Author: Батсүхийн Янжмаа

Монгол Улсын Соёлын элчээр томилогдсон АНУ дахь Монгол Телевизийн захирал, сэтгүүлч Ц.Сарантуяатай ярилцлаа. Тэрбээр Үндэсний телевизийн улс төр, мэдээллийн “Долоо хоногийн тойм”, “Цагийн хүрд”, “Эвлүүлэггүй яриа”шууд нэвтрүүлэг хөтөлдөг байсныг манай уншигчид санаж байгаа буй за.

-Та “Эвлүүлэггүй яриа” хөтөлдөг байсан даа. Тэр үнэхээр эвлүүлэггүй явдаг байсан уу?

-Тийм. Эвлүүлэггүй шууд нэвтрүүлэг. Ээлжилж хөтөлдөг байсан. Нэг хэсэг би авч явсан. Тухайн үеийн төр засгийн тэргүүнүүд, нийгэм улс төрийн зүтгэлтнүүд оролцдог байлаа. ММ агентлагт “Цагийн хүрд”, “Долоо хоногийн тойм” “Эвлүүлэггүй яриа” гол гурван нэвтрүүлэг байсан шүү дээ. “Долоо хоногийн тойм” -ыг л хамгийн олон жил хөтөлсөн дөө.

-Ажилдаа их цаг зарцуулдаг байсан уу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Өглөө гараад, “Үдшийн мэдээ”-гээ уншчихаад 22:50 гэж дуусаад л харьдаг. Өглөөд аажуу очих үедээ очоод, шөнөдөө л харьдаг байлаа. Халуун залуу нас эфирт л өнгөрсөн. Ер нь насаараа ажиллаж байна даа.

-Тэр үед телевиз одоогийнх шиг олон биш. Та олны танил байсан. Гадуур явахад хүмүүс танина биз?

-Бүгд л танина. Тэр үеийн телевизийн нэвтрүүлэгч нар, гол гол нэвтрүүлгийн хөтлөгчдийг хүмүүс сайн таньдаг байсан. Хазгай гишгэж болохгүй. Нэр хүндтэй, xариуцлагатай, зарим үед ядаргаатай шүү дээ. Одоо Америкийн телевиздээ “Студийн цаг” нэвтрүүлэг хөтлөөд явж байгаа. Монголчууд дэлхийн хаа ч явсан таарна. Телевизэд ажилладаг хүмүүс алхам тутамдаа анхааралтай, хариуцлагатай явах шаардлагатай болдог.

-“Эвлүүлэггүй яриа”-ны үеэр хурц асуулт тавьдаг байсан уу?

-”Эвлүүлэггүй яриа” тухайн цаг үедээ асуудал хариуцсан хүнээс авах ёстой хариултаа авдаг нэвтрүүлэг байсан. Хурц асуудал хөндсөн нэвтрүүлэг ч бид хийж байсан. П.Очирбат гуайг Ерөнхийлөгч байх үед манай групп Буйр нуураас “Халуун цэг” нэвтрүүлэг хийсэн юм. Улсын ганц усан хилээ хамгаалах, цаанаас хүмүүс орж ирээд, загас зөвшөөрөлгүй агнаж байна гээд асуудал дэвшүүлсэн юм. Түүний дараа их шуугьсан. Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат Буйр нуур руу явж ажилласан. Сүүлд нэг таарахдаа “Танай нэвтрүүлэг гарсны дараа би стратегийн гол объектууд руу явдаг боллоо” гэж хошигнож байсан. Эмэгтэйчүүдийн хорих ангиас бид бас нэвтрүүлэг хийсэн. 100 гаруй хүн эмэгтэйчүүдийн хориход хоригдож байсан юм. Бага насны хүүхдүүдтэй эхчүүдийг “өмөөрч” нэвтрүүлэг хийсэн. Дахиад л П.Очирбат гуай зарлиг гаргаад, 100 гаруй хүний 60 гаруйг нь суллаж байв.

-Тухайн үеийн удирдлагууд мэдрэмжтэй, чих зөөлөнтэй байжээ?

-Төр засаг хүчтэй, хэвлэлийнхнээ ч,ард түмнээ ч анхааралтай сонсдог байсан. Үзэгчид нэвтрүүлгийг уйлж үздэг байлаа. Байдал ямар байна гээд жилийн дараа хорих ангид эргэж очсон юм. Тэр хооронд маш олон захиа ирсэн. Шуудангаар захиа ирдэг үе байлаа. “Эмэгтэйчүүдийн хорих ангиас дүүгээс чинь” гээд захиа ирж байсан. Хөөрхий дөө, дотносоод тэгж бичиж байхгүй юу.

Найруулагчтайгаа хамт хоригдлуудтай нэг бүрчлэн уулзаж, ярилцахад дандаа л хүүхдээ санасан, халаасны хулгай хийгээд орсон гэж ярьж байсан. Циркийн хэдэн улс бас байсан. Билетний мөнгөө “идээд” орсон гэсэн. Тэднийг бүгдийг суллаж билээ. Бид ямар суллаач гэсэн биш. Асуудал ийм байна гэж тавьсан. П.Очирбат гуай л хөөрхий уяраад суллаж байсан. Нэг сонин нь жилийн дараа очиход суллагдсан 60 гаруй хүний ихэнх нь буцаад орсон байж билээ. Нэр усыг нь хэлээд яах вэ. Нэг хоригдол эмэгтэйн хүүхдийн сургууль дээр очиж уулзахад охин нь ээжийгээ санаад уйлж байсан. Тэгэхэд тэр эмэгтэй эргээд халаасны хулгайгаар шоронд орчихсон байв. “Даан ч яав даа” гэсэн чинь доошоо хараад, юу ч хэлээгүй.

-Та нэг удаа ярьсан байна лээ. Америкт ирээд “Долоо хоногийн тоймоо зүүдэндээ олон удаа хөтөлсөн” гээд.

-Аргагүй шүү дээ. Хүний нутагт шууд очоод нэвтрүүлэг хөтлөөд энээ тэрээ болчих биш. Дуулиант амьдралаас явсан шүү дээ. Сүүлд би ММ агентлагийн захирал, тухайн үед эрх барьж байсан Монголын Үндэсний Ардчилсан Намын хэвлэлийн албаны дарга байсан. Сонгууль гээд ядаргаанд ороод хоёр чих шуугьсан байлаа. Гэнэтхэн Америкийн нам гүм, зарим үед нэгэн хэвийн уйтгартай гэмээр амьдралд очиход хэсэг хугацаанд ажлаа санаад “Долоо хоногийн тойм”-оо зүүдэлж байсан. Харин xэдэн жилийн дараа өөрийн телевизээ байгуулж,санаа амарсан даа.

Америкийн тухай яривал дуусахгүй. Гэхдээ жинхэнэ чөлөөт амьдрал Монголд бий. Америкт 11 жил амьдарлаа. Орост зургаан жил сурсан. Томилолтоор ийшээ тийшээ явсныг оролцуулбал 20 орчим жилийг гадаадад өнгөрүүлсэн.

Монгол Улс их хөгжсөн гэж хэлэх гээд байна. Жинхэнэ эрх чөлөө байгаа газар шүү дээ. Тэр жил Америкийн нэг сэтгүүлч “Xорвоогийн хамгийн сүүлчийн сайхан нутаг” гэж Монголыг хэлсэн нь үнэхээр үнэн юм аа. Хүмүүсийн ухамсар, хувь хүнээс хамаарах юмнууд их байна.Үүнийгээ л бид засахсан. Цагийг үнэлж,гамнаж сурахсан.Тэгвэл ч оюун ухаан,боловсролоороо монгол хүн дэлхийн хаана ч газардахгүй дээ.

-Алдартай нэртэй телевизийн од, олны танил хүмүүс ч гадаадад очоод аяга таваг угаахаас авахуулаад янз бүрийн ажил хийсэн байдаг. Та америкийн монголчуудын амьдралыг цухас ч болов үзэв үү?

-Үзсэн.Том их дэлгүүрийн дор байдаг, манайхан машины гараж гэж ярьдаг даа, паркт хэдэн найзуудтайгаа кассан дээр зогсож байлаа. Нэг путкин дотор суугаад, хүнээс мөнгө хурааж аваад, билет өгдөг. Вашингтоны ойролцоох Арлингтон хотод монголчууд харьцангуй олноороо байдаг. Манайхан тэр их дэлгүүрээр их ордог. Билет таслаад өгөхөд гэнэт зарим нь “Цаг агаарын мэдээ, Цагийн хүрд” гэчихээд яваад өгдөг байсан. “Нөгөөх маань энд сууж байна” гэж боддог байсан байх даа. Кассын тэр ажилдаа дуртай байсан. Мөнгөний үнэ цэнийг мэдсэн. Сайхан хувцастай албаны байрын боловсон хүн өдөржин паркид тавьсан машиныхаа хөлсийг төлөхдөө “Үнэтэй байна, цагийг зөв тооцсон уу” гэж чичирч байхыг харсан. Цаг нь компьютер дээр гардаг. Гэтэл эгэл ажилчин байрын цагаач болов уу гэмээр хүн яг тийм хөлс төлөхдөө найрсаг харьцаад, гараад явах жишээтэй.

Би Америкт очоод удаа ч үгүй эмээ болсон. Хэсэг хугацаанд хүүхдээ харлаа. Гэр бүлээрээ явсан. Хүүхдүүд сурсан. Зарим нь ажилласан. Ар гэрийн ажлаа хариуцахгүй бол болохгүй. Дараа нь тэнд телевиз байгуулж болох юм байна гэдгийг олж мэдсэн юм. 2008 онд телевизээ байгуулсан шүү дээ. Одоо тэр ажлаа эрхлээд л явж байна.

Вашингтон хотод биднийг очиход “Newseum” гээд “Дэлхийн сэтгүүл зүй, шуурхай мэдээллийн музей” гэж орчуулаад байгаа юм, долоо, найман давхар байшингийн суурь тавигдаж байсан. Тэр хавиар найзтайгаа явж байгаад “Энэ сэтгүүлчдийн байгууллага юм байна. Энд ажиллах юмсан” гэж ярьж суулаа. Гэтэл яг намайг телевиз ажиллуулж эхлэх үед “Newseum”-д ажилд авна гэсэн зарлал гарсныг олж харлаа. Хэд хэдэн дарга нар нь суугаад нэг хүнтэй хэдэн минут ярилцаад шийдвэрээ дор нь гаргана. Эмэгтэй дарга нар голдуу ярилцлага авч байлаа. Эрэгтэй хүн дээр очвол илүү гайгүй ярьчихмаар юм шиг санагдаад байв. Оочер дөхсөн чинь нэг хүний дараа очвол тэр дарга дээр таарах гээд байдаг. Ар талын хүнээ ”Та түрүүлээд очооч, би дараа нь очъё” гэсэн юм. “Newseum”-ийг та яагаад сонгосон бэ гэдэг асуултад хариулах ёстой. Би чинь түрэмгий ч гэх юм уу, шулуун зантай хүн шүү дээ. Шууд л “Би энд ажилд орно. Би Монголын мэдээллийн том агентлагийн дарга байсан. “Newseum” надад маш их таалагдлаа. Би энд байх ёстой хүн гээд нөгөөхийг чинь бараг “нокдаун”-д орууллаа. Нөгөө хүн чинь юм асууж чадахаа байчихсан. Эмэгтэй хүнийг гомдоочихно. Энэ хүн орно гээд бодчихсон байна. Хэрэв болохгүй гэвэл ухаан алдчихна гэж бодсон байх аа. Тэгээд би тэнд орсон. Сүүлд мэдэхэд тэр хүн манай хамгийн том дарга байсан. Эхнэр нь ази хүн байсан юм билээ. Хэдэн жил тэнд сайхан ажилласан. Одоо ч сэтгэлд бодогдоостой байдаг. Монголчууд тэнд нэг их очоогүй ээ.Таван цагирагийн АНУ даxь сурвалжлагч Ц.Энхтүвшин харин Newseum-ээр өдөржин аялсан байсан. Түүнийгээ сониндоо бичээд, намайгаа дурдсан байв. Би тэр үед эзгүй байж таарсан.

-Сэтгүүлчдийн музей гэхээр юу үзүүлж харуулдаг вэ?

-Тэнд дэлхийн радио, телевиз, сонин, мэдээллийн агентлагуудын бүх цаг үеийн зузаан үүх түүх байдаг. Сонин дэлхийд анх яаж үүссэн юм, ямар сонин байсан, хэн хэн үүсгэсэн гээд бий. Монголтой холбоотой юм тэр бүр байдаггүй. Ханан дээрээ орон орны хэлээр мэдээ гэж бичсэн байдаг. Тэнд харин Монголоор “мэдээ” гээд ганц үг байдаг. Албан үүргээ гүйцэтгэж яваад амь насаа алдсан сэтгүүлчдийн дурсгалын булантай. Тэр дотор 2000 онд Увс аймгийн Малчин сум руу явж байсан онгоцонд осолдсон япон,монгол сэтгүүлчдийн нэр ус зураг намтартайгаа байдаг. Манайхаас гэрэл зурагчин Ц.Батзоригийн нэр байдаг. Үндэсний телевизийн дарга байсан Ю.Эрдэнэтуяа Вашингтонд очих үеэрээ Newseum-ийг үзсэн. Дарга маань эрдэмтэн судлаач хүн болохоороо “Чи ийм сонин судалгааны газар ажиллаж байж, гаргасан юм юу байна” гэж зэмлэнгүй хэлж байсан. Одоо Newseum маань санхүүгийн байдлаас нийтэд түр хаагдсан байгаа юм билээ. Судлаач,сэтгүүлчдэд бол нээлттэй байх. Ю.Эрдэнэтуяа даргын хэлсний дагуу бодож төлөвлөсөн юм бий.

-Та бүхэн телевизээрээ Америкийн монголчуудад юуг онцолж хүргэдэг вэ?

-Нутгаа санасан улсууд биднийг телевиз нээж байхад клип хараад л уйлж байсан. Одоо бол Монголын бусад телевизийн нэвтрүүлгүүдээ үзэж байгаа. Миний дараа бас нэвтрүүлэг хийдэг улсууд гарч ирсэн. Нутгаа санасан улсуудад Монголын мэдээллийг түлхүү өгөх ёстой. Ах, дүүсийнх нь мэндчилгээг ч хүргэнэ. Манайхан хаана л явна тэндээсээ мэдээлэл хүргэдэг. Бид Америкийн телевизийн олон нийтэд зориулсан сувгаар 13 даxь жилдээ нэвтрүүлгээ цацаж байна. Мөн зарим вэб сайт, сошиалд байршуулдаг болохоор Америкийн монголчууд төдийгүй дэлхийн энгээр тархан суугаа нутаг нэгтнүүд маань үзэх боломжтой. Монгол хэлнээс гадна англи зэрэг бусад хэл дээр нэвтрүүлэг гаргаж болно.

-АНУ дахь монгол эмэгтэйчүүдийн “Соёл” холбооныхоо тухайгаа ярьж өгөөч. Америкт байгаа монгол эмэгтэйчүүд ямархуу амьдралтай хүмүүс байдаг вэ?

-Би хар залуугаасаа Монголын Эмэгтэйчүүдийн холбоонд зүтгэсэн. Одоо 100 жилийн түүхтэй тэр сайхан байгууллагынхаа Удирдах Зөвлөлд нь байгаа. Ийш тийшээ явахдаа камераа үүрч яваад нэвтрүүлэг хийдэг. Тийм учраас эмэгтэйчүүдийн асуудлыг ойлгодог болсон. Тэр ажлаа санаад тэнд идэвх санаачилгатай ганц нэг улсыг нэгтгэж холбоо байгуулсан юм. Дараа нь Соёл холбоогоо Монголд бас байгуулсан. Америкт байгаа монгол эмэгтэйчүүд бусдын адил амьдрал хөөсөн хүмүүс. Монголдоо янз бүрийн ажил хийж байсан улсууд бий. Өндөр алба хашиж байсан улсууд ч байдаг. Тэнд амьжиргаа нь янз бүр. Хоёр нарны хооронд ажиллаж, мөнгө цуглуулж Монголд байгаа ар талаа тэжээдэг хүмүүс ч бий. “Эмээ харах” гэж настай хүн асардаг ажил байдаг. Бусад ажлаа бодвол цалин нь ахиу. Насны төгсгөл рүүгээ орсон хүнийг хараад гэрт нь амьдраад, асарч тойлдог ажил юм. Зарим нь ээж, аав шигээ ижил дасал болдог гэж найзууд ярихыг олон сонссон. Нутагтаа ирж чадахгүй “эмээ, өвөөгөө” хараад сууж байгаа хүн ч бий. Эмэгтэйчүүдийн маань дунд нутагтаа хүүхэд шуухдаа орхиод харь газар амьдрал хөөгөөд явсан хүн бишгүй олон. Дөрөв, таван настай үлдээгээд явсан хүүхэд нь хэдийнэ гэрлээд, ач гучтай болгосон ч тэдэнтэйгээ уулзаж амжаагүй, амьдын хагацал үзэж яваа хүмүүс ч байдаг. Харья гэхээр Монголд байгаа баахан хүмүүсийн амьжиргааг хэн даах вэ гэж байгаа юм. Нэг хүний нуруун дээр хамаг ачаагаа үүрүүлчихдэг, буруутгаж болохгүй, зөвтгөхөд хэцүү амьдрал. Тийм дайчин бүсгүйчүүдээрээ бахархдаг. Нутагтаа ирэхэд нь сайхан амрааж баярлуулахсан гэж боддог.

-Та саяхан Соёлын элч болсон. Соёлын элч юу хийдэг юм бол?

-Соёлын элчийн томилгооноос болоод сэтгүүлчид маань ярилцлага авна л гэнэ,мэдээ гаргана л гэнэ. Чимээгүй суусан би ойрд од болов. Салбарынхандаа их зан гаргаж болохгүй. Монгол Улсын Соёлын элчийн ажил өргөн хүрээтэй. Бид Гадаад Xарилцааны Яамны Зөөлөн хүчний бодлогыг хэрэгжүүлэх хэрэгслийнх нь нэг. Сүүлийн жилүүдэд Зөөлөн хүчний бодлого гадаад бодлогын чухал ойлголт болоод байгаа. Соёлын харилцаагаар дамжуулан улсаа сурталчилна. Тодруулбал, урлаг соёл, спорт, хүмүүнлэг, түүх, шинжлэх ухааны чиглэлээр хоёр талын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх юм. Анх монгол судлаач эрдэмтэн гадаадын хүмүүсийг томилж байсан юм билээ. Дараа нь алдартай бөх, дуучид урлаг спортынхон томилогдож байсан байх. Гадаадад олон жил амьдарч байгаа улсуудаас ч томилогдсон. Сэтгүүлчдээс МОНЦАМЭ агентлагийн захирал байсан, Супер нэгдлийн онолыг нээсэн эрдэмтэн, судлаач Ч.Эрдэнэ 2019 онд Соёлын элч болсон байна лээ. Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг Соёлын элчийн гэрчилгээг гардуулахдаа “Сэтгүүлч хүн соёлын элч болсон юм чинь өнгө аяс оруулна биз дээ” гэж хэлсэн. Гоё өнгө аяс оруулахыг хичээлгүй яахав.

-Та Монголдоо ирэх үү, дэлхийн хаана ч байсан хамаагүй гэж боддог уу?

-Монголдоо ирчихсээн. Цахим хөгжсөн учраас дэлхийн хаанаас ч ажлаа хийгээд явах боломжтой. Хөдөөгүүр явсан ч,гадаадад явсан ч ажил амралт аяллыг хослуулж явдаг. Ингэж хослуулж болдгийг эх орны хөдөөгийн суманд ажиллахдаа ч, дэлхийн дээвэр Эверестэд онгоцоор аялахдаа биеэр мэдэрсэн. Дээр нь би бас Мета компанийн (Фэйсбүүкийн шинэ нэр) сурвалжлагч шүү дээ. (инээв) Ихэвчлэн гадаад мэдээ тавина. Энд тэнд явсан газрынхаа сонинг бас дуулгачих санаатай. Ядаж байхад 11 цагийн коронагийн мэдээллийг оруулах үүрэг авсан. Заримдаа мэдээгээ хоцроохоор “Сараа, нөгөө мэдээгээ тавиач” гэж чатаар ханддаг хүмүүс бий. Элгэмсэг шүү, монголчууд маань.

-ДЭЛХИЙН МОНГОЛЧУУДЫН МИНЬ ХУВЬД МОНГОЛ МӨРӨӨДЛИЙН УЛС НЬ ЮМ ШҮҮ-

“Тархан суурьшсан монголчууд” ТББ-ын тэргүүн, соёл судлаач, Төрийн соёрхолт Ц.Санчиртай ярилцлаа. Тэрбээр аян замд явахдаа гэмтэл авч байсан гэдэг. Гэсэн ч өөрийнхөө тухай ярих дургүй нь анзаарагдсан. “Монголын Эзэнт гүрний түүх, соёлыг найман зууны дараа сурвалжлан олж, судлахад нэг хэсэг хүний хувийн амьдрал зориулагдаж байгаа. Үүнийгээ нэг их хэлдэггүй, бидний ажил, Монголын их түүх, соёл гэдэг сэдэвтэй зэрэгцүүлж ярьдаггүй юм” хэмээн тайлбарласан. Энэ эмэгтэй Чингис хаан болон түүний залгамжлагчдын хүрсэн бүх газар нутагт очсон соёл судлаач билээ.

-2021 оны шилдэг ном “Мэргэн ном” цомыг УИХ-ын дарга Г.Занданшатар танд гардуулсан. “Эзэнт гүрний соёрхолт өв” гурамсан боть бүтээлээ бэлэн болгоход бүтэн 12 жил зарцуулсан гэсэн. Эзэнт гүрний өв гэж та юуг онцлох вэ?

-“Номын баяр”-ын хүрээнд Төрийн ордонд УИХ-ын даргын урилгаар очоод, шинэ гурамсан боть маань оны шилдэг “Мэргэн ном” хүртсэн мэдээтэй хамт цом гардан авсан. Энэ олон жилийн хичээл зүтгэл, эрэл хайгуулын үр дүн ном бүтээл минь төр түмэндээ ийн үнэлэгдэж, хүндлэгдэж байгаад туйлын баяртай байна.

Тун товчхондоо Монголын эзэнт гүрний баруун жигүүр Ил хаадын анхны нийслэл Мараге хотноо Хүлэгү хааны байгуулсан одон орны туурь дээр 2009 оны арванхоёрдугаар сард эхлүүлсэн энэхүү бүтээл маань Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд байсан бүх улс, хот сууринд ажилласан судалгаа, зураг авалтын дээж юм. 2017 онд “Төрийн соёрхол” хүртсэнийхээ дараа төр, түмэндээ талархан, эзэнт гүрний уудам нутгаа туулж, дахин хоёр жил ажилласан юм. 2019 оны долдугаар сард гурамсан ботийн хэвлэлийн дизайн, орчуулга, хөрвүүлэг зэргийг бүрэн дуусгаж хэвлүүлэхэд бэлэн болсон. Хэвлэлийн зардал, сүйтгэл хайсаар дахиад хоёр оныг үдэхэд ч судалгааны ажил маань шинэ мэдээ сэлтээр сэлбэгдэж байлаа. Тэгээд саяхан 30 дахь “Номын баяр”-ын босгон дээр хэвлэгдэж дууслаа. Зөвхөн гүйцэтгэлийн шатанд хэвлэлийн дизайны ажил жил гаруй, хэвлэх үе шат гурван сар гэх мэт одоо тоочиход богино илэрхийлэгдэж байгаа ч бүтэн 12 жил зарцуулсан бүтээл юм аа.

Монголын эзэнт гүрний түүх, соёлын жимээр тухайлан ертөнцийг байлдан дагуулагч Чингис хаан болон түүний залгамжлагчдын эрхшээн захирсан, хураан нэгтгэсэн, сэргээн босгосон, бүтээн байгуулсан мянга гаруй газар очсон урлаг, соёл судлаачийн хувьд Эзэнт гүрний өв гэж асар өргөн талбарыг хамарч хариулах сэдэв. Нэгээхэн хэсэг нь энэ бүхий л бүс нутагт байгаа түүх соёл, төр нийгэм, шинжлэх ухааны бүтээн байгуулалт, баримтат өв билээ.

-“Шинжлэх ухаан, урлаг соёл, эрдэм боловсролыг тэтгэсэн үедээ монголчууд дэлхийн эзэнт гүрнийг байгуулсан” гэж та дүгнэсэн байна лээ. Их хаадын мөрөөр явсан таны хувьд монголчууд гэж хэн бэ?

– Мянга, түм, буман жилийн түүхт үндэстний зөвхөн найман зуун жилийн өмнөх байлдан дагууллын түүх, соёлыг манайх судалдаг. Түүнээс Монгол нутаг бол хүн төрөлхтний нэгэн өлгий, Монголын эзэнт гүрэн бол бүтээн байгуулалтын бахархалт түүх, монголчууд бид язгуураас удирдагч, тэргүүлэгч, асар үнэнч чанартай бүтээн байгуулагч, шинжлэх ухаанч, байгаль дэлхийтэйгээ хүйн холбоотой хөгжиж дэвжиж, үе үеийн эзэнт гүрнийг эрхшээн захирч явсан үндэстэн.

-800 жилийн өмнө Хүлэгү хааны зарлигаар байгуулагдсан одон орны оргилын туурь дээр гэхэд л 30 гаруй удаа очсон гэсэн. Энэ туурь нь Монголын эзэнт гүрний баруун хязгаар Ил хаант улс буюу өнөөгийн Иран улсад байдаг юм байна. Дэлхийн одон орон судлалын шинжлэх ухаанд монголчууд ямар хувь нэмэр оруулсан бол?

-1253 онд Мөнх хаанаас зарлиг аваад, Монголын эзэнт гүрний баруун жигүүрийг тохинуулахаар Хархорумаас цэрэглэн хөдөлсөн Хүлэгү хаан 1256 онд Хазарын тэнгист хүрсэн байдаг. Улмаар Монголын эзэнт гүрний Ил хаадын анхны нийслэл Мараге хотыг байгуулж, тэнд урлаг, соёл, уран барилга, шинжлэх ухааны асар их шинэчлэл хийсэн түүхтэй. Тэдний нэг бол өдгөө ч Мараге хотын Расадхан толгод дээр буурь, туурь нь байдаг “Хүлэгү хааны одон орны оргил” юм. Мөнөөх одон орны оргилын хүрээнд 400 номтой номын сан, одот тэнгэрийг судалдаг багаж хэрэгсэл хийдэг байсан урлан, олон улсаас ирсэн одон орончид, эрдэмтдийн орон сууц зэрэг шинжлэх ухааны бүхэл бүтэн хотын хэмжээнд бүтээн байгуулалт хийгдсэн байдаг. Хүлэгү хааны одон орны оргилоос Монголын эзэнт гүрний Их Юань Улсын нийслэл Хаанбалгаст эрдэмтдийг урьж, Хубилай хааны одон орны хүрээлэнг өргөтгөж байсан зэрэг баримт сэлт нь манай дэд боть болох “Монголын эзэнт гүрний шинжлэх ухааны төв, одон орны оргилууд” астрономийн шинжлэх ухааны тухай нэг сэдэвт бүтээл болсон. Монголын эзэнт гүрний байлдан дагууллын түүхээр энэ олон жил аялан судалгаа хийхдээ бидний түүхийн бахархалт баримтыг илтгэсэн найман одон орны хүрээлэнгийн буурь тууринаа очиж байлаа. Төмөрийн Улс, Их Моголд ч энэ бүтээн байгуулалт залгамж чанартайгаар үргэлжилсэн байдаг. Тухайлбал, монгол хаадын байгуулсан одот тэнгэрийн орчил хөдөлгөөнийг судалдаг хүрээлэнгүүдийн барилга байгууламж бүгд монгол гэрийн загвараас авсан, дугуй хэлбэртэй, бөмбөгөр оройтой, нумыг бэлгэдсэн хаалга цонхтой, монгол хээн чимэглэлийг номин чулуугаар шигтгэж хийсэн байх жишээтэй. Уран барилга, хот байгуулалт, урлаг соёл, дүрслэх урлагийн бүхий л салбарт уялдаа холбоотой хөгжиж ирсэн. Энэ тухай мөн манай шинэ бүтээлийн тэргүүн боть “Монголын эзэнт гүрний уран барилга, хот байгуулалт” бүтээлд дэлгэрэнгүй бий.

-“Иракт нэг газар нь бөмбөг дэлбэрч байхад, нөгөө газар нь музей байгуулж байдаг” гэж та хэлсэн. Тэр үймээн самуунтай газарт ч манай өвөг дээдсийн ул мөр арилаагүй байв уу?

-Монголын эзэнт гүрний баруун жигүүр Ил хаадын хязгаар буюу өнөөгийн Иран, Ирак зэрэг арав гаруй оронд монгол түүх, соёл, уран барилга, хот байгуулалт, одон орон, шинжлэх ухааны асар их дурсгал бий. 1256 оноос бүтэн зууныг Монгол тугийн дор өнгөрүүлсэн бүс нутаг шүү дээ. Энэ үеийг “Монголын үе”, “Ил хаадын үе” гэж нэрлэдэг. Энэ үед Монгол хаад “Мөнх тэнгэрийн хүчин” дор хэмээх монгол бичигтэй тамгаа дарж, зарлигаа айлдаж, зоосоо дэлдүүлж, орд өргөөгөө сүндэрлүүлж, одон орны оргилууд байгуулж, шинжлэх ухааныг сайшаан дэлгэрүүлж, эрхшээн захирсан бүс нутагтаа цаасан мөнгийг нэвтрүүлж, зоосон мөнгөний үйлдвэрлэлийг өндөр хэмжээнд хөгжүүлсэн. Цаашлаад шил, шаазан, шавар, үнэт эрдэнэсийн дурсгалуудад монгол хээ чимэг, хийц маяг нэвт шингэж урлаг, соёлын цоо шинэ түвшинд хүрсэн. Энэ бүх буурь, туурь, дурсгал өнөө ч энэ бүс нутагт бий. Гэхдээ энэ зуун бол мэдээллийн зуун, соёлын зуун. Найман зууныг мэнд түүчээлсэн монгол түүх соёлын дурсгалууд энэ зуунд устах эрсдэлд орж байгаа бүс нутаг. Тийм учраас бид устаж, сүйдэхээс нь урьтаж ядаж “Дуу, дүрс бичлэгийн баримтат өв”-д буулгах гэж цаг нартай уралдан ажиллаж ирсэн билээ.

-Цагаан монголчуудын тухай та номдоо оруулсан. “Тэнгэрийн монголчуудыг 800 жил хүлээлээ” гэж тэд хэлжээ. 1227 онд эх нутгаасаа гарсан тэд одоо хэдүүлээ болсон бэ, биднийг хэрхэн төсөөлдөг бол?

-1227 оны хавар буюу Чингис хааны сүүлчийн байлдан дагууллын үеэр Хөхнуур Төвөдийн өндөрлөгт тархан суурьшсан монголчуудын нэгээхэн хэсгийг өнөөдөр Цагаан монголчууд гэдэг. Өдгөө 241 мянгуулаа. Найман зууны тэртээд нүүдлийн соёлтой, мал аж ахуйтай байсан бол цаг нийгмийн эрхээр суурин соёлтой, газар тариалан эрхэлдэг болсон ч хувцас зүүсгэл, идээ шүүс, хэл ярианд нь бидний түүх тамгалагдан үлдсэн ард түмэн. Тэд биднийг “Тэнгэрийн монголчууд” өөрсдийгөө “Газрын Монголчууд” гэдэг. “Энэ амьдралдаа амжихгүй шиг байна ирэх амьдрал гэж байгаад өөрөө сонгож болдогсон бол гүрний голомт Монгол Улсдаа адуу ч болтугай болж төрөхсөн” гэж ярьдаг. Ерөөс дэлхийн монголчуудын минь хувьд Монгол мөрөөдлийн улс нь юм шүү.

-Сүүлийн 18 жил та суурин үедээ хоногт 20 цаг ажиллаж, аян замд өдөр бүр 15 кг аппарат камер, нөүтбүүк планшет, ном дэвтэр үүрч, өдөр бүр дунджаар 30-50 км алхаж “Устах эрсдэлд буй соёлын дурсгалууд”-аа дуу, дүрс бичлэгийн баримтат өвд буулгасан гэж саяхан нүүр номдоо бичсэн байна лээ. Танд хувийн амьдрал гэж байдаг уу?

-Номын багш минь хүн судлаач, шинжлэх ухааны доктор Ж.Батсуурь хэмээх нэрт эрдэмтэн байсан. Оюутан байхаас минь л эхэлж “Хүн өдөрт дөрвөн цаг унтахад бие физиологийн хувьд бүрэн сайн амралт болдог. 40 хувийн өлсгөлөн байхад тархи сайн ажилладаг гэж багш маань сургадаг байв. Тэр цагаас л өдөрт дөрвөн цаг амарч сурсан. Суурин үед өдөрт 20 цаг ном хэвлэл болон бусад ажлаа амжуулдаг. Аян замд бол нэг газраас нөгөөд хүрэх галт тэрэг, автобус, онгоцонд тэмдэглэл, судалгаагаа буулгаад яг зорилтот газраа очоод, дээр хэлсэн шиг аппарат камер, ном хэвлэл, нөүтбүүк төхөөрөмж зэрэг 15 кг орчим ажлын зэвсгээ бариад боломжтой бүхий л цагт ажилладаг даа. Хүн болгонд хувийн амьдрал бийн адил надад ч бас байлгүй л яах вэ. Миний хувьд ажилдаа бүх цаг хугацаа, анхаарал, боломжоо хандуулдаг.

-Та “Замд гарах зардал мөнгөө базаахаар урландаа ажилладаг” гэсэн. Урлах хобби, гарын ур тань хаанаас эхтэй вэ?

-Зурах, урлах минь ааваас эхтэй. Миний аав мутрын ур, ухааны ур, мэлмийн ур тэгш сайхан хүн байлаа. Ажлынхаа чөлөө заваар модны мужаан, төмрийн дархан хийдэг, үйл хүртэл урладаг байсан. Намайг оюутан болдог жил аав минь хоёр өрөө байрандаа өөрөө тавилга хийж байсан. Би загварыг нь гаргаад, аав минь гурвын банзыг нэг аравны тав болтол гараар харуулдаад, долоо хоног хатдаг ч маш гоё үнэт мебель шиг гүйцэтгэлтэй болдог тосон лакаар лакдаад хийж байв. Бага ах минь ч уран хүн байсан. Нисэх онгоц, усан онгоцны загвар хийдэг, би түүнээс нь суралцдаг байлаа. Сургууль төгссөн цагаас арьсан эдлэл оролдож, аян замынхаа зардал мөнгийг олж эхэлсэн. Зундаа суурин байж өөрөө тохижуулсан угсармал байрны зоорийн давхрын урландаа цөөн чанартай бүтээл хийгээд гадагшаа борлуулаад, мөнгөө дуустал замд явдаг байлаа.

-“Монгол Улсын Төлөө Зүтгэе!” тангарагтай офицерийн гэр бүлд төрж, эх оронч үзлээр хүмүүжсэн би хувьтай хүн” гэж та нэг удаа бичсэн. Гэр бүл, нутаг ус, аав, ээжийнхээ тухай яриач?

-Дорнод хилийн торгон заагаас Дархан хотын барилга гээд эх орныхоо энхийн манаа, их бүтээн байгуулалтад гар бие оролцож явсан эрхэм хүн миний аав Тогтохын Цэрэндорж. Цэргийн хүний тушаалыг түүний гэр бүл, үр хүүхдүүд хамтдаа биелүүлдэг гэж би боддог. Аавын минь алба, амьдралыг бүхий л цаг үед даруугаар үүрэлцэж явсан хүн миний ээж. Цэргийн хүн олон хүний үлгэр жишээ, загвар болж амьдардаг. Тушаал өгдөг шигээ үүрэг хүлээдэг хүн байдаг. Тийм болохоор хэлсэн бол гүйцэтгэдэг, эхэлсэн бол дуусгадаг, үнэнч тууштай, эх оронч эрхэм зан чанарууд аав, ээжээс минь бидэнд өвлөгдсөн.

Монголын Эзэнт гүрний түүх, соёлын жимээр тууштай зүтгэж буй минь аав, ээжийн ач гавьяа, өндөр дээдэс, өрлөг түүхийн буян заяа билээ.

-Та дэлхийн 50 гаруй улс орноор явж судалгаа хийсэн гэхээр амаараа дүүрэн хэлтэй хүн үү. Соёл судлаач гэдэг таны үндсэн мэргэжил үү?

-Миний үндсэн мэргэжил урлаг судлаач, уран зургийн багш. Сүүлийн арав гаруй жилийн хугацаанд соёл судлалын салбарт ажиллаж байна. Монголын Эзэнт гүрнээс дэлхий даяар тархан суурьшсан монголчууд болон монгол өв соёлын дурсгалууд гэдэг асар өргөн салбарыг хамардаг. Эзэнт гүрний түүх соёлоос гадна хими, физик, газарзүй, эрдэс баялаг, эдийн засаг, инженер технологи, астрономи, анагаах ухаан, геометр, геологи зэрэг шинжлэх ухааны олон салбарт бүтээлчээр эрэл хайгуул хийх, судлах, суралцах шаардлагатай болдог. Жишээ нь “Төрийн Соёрхол” хүртсэн “Ил хаадын урлаг, соёлын бүтээлүүд” хэмээх олон улсад анх удаа монгол бичиг, кирилл үсэг, англи, перс хэлнээ эрхлэн гаргасан номынхоо Монголын эзэнт гүрний шил, шаазан, шавар дурсгалууд гэсэн бүлгүүдэд хими, физикийн салбараас эрэл хайгуул хийх хэрэгтэй болсон. Монголын эзэнт гүрний үеийн дүрслэх урлагийн дэг сургуулийн тухай бүтээл хэдий ч жишээ нь шилэн урлалд шаардагддаг эрдэс бодисын шинж чанарыг судлах хэрэгтэй болдог. Энэ бүгдийг найман зууны тэртээд монголчууд урлагийн бүтээлдээ судлан ашиглаж эрхшээн захирч байсан бүс нутгийн урлаг, соёлд шинэчлэл хийсэн байдаг. Манай шинэ бүтээлийн гутгаар боть “Монголын Эзэнт гүрний урлаг, соёл” бүтээлд эдгээр баримтат өвүүдийг болон Монголын эзэнт гүрний дүрслэх урлагийн дэг сургуулийг баринтагласан.

-2017 онд “Төрийн соёрхол” хүртсэнийхээ дараа Төрийн ордноос гараад арай ч урлангийнхаа арьс, материалдаа явалгүй оффистоо очиж, ном бүтээлийн ажилтай өнжиж байлаа” гэж дурссан байна лээ. Хүмүүс шагналаа угаана гээд бөөн юм болдог. Харин та яаж “угааж” байв?

-2017 оны арванхоёрдугаар сарын 7-нд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулгын шадар туслах Түвшин гэдэг хүн манай ажил руу залгаж маргааш Төрийн ордонд хуралтай гэсэн. Маргааш нь өнөө хуралд очсон хүн “Төрийн ёслол хүндэтгэлийн өргөө”-нд Ерөнхийлөгчийн зарлиг айлдах үед л “Төрийн соёрхол” хүртэж байгаагаа мэдсэн. Шагнал авах гэж ямар ч өргөдөл, анкет, хүсэлт шат шатны байгууллагад илгээж үзээгүй, их тулгамдсан. Төрийн соёрхол хүртэх үе миний амьдралын маш үнэ цэнтэй мөч байсан. Тэнгэрт дэвшсэн аав, ээж, ах нар минь бодогдсон. Туулсан зам, үүрсэн зовлон, үзсэн дурсгал, уулзсан элэг нэгтнүүд минь бодогдсон. Тэр өдөр би мөнөөх дуудагдсан хуралд суучихаад, урлангийнхаа арьс, материалыг авах төлөвлөгөөтэй гарсан. Тэгээд “Төрийн Соёрхол” хүртсэн учраас шууд оффис руугаа буцсан. Утас, холбоогоо унтраагаад ажлаа хийгээд суулаа. Их зүйл бодогдсон. Хүмүүс төр засгийн өндөр шагнал хүндэтгэл хүртээд аав, ээж, гэр бүлдээ очдог байх. Тэр өдөр л би төдийгөөс өдий хүртэл юу туулснаа дахин тунгаасан. Тэгээд таны хэлсэнчлэн одонгоо “угаахгүй” гэж дотроо бодсон. Хоймортоо залах аав, ээж минь тэнгэрт дэвшсэн учраас найр хийхгүй л гэсэн юм. Би өөрөө ч найрлаж цэнгээд, идэж уугаад, баярлаж наадамлаад байдаг хүн биш. Ээжээсээ хойш баяр наадмын урилганд очилгүй, шинэ хувцас хийлгэлгүй дөрвөн жил болсон байсан.

Харин төр, түмнийхээ өндөр хүндэтгэлд “Эзэнт гүрний соёрхолт өв” бүтээлээ барья гэж шийдээд, дахин хоёр жил гүйцэтгэлийн шатны судалгаа, зураг авалтаар ажилласан даа. Төрийн өндөр цол шагналыг олонтойгоо ёслохгүй бол болохгүй гэж учир мэдэх улс хэлсээр, бас олны хүлээлт өндөр байсан тул Цагадайн улс, Төмөрийн улс, Алтан Ордын судалгаа зураг авалтаа амжилттай дуусгаад, ёслохоор шийдсэн юм. Гүйцэтгэх захирал, дүрслэлийн антропологич Б.Цэрэнтэйгээ зөвлөлдөж, салбар бүрийн эрхэм сайхан зочдыг урьсан үйл ажиллагааг номын анд Э.Цолмон найздаа даатгасан юм. “Монгол Улсын Төлөө” тангараг өргөж бүхий л амьдралаа зориулсан эгэл офицерийн охины “Төрийн соёрхолд хүндэтгэл үзүүлэх”-д Зэвсэгт хүчний жанжин штаб, Батлан хамгаалах яам гүн хүндэтгэлтэй хандаж, Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одонт Цэргийн дуу Бүжгийн эрдмийн чуулга 75 хүний бүрэлдэхүүнтэй хүрэлцэн ирсэн нь эх түүхийн мөрөөр эзэнт гүрнээ туулж яваа өчүүхэн бидэнд асар өндөр хүндэтгэл болж байлаа.

Найз нөхөд, ТАСАМ-ыг дэмжигчид гээд түмэн олныхоо хайр хүндлэлээр өдий зэрэгт хүрч тэр бүгдийн их ихдэхгүй бага багадахгүй дэм тусаар судалгааны гал тасраагүй тул хүн болгоныг уримаар байсан ч байр савны хүрэлцээ багтаамжаас хамааран 300 зочинтой хүндэтгэлийн үйл ажиллагаа болсон. Бүгд л эрвийх дэрвийхээрээ оролцсон. “Чингис хаан” зочид буудал гэхэд холоос ирсэн зочдыг маань байрлуулсан. “Хүннү айр” компани элэг нэгт монголчуудын маань төлөөллийг нислэгээрээ дэмжсэн. Энэ мэтээр олны олон таван цэн болж, төрийн өндөр дээд хишигтээ хүндэтгэл үзүүлсэн дээ.

-“Аян замын зардал сүйтгэл олно гэдэг Исламын дайнтай улсуудад ажиллахаас ч хэцүү асуудал байдаг” гэж та хэдэн жилийн өмнө хэлж байжээ. Одоо ч ийм хэвээрээ юү эсвэл өөрчлөгдсөн үү?

-Хэвээрээ шүү (инээв). Манайх төрийн бус, ашгийн бус байгууллага. Судлаач бид өөрсдийн зорилго тэмүүллээр өдий хүртэл судалгааны гал таслалгүй ажиллаж байна. Тун товчоор арьсан урлалынхаа ашиг тусаар, ном бүтээлийнхээ дэмээр өдий зэрэгтэй ажиллаж байгаа. Сүүлийн үед түүх, соёлдоо хүчээ өгөх, хандив дэм өргөх хүмүүс нэмэгдсээр байгаад талархдаг. Бид хэдийгээр төрийн бус байгууллага ч Монгол Улсын Төрөөс Соёлын талаар баримтлах бодлого, Монгол Судлалын талаар баримтлах бодлого, Үндэсний Аюулгүй Байдлын үзэл баримтлал зэрэг эрхзүйн олон чухал ач холбогдолтой үйл хэргийг хэрэгжүүлж яваа. Энэ чухал ажлыг төрийн бус байгууллагын хувиар л хийсээр ирсэн. Дээр хэлсэн зүйл бол төрөөс төсөв мөнгө хөөцөлдөх үед ийм, тийм бэрхшээл их гардаг гэсэн зүйрлэл гэх үү дээ. Энэ бол ес, арван жилийн өмнөх төрийн албаны хүнд суртал, уялдаа холбоогүй байдал, авлига хахууль, танилын нүүр, тал тохойн тухай бидний мэдэрсэн бэрхшээл. Зорилтот бүс нутаг, зорьсон түүх дурсгал, угсаатнуудаа устаж, сүйрэхээс нь өмнө гэсээр ажил төрөлдөө төрийнхөө дэмийг хүртэх боломж ховор л байна.

-Та дурсамжийн номоо бичих үү?

-Чингис хаан болон түүний залгамжлагчдын хүрсэн бүх газар нутагт очсон соёл судлаач хэдий ч, амьдралынхаа 18 жилийг энэ л алс хол, хэцүү бэрх аян замд өнгөрүүлсэн ч замын тэмдэглэл ердөө ганцыг хэвлүүлсэн. “Жахангүшейн замаар” буюу Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн замаар гэж. Хувийн тэмдэглэл, дурсамжийн номоо бичиж хэвлүүлэхээс илүү тэр цаг хугацаа, зардал мөнгөөр ажил төрлөө амжуулж, аялан судалгаандаа зарцуулсан нь дээр гэж үздэг.

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, доктор, зохиолч Л.Дашнямтай ярилцлаа. Тэрбээр саяхан “Язгуураа танихуйд өчүүхэн дусал” номоо хэвлүүлсэн билээ.

-Эхлээд танаас манай нийгмийг яаж харж, дүгнэж байгааг тань лавлаад авмаар санагдлаа. Ковидоос болоод дэлхий нийтээрээ амаргүй нөхцөлд байгаа. Манайд бас өвчнөөс гадна эдийн засгийн хямрал нэрмээс болоод нийгмийн бухимдал ч их байх шиг?

-Корона монголчуудад өөрсдийг нь маш сайн таниулж байгаа юм биш үү? Холын хараагүй, алсаас урьдчилж бэлтгэдэггүй. Өдөр өдөрт л гал унтраасан маягийн

амьдрал нь бидний хэвийн дүр зураг болсон юм шиг байна даа. Гэнэтийн том цохилтуудад бид бэлэн бус ард түмэн байна л гэж харж суугаа юм. Их цочирддог юм байна, үймдэг юм байна.

Ялангуяа өнөөдөр дэлхийн харилцаа холбоо сүлжээ өргөн дэлгэр болсон болохоор элдвийн юм сонсоод, тэр мэдээллийг сайн шүүж тунгааж боловсруулж чаддаггүй юм байна. Нарийн чиглүүлсэн үг яриа нь ч бас хоцрогддог бололтой. Явж явж нэг талаас нь жаахан вакцинжуулъя, нөгөө талаас нь корона тусаад хамгаалалт нь сайжирна биз гэсэн маяг руу л орчих шив дээ. Түүнчлэн юу ч хийхгүй удаан суухаар эдийн засаг нь дийлэхгүй болж байгаа юм шиг байна.Тийм л бодолтой байна.

-Цар тахлын үеийг ер нь яаж давж гарах ёстой юм бэ. Хэцүү хүнд үе сорилт болдог гэдэг. Зарим нь шинэ боломжийг олж харлаа л гэж байна. Үлдсэн хэсэг нь амьдрахад хэцүү боллоо, баларлаа, сөнөлөө л гэцгээх юм.

-Бид ачаа үүрч сураагүй ард түмэн юм л даа. Бэрхшээлтэй асуудлаа хэн нэг хүн рүү түлхдэг. Бэлэн зэлэн юм хайдаг. Өөрсдийнх нь төлөө бүх хүн юм хийх ёстой юм шиг бодоцгоодог. Хүнд үед хүн бүрийн хариуцлага, тэсвэр тэвчээр шаардлагатай. Өөрөөсөө хамаарах бүхнийг хийх нь хамгийн чухал шүү дээ.

Бид түүнд бэлэн биш шиг байна. Байн байн цунами, газар хөдлөлт, байгалийн хүнд нөхцөлүүдтэй тулгардаг япончуудтай өөрсдийгөө харьцуулаад үзэх хэрэгтэй. Тэнд сандрал байдаггүй. Хүмүүс нь бэлтгэлтэй, өөрөөс хамаарах бүхнийг хийдэг. Хувь хүн бүхэн өөрөөс хамаарах бүхнийг хийхээр нийт ачаалал хөнгөрнө шүү дээ. Шаардлагатай зохион байгуулалтыг нь ч урьдчилаад төлөвлөсөн, хийчихсэн байдаг юм байна. Хэн нь юу хийхээ ч мэддэг, ийм байх юм. Манайхан ковидоос суралцаад ер нь тэгэх ёстой юм байна шүү гэдэг том дүгнэлт хийсэн үү, үгүй юү. Би бол хийгээгүй л гэж бодож байна.

-Болж бүтэхгүй болгондоо төрийг буруутгадаг, хариуцлага нэхдэг боллоо. Төр удирдаж байгаа хүмүүст ч асуудал бий. Гэхдээ хүмүүс маань өөрсдөө хариуцлагатай байна уу гэдгээ ерөөсөө ярихгүй байна. Гудамжинд маскгүй, нус, шүлсээ хаясан улсууд олноороо явах юм.

-Санал нийлж байна. Өөрөө ямар ч хариуцлага үүрэхгүй. Үүрье ч гэж бодохгүй хүмүүс олон байна. Сүүлийн гучаад жилд ард түмнийг бэлэнчлэгч болгочихлоо. Юу нэхнэ, юу ярина түүнийг нь л биелүүлж байдаг төртэй болсон доо. Ер нь их муу зан сургалаа шүү дээ. Төр маань ч энэ их гамшгийн өмнө сүрхий сайн бэлтгэлтэй байсан гэж бодохгүй байна. Эхний үед юу юугүй бүх юмыг хаагаад байснаа улам хүндрээд, бид байтугай дэлхийгээрээ алдаад ирэхээрээ сандраад, явцын дунд ухааралт буулт хийн, жаахан жаахан арга хэмжээ аваад, гал унтраах маягтай л явж ирэх шиг боллоо. Ер нь юуны өмнө тайван байх хэрэгтэй. Дэлхий нийтийг хамарсан гамшиг шүү дээ. Корона бидэндтэй цаашдаа ч хамт байх юм байна гэдгийг ойлгох учиртай. Үргэлж байх юмтай арай нэг өөр харьцах ёстой доо. Хоёрдугаарт, өөрсдөөсөө хамаарах бүхнийг хийх хэрэгтэй! Өөрийнхөө оролцоог чухалчлах учиртай. Бусдын төлөө санаа тавих нь ер нь тун бага болоод байна шүү дээ. Аминчхан үзэл, хувиа хичээдэг, өөрийгөө аваад гарвал боллоо гэсэн хандлагууд их болсон. Ийм нөхцөлд тэр нь мэдрэгдээд л байна.

-Шатахууны хомсдолоос болоод хойд хөрш крантаа хаалаа, урд хөрш хилээ хаалаа гэх мэтээр буруушаадаг. Энэ бүхэн бусдыг буруутгах хандлагатай маань холбоотой байна уу. Эсвэл үнэхээр их гүрний дарамт шахалт нөлөөлж байна гэж үздэг үү?

-Бусдын бидэнтэй харилцах харьцааг урьдчилан бодож, тооцож байх хэрэгтэй дээ л дээ, ер нь! Өнгөрсөн хойно нь эд нар тэгчихлээ гэхгүй. Нэгэнт болсон зүйл дээр бусдад буруу өгөхөөсөө өмнө өөрсөндөө буруу өгөх хэрэгтэй. Биднээс хамаарсан, шалтгаалсан зүйл юу байна. Юу хийж чадаагүй байна. Юу бодоогүй байна гэдгээ ярихын оронд бүх зүйлд гадныхан, өөрөөс нь бусад хүн л буруутай мэт ярьж, бодож болохгүй. Тийм л загвараар сэтгэдэг, ярьдаг, ханддаг хүмүүс манайд их байна.

-Таны “Язгуураа танихуйд өчүүхэн дусал” номон дээр “Монголчуудын сэтгэлгээний онцлог” гэсэн хэсэг байсан. Монголчууд язгуураасаа сэтгэлгээний ямар онцлогтой улс вэ?

-Өнөөгийн байдлаар бол бид амьдралын хэвшил, аж төрж байгаа байдлаараа нэг улсын доторх хоёр амьдралтай улс болчихоод байна шүү дээ. Хөдөө тал нь жаахан уламжлалаа дагасан маягтай. Гэхдээ их өөр болсон. Хот нь дэлхий нийтээр хот орон газар ямар байдаг тийм байдал руу шилжээд, зуугаад жил боллоо. Гэхдээ сүүлийн гучаад жил тэр маань бүр огцом өөрчлөгдлөө. Дэлхийн хаана юу байна, бүх л юм манай хотуудад байдаг болчихлоо. Монголчууд хэдийгээр том орон зайд сийрэгхэн амьдардаг, харилцаа холбоо бага юм шиг боловч ялангуяа хүнд хүчир үед бие биедээ туслах, санаа тавих нь амьдралынх нь уламжлалт хэвшил болсон байсан юм. Ийм үнэ цэнэт зүйлс олон байсан л даа. Ахас ихсээ хүндэтгэдэг, аав ижийгээ хүндэтгэдэг, хүүхдүүд, өвгөд өтгөсөө хайрлах, ядуу зүдүүд туслах энэ бүхэн чинь өөрчлөгдсөөр байгаад л бид хоёрын саяны ярьж өнгөрдөг шиг нэг тийм хувиа хичээсэн, би л болж байвал гэсэн хэв загвар руу яваад байна.

Монгол хүн энэ орчлонт ертөнцийн нэг хэсэг нь гэж өөрийгөө боддог учраас байгаль дэлхийдээ яг л аав ижийтэйгээ харьцаж байгаа мэт ханддаг. Тэрний нэг хэсэг нь би шүү гэж ойлгодог. Одоо бол бусдын замаар яваад, бид бол байгаль дэлхий, бүх юмны эзэн, эзэгнэж, эзэмшиж байх учиртай. Аль болох арвинаар, аль болох бага хугацаанд өөрийн болгох ёстой гэдэг үзэл рүү явчихлаа л даа. Байгаадаа сэтгэл ханадаг, багахан хэрэглээтэй. Ухаалаг хэрэглээтэй ард түмэн байсан бол одоо их өөрчлөгдсөн. Түүнийгээ бид хөгжил гэж нэрлээд байгаа юм.

-Таны “Язгуураа танихуйд өчүүхэн дусал” ном 2020 онд хэвлэгдсэн юм билээ. Ковидын үед гар хумхин суулгүй, монголчууддаа ухаарах сэхээрэхэд нь нэмэр болох гээд ийм ном гаргасан юм болов уу гэж ойлголоо?

-Би жил болгон нэг юм уу хоёр ном гаргаж байгаа. Гэхдээ дотроо бодохдоо одоогийн хүмүүст миний хийгээд байгаа зүйлс онц хамааралтай биш юм байна. Ирээдүйд хэзээ нэг цагт монголчууд тайвшрах байх. Өөрийгөө нэхэх цаг ирэх байх. Хөрсөн дээрээ буух байх. Эх орон, газар шороондоо эзэн болох байх. Тэр үед нь манай өвгөд өтгөс юу бодож, сэтгэж, хийж байсан бол гэж бодох болов уу. Тэр үед нь л ганц ном ч болтугай байгаасай гэж боддог шүү дээ. Түүнээс биш одоогийн хэрэглэгч нарын хувьд бол би өөрийгөө их л хол байна гэж бодож байгаа шүү!

-Би хэн бэ гэдгээ хайсан хүмүүс олон байх аа. Дангаасүрэнгийн Энхбат “Бид хэн юм бэ, хаашаа явах гээд байгаа юм бэ. Яг юу хүсээд байгаагаа мэдэхгүйгээр хөгжих боломжгүй” гэж ярьж байсан л даа.

-Тэр зөв л дөө. Бид хэн юм бэ гэхээсээ өмнө би хэн бэ гэдгээ таньж ойлгох ёстой юм. Өөрийнхөө амьдралд, нийгэмд, түүхэнд хүн ямар оролцоотойгоо аль болох тодорхойлох гэж хичээх хэрэгтэй л дээ. Цаашлаад бид хэн юм бэ гэдгээ зөв таньж олох юм бол бидний зорилго, хүсэл эрмэлзэл, юу хийх гээд юу бүтээх гээд байгаа, яаж амьдрах гээд байгаа маань илүү тодорхой болно. Ер нь бол манай хууччуулын ярьдгаар цагийн хөл түргэн болсон, өөрөөр хэлбэл цагийн урсгал түргэн, амьдралын хэмнэл хурдан болсон үед бид амьдарч байна. Ийм үед миний хэлж байгаа шиг том орон зайг эзэлж, уужуу тайван амьдардаг маань их өөрчлөгдлөө. Нөгөө талаар монгол залуусын орон болохоор (Хүн амын маань 70 гаруй хувь нь залуус) хөл хөдөлгөөн ихтэй, дуурайх дуртай хүмүүс олонтой орон гэсэн үг. Залуу хүмүүсийн хүсэл мөрөөдөл огцом өөрчлөгддөг. Ийм үед өөрийгөө танихад хэцүү. Ер нь хөл хөдөлгөөн дундаас юмыг таньж олоход хэцүү шүү дээ. Өөрөө ухаан сийлж, танья даа гэж хичээхгүй бол урсгалаар, явцын дунд олж, барьж авна гэхэд хэцүү болсон цаг шүү.

-Залуус маань дэлхийн хүн болъё гэж ярьдаг, хүсдэг. Дэлхийн хүний нөгөө талд язгуураа таних шаардлага гарах байх л даа?

-Дэлхийн хүн болно гэдэг томьёолол ер нь буруу! Ерөөсөө бид төрсөн байдлаараа дэлхийн хүн шүү дээ. Миний байгаа Улаанбаатаргүйгээр дэлхий бүтэн болохгүй. Миний байгаа энэ хонхоргүйгээр дэлхий бүтэн байхгүй. Би байгаагаараа л дэлхийн нэг хэсэг нь. Би өөрөө дэлхийг бүтээж байгаа нэг хэсэг нь гэж бодох хэрэгтэй. Б.Ринчен гуайг аваад үз л дээ. “Би дэлхийн хүн болно” гээгүй. Зүгээр л энэ нутагтаа соёл, түүхээ судлаад, ард түмэндээ хэрэгтэй юм хийгээд явж байсан хүнийг дэлхийн эрдэмтэн л гэж үздэг болсон шүү дээ. Монгол гэдэг дэлхийн нэг хэсгийг сайхан болгоно гэдэг дэлхийд л юм хийж өгч байна гэсэн үг. Үүнийгээ хаячихаад, эндээсээ зулбаж зугтаачихаад, нэг газар очихоороо дэлхийн хүн болно гэдэг, эсвэл өөр орны нэг байгууллагад ажиллахаар дэлхийн хүн болдог юм байхгүй.Тэгж л яриад, хөөрцөглөцгөөгөөд байгаа юм.

-Язгуураа танина гэхээр юуг хэлж байна вэ?

-Жишээ нь, би энэ л хөрсөнд ургасан, энэ хөрс л намайг тэжээдэг болохоор би дэлхийн хаана ч байхгүй өөрийн гэсэн онцлогтой ургамал шүү дээ. Энэ ургамал чинь л харин дэлхийд хэрэгтэй байхгүй юу. Язгуур энд мөртлөө хэрэглээ нь тэнд байж болох нь ээ. Эдүгээ хүн судлаачид ер нь явж явж “Энэ дэлхийн хамгийн хүнлэг хүмүүс бол монголчууд юм байна” гээд байгаа шүү дээ. Дэлхийд хамгийн хэрэгтэй юм нь энд байгаа юм байна л даа. Тэрнийгээ бид улам л сайхан болгох хэрэгтэй. Юугаараа сайхан гэдгээ мэдэх хэрэгтэй. Бид болохоор тэр бүхэн нь юу ч биш юм байна, бид нар юу ч биш юм байна. Дэлхийн нэг хэсэг ч биш юм шиг бодоод байдаг. Япончууд ярьдаг юм билээ. Хамгийн чанартай бүтээгдэхүүнээ эх орондоо, ард түмэндээ хэрэглүүлдэг гэж. Илүү гарсан, зарах үрэх ёстойг нь дэлхийн хөдөлмөрийн хуваарьт оролцуулдаг юм байна. Гэтэл бид гологдлоо өөрсдөө хэрэглэдэг. Ганц нэг экспортын гэж нэрлэсэн юмаа гадныханд л өгье гэж боддог. Ер нь тэгж олон жил явсан шүү дээ. Бодол маань дээшээ биш доошоо харчихсан! Ийм бодлоготой, ийм яриатай, ийм үзэлтэй хүмүүс болчихоод байж, одоо ч байсаар л байна.

–“Монгол хүнээ танихад өчүүхэн тус” гээд таны номын хэсэг байна. Монгол хүнээ таних талаар юуг онцолж хэлэхийг хүссэн бэ?

-Бид түүхэн ард түмэн. Тэр тусмаа хүн төрөлхтөн анх үүссэн тэр газар шороон дээр ерөөсөө нэг ч тасраагүй алхаж яваа ард зон гэж үзэж болно. Өвөг үндэстэн байхгүй юу! Нэгэнт хүн амьдарч бий болсон юм чинь ямар нэгэн соёл, ямар нэгэн харилцаа, амьдралын хэвшлийг бий болгож таарна аа даа. Бидний уламжилж явах, үнэ цэнэтэй, өөрийн гэсэн юмс энэ их хугацаанд өчнөөн төчнөөнөөрөө бий болжээ. Бахархаж, онгирч, омогшиж байна л гэцгээдэг болохоос биш юугаараа гэдгээ тодруулж гаргаж чадахгүй л байгаа. Уг нь тэгэх ёстой юм. Түүхэн хандлага хэрэгтэй юм байна. Юуг нь уламжилж авах, юуг нь орхихоо мэдэх хэрэгтэй. Бахархах ёстой, үнэ цэнэт зүйл маань юу вэ гэдгийг, бусадтай харьцуулахад хэн гэдгээ таних хэрэгтэй. Бид өөрсдийгөө танихаа байтлаа бужигнаад байна л даа. Ядаж л ахас ихэсээ, аав ээжийгээ хүндэлдэг, хайрладаг байя л даа!

-XIII зуунд монголчууд тодорч цойлж гарахад юу нөлөөлсөн юм бэ. Энэ том сэдэв л дээ. Гэхдээ та юуг онцолж дурдах вэ. Тэр үедээ бид том сэтгэж байсан юм уу. Одоо жижигхэн монгол болчихоод байгаа юм уу?

-XIII зуунд Чингисийн шийдвэрлэх ёстой асуудал яг л өнөөдрийн биднийх шиг асуудал байсан. Хэсэг хэсэг хуваагдчихсан. Нэг нэг хонхроо эзэлчихсэн. Хоорондоо дайсагналцсан. “Цэгээн чулуу хагарч,цээлийн ус ширгэж” байсан үе. Тиймээс эв найртай нэгэн цулам улс гэрийг байгуулах учиртайг ойлгож, түүнээс л эхэлсэн шүү дээ. Улс гэрээ байгуулсны дараа харахад зөвхөн монголчууд ч бус дэлхий даяараа амар тайван бус байж. Дарлагдсан, доромжлогдсон хэсгүүд газар сайгүй, худалдаачид наймаа арилжаагаа амгалан тайван хийж чаддаггүй гэх мэтээр байгаа байдлыг харахад шийдвэрлэх асуудал нь томроод, ер нь энэ дэлхий нэг нартай байгаа шиг нэг хаантай, тэр нь энэ их зовсон зүдэрсэн бүхнийг яагаад амар амгалан, сайн сайхан байлгаж болдоггүй юм гэсэн үзэл бодол төрж, тэр том зорилгоо хэрэгжүүлсээр байгаад, эзэнт гүрэнд хүрч л дээ. Тэгж тоймлон ойлгож болно. Одоо бид тэр үеийнхээс ч дутахгүй асуудалтай болоод байна. Их хуваагдаж байна. Намаар, хонхроор, үзэл бодлоороо хуваагдаж, хэрчигдсэн байна. Хэл яриагаараа хүртэл хуваагдахын төлөө ярьдаг хүмүүс ч зөндөө боллоо. Тийм болохоор одоо ч асуудал, зорилго,шийдэл шаардсан зүйлс чамгүй их болоод л байна. Зорилгоо зөв тодорхойлоод, хэрэгжүүлж чадвал үр дүнд хүрнэ. Тэрний ард л том харагдаж байгаа юм л даа. За жижиг зорилго ч байсан түүнийгээ чанартай сайн хэрэгжүүлж чадвал үр дүн гарсан хойноо өмнө нь байснаас илүү том харагдах нь лав.

-Нэг нам бүү хэл бөхчүүд хүртэл эвдэрч хэрэлдэж байдаг. Эрх чөлөөгөө эдэлж байгаа хэрэг үү. Нийтийн ашиг сонирхлоос илүү нэг хүний жижиг эрх ашигтаа хөтлөгдөөд байгаа юм болов уу?

-Бид хүний эрхийг л их том тунхаглаж ярьдаг. Гэтэл бас эрхийн сацуу хариуцлага бий! Асуудлыг томоор харж, томоор төлөвлөж төсөөлдөггүй. Өдөр тутмын асуудалтайгаа зууралдаж, жижигхэн зорилгоо хэрэгжүүлэхийг л бодоцгоодог. Сонгуулийн ард улс орны амьдрал, хөгжил яригдаж байгаа юм шиг боловч,үнэн хэрэгтээ хэн нь ялах вэ гэдэгтэй зууралдсаар доошоо уначихаж байгаа юм. Зорилго нь жижиг, бодож сэтгэдэг нь жижигхэн. Өнөөдөр яаж мөнгө олох вэ, яаж энэнийг хуурчих вэ, яаж нэг дарга болчих вэ гэдэг л бодолтой хүмүүс олон болж! Хүний тархи толгойг хөгжүүлэх, сэтгэлгээг хөгжүүлэх ажил хаягдчихаад, дор дороо онолын маягийн цэцэрхсэн, бие биенээ дуурайсан, дэлхийн гэсэн эзэнгүй том талбайд толгойгүй биеэ шидсэн байдалтай л амьдруулаад байхаар залуус ийм болчихдог юм байна л даа.

-Таны номд монгол ухаан, монгол мэдлэг гэж бий юү гэсэн хэсэг харагдсан. Та үүнд юу гэж хариулсан бэ?

-Шинжлэх ухааны мэдлэг бол түгээмэлшсэн, нийтлэг мэдлэг. Гэтэл гагц тийм мэдлэг байгаа юм биш шүү. Мэдлэг өөрийн тогтсон түвшний хувьд янз бүр байдаг. Практик мэдлэг, жирийн мэдлэг, шинжлэх ухааны мэдлэг гээд лавтайяа гурван түвшний мэдлэг ярьж болно. Практик мэдлэгийн түвшинд бол улс үндэстэнд хамаарагдах мэдлэг байдаг. Далайн орнууд гэхэд л загас жараахайгаа барих, манайх гэхэд л нүүдлийн мал маллах технологи гээд олон өөр мэдлэг бий. Тэгэхээр тэр түвшинд нь бид монгол мэдлэг гэж ярьж байгаа юм. Онцлог нь энэ бол манай говь, тал, хангайн олон бүс нутаг,янз бүрийн нөхцөлд хуримтлагдсан мэдлэг. Монголчууд тэр мэдлэгээ бие биенээсээ нуудаггүй. Аман уламжлалаар дамжуулж, алдаа, оноогоо давхар хэлж засдаг ийм л мэдлэгийг хөгжүүлж ирсэн юм. Тэр тухай л байгаа л даа.

-Одоо зөвхөн залуус ч гэлтгүй дунд насныхан ч язгуураа мэдэхгүй шахуу болоод байна л даа. “Удам судраа мэдүүлдэг монгол уламжлал” гэсэн хэсэгт та ямар арга зам санал болгосон бэ?

-Бид ер нь язгуураа мэдэхгүй тийшээ явна, цаашдаа ч улам дордох байх! Нэг шалтгаан нь өнөөдөр эмээ, өвөөгийн хүүхэд гэж байхгүй болсон. Язгуурыг мэдүүлдэг, угшлаа таниулдаг, амьдрал мэдүүлдэг хүмүүс чинь эмээ, өвөө шүү дээ. Монгол уламжлалын нэг онцлог нь өвөө, эмээтэйгээ нэг гэрт юм уу нэг дор амьдарч, амьдралыг тэд нь зааж зурж, харуулж үлгэрлэж сургадаг байсан. Одоо түүнээс өөр хэвшилтэй болоод удаж байгаа шүү дээ. Хар нялхаас нь цэцэрлэгт өгдөг. Аав, ээж нь хүүхдүүдтэйгээ ажиллах цаггүй. Удам судар үүх түүх ярих цаг ч бараг байхгүй. Тэр бүхнийг өөр гагцхүү ном хэвлэлээр ч юмуу тусгайлан зааж, мэдүүлдэг л болж дээ. Хуучин цагт айл болгон гэртээ удмынхаа түүхийг бичдэг, хэлж ярьдаг байсан. Ялангуяа Чингисийн удмынхныг үрэн таран хийж, монголчуудыг ер нь удам судраа мэддэггүй болгох их том, олон жилийн ажил хийсэн дээ. Ерээд оноос л удам судраа мэдэх, дахиж хөтлөх, зарлиг заавар журам гарсан. Удам судраа мэднэ гэдэг олон талын ач холбогдолтой. Тэрнийг ярина гэвэл том яриа болох байх.

-Эдийн засгийн хямрал гэж их ярих боллоо. Эдийн засгийн талаар монголчуудын уламжлалт ойлголт, ухаарал юу байв?

-Монголчуудын эдийн засгийн ухааныг ганц үгээр хэлбэл хэмнэх, гамнах, өөрийгөө хязгаарлах ухаан юм. Юмыг ухаалагаар бүрэн дүүрэн эдэлж хэрэглэх. Ийм л ухаан байсан. Одоо бол хүн төрөлхтөн ер нь эргэж ирж байгаа шүү дээ. Монгол сэтгэлгээ рүү эргэж байгаа.

-Минималист амьдралын хэв маяг гээд гадныхнаас суралцаад байдаг. Угтаа монголчууд жинхэнэ ийм хэв маягтай амьдарч байсан юм биш үү?

-Орчлон ертөнц гэдэг хязгааргүй юм биш шүү дээ. Яараад сандраад хэрэглээд, ашиглаад өрсөлдөөд байхаар бүх нийтийг хамарсан сүйрлүүд болж байгааг харж байгаа биз дээ? Газар хөдлөлт, цунами, дэлхийн дулаарал, хүйтрэл энэ бүхэн чинь байгаль хариугаа л авч байгаа юм. Байгалийг хичнээн хохирооно хариугаа хэд дахин илүү хорлонтой авна гэдэг нь л болж байгаа хэрэг. Монголчууд өөрсдийгөө байгаль дэлхийн нэг хэсэг гэж боддог. Байгаль ээж гэж боддог учраас хайрлаж ханддаг. Тэр нь эдийн засгийн ухаан болоод ирэхээрээ гамнах хэмнэх рүүгээ л явдаг юм. Социализмын үед ч малаас гарч байгаа ашиг шимийг амьсгалаас бусдыг нь ашиглана гэдэг уриатай, зорилттой байлаа шүү дээ. Одоо жаахан байгалийн баялгаа л ашиглаж байгаа болохоос бус үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж, байгаагаа юм болгоё, зөв эдэлье гэж тууштай зүтгэж байгаа юм алга. Бид монгол унаган эдийн засгийн сэтгэлгээнээсээ айхавтар холдож дээ. Бид тийм байхад эдэд шунадаг харь холынхон харин тэр ухаалаг сэтгэлгээ рүү нь эргэж ирж байх шиг байна.

Шинжлэх ухааны академийн Философийн хүрээлэнгийн захирал, доктор Б.Пүрэвсүрэнтэй ярилцлаа.

-Нийгэм стресстэй байна. Ковидод нэрвэгдэж байна. Эдийн засгийн хямрал нэрмээс болж байна. Манай нийгмийн төрхийг нийгэм судлаачид, философичид маань хэрхэн тодорхойлж байгаа бол?

-Нийгэм ямар байна гэдэгт судлаач нар өөр өөрийн өнцгөөс хариулах нь дамжиггүй. Миний хувьд нийгмийг философийн үүднээс харвал нэлээд томоохон өөрчлөлт шилжилт явагдаж байна гэж ойлгож байгаа. Нийгэм хэмээх том систем маань бүхэлдээ өөрчлөгдөж байгаа. Тухайлбал, боловсролын харилцаа, санхүү мөнгөний харилцаа, нийгмийн оюун санааны амьдрал, тэр дундаа үнэт зүйлсийн өөрчлөлт, шилжилт явагдаж байна. Түүнчлэн хүүхэд, залуусын харилцаа, нийгэмд хандах хандлага бүх талаас нь авч үзвэл хүний нийгмийн харилцаанд виртуал ахуйн ноёрхол орж ирж байна. Тийм ч учраас Дэлхийн эдийн засгийн форумыг үндэслэгч Шваабын хэлснээр Аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгалд бид эгнэгт орсон төдийгүй, зарим улс орнуудын хувьд тавдугаар хувьсгал эхэллээ гэж үзэж байгаа шүү дээ. Хүн бусадтай, байгальтай техник технологитой харилцах хэм хэмжээнд өөрчлөлт шилжилт явагдаж байна гэж үзэж байгаа юм. Тийм учраас ЮНЕСКО Нийгмийн өөрчлөлтийн удирдлага хөтөлбөрөөр дамжуулан мэдлэг, бодлого, үйл ажиллагаа хоорондын уялдаа холбоог сайжруулж, нийгэмд эерэг өөрчлөлтийг бий болгохыг санал болгодог шүү дээ.

-Иргэд ч хямралын шилжилтийн үе шатуудыг туулдаг шүү дээ. Яавал аятайхан даваад гарчих бол?

-Хүний хөгжил байнга явагдаж байдаг зүйл. Эртний Грекийн философчид “Бүх юм хувьсан өөрчлөгддөг, урсан өнгөрдөг” гэж хэлсэн байдаг. Монголчууд ч “Цаг цагаараа байдаггүй, цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй” гэж ярьдаг нь үүнтэй утга нэг. Одоо бидэнд тулгарч байгаа сорилт бэрхшээл гэдэг бол хүн төрөлхтний хувьд дааж давшгүй зүйл биш гэж ойлгож байгаа. Тийм учраас дэлхийн улс орнуудын судлаачид үүнийг авч үзэхдээ энэ бол бэрхшээл мөн гэдэг нь ойлгомжтой. Үүнийг даван туулах арга зам байдаг нь үнэн гэж үзэж байгаа. Тэгш бус байдлыг бүрдүүлдэг гол хэлбэрүүд, хувь хүний орлогын болоод боловсролын тэгш бус байдал. Ялангуяа эмч, эмнэлгийн ажилтнуудад ажлаас халшрах хам шинж хамгийн их тулгарч байна гэж яригдаж байна. Энэ хүмүүс маань хүнд байдалд орвол биднийг хэн эмчлэх вэ. Хоёрдугаарт, сэтгэцийн эрүүл мэндийг эмчилдэг сэтгэл зүйч, эмч ажилтнууд бас нэн чухал байна. Өнөө жилээс сургуулийн сэтгэл зүйч нар ажиллаж эхэлж байгаа. Сэтгэл гутрал, айдас түгшүүр нэмэгдэж байгаа энэ үед хүний сэтгэл санаа, оюун ухаан сэтгэцийн эрүүл мэндэд анхаарах нь чухал болоод байна.

-Хүмүүс давхар стандартыг шүүмжлээд байгаа. Жагсаал цуглаан, олон нийтийг хамарсан арга хэмжээ хийж болохгүй гэдэг. Гэтэл төр засгаас олон хүн цуглуулаад шоу цэнгүүн хийж болдог. Энэ бүхэн нийгмийн бухимдлыг өдөөдөг бас нэг хүчин зүйл болоод байх шиг. Философичийн нүдээр та үүнийг хэрхэн дүгнэх вэ?

-Үүний цаана шударга ёс хаана байна гэдэг асуулт гарч ирж байгаа юм. Шударга ёс манай нийгэмд хамгийн их дутагдсан зүйл гэдэгт эргэлзэх юмгүй. Шударга ёсны шалгуур юу гэхээр тэгш бус байдал буурсан байх ёстой. Ямар ч хүнд цаг үед, шинжлэх ухаанд суурилсан судалгаатай, эрдэмтэд судлаачдын санаа бодлыг өргөнөөр тусгасан шийдвэр гаргавал алдаа багатай, хохирол багатай даван туулах болов уу. Миний бодлоор олон нийтийн санаа бодлыг тэгшитгэх, гутралд орсон, хямарсан цөхөрсөн иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээ хурдан хугацаанд яаж нөхөн сэргээх вэ гэдэгт төр засаг анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. Ковидын эдийн засаг гэдэг ойлголт гарч ирж байна. Ковидын дараах нийгмийн сайн сайхан байдлыг яаж хурдан бий болгох вэ гэдгийг социологичид, сэтгэл судлаачид, эдийн засагчид ярьж байна.

-Ковидын дараахь нийгмийн сайн сайхан байдлыг сэргээх гэдэг чухал. Энэ нөхөн сэргээлтийг яаж хийдэг юм бол?

-Нийгмийн сайн сайхан байдлыг нөхөн сэргээхийн тулд нийгмийн амьдралын үндэс болсон эдийн засаг маань хурдан сэргэх нь нэг номерын асуудал. Эдийн засаг сэргэсэн тохиолдолд өрх гэр, хувь хүний орлогын байдал сайжрах нь ойлгомжтой. Дээр нь нийгмийн соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагаа чухал. Тэр дундаа сүүлийн хоёр жил хаалттай байгаа урлаг соёлын үйлчилгээ ихээхэн чухал ач холбогдолтой шүү дээ. Нийтийг хамарсан боловсрол, соён гэгээрүүлэх, урлаг соёлын үйл ажиллагаанд боломжит хэмжээгээр анхаарал хандуулах нь чухал юм.

-Ковидын өмнө ба дараахь үе гэж яриад байна. Ковидын дараахь үеийг хэрхэн төсөөлж байна вэ?

-Юм хэчнээн өөрчлөгдөж хувирлаа ч сайн тал руугаа явж байдаг гэсэн үг бий. Философийн хувьд аяндаа цэгцрэх зүй тогтолд найдаж байгаа гэсэн үг. Юмс сайн сайхан тал руугаа хэлбийхэд өдөөгч, түргэтгэх хэрэгсэл арга зам, хүчин зүйлүүд хэрэгтэй байдаг. Хамгийн гол нь хүн хүнтэйгээ илүү ойр байсан тэр харилцаа өнөөдөр өөрчлөгдөж байгаад олон хүн харамсаж байгаа. Хэвийн байдалд буцаж орно гэдэг чухал. Философичид бол өмнө байсан зүйл хэзээ ч туйлын агуулгаараа эргэж ирдэггүй гэж үздэг. Өчигдөр мандсан нар өнөөдрийн нар биш гэдэг шүү дээ. Тийм учраас бэрхшээл саадыг даван туулах, аяндаа цэгцрэх зүй тогтолд найдахаас өөр аргагүй байна.

-Ажил гэдэг чиний очдог газар бус хийдэг зүйл юм гэдгийг ковид харуулсан гэж та хэлсэн байна лээ?

-Тэгсэн. Энэ цаг үе хэн нь хэн бэ гэдгийг тодруулж байна. Би ажил олгогч байлаа гэж бодоход ажилтнуудын маань хэн нь ажлаа үнэн сэтгэлээсээ хийдэг юм бэ гэдгийг цахим шилжилтийн үе илүү тодорхой харуулсан. Зарим хүн өвчтэй, хавьтал болсон гээд элдэв шалтаг тоочиж байхад нөгөө хүмүүс нь боломжоороо ирээд, хийх ёстой ажлаа хийгээд, заримдаа цахимаар ажиллаж байна. Харин ч цахимаар ажилласанаар зарим хүний ажлын бүтээмж илүү өндөр болсон. Бичсэн ном, гаргасан бүтээл, орчуулга улам бүр нэмэгдсэн хүмүүс байна. Цахим шилжилтийн давуу тал нь хэмнэлт гаргаж болдгийг харуулж байгаа. Сая хүртэл би олон улсын цахим хуралд оролцоход Франц, Англи, Америкаас хүмүүс оролцож, илтгэл тавьж байна. Хуучин бол тэр бүгдийг урьж авчраад, хоол байрны зардал даадаг байсан. Гэхдээ юугаар ч орлуулшгүй зүйл бол хүмүүс хоорондын амьд харилцаа гэдгийг цахим шилжилт бас харуулсан. Хүүхэд, өсвөр үеийнхний хүмүүжил, төлөвшилд амьд харилцаа чухал байна. Цахим донтолт, цахим гэмт хэрэг гэх мэт сөрөг үзэгдэл ч нэмэгдэж байна. Юмс үзэгдэл болгон сайнтай муутай олон өнгө аястай. Нэг үзэгдлийг бусдаас дээгүүр тавих шаардлагагүй.

-Философийн хүрээлэнгээс Монголын нийгэм дэх цахим орчны нөлөөлөл гээд хурал хийгээд, эмхэтгэл гаргаад байсан санагдлаа. Судлаачдын хувьд сайн нь илүү гэж үзэж байна уу, нийгмийн бухимдалд тос нэмж байна гэж үздэг үү?

-Дүгнэлт чөлөөтэй, олон янз. Бодит байдал ямар байгаа нь ахуйн шалгуураар яригдана. Цахим шилжилтээс ухаръя гэсэн хүн харагдахгүй байна. Дэлхийн том их, дээд сургуулиуд хүртэл сургалтын холимог тогтолцоог хүлээн зөвшөөрч байна. Цахим эрх зүй гэдэг ойлголт бий боллоо шүү дээ.

-Цар тахлын үеийн нийгмийн сэтгэл зүй цахим орчинд яаж илэрч байгаа юм бэ. Манай нийгэм илүү шүүмжлэгч болоод байна. Сошиал уур бухимдлаа илэрхийлэх талбар болчихов уу даа?

-Виртуал ахуй гэж би түрүүн хэлсэн шүү дээ. Бодит юм шиг мөртлөө бодит бус. Виртуал ахуйд виртуал баатрууд төрөн гарч байна. Бор гэртээ богд хар гэртээ хаан гэдэг шиг цахим дэлгэцийнхээ ард өөрийгөө баатар, ухаантан гэж боддог хүмүүсийн дүр төрх улам их товойж байгаа юм. Соёл судлалын бэлгэдлийн онол гэж байдаг л даа. Хүн нийгэм соёлын орчинд өөрийнхөө дүр төрхийг хайж байдаг гэж үздэг. Оршихуйн философичид хүн угаасаа л багтай байдаг. Хүн угаасаа жүжигчин гэдэг. Виртуал орон зайд жүжиглэх явдал маш ихээр бий боллоо. Олон хүн дүрд тоглож байгаа. Яг үнэндээ “Фэйсбүүкийнхээ зураг шиг бай л даа” гэдэг шиг хэлж ярьж байгаа шигээ байж чаддаггүй нь олон. Уур бухимдлыг гаргаж байх нь зөв. Хэрэв уур бухимдлаа гаргаж чадахгүй бол улам бүр өвчин эмгэгтэй болно гэдэг. Хүүхэд багачууд маань энэ орчинд живэх вий гэж болгоомжилдог. Цахим халдлагаас үр хүүхдээ хамгаалах нь эцэг эхийн үүрэг хариуцлага болж байна.