүүхэд сонирхлынхоо дагуу группэд нэгддэг. Түүндээ маш их анхаарал төвлөрүүлж, нэг ёсондоо донтдог. Гэтэл тэр группээс нь хэн нэгэн хасчихад л хүүхэд өөрийгөө маш том гадуурхалд өртлөө гэж хүлээж авдаг. Сэтгэл зүйн хувьд маш ноцтой үр дагавар үүснэ.

Насанд хүрэгчид бол өөр шүү дээ. Харин хүүхдийн сэтгэхүй маш эмзэгээр хүлээж авдаг. Таны хэлсэн кейсээр бол хүүхдийн сургууль, анги хамт олны группээс гаргачихсан байна гэдэг маш ноцтой.

-Тийм хүүхдийг яаж мэдэх вэ. Томчууд тэр бүр хүүхдээ анзаардаггүй шүү дээ. Ямар зан авир түлхүү гаргадаг юм бол?

-Янз бүр. Дуугаа хураана. Тийм үед нь ээж аавууд нь мэдэхгүй “Чи яагаад дуугүй болчихов” гээд л уурлаад, өөр зүйлээс шалтгаан хайгаад байдаг. Эсвэл хүүхэд маш догшин ааш авиртай ч болдог.

-Нийгмийн сүлжээнд хүнийг гэр бүлээр нь ялладаг хандлагыг яаж өөрчлөх ёстой вэ?

-Сошиал сүлжээнд нийтлэг нэг асуудал гарч байгаа. Гэм буруу нь шүүхээр эцэслэн шийдвэрлэгдээгүй байхад хүнийг шууд ялладаг, гэмт хэрэгтэнээр дууддаг. Хоёр дахь нь томчууд хоорондын маргаан тэмцлээ шууд лайваар үзүүлдэг. Бие биен рүүгээ болох болохгүй үг хэлнэ, тэр битгий хэл барилцаж авдаг. Энэ нь тэднийг харж байгаа хүүхдүүдэд маш сөрөг үр дагавар үзүүлж байдаг. Бид сургуулийн орчинд чадлаараа ажиллаж байгаа. Гэтэл нөгөө талд томчуудын хандлагыг өөрчлөх асуудал ч чухал байна. Тухайлбал, олон нийтийн сүлжээтэй яаж харилцах вэ, яаж эерэг мэдээлэл түгээх вэ гэх мэт соён гэгээрүүлэх ажил чухал байгаа юм.

-Хүүхдийг цахим гадуурхалтаас сэргийлэх талаар та бүхэн ямар ажил хийж байна?

-Хүүхэдтэй холбоотой цахим сүлжээнд асуудал үүсэхэд бид тухай бүрт нь баримтжуулж холбогдох аймаг, дүүргийн хүүхдийн улсын байцаагч руу шилжүүлээд хяналт шалгалт хийдэг.

Сүүлийн үед ЦЕГ-ын Кибер гэмт хэрэгтэй тэмцэх газартай манай “108” хүүхдийн дуудлагын утас хамтарч ажиллаж байгаа. Мөн Харилцаа холбоо, технологийн газартай энэ чиглэлээр хамтарч “ekids.mn” тусгай мэдээллийн сайт нээгдсэн. Өнөөдрийн байдлаар 200 орчим төрлийн контент мэдээлэл нийлүүлсэн байгаа. Өнгөрсөн 2022 онд нийслэлийн ерөнхий боловсролын сургуулийн 330 гаруй нийгмийн ажилтнуудад Харилцаа холбоо технологийн газартай хамтраад онлайнаар яг энэ цахим гадуурхалттай холбоотой сургалтыг хийсэн. Нийгмийн ажилтнуудыг энэ чиглэлээр чадавхжуулах шаардлагатай. Энэ жилийн хувьд ч энэ чиглэлээр үргэлжлүүлэн ажиллана гэв.

Хуульч, өмгөөлөгч Б.Буянжаргал: Цахим гадуурхагчдад хариуцлага тооцоххууль эрхзүйнорчинхэрэгтэй

Тэгвэл хүүхдийн цахим гадуурхалтаас сэргийлэх хууль эрх зүйн орчны талаар хуульч, өмгөөлөгч Б.Буянжаргалаас тодруулсан юм. Тэрээр “Сүүлийн үед ганц энэ тохиолдол биш хүүхэдтэй холбоотой цахим гадуурхалтын маш олон кейсүүд бий болсоор байгаа. Жишээ нь, УИХ-ын гишүүн Ч.Ундрамын хүүхэдтэйгээ харьцаж байгаа бичлэг ил болсон. Өсвөр насны хүүхдийн сэтгэл зүй маш онцлогтой. Цочромтгой, хэн намайг юу гээд хэлчихэв гэж нухацтай авч үздэг, түүнээс улбаалаад би муу хүн юм байна гэж өөртөө итгүүлдэг. Сэтгэл зүйгээ удирдах учраа олоогүй үе байдаг. Үүн дээр хоёр гаргалгаа байх ёстой. Нэгд, эцэг эхийн хүүхдүүдийнхээ цахим орчны хэрэглээг хянах. Энэ байдал маш их алдагдсан. Хэрэв хянаж чадвал хүүхдийг цахим гадуурхалтаас сэргийлэх боломжтой. Нөгөө талд нийгэм хөгжихийн хэрээр цахим хэрэглээ нэмэгдэж байна. Гэтэл манайд үүнийг зохицуулах хууль эрх зүйн орчин байхгүй. Цахим гадуурхалтаас үүдэж хүүхдэд гэм хор учирсан тохиолдолд хариуцлага тооцох боломжгүй. Тиймдээ ч цагдаад хандсан хэргүүд хаагддаг. Хүүхэд битгий хэл томчууд ч цахим гадуурхалд өртөж сэтгэл зүйн хохирол амсдаг. Үүнийг шийдвэрлэх арга бол хууль эрх зүйн орчныг бий болгох ёстой” гэв.

Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд, доктор Б.Энхмандахтай ҮХНӨ-ийн талаар ярилцлаа.

-Өнгөрсөн онд Сар шинийн босгон дээр тантай ярилцаж байсан санагдаж байна. Түүнээс хойш улиран одож буй бар жилд улс оронд маань юу болоод өнгөрч байна гэж та бодож байна?

-Монголын өнөөгийн нийгмийн амьдрал бүхэлдээ хувьсамтгай, тодорхойгүй, эргэлзээтэй, түвэгтэй англиар товчилбол VUCA нөхцөл байдал бий боллоо. Бар жилд Монголын нийгэмд эерэгээсээ илүүтэй сөрөг үзэгдлүүд улам бүр газар авсаар нийгмийг гүн гүнзгий хямрал руу түлхэх аюул нүүрлэж байна. Хямралын гол учир шалтгаан нь улс төрийг эдийн засгийн ашиг, сонирхол, мөнгөтэй холбосон хэлхээ холбоог бүрэн тасалж чадахгүй байгаад оршсоор байна. “Хулгайчид Ордонд сууж байна” гэдэг ойлголт олон нийтийн дунд тархаж, парламентын болон улс төрийн намуудын нэр хүнд улстөрчдийн өөрсдийнх нь хэлж, ярьдгаар “уландаа” хүртэл уналаа. Ард олны итгэлийг хүлээн сонгогдсон УИХ-ын гишүүд, сайд дарга нар, тэдгээрийн гар хөл бологсод нь мэдээлэлд ойр байдал, эрх мэдэлдээ дулдуйдан улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт, сан, төсөл, хөтөлбөрүүдийн мөнгийг завшин, ашиглахын зэрэгцээ төрийн өмчит компаниудыг “сааж” баяжиж байгаа байдал нь орлогын тэгш бус байдлаас улбаатай баян, хоосны ялгааг улам гааруулж, олон нийтийн ундууцал, дүргүйцлийг дэвэргэж, хүчирхийлэл рүү түлхэх бодит аюулыг бий болгоод байна.

-Тэгвэл энэ хямралт байдлаас гарах арга замыг та хэрхэн харж байна вэ?

-Хөгжлийн гажуудал, алдаа дутагдлыг засахын тулд нэн тэргүүн Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлага тулгарсан. Энэ нь өнөөгийн УИХ, ялангуяа эрх баригч МАН-ын удирдлагын толгойн өвчин болон яригдаж байна.

Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, төрт ёсоо, түүний дотор парламентын засаглалаа улам төгөлдөржүүлэх талаар авууштай санаа оноо улс төрийн намууд, улстөрчид, судлаачдын дундаас гарсаар байгаа. Үүний нэг нь Парламентыг хоёр танхимтай болгож, дээд танхимын гишүүдийг сум, дүүргүүдээс шууд сонгож, жилд хоёр удаа хуралдаж, УИХ-ын гаргасан хууль, тогтоомжуудыг хянан үзэж, батлах, эсвэл хүчингүй болгох, улсын төсвийг хэлэлцэж байх хувилбар юм. Нөгөөх нь УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх замаар парламентыг бэхжүүлэх хувилбарыг эрх баригч намын зүгээс нэлээд сонирхож буй нь ажиглагдаж байна. Ингэхдээ 99, 135, 152 гэх мэт олон хувилбарыг судалж буй бололтой. Гэхдээ энэ хоёр арга замын аль алинд УИХ-ын гишүүнд нэр дэвшүүлэхэд улс төрийн нам илүүтэй үүрэгтэй оролцож байгаа өнөөгийн тогтолцоог өөрчилж чадахгүй юм. Үүнийг л сонгогч олон нийт хамгийн ихээр шүүмжилж байгаа гэдгийг улстөрчид шийдэл гаргахдаа мартах учиргүй.

-Тэгээд таны хувьд аль хувилбар нь боломжтой гэж үзэж байгаа юм бэ?

-Парламентаризмын үзэл санааг дэмждэг судлаачийн хувьд Парламентыг хоёр танхимтай болгох, эсвэл УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх аль нэг замаар хууль тогтоох үйл явцад иргэдийн оролцох оролцоог нэмэгдүүлэх гэсэн үзэл санааг зарчмын хувьд дэмждэг. Аль алинд нь сул тал бий. УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх нь нэгж саналын нөлөөллийг бууруулах, гүйцэтгэх засаглал тэдний барьцаанаас гарах сайн талтай.

Гэвч тойрог, мандатын тоог нэмэх замаар УИХ-ын чадавхыг бэхжүүлэх арга нь олон нийтийн зүгээс дэмжлэг авахгүй байгаа нь илт ажиглагдаж байна. Нөгөө талаар, цаг, минутаар амьдрал хувьсан өөрчлөгдөж буй XXI зууны өнөөгийн эрчимтэй хөгжлийн хурдыг сум, хорооноос сонгогдсон АИХ-ын хуучин бүтэц гүйцэх боломжгүй гэдэг нь маш ойлгомжтойн зэрэгцээ 500 гаруй гишүүнтэй парламенттай байхаар байгаа нь хуралдааны зохион байгуулалтын хүндрэлтэй байдлыг бий болгох, төсөв зардал, санхүүгийн шинэ дарамтыг төрд бий болгох талтай. Гэхдээ аль аль байр сууриных нь сайн талыг аваад, сул талыг нь арилгаад Парламентат ёсыг улам төгөлдөржүүлж болох юм гэж би боддог.

-Та эдгээрийн дундаж хувилбарыг олсон хэрэг үү?

-Парламентыг төгөлдөржүүлэх өөр олон санал бодлууд байдаг. Тэдгээрийн дотор нийтлэлч, улстөрч Б.Батбаяр (Баабар) УИХ-ын гишүүн байхдаа Үндсэн хуулийн Гуравдугаар бүлэгт оруулах өөрчлөлтийн талаар 2000 оны долдугаар сарын 3-ны өдөр өргөн барьж байсан хуулийн төсөл зүй ёсоор сонирхол татаж байгаа юм.

Баабар уг төсөлдөө Монгол Улсын төрийн хууль тогтоох эрх барих дээд байгууллага нь байнгын ажиллагаатай Улсын Их Хуралдай байх бөгөөд Дээд хурал, Төлөөлөгчдийн хурал гэсэн хоёр танхимтай, 81 гишүүнтэй байхаар төсөөлж байжээ. Ингэхдээ Дээд хурал нь 27, Төлөөлөгчдийн хурал нь 54 гишүүнтэй байхыг санал болгосон байдаг.

Дээд хурлын гишүүнийг Монгол Улсын иргэдээс 37 нас хүрсэн нэр дэвшигчдээс нууцаар, шууд зургаан жилийн хугацаагаар сонгодог байхаар төсөл боловсруулагч төсөөлсөн байна. Дээд хурлын гишүүн нь улс төрийн аливаа нам, эвсэлд харьяалагдахгүй, хэрэв харьяалалтай бол Дээд хурлын гишүүний бүрэн эрхийн хугацаанд уг намын гишүүнчлэлээс түдгэлздэг байх эрх зүйн зохицуулалттай байх аж. Мөн гурван жил тутамд ротаци буюу завсрын нөхөн сонгууль хийх боломжийг ч үгүйсгээгүй юм билээ.

Дээд хурал нь Төлөөлөгчдийн хурлаас баталсан хуулийг Монгол Улсын Үндсэн хууль, Олон улсын гэрээ, баримт бичгүүд, улс орны эрх ашиг, сонирхолд нийцсэн эсэхийг эцэслэн нягталсны үндсэн дээр батлах, эс батлах эрхтэй байх ажээ. Энэ бол парламентын хууль тогтоох үйл явцыг олон нийтийн хяналттай, ил тод болгоход чухал алхам байх боломжтой санагдсан.

-Таныг харин гурван танхимтай парламент гээд яриад яваа гэж би бас сонссон. Энэ чинь юу юм бэ?

-Тийм ээ. XXI зуунд монголчууд бид дэлхийн улс төрийн тогтолцоонд нэгэн шинэлэг санаа хэрэгжүүлж, шинийг хийж бүтээж яагаад болохгүй гэж? Тухайлбал, Гурван танхимтай, байнгын ажиллагаатай цахим парламенттай болцгооё гээд байгаа юм.

-Сонин л юм. Тэгээд сонсъё.

-Төрийн байгууллагын бүтцийн хувьд эхлээд XXI зууны монгол парламентаа 118 гишүүнтэй “Улсын Их хурал” нэртэй байна гэж бодоцгооё. Өнөөдөр байгаа 76 гишүүнтэй УИХ-ыг тогтмол үйл ажиллагаатай Парламентын Доод танхим буюу “Төлөөлөгчдийн Танхим” гэж Баабарынхаар нэрлэе. Энэ Танхимын гишүүдийг улс төрийн намууд нэр дэвшүүлж, сонгуулийн пропорциональ тогтолцоогоор сонгодог байж болох юм. Хууль тогтоох эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд олон нийтийн оролцоог бодитойгоор нэмэгдүүлэх, парламентын үйл ажиллагаанд тавих олон нийтийн хяналтыг сайжруулах, хууль тогтоох үйл явцын чанарыг сайжруулах, хуулийн хэрэгжилтэд тавих парламентын хяналтыг улам нэмэгдүүлэхийг өнөөдрийн сонгогчид ихэд хүсэмжилж, шаардаж байгаа. Ингэхийн тулд тус бүр 21 гишүүнтэй хоёр Дээд танхимтай байж болмоор санагдана. Үүнд: Нэг нь Зөвлөхүүдийн танхим, нөгөөх нь Эрдэмтдийн танхим. хоёр Дээд танхимтай байлгах гол учир шалтгаан нь эдгээр танхимын гишүүдийг хоёр өөр арга замаар нэр дэвшүүлж, сонгоход оршиж байгаа хэрэг.Эрдэмтдийн танхим болон Зөвлөхүүдийн танхим нь Төлөөлөгчдийн танхимын баталсан хууль, тогтоомжууд Монгол Улсын Үндсэн хууль, Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ, баримт бичгүүд болон үндэсний эрх ашигт нийцэж буй эсэхийг хянаж, батлах, эс батлах бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ.

Эдгээр Танхимууд тогтмол үйл ажиллагаатай байх бөгөөд танхимын гишүүд тэгш эрхтэйгээр хуралдааныг ээлж дараалан даргалж, хуралдаанаа цахимаар болон шаардлагатай тохиолдолд танхимд явуулна. Хурлаар хэлэлцэх хуулийн талаар Дээд танхимуудаас гарах дүгнэлтийг гурав хүртэлх гишүүнтэй Ажлын хэсэг боловсруулан тус тусын Танхимын хуралдаанд оруулдаг байна. Зөвлөхүүдийн танхим, Эрдэмтдийн танхим, эсвэл хоёр танхимын нэгдсэн хуралдааны Тогтоол батлагдсанаар Монгол Улсын хууль батламжлагдсанд тооцож, хүчин төгөлдөр хэрэгжиж эхэлдэг байна.

-Тэднийг хэн нэр дэвшүүлж, яаж сонгох хэрэг вэ?

tНэр дэвшүүлэх үйл явц нь Төлөөлөгчдийн танхимаас эрс ялгаатай, тэр ч байтугай өөр хоорондоо ялгаатай байж болно. Үүнд:

tЗөвлөхүүдийн танхимд нэр дэвшүүлэхдээ 21 аймаг, нийслэлийн есөн дүүрэг иргэдийнхээ дунд явуулсан санал асуулгад үндэслэн 2 (хоёр) хүртэл хүний нэрийг ИТХ-ын хуралдаанаараа хэлэлцэн дэвшүүлж, Сонгуулийн Ерөнхий Хороонд бүртгүүлнэ.

tЭрдэмтдийн Танхимд Монгол Улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг, ХЗДХЯ-нд бүртгэлтэй, нийтэд үйлчилдэг төрийн бус байгууллага (ТББ) 1 (нэг) нэр хүнийг дэвшүүлж, СЕХ-нд тус байгууллагын удирдах дээд байгууллагын албан ёсны шийдвэрийг хүргүүлэн бүртгүүлэх боломжтой байх юм. Ингэснээр өнөөг хүртэл улс төрийн сонгуульд нэр дэвшүүлэх үйл явцад дан ганц улс төрийн намууд оролцож ирсэн явцуу байдлыг арилгаж, иргэний нийгмийн оролцоо, тухайлбал, хувь хүн иргэд, төдийгүй төрийн бус байгууллагын оролцоог цоо шинээр бий болгоно гэсэн үг. Дээд танхимын гишүүн нь улс төрийн аливаа нам, эвсэлд харьяалагдахгүй, хэрэв харьяалалтай бол Дээд хурлын гишүүний бүрэн эрхийн хугацаанд уг намын гишүүнчлэлээс түдгэлздэг байх нь эрх зүйн чухал зохицуулалт болно.

-Сонгуулийн санал хураалт яаж явагдана гэсэн үг вэ?

-Дээд танхимуудын нийт 42 гишүүнийг Монгол Улсын нийт сонгогчдын саналаар нууцаар, цахимаар санал хурааж сонгоно. Тиймээс сонгуулийн насны бүртгэлтэй иргэд өөр өөрийн цахим хаягаас шууд санал өгч болохын зэрэгцээ сонгогч өөрөө хүсвэл тойрог, хэсэг дээрээ саналын тусгай хуудсаар саналаа өгч бас болох юм.

-Сонгуулийн санал хураалт болон Парламентын үйл ажиллагааг цахимаар явуулж чадна гэдэгт та итгэж байна уу?

-Эдийн засгийн хөгжил сул дорой хэдий ч Монголын хүн амын дийлэнх нь хүүхэд, залуучууд байдаг, иргэдийн боловсролын түвшин, ялангуяа улс төрийн боловсрол харьцангуй өндөртэй, техник, технологи, түүний дотор харилцаа, холбооны хэрэгсэл эрчтэй хөгжсөн өвөрмөц онцлогтой манай орны хувьд энэ нь боломжтой асуудал санагддаг.

1990 оны ардчилсан хувьсгалаас хойш төрсөн залуучууд нэгэнт сонгогчид болсон. Тэд XXI зуун гарсаар төрсөн Z үеийнхэнтэй нийлээд УИХ-ын 2024, 2028 оны сонгуулиар нийт сонгогчдын дотор шийдвэрлэгч хувийг эзлэх болно. Монголын хүн ам зүйн өөрчлөлт, чиг хандлагыг судалдаг дотоодын эрдэмтэд, гадаадын зөвлөхүүдийн судалгаанаас үзэхэд ойрын 25 жилд манай хүн ам жилд 1.3-2.1 хувиар өсөх нь ээ. Энэ тоо баримтуудаас харахад өнөөдрийн хүүхэд, залуучууд ирэх сонгуулиудын хувь заяаг шийдэгчид болно оо. Монголын сонгуулийн болон парламентын тогтолцоог шинэчлэх хүн ам зүйн бодит шаардлага байгааг дээрх цөөн жишээнээс харж болно.

XXI зууны сонгогчдын улс төрийн эрэлт хэрэгцээ өнгөрсөн зууны төлөөлөл бидний үеийнхнээс эрс өөр, илүү чөлөөтэй, нээлттэй байх нь зүй ёсны хэрэг.

-Өөр…?

-Нөгөө талаар, 3,4 саяулхнаа монголчууд бид өнөөдөр “E-mongolia”-г амжилттай нэвтрүүлж, бараг бүх иргэн цахим бүртгэл, цахим хаягтай болж, Монгол Улс Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яамтай болсноор сонгуулийг цахимаар явуулах үндсэн нөхцөлийг хангасан цөөн орнуудын нэг гэж бахархалтайгаар хэлж болно. Манай иргэд хот, хөдөөгүй цахим банкаар үйлчлүүлж, төрийн үйлчилгээг цахимаар авах нь амьдралын хэвийн үзэгдэл болсоор байна. Өнөөдөр манай хүн амын 80 гаруй хувь нь буюу 2.8 сая хэрэглэгч ухаалаг гар утас хэрэглэж байгаагаараа бид хөрш орнуудаа байтугай хөгжингүй орнуудыг ардаа орхиж, нийгмийн сүлжээний хэрэглээгээрээ ч олныг гайхуулж байна. Тухайлбал, судалгаагаар 15-60 насны хүн амын 10 хүн тутмын 8 нь нийгмийн сүлжээг ашигладаг. Харин нүүр ном буюу фэйсбүүк хэрэглэгчид Улаанбаатар хотын иргэдийн 84 хувь, орон нутгийн иргэдийн 77 хувь буюу улсын хэмжээнд 1.7 саяд хүрээд байна. Тэгэхээр цахим сонгууль явуулах, парламентаа цахимаар ажиллуулах гэдэг монголчууд бидний хувьд санаанд бүрэн багтах асуудал болсон гэж хэлмээр байна.

-Төгсгөлд нь уншигч олонд хандаж юу хэлмээр байна?

-Монголчууд бултаар яривал буруугүй, бүлээн усаар угаавал хиргүй гэдэг. Одоогоор яригдаж буй Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтүүдийн талаар хувилбаруудын ололттой, давуу талуудыг хэрхэн ашиглах тухай тал талаас нухацтай ярилцан зөвлөлдөж, аль болох нийцтэй хувилбарыг сонгох нь Монголын улс төрийн тогтолцооны хувь заяаны нэн тулгамдсан асуудал болоод байна.

Эрүүгийн цагдаагийн газраас өнгөрсөн пүрэв гаригийн шөнө хойшлуулшгүй ажиллагаа явуулж, УБТЗ-ын Тээвэр зохион байгуулалтын албаны орлогч дарга С.Батдөлийн гэр болон түүний хамаарал бүхий этгээдүүдийн гэрээс 7.3 тэрбум төгрөгийг хураан авсан. С.Батдөлийг 48 цагийн хугацаатай баривчилсан мэдээлэл гараад байгаа юм.

Энэ хэргийн талаар өнгөрсөн Баасан гарагт Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар “Эрүүгийн цагдаагийн албанаас Улаанбаатар төмөр замын албан тушаалтан Б болон түүний хамаарал бүхий хүмүүсийн гэрээс нийт 7.3 тэрбум төгрөгийг хураан авч иргэн Б-г 48 цагийн хугацаагаар баривчилсан. Мөн 4 тэрбум гаруй төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгийг үндэслэлгүйгээр олж авсан гэдэг асуудлаар мөрдөн шалгах ажиллагаа үргэлжилж байна” гэсэн юм.

Хуулийнхан түүнийг албан тушаалаа урвуулан ашигласан хэмээн буруутган шалгаж буй. Учир нь С.Батдөлийг өөрийн хамаарал бүхий ачаа тээврийн компаниудад давуу байдал олгож, нүүрс тээврийн оочер дарааллыг зохицуулж өгөн хахууль авдаг байж болзошгүй хэмээн сэжиглэж байгаа аж. Мөрдлөгийн ажил нэлээд өргөн хүрээнд хийгдэж байгаа бөгөөд баривчилгаа цаашид ч үргэлжлэх бололтой.

С.Батдөл нь Улаанбаатар өртөөний орлогч даргаар ажиллаж байсан бөгөөд 2021 оноос Улаанбаатар төмөр замын Тээвэр зохион байгуулалтын албаны орлогч болон дэвшжээ. Тэрбээр Дархан- Уул аймгийн харьяат бөгөөд эхнэр, нэг хүүхэдтэй. С.Батдөл өмнө нь хулгайн хэргээр ял шийтгүүлж байсан удаатай гэнэ.

Нэгжлэгийн үеэр цагдаа нар С.Батдөлийн хамаарлын тансаг орон сууцнаас 7.3 тэрбум төгрөг хураан авахаас гадна өндөр мөнгөн дүнтэй үл хөдлөх хөрөнгийн нэг бус гэрчилгээ хураан авсан байгаа юм. Нэгжлэгийг С.Батдөлийн хамаарлын орон сууц, объектоос гадна түүний төрсөн ах С.Баттулгынд ч мөн нэгжлэгийг хийжээ. Учир нь С.Баттулга нь уул уурхай, гадаад худалдааны чиглэлээр 10 компанийн үүсгэн байгуулагч болон хувь эзэмшдэг юм байна. Уг хэрэгт түүний эхнэр М.Сайнбилэг татагдаж буй аж. Тодруулбал, эхнэр М.Сайнбилэгийн нэр дээр ч мөн хэд хэдэн компани бүртгэлтэй байгаа нь хуулийнхны анхаарлыг татжээ.

Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатарын өнгөрсөн Баасан гарагт өгсөн мэдээллээр С.Батдөлийг 48 цагийн хугацаатай баривчилсан гэсэн ч шүүх уг асуудлыг хэлэлцээгүй, С.Батдөл буцаад эрх чөлөөтэй болсон гэх мэдээлэл гараад байгаа.

Тэгвэл өчигдөр Баянгол дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс мэдэгдэл гаргажээ. Тус мэдэгдэлд, прокуророос өнгөрсөн Баасан гарагийн 17:10 цагт С.Батдөлийг цагдан хорих саналыг шүүхэд ирүүлжээ. Шүүх саналыг хэлэлцэж эхлэхэд С.Батдөлийн өмгөөлөгч Д.Амаржаргал “Шүүх хурал давхцаж байгаа тул хурлыг хойшлуулж өгнө үү” гэсэн хүсэлтийг гаргасан байна. Шүүх уг хүсэлтийг хүлээн авч, өнөөдөр 10:00 цагт прокурорын саналыг хэлэлцэхээр болжээ.

Түүнээс гадна шүүхийн тайлбарт “Яллагдагч С.Батдөлийг шүүхийн зөвшөөрөлгүй сэжигтнээр баривчилсан тухай баримт прокурорын санал болон хавтаст хэрэгт байхгүй, шүүхийн хэлэлцүүлэгт шүүгч прокуророос энэ талаар тодруулахад сэжигтнээр баривчлагдаагүй гэсэн тайлбарыг гаргасан болно” гэсэн байв.

С.БАТДӨЛИЙН 7.3 ТЭРБУМЫН ЭХ ҮҮСВЭР ХААНААС ЭХЛЭЛТЭЙ ВЭ?

Хуулийнхан С.Батдөлийг сэжиглэж буй гол үндэслэл нь төмөр замаар нүүрс тээврийн оочер дарааллыг өөрийн албан тушаал эрх мэдлээ ашиглан бусдад давуу байдал олгон, бусдаас авлига авсан гэж үзэж буй.

Улаанбаатар төмөр замд энэ асуудал нэлээд эртнээс яригдаж буй. Одоогоос нэг жилийн өмнө буюу 2022 оны нэгдүгээр сард АТГ-аас Улаанбаатар төмөр замын Дотоод аудитын хэлтсийн дарга Ж.Пунцагийг яг энэ төрлийн үйлдлээр баривчилж байв. Өөрөөр хэлбэл, вагоны оочер дайруулдаг, дундаас нь ашиг хүртдэг хууль бус үйлдлүүд өмнө нь ч байсан гэсэн үг. Тодруулж хэлбэл, КОВИД-ын үеийн хил гаалийн хаалттай байдлаас үүдэж боомтууд дээр нүүрс маш их хэмжээгээр бөөгнөрсөн. Ийм нүүрсийг автомашинаар болон төмөр замаар гаргаж, улсын төсөвт орлого төвлөрүүлэх ажлыг эрчимжүүлсэн. Улаанбаатар төмөр зам энэ ажилд голлох үүрэгтэй оролцохыг Засгийн газраас даалгаж байв.

Энэ явдлыг Улаанбаатар төмөр замынхан ашиг хонжоо болгосны нэг нь С.Батдөл гэдгийг эх сурвалж хэлж байна. Харин С.Батдөл нүүрсний энэ хэргийн талаар өмнө нь хэвлэлд ярилцлага өгөхдөө “Тиймэрхүү юм байхгүй байх. Тийм юм мэдэхгүй байна. Шалгадаг хуулийн байгууллага тогтооно биз. Бид дүрэм журмынх нь дагуу ажиллаж байгаа. Бид хүний вагоноор хүний нүүрсийг ачиж байгаа. Улаанбаатар төмөр зам зөвхөн тохируулгыг хийж өгч байгаа. Түүнээс хууль бус үйлдэл хийх ямар ч боломжгүй” гэж байв.

“С.БАТДӨЛИЙН АЛБАН ТУШААЛ БОЛ ООЧЕР ДАЙРУУЛААД 50 ВАГОН ГАРГАХАД 500 САЯ ТӨГРӨГ ОЛОХ ЭНҮҮХЭНД”

Энэ хэргийн хүрээнд бид Улаанбаатар төмөр замд ажилладаг нэгэн эх сурвалжтай ярилцлаа.

– С.Батдөл хэзээнээс энэ албан тушаалд ажиллаж эхэлсэн юм бэ. Түүний талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

– Жилийн өмнө л томилогдож байсан.

– Өмнө нь хаана ажилладаг байсан хэрэг вэ. Улаанбаатар төмөр замд байсан уу?

– Байсан. 2010 оноос Дархан өртөөнөөс ажиллаж эхэлсэн гэдэг. Мөн Сүхбаатар өртөө, Улаанбаатар төмөр замын Толгойт өртөө, цаашлаад Замын даргын ажлын албанд ажиллаж байсан. Сүүлд 2019-2021 онд Улаанбаатар өртөөний орлогч дарга байсан. Түүнээсээ “Д” алба руу шилжсэн юм билээ.

– Д алба гэдэг нь юу вэ?

– Хөдөлгөөний алба гэсэн үг. Хөдөлгөөнийг дахин хуваарилах хэлтэс гэж байдаг. Өнөөдрийн тээврийн зохион байгуулалтын алба гэсэн үг. Түүний орлогч даргаар ажилладаг хүн. Өөрөөр хэлбэл, яг л тээвэр зохион байгуулалтыг дагнан хариуцдаг албан тушаалтай байсан.

– Түүнийг албан тушаалаа ашиглаж төмөр замын нүүрс тээврийн оочер дарааллыг бусдад олгодог байсан гэж хуулийнхан үзэж байгаа. Үнэхээр төмөр замд ийм цоорхой байдаг хэрэг үү?

– С.Батдөлийн хийж байгаа ажил нь тийм хэлбэр рүү оруулах магадал өндөр. Хуучин тэр албаар явж өнгөрсөн хүмүүст ийм боломж зөндөө байсан юм байна гэдгийг нотолж байгаа явдал. Нэг ёсондоо, тэнд л ийм ажлыг хийж болно. Төмөр зам бол цахим болгосон л гэдэг. Гэхдээ цахимыг хүн хийдэг учраас цаана нь юм байдаг л байхгүй юу.

– Орлогч дарга ийм хэмжээний хууль бус үйлдлийг хийж, хөрөнгөтэй болсон гэхээр түүнээсээ дээш албан тушаалтнууд ч улсад илүү ихээр хохирол учруулдаг байж болзошгүй гэсэн өнцгийг олон нийт хэлж байгаа. Боломжтой юу?

– Баримтгүй учраас хэлэхэд эрт байна. Гол нь энэ явдлаас төмөр замын энэ албан тушаал дээр ажиллаж байгаа хүмүүсийн хэн нь хэний хамаарал, хэн нь хэний хамгаалалтад байна вэ гэдэг гогцоо. Түүнээс биш хүн бүр очоод хийгээд байдаг эд биш. Ил болбол алуулна гэдгээ мэдэж байгаа хүмүүс. Үүнийг мэдэж байгаад хийж байна гэдэг дээрээ хамгаалалттай л хүмүүс хийнэ.

– Мөнгөн дүн ярьж болох уу. Орлогч дарга тэрбумаар яригдах хөрөнгө хураасан гэхээр авлигын хэмжээ нь нэлээд өндөр гэсэн үг үү?

– Энэ хэрэг бол вагон зохицуулдаг хэдэн хүний хийж байгаа ажил. Энэ хэрэг бол тэд төмөр замын ачаа тээврийн орлогоос аваад байгаа юм биш. Энэ бол хэдэн вагонтой компани, хувь хүмүүсийн ачаа тээврээ хурдан хийлгэх гэсэн. вагоноо ажилд явуулах гэсэндээ шахаанд орж авлига өгч байгаа хэрэг.

Одоо бол нэг удаадаа нүүрсний 50 вагон явуулдаг болчихсон. Түүнд оочер дайруулаад нүүрсээ ачуулахад 500 сая төгрөг хаях юу ч биш. Хилээр гаргаад хятадуудад 50 вагон нүүрсээ зараад л алдагдлаа нөхчихнө. Эсвэл оочероо зарахад л хангалттай олох ашиг гэдгийг ойлгож байгаа хүмүүсийн хийж байгаа ажил. Хамгийн гол нь С.Батдөлийн албан тушаал ийм хууль бус үйлдэл хийх боломжтой юу гэвэл тийм гэв.

Монгол Улсын зөвлөх инженер Д.Дамбатай ярилцлаа.

-Нүүрсний хэрэг, төмөр зам гээд тантай ярилцах сэдэв өргөн байна. Сүүлийнхээс нь нүүрсний асуудлаар эхэлье л дээ. Нүүрсний хулгай гарсан, маш их хэмжээний хохирол яригдаж байна. Уул уурхайн салбарынхан энэ асуудлыг яаж харж байна вэ?

-Би нэлээд олон жилийн өмнө ярьж байсан сэдэв. Нүүрсний тээвэр, аман нөхцөлөөр үнэ тохирдог тухай 10-аад жилийн өмнөөс хөндөж байлаа. Энэ асуудал Монголын нүүрсийг зах зээл дээр үнэд хүргэж чадахгүй байх нэг эх үүсвэр. Ам нөхцөл гэдэг нүүрсний олборлолтын өөрийн өртөг дээр жаахан ашиг нэмээд л зарж байгаа хэлбэр шүү дээ.

-Бүдүүлэг арга юм уу?

-Яахав, худалдаа наймаанд байж болох л арга байх. Олон улсын худалдаа наймаанд миний мэдэхээс гурван нөхцөл байдаг. Хамгийн түлхүү хэрэглэгддэг нь хил нөхцөл гэж бий. Бид өмнө нь Наушикаар жонш гаргаж, Орос, Украин руу нийлүүлдэг байлаа. Тэгэхэд Наушик дээрх үнээр ярьж өгдөг. Тэрнээс цааш өөрийнх нь нутгаар явах тээврийг өөрсдөө худалдан авагч тал хариуцдаг байв. Тэр нь ч амар. Бид Наушик хүртэл тээврийн зардлыг хариуцна. Ийм маягаар явбал янз бүрийн будлиан бага. Манайх нүүрсээ ингэж л явах байсан. Гэтэл уурхайн аман дээрээс нэг компани авна. Тэр нь цаад хэрэглэгч нь биш. Тээврийн компани, зуучлагч нар голдуу. Тэд аман дээрээс аваад Хятадын хил дээр аваачаад өгчихдөггүй.

Наана нь Цагаан хад гээд зохиомол цэг бий болгоод буулгачихдаг. Тэндээс нь дахиад нэг компани Хятадын хил дээр хүргэнэ. Энэ олон дамжлага яагаад үүссэн юм бэ гэхээр ерөөсөө нүүрсний хулгай хийх нөхцөлийг л бүрдүүлсэн хэрэг. Бид тухайн үед хулгай гэдэг талаас хараагүй. Мөнгө угааж байна гэж ярьж ирсэн. Уурхайгаас гарсан нүүрс гурав, дөрөв дамжиж эцсийн хэрэглэгчдээ хүрдэг. Энэ хооронд мөнгө угаалт, хулгай явагдсан.

-Ямартаа ч олон нийтийн анхааралд орлоо. Хохирол яригдаж байна. Цөөн ч болов хулгай хийсэн хүмүүс нь илэрч байгаа. Ахиц биз дээ?

-Тийм. Ямар нэгэн зөв бус менежмэнт, тогтолцоо байсан гэдэг нь ойлгомжтой. Тийм олон дамжлага бий болгоно гэдэг байгаль дэлхий бохирдоно, нүүрсний чанар хүртэл мууддаг. Буулгаад ачаад байхаар хорогдол их гардаг. Бид чинь баялгаа аль болох бага зардлаар хорогдол багатай тээгээд худалдан авагчдад хүргэж өгөх ёстой. Тэгж байж нүүрс ашигтай байх ёстой. Бүр инээдтэй юм гарч ирээд байгаа шүү дээ. Таван толгойгоос Цагаан хад хүртэл 220 гаруй км зайд тээсэн үнээс Цагаан хадаас Хятадын хил хүртэл 28 км тээсэн үнэ нь хэд дахин өндөр байх жишээтэй. Тэгэхээр энэ бол яалт ч үгүй зөв бус тогтолцоо явагдаж ирсний баталгаа.

-Нүүрс тээвэр ярихаар төмөр замын асуудал хөндөгддөг. Та ч энэ талаар нэлээд дуугарч ирсэн хүн. Өргөн нарийн цариг ярьсаар 10 жил гацсан энэ сэдэв өнөөдрийг хүртэл ямар зам туулсныг та л бодитоор ярих байх…?

-2008 оны үед манай уул уурхайн нүүрс олборлодог томоохон компаниуд, тухайлбал, “Энержи ресурс”, “МАК” төмөр зам тавья, тэгвэл нүүрс гаргахад тээврийн зардал бага болж, үнэд хүрнэ гэдэг саналыг тавьсан. Бүр ТЭЗҮ-ийг нь боловсруулчихсан байсан. Гэтэл үүнийг тухайн үеийн Зам тээврийн яамнаас эсэргүүцэж “Төмөр зам бол төрийн мэдэлд байх ёстой” гэж хаана ч байхгүй зарчим гаргаж ирсэн. Сүүлдээ Засгийн газраас “Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлого” гэдэг хууль эрх зүйн акт болгож УИХ руу оуулсан. Энэ асуудал УИХ дээр нэлээд маргаантай байсан шүү дээ. Нэг хэсэг нь “Төрд байх нь зөв” гэхэд нөгөө хэсэг нь “Ингэж болохгүй, аж ахуйн зориулалттай нарийн царигийн төмөр зам байж болно. Энэ нь манай улсын гол магистрал замтай хамааралгүй учраас байж болно” гэсэн санаанууд гарч байсан. Ингээд УИХ-аар хэлэлцэгдсэн, үүн дээр тухайн үеийн Зам тээврийн яамнаас нэлээд лобби зохион байгуулсан бололтой, 2010 онд батлагдаж гарсан. Ингэхдээ өргөн царигийг зааж, төр заавал үүнийг хянана, аж ахуйн нэгжээр төмөр зам бариулахгүй” гэх мэт заалтууд орж ирсэн.

-Сүүлд нэлээд өөрчлөлт орсон байх шүү?

-Гэхдээ тэр хуулинд цөөнх болж байсан талын санал тодорхой хэмжээгээр орсон. Тухайлбал, “Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлого”-ын 4.1.2-т үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдал, аж ахуйн бүх хэвшлийн болон хүн амын нийгмийн хөгжлийг хангах үүднээс Монгол Улсад шинээр барих төмөр замыг одоо ашиглаж байгаа төмөр замын шугамуудтай шууд холбогдох буюу огтлолцох нөхцөлд царигийн өргөн 1520 мм байна гэж өргөн царигаа баталгаажуулж оруулсан. Яахав энэ бол байж болох заалт. Учир нь манай Сүхбаатараас Замын-Үүд хүртэл төмөр зам маань өргөн царигтай. Мөн энэ заалт дотор бас нэг өгүүлбэр бий. “Бүтээгдэхүүн нь экспортод шууд тээвэрлэгдэх ашигт малтмалын ордод боловсруулах үйлдвэрээс хилийн боомт хүрэх чиглэлийн ачаа тээврийн зориулалттай төмөр замын шугамын царигийн өргөнийг Засгийн газар УИХ-д танилцуулж шийдвэрлүүлнэ гэж заасан. Жишээ нь, Таван толгой-Гашуунсухайт хүртэлх төмөр замын царигийг тухайн үеийн Засгийн газар шийдээд УИХ-аар хэлэлцүүлээд болно гэсэн хоёрдмол утгатай заалт байсан. Гэвч энэ заалт хэрэгжихгүй явсаар 2012 онд УИХ-ын тогтоол гарсан. Тэр тогтоол дээр Таван толгой-Гашуунсухайт, Хөөт-Бичигтийн чиглэлийн төмөр замын шинэ шугамыг 1435 мм-ийн царигтай, Арц суурь-Эрдэнэт, Таван толгой-Баруун-Урт-Хөөт-Чойбалсан, Хөөт-Нөмрөг чиглэлийн төмөр замыг 1520 мм-ээр барих ажлыг зохион байгуулж хэрэгжүүлэхийг Засгийн газарт даалгасан. Тухайн үед Н.Алтанхуягийн Засгийн газар байлаа. Гэвч Н.Алтанхуяг хэрэгжүүлж чадаагүй. Ямар нэгэн байдлаар эсэргүүцэгч нар нөлөөлсөөр байгаад саяхныг хүргэсэн. УИХ-ын 2012 оны тогтоолыг бүр 2020 оны тавдугаар сард хүчингүй болгуулсан. Түүнийг хэн ч бараг мэддэггүй. Таны хэлснээр маш олон удаа өөрчлөлт оруулсан шүү дээ. Нэг ёсондоо нарийн царигаар барих төмөр замын чиглэлүүдийг өөрчилж нэмсэн өөрчлөлтүүд л дээ. Тэгээд хамгийн сүүлд Таван толгой Гашуунсухайтын төмөр замыг барих ажлыг өргөн царигаар хийсэн.

-Нарийн царигаар барих ёстой. Ингэж бариагүйгээс Монгол Улс эдийн засгийн маш их боломжийг алдсан. Одоо ч алдаж байгаа. Та ч анх нарийн царигаар барих ёстой гэж төрийнхөнтэй ам мурийж явсан удаатай. Өнөөдөр үр дагаврыг нь юу гэж харж байна вэ?

-Нарийн гэж яриад байгаа 1435 мм-ийн цариг чинь дэлхий дээр байгаа нийт төмөр замын 60 гаруй хувийг эзэлдэг. Ер нь олон төмөр замын цариг байдаг. Дэлхийн түүхэнд бүр 13 төрлийн цариг байсан байдаг. 380 мм-ээс эхлээд 2160 мм хүртэл өргөнтэй байсан. Тэр нь тухайн орон нутаг, бүс нутгийн шинж чанартай, том компаниуд хоорондоо өрсөлдөх, бие биендээ замаа ашиглуулахгүйн тулд хийж байсан түүх байдаг. Харин өнөөдрийн түвшинд хоёр цариг л голлож байгаа. Нарийн цариг дэлхий дээр байгаа төмөр замын 63 хувийг эзэлдэг. Харин Орос, Монгол хоёрт байгаа өргөн цариг бол 18 хувь байгаа юм.

Нарийн царигийн нэг дугуйн дээрх ачаа даах чадвар өргөнөөс өндөр. Тодруулбал, нарийны нэг дугуйн дээрх ачааны хэмжээ 32-40 тонн байхад өргөн царигийнх 25 тонн байдаг. Маш их зөрүү байгаа биз. Энэ утгаараа тээж байгаа ачаандаа эдийн засгийн үр ашиг гаргадаг гэж үздэг. Тийм ч учраас дэлхийн олон орон нарийн царигийг хэрэглээд байгаа нь ийм учиртай.

Яахав, анх өргөн царигийг хуучин ЗХУ байх үед стратегийн бодлогоор зориуд Европын орнуудын төмөр замын царигаас зөрүүлж хийсэн гэж үздэг. Тийм шаардлага ч байсан. Ялангуяа дэлхийн II дайны үед төмөр замаар зэвсэг техник зөөхөөс эхлээд асуудал бий. Одоо бол зэсвэг техник гэхээс илүү бараа бүтээгдэхүүн, ялангуяа уул уурхайн чиглэлийн бүтээгдэхүүн дээр маш чухал ач холбогдолтой болсон.

-Харин манайх шинэ төмөр замуудаа өргөн царигаар барьчихсан. Нүүрс шууд гаргаж чадахгүй байгаа. Яг газар дээрх нөхцөл байдлыг та хэлээч?

-Нэгэнт өргөн цариг тавьчихаар Хятад руу нүүрс шууд гарахгүй. Терминал гээд бас нэг дамжлага нэмэгдчихсэн. Одоо дугуй солих уу, вагон солих уу, эсвэл буулгаад дахиж ачих маягаар явахаас аргагүй хүндрэл үүссэн. Энэ бол өртөг зардал л нэмэгдэж байна гэсэн үг. Ийм зохиомол юм хийх ямар шаардлага байгаа юм бэ. Уул уурхайн компаниуд аль болох бүтээгдэхүүнээ өртөг зардал багатай худалдаж борлуулах сонирхолтой. Энэ үүднээс нарийн царигийн төмөр зам тавиад БНХАУ-тай шууд холбох нь маш чухал байлаа. Гэтэл одоо өргөн цариг тавьчихсан. Нэгэнт тавьчихсан юм чинь терминал байгуулж шилжүүлэн ачих асуудал гарч ирж байгаа.

-“100 чухал сэдэв” нэвтрүүлгээр энэ асуудлыг яриад л нэлээд адлуулж

байсан шүү дээ, та?

-Энэ л асуудлыг ярьсан шүү дээ. Тэр үед Зам тээврийн сайд байсан Х.Баттулга “Өргөн цариг байх ёстой. Тэгэхгүй бол хятадууд танк ачаад ороод ирнэ” гэж ярьж байсан. Монголчууд яагаад түүнд итгэснийг би ойлгохгүй байгаа. Ямар нэгэн байдлаар тэр хүн бол Оросын геополитикийн бодлогыг Монголд хэрэгжүүлэх гэж зорьсон гэж би ойлгодог. Түүнд итгэдэг монголчууд мэдлэггүйгийнх л байх. Ялангуяа төмөр замын царигийн талаар ойлголт байгаагүйтэй холбоотой.

Угтаа Таван толгой-Гашуунсухайт руу тавьсан төмөр зам манай суурь төмөр замтай огт падлийгүй. Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлогод зааснаар огтлолцох шаардлагагүй зам. Тийм хоёр дахь өгүүлбэрээр буюу Засгийн газар цаад хүлээж авах газрын царигаар шууд холбож тавьж болно гэж хэрэгжүүлэх ёстой байсан. Гэтэл үүнийг хэрэгжүүлсэнгүй, өдийг хүрчихлээ.

-Төмөр замын боомтуудыг нэмэх шаардлагатай. Өнөөдрийн байгаа хэдэн боомт дээр хүч болох ямар боомтууд байж болох вэ?

-Европ руу гарах төмөр зам бол Оросын нутгаар явна. Тэгэхээр өргөн царигаар л явж таарна. За тэр нь хамаа алга. Баруун талын Шивээхүрэн-Сэхээгийн боомт байна. Тэр боомтыг төмөр замтай болгох асуудал олон жил яригдаад одоо зогсонги байдалтай болсон. Уг нь их ойрхон доо, Нарийнсухайтын том ордоос 40-өөдхөн км зайтай. Төмөр зам татчихаж болно. Түүнээс гадна Говь-Алтайд байгаа Бургастай боомт, Ховдын Ярантын боомт байна. Эдгээр боомтыг төмөр замтай болгох боломж байгаа. Ярантын боомтоор л гэхэд Хятадаар дамжаад Казахстан, Киргизистан, Узбек рүү гарах боломжтой. Оросоор дамжаад явах боломж ч бий.

-ОХУ өөрийн газар нутаг дээгүүр дамжин өнгөрүүлэх сонирхол хэр юм бол?

-Хуучин болдог л байсан. Одоо Орос, Украины дайнаас болоод төмөр замын асуудал бас л гацчихлаа. Бид хуучин Украины Мариуполь хотод байдаг гангийн үйлдвэр рүү жонш нийлүүлдэг л байлаа. Тэгэхэд Оросоор дамжаад явдаг байсан. Боломжийн тээвэр байсан шүү.

-Нүүрсний шинэ ордуудын талаар сонирхмоор байна. Өнөөдөр бид олборлолт, экспорт л ярьдаг болж. Шинэ ордын

талаар мэдээлэл тун бүрхэг болоо юу даа?

-Уул уурхайн салбар 2012 он хүртэл мундаг хөгжсөн. Судалгаа хайгуул сайн хийгдсэн. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл ч сайн олгогдож байсан шүү дээ. Түүний хүчинд олон шинэ ордыг нээж нөөцийг нь тогтоосон. Олон уурхай бий болсон. Харин 2012 оноос хойш хайгуулын лиценз олгохоо больсон. Бүр нэг үе Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс санаачилга гаргаад хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олголтыг тодорхой хугацаагүйгээр зогсоож байсан. Дараа нь түүнийгээ хүчингүй болгож эхэлсэн ч урьдынх шигээ ихээр биш. Сонгон шалгаруулалт гэж нэг үзээд л, эсвэл хэн түрүүлж онлайнаар бүртгүүлсэн нь орд эзэмшинэ гээд бөөн хэл ам, хэрүүл маргааны эх үүсвэр болов шүү. Түүнээс болж хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олголт бараг зогссон гэж хэлж болно. Энэ бол уул уурхайн салбарт хар бараан толбо үлдээж байгаа юм. Өнөө хүртэл бид урьд жилүүдэд хийсэн хайгуул судалгааны үр дүнгээр нэг хэсэг шааригдаж явлаа. Одоо бол зогсоно.

Ер нь манай улс нутаг дэвсгэрийнхээ 20 орчим хувьд л нарийвчилсан хайгуул хийсэн. 80 хувьд хайгуул хийгээгүй. Хайгуул судалгаа хийнэ гэдэг тухайн улс орон өөрийнхөө хаана юу байгааг мэдэж авдаг чухал ач холбогдолтой. Айлд хүртэл авдарт нь юу байгааг өрхийн тэргүүн мэдэхгүй бол хэцүү биз дээ. Үүнийг хийхгүй явж ирнэ гэдэг бол маш харамсалтай. Тодорхой хугацааны дараа эдийн засагт нэлээд хүндрэл учрах байх. Уул уурхайн шинээр байгуулагдаж байгаа орд, компани сүүлийн хэдэн жил бараг байхгүй болсон. Ганц хоёр орд ярьсаар ирсэн, урагшилдаггүй. Гэтэл олборлолт зогсоогүй. Энэ нь нөөц баялаг хорогдож байна гэсэн үг. Түүнийг нөхөж, хайгуул хийж орд илрүүлж нөөцийн хэмжээг барьж байх ёстой. Тэр алдагдсан.

Приус машины нүүрсэн янданг авч худалдаалдгаас үүдэж агаарт хар тугалга тэргүүтэй 200 гаруй төрлийн хорт бодис цацаж байгаа тухай манай сонин хөндөн бичсээр ирсэн. ШӨХТГ-ын дарга С.Мөнхчулуун энэ сэдвийг хөндөн сошиал сүлжээнд хэлэлцүүлэг өрнүүлээд байна. Түүнтэй энэ асуудлаар цөөн хором ярилцлаа.

Тиймээс бодлогын хүрээнд анхаарах гол байгууллага бол Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам. Б.Бат-Эрдэнэ сайд бол өмнө нь манай газрыг толгойлж байсан, хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгийн сайн мэдэх хүн. Тиймээс энэ асуудал дээр анхаарлаа хандуулаач гэж олон нийтийн сүлжээнд хөндөж тавьсан. Түүнээс гадна хил гааль, цагдаа, оношилгооны төвүүд ч үүн дээр оролцох ёстой. Уг нь түүхий нүүрс түлүүлэхгүй гээд улсаас шийдвэр гаргаад мөрдөж байгаа. Энэ нь гэр хорооллын 200 мянга гаруй айл өрхөд яригддаг. Гэтэл үүнээс олон тооны 400 500 мянган машин утаа гаргаж хорт бодис ялгаруулж байгаад зайлшгүй арга хэмжээ авах ёстой.

Ядаж л нэг шоу хийхэд хүртэл хүнийрхүү, хүйтэн сэтгэл гаргах юм. Мөнгөөр зодож хэлбэрдэх туйлын сонирхолтой. Агуулгыг, үнэ цэнийг, түүний ард байгаа хүнийг боддоггүй. Уг нь хүнд жаахан сэтгэл гаргахад л ойлгодог. Тэгээд баярладаг. Хариуг нь барих гэж хичээдэг шүү дээ. Нэлээд эрт л дээ. АНУ-ын Элчин сайдын яаман дээр визэнд дугаарладаг үе байв шүү. Өвлийн улиралд бол Элчин сайдын яамнаас дугаарласан хүмүүсийн толгой дээр төмөр дээвэр байрлуулан түүнд нь дулаацуулдаг улаан гэрэл асаачихсан байдаг байлаа. Өөрийнх нь улсыг зорих гэж буй харийн иргэдэд гаргаж буй сайхан сэтгэл нь тэр. Гэтэл өнөөдөр яг л ийм очер дугаартай, олон арван хүн өвлийн улиралд ч гадаа удтал зогсдог олон газар манайд бий. Түүний нэг нь автобусны буудлууд. Автобусны буудлуудыг ингэж дулаацуулахад ямар сайхан санагдах вэ. Нийтийн тээврийг хэдэн цагаар хүлээдэг зорчигчдод эерэг сайхан сэтгэгдэл төрж, түүнийг хийсэн нийслэлийн удирдлагуудад баярлаж явах болно. Магтах юмаа олж ядан, пиар миар хийх ч хэрэг байхгүй л дээ, ингэдэг бол. Хүмүүс дахиад л сонгоод гаргаад ирнэ.

-Ийм тооны машин нүүрсэн яндангүй хотын хөдөлгөөнд оролцож, хар тугалга тэргүүтэй 200 төрлийн хорт бодис агаарт ялгаруулсаар байна –

Хүний сэтгэцэд өөрчлөлт оруулахаас эхлээд бүхий л эд эрхтэнд нөлөөлдөг хар тугалга тэргүүтэй 200 гаруй төрлийн хорт бодис ялгаруулахаас сэргийлдэг нүүрсэн яндан буюу катализаторыг приус машинаас нь салган авч худалдаалах, цаашлаад БНХАУ руу гаргах явдал тасрахгүй байна. Хотын замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа “Prius” маркийн автомашины нүүрсэн яндан үнэд хүрч, автомашиныг хилээр оруулж ирэхдээ янданг нь тайлаад авчихдаг, мөнгөний төлөө унаж яваа машиныхаа янданг тайлаад зарчихдаг, эсвэл бусдын машинаас тонож дээрэмддэг бүлгүүд бий болоод удаж байна.

Цагдаагийн байгууллагад “Нүүрсэн яндангаа хулгайд алдлаа” гэсэн 829 дуудлага иржээ. Түүнээс гадна Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнийн тушаалаар нүүрсэн яндантай холбоотой хууль эрх зүйн орчныг сайжруулахтай холбоотой ажлын хэсэг байгуулагдан, шалгалт хийхэд 2446 “Приус” машин катализатор буюу нүүрсэн яндангүй байсан нь тогтоогдсон байгаа юм.

Тэгвэл гаалийн байгууллагын мэдээллээр хилээр өнөөдрийг хүртэл 27.5 тонн катализаторыг экспортолсон тоон мэдээлэл гарчээ. Нэг машины нүүрсэн яндан дунджаар таван кг гэж үзвэл 27.5 тонн нь 5000 машины нүүрсэн яндан гэсэн үг. Энэ бол өндөр тоо. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр 5000 машины утаа шүүгчгүйгээр замын хөдөлгөөнд оролцож нийтийн эрүүл мэндэд онц ноцтой хохирол учруулж байна.

Нүүрсэн янданд хяналт тавих гол газар нь авто оношилгооны төвүүд байдаг. Гэвч жолооч нар оношилгоонд машинаа оруулахдаа бусдын янданг түр тавих, эсвэл хятад яндан суурилуулах маягаар оношилгоог давчихдаг. Оношилгооны төвүүд ч тодорхой эрх мэдэл, нарийн шалгах стандарт байхгүйгээс нүүрсэн яндан дээр баттай сайн хяналт тавьж чаддаггүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрдөг юм билээ. Агаарын бохирдолд онц ноцтой хохирол учруулж байгаа нүүрсэн янданг хилээр гаргахыг хориглосон хууль эрх зүйн орчин байхгүй байгаа нь өнөөдрийн хамгийн ноцтой үр дагавар болсоор байгаа юм. Ченжүүд энэ цоорхойг овжин ашиглаж, хилээр гаргахыг хориглосон гаалийн байгууллагыг шүүхэд өгөөд ялж байсан тохиолдол хүртэл байдаг.

Тиймээс цаашид хилээр гаргахыг хориглосон бараа бүтээгдэхүүний жагсаалтад нүүрсэн янданг оруулах шаардлагатайг бид удаа дараа хөндөн бичсээр байгаа. Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам, Орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хорооны хамтарсан ажлын хэсгийнхэн энэ чиглэлд ажиллаж байгаа бөгөөд яаралтай ажил хэрэг болгох нь чухал байна

Нүүрсний хэрэгтэй холбогдуулан БНХАУ-ын талаас нэр бүхий хүмүүсийн нэрс ирсэн, нүүрсний хэрэгт холбогдсон таван хүнд цаазын ял оноосон, тэдгээр хүмүүсийн дунд Монголын улстөрчидтэй олон жилийн түнш Гуо ган гэгч зэрэг байсан гэх мэдээллүүд дэгдээд байгаа билээ. Бид энэ талаар БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай нүүрс тээврийн компанийн менежер Өмнөд Монгол иргэнтэй ярилцлаа. Тэрээр нэрээ чандлан нууцлахыг хүссэн юм.

-Монгол Улсад нүүрсний хэрэгтэй холбоотой томоохон дуулиан дэгдэж байгаа. Гол үндэслэл нь Монгол Улсаас БНХАУ руу нүүрс экспортлохтой холбоотой асуудлууд гарч ирсэн. Үргэлжлүүлэн БНХАУ-д томоохон баривчилгаа болсон, цаазын ял оноосон гээд дуулиан дэгдээд байна. Танд энэ талаар ямар мэдээлэл байна вэ?

-Хятадад баривчилгаа болсон нь үнэн. Гэхдээ энэ нь Монголын нүүрсний хэрэгтэй ямар ч холбоогүй. Өмнөд Монгол өөрөө маш олон нүүрсний уурхайтай. Тэнд болсон асуудал. Танай нүүрсний хэрэг бол Монголын үе үеийн засаг төрийн дарга нар өөрөө идэж уугаад улсдаа том хэмжээний хохирол авч ирсэн. Засгийн газар нь, УИХ-ын гишүүд нь их мөнгө идэж уусан нь хамгийн том хулгай. Нүүрсний хулгайчид гэвэл тээврийн компаниуд биш, жолооч нар бүр ч биш.-Тэгвэл цаазын ял сонссон хүмүүсийн дунд Баяннуур аймгийн Гуо ган гэх хүн багтсан. Гуо ган нь Монголын улстөрчидтэй түнш гэгддэг. Үүнийг батлах зураг дүрс ч олон нийтийн сүлжээгээр түгээд байгаа. Гуо ган гэж хэн юм бэ, магадгүй манай нүүрсний хэрэгтэй холбоотой байх магадлалтай гэж хардаж байгаа?

-Гуо ган Монголд олон жил байсан хүн. МУИС-д сурч байсан нь ч үнэн.Монголын томоохон албан тушаалтныг таних нь лавтай. Холбоо сүлжээ байгаа гэдгийг хууль хяналтын байгууллага шалгасан байлгүй. Гэхдээ Гуо ган цаазын ял аваагүй. Авлигын хэргээр 16 жилийн хорих ял авсан. Харин танай нүүрсний хэрэгтэй холбоогүй. Эндэх авлигын учиртай болоод 2020 оны гуравдугаар сард ял авсан.

-Нүүрсний хулгай тээврийн компаниудтай холбоогүй гэлээ. Таныхаар хулгай яаж болсон байх вэ?

-Гол үндэслэл нь нүүрс худалдан авах гэрээ хийхэд ёндоо авдагтай холбоотой шүү дээ.

-Нэг ёсондоо авлига авдгийг та хэлээд байна уу. Хэр их ёндоо авах вэ?

-Тонн тутамд 3-5 ам.доллар авна. Энэ бол маш том сэдэв. Болгоомжтой хөндөх хэрэгтэй.

-Яагаад?

-Тонн тутамд 3-5 ам.доллар гээд бодоод үз л дээ. Хэр их мөнгө болох вэ. Гэтэл өнөөдөр хүртэл үүнийг хэн ч хөндөхгүй байна шүү дээ. Энэ бол жинхэнэ хулгай. Нэг жилд 20 сая тонн нүүрс гаргасан гэхээр ёндоо нь гурван доллараар бодоход 60 сая ам.доллар, таван доллараар бодвол 100 сая ам.доллар болно.

-Ёндоог хэн авах вэ?

-Ойлгомжтой шүү дээ. Тээврийн компани, жолооч авахгүй. Монгол дарга нар авна. Ноцтой нэг зүйл хэлэхэд, 2008 оноос хойш гарсан бүх УИХ-ын гишүүд ёндоотой холбоотой.

-Батлахад хэцүү л юм. Монгол Улсын өнцөг булан бүрээс сонгогдсон гишүүд бүгд нүүрсний хулгайд холбоотой болж таарах нь байна шүү дээ?

-Танай Сангийн сайд Өмнөговиос гараагүй биз дээ. ЗГХЭГ-ын дарга, ЭТТ-н захирал Өмнөговийнх уу.

-Үгүй л дээ…Тэгвэл та нэрлэж чадах уу?

-Танай УИХ-ын долоон гишүүн нэрлээд байна лээ. А.Адъяасүрэн нүүрстэй холбоотой нь ойлгомжтой. Харин Ц.Сэргэлэн, Н.Наранбаатар, Ж.Раднаасэд бол биш.

-Холбоотой хүмүүс хэн гэж вэ?

-Засагт өндөр алба хашиж байгаа, мөн өмнө нь Засгийн газарт өндөр алба хашиж байсан хүмүүс. Уул уурхайн яаманд өмнө нь өндөр алба хашиж байсан хүн.

-БНХАУ-ын талаас Монгол Улсын Засгийн газарт нүүрсний хэрэгтэй холбоотой 30 хүний нэрс явуулсан гэдэг. Одоогоор хууль хяналтынхан 17 хүний нэрийг зарлаад байгаа. Танд энэ талаар мэдээлэл байна уу?

-Хүмүүсийн нэрс явуулсан гэдэг худал мэдээлэл. Хятад Монгол Улсын дотоод асуудалд орохгүй.

-Нүүрсний гэрээнүүдийг ил болгосон. Нууцад үлдсэн гэрээнүүд нь БНХАУ-ын компаниудтай холбоотой гэгдэж байгаа?

-Бүх гэрээ ил болсон шүү дээ. Яаж аргалж хятадуудыг муухай харагдуулах вэ гэсэн ажиллагаа ч явж байна. Нүүрсний хэргийг хятадуудад тохоод мултрах бодолтой байна.

Хятад хүмүүс мөнгө идэх дургүй нь лавтай. Гэхдээ мөнгө идэхгүй бол ажил бүтэхгүй болохоор л оролцож байгаа. Хятад улсад тийм олон худалдан авагчид байхад зөвхөн хэдэн компани дээр том гэрээ хийгээд байгаа нь том асуудал. Бас дээр нь америкууд дунд нь их хор хутгаж байгаа шүү. Тэд зарим монгол хүмүүсийг дэмжиж хятад монгол хүмүүсийн дунд яс хаядаг. Жагсаалыг санхүүжүүлж байгаа ч гэж үзэж болно.

-Манайхаас нүүрс авахыг сонирхдог хятад компаниуд олон гэсэн үг үү?

-Монголын дарга яг өрсөлдөгч худалдан авагчдыг оруулдаггүй. Зөвхөн удаан жилийн тогтмол худалдан авагчидтай гэрээ хийж байгаа нь асуудалтай. Үе үеийн засаг төр бүгд нүүрсний гэрээн дээр тоглоод мөнгө идээд байгаа. Ер нь бол тээврийн үнэ өндөр байх нь худалдан авагчдад ашиггүй зүйл. Энэ богинын тээврийн үнэд Монголын төр засаг арга хэмжээ авах байх. Бас манайхан уурхайн амнаас нүүрс зарахдаа судалгаа муу хийж үнээ их буруу тогтоож байгаа. Дотоод хяналт муутай. Зөв бодлого байхгүй, бодлого байхад зөв хэрэгжүүлэхгүй байгаагийн уршиг нь энэ болжээ.