“Тэр үеэ эргээд бодоход айдас төрдөг. Ямар ч зоригтой эхэлж байсан юм” хэмээн хятад хэлний гүнзгийрүүлсэн сургалттай “Үй-цай” бүрэн дунд сургуулийг үүсгэн байгуулагч Д.Баяраа захирал хэлсэн юм. 1997 онд “Үй цай” сургуулийг байгуулахдаа цэцэрлэгийн хэдэн өрөөг түрээслэн ажлаа эхэлж байсан гэнэ. Есдүгээр сарын 1 болох гээд байдаг. Мөнөөх түрээсийн өрөөнүүдэд өмнө нь нарийн боовны цех байсан болохоор будаг шохойны ажил ихтэй. Будаад шохойдоод, угааж арчаад дуусахад үүрийн дөрвөн цаг болжээ. “Угаасан шалан дээрээ хэсэг хэвтэж амраад нээлтээ хийж байсан даа” хэмээн Д.Баяраа дурсав.
-Тэр үеийн хүмүүс ямар ч сайхан сэтгэлтэй байсан юм. Цэцэрлэгийн буланд түрээсийн байранд нээгдсэн төлбөртэй сургуульд хүүхдээ авчраад өгч л байсан. Ирээдүйд маань л итгэсэн байх даа гэж тэр хэлсэн юм. “Үй цай” бага сургууль анх нэгдүгээр ангийн 30 сурагч, хятад, монгол хоёр багш, нэг үйлчлэгчтэй үүдээ нээжээ.
Д.Баяраа Эрхүүгийн Улсын багшийн дээд сургуулийг согог зүйч мэргэжлээр төгссөн багш хүн. Тусгай боловсрол шаардлагатай хүүхдүүдэд багшилдаг ховорхон мэргэжилтнүүдийн нэг тэрбээр хятад хэлний сургууль эрхэлсэн нь хувь заяаны эргүүлэг гэлтэй. Хятад сургуулийг үүсгэн байгуулагч түүнийг хэр зэрэг хятад хэлтэйг сонирхвол “Би ямар ч байсан сайн байна уу, баяртай баярлалаа, явъя, шалгая гэх мэт үгнүүдтэй” гэсэн. Түүний гэргий Д.Цэцэгмаа нөхрийнхөө хамтран зүтгэгч. Сургуулийн ерөнхий захирлын албыг хашиж, багш сурагчидтай харилцахаас авахуулаад бүхнийг зохицуулж явдаг. Нөхөр нь харин гэргийгээ “Хэл шинжлэлийн онолын түвшинд биш юм аа гэхэд харилцааны хэмжээнд хятад хэлтэй” гэж танилцуулав. Гэргий нь эдийн засагч хүн. Америкт эдийн засагч эмэгтэй ганц бие хүүхнүүдэд хэрхэн нөхөрт гарах тухай зөвлөсөн ном бичсэн нь ихэд эрэлттэй байсан гэдэг. Гэхдээ эмэгтэй хүнийг борлуулах гэж байгаа бараатай адилтган харсан нь амжилтанд хүргэсэн юм билээ. Бүтээгдэхүүнийг борлуулахын тулд сав, баглаа боодолд нь анхаардаг шиг нөхөрт гарахын тулд хувцаслалт, хэв маягтаа анхаарах тухай бичсэн хэрэг. Түүн шиг л Д.Цэцэгмаа багшийн ажлыг технологижуулах гэж үздэг. “Тэр нь ч одоо цагтаа тохироод байгаа” гэж нөхөр нь сайшаасан. “Танай боловсролын стандартыг дээрээс нь бий болгодог. Үйлдвэрийн стандарт дороосоо бий болоод, дээрээ хэвшүүлээд дуусгадаг” гэж эхнэр нь хэлдэг гэнэ. “Сургалт мундаг технологижсон ажил. Технологийн карт гэдэг нь гэрийн даалгавар, дамжлагын шугамын зохион байгуулалт гэдэг шиг багшийн ажил мэндлэхээс эхлээд стандартын дагуу явах ёстой” гэж гэргий нь тайлбарлав. “Гологдол бараа” гаргахгүйн тулд Д.Цэцэгмаа захирал тэмцэж байна даа. Зах зээл эхлэхэд Д.Цэцэгмаа үйлдвэрт чанарын инженер хийж байжээ. Инженер, эдийн засагч мэргэжилтэй тэрбээр болоо ч үгүй Улсын багшийн дээд сургуульд багшилдаг нөхрөөсөө илүү мөнгө олдог байсан гэнэ. Сургууль нээснийхээ дараа энэ эмэгтэй БНХАУ-ын Ухань болон Бээжин хотын Боловсролын их сургуульд хятад хэлний сургалтын арга зүйгээр мэргэжил дээшлүүлсэн аж.
Одоо бол “Үй цай” нүсэр айл. 15 бага ангитай юм билээ. Нэг ангиар орохдоо хүүхдийн тоог лавлахад багш нь “40 хүүхэдтэй” гэсэн шүү. Төлбөр нь 3 сая 500 мянган төгрөг гэсэн. Хятад хэл ирээдүйтэй гэж хүмүүс үзэж байгаа байх нь.
Д.Баяраатай тохиролцсон ёсоороо “Үй цай”-гаар ороод гарахаар өглөө очлоо. Ерөнхий захирлын өрөөнд сууж байтал Д.Цэцэгмаа захирал ахлах ангийн шар охинтой орж ирээд “Нанжин хотын тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдахаар болсон хүүхэд” гэж нөхөртөө танилцуулж байна. 2014 оны Хятадын Засгийн газрын тэтгэлэгт уралдаант шалгаруулалтад “Үй цай”-гийн хүүхдүүд эхний 15-д шалгарсан аж. Захирлуудыг ажил ярьж байх зуур охинтой хэдэн үг сольж амжлаа. С.Анужин “Үй цай”-д 11 жил сурч байгаа учраас Д.Цэцэгмаа багш “үндсэн хүүхэд” хэмээн онцлов. “Ээж хувиараа бизнес эрхэлдэг, аав татвар хураагч” гэж охин хэллээ. “Үй цайг яагаад сонгох болсон”-ыг нь сонирхов.
-Багадаа сургуулийн гадуур явж байхад хүүхдүүд дуу дуулаад, шүлэг уншиж сонсогдсон нь гоё санагдаад “Аав аа, би энэ сургуульд ормоор байна” гэсэн юм.
Нанжиний их сургуульд эдийн засаг, хятад хэлээр дагнаж суралцана. Есдүгээр ангиа төгсөөд л тэтгэлэгтэй суралцахаар бодсон. Бээжин, Чан чунд очиж байсан. Ээж хувиараа бизнес эрхлэгч болохоор Эрээнд байнга очдог. Ээжтэйгээ хамт явж орчуулга хийж өгдөг. Ээж намайг орхиод явахаараа “Ёстой бүтэхгүй юм байна” гэдэг хэмээн охин хуучлав. “Сургууль дээр үндсэн хятад хэл үздэг. Эрээнд нутгийн аялгатай ярьдаг болохоор эхлээд хэцүү байсан. Бээжинд илүү чөлөөтэй ойлголцдог” гэнэ. “Үй цай”-д өдгөө 1000 гаруй хүүхэд сурдаг. “Үй цай” гэдэг нь төгс төгөлдөр гэсэн утгатай үг юм байна. Өмнөд хөршид “Үй цай” нэртэй сургууль цөөнгүй байдаг аж.
Дуу хөгжмийн багш Ц.Батцэцэг бишгүүр тоглож үзүүлэв. 4-5 дугаар ангийн 210 хүүхэд бишгүүр тоглож сурсан гэнэ. Япон, Канад, Америкт бага ангид бишгүүрээр хичээллэдэг сургалтын хөтөлбөр байдаг. Түүнийг нь “импортолж” байгаа аж. Анги өгсөхөөрөө хүүхдүүд саксофон тоглох гэнэ. Сурагчид завсарлагаанаар нүдний дасгал, хөгжимт гимнастик хийж харагдсан. Хичээлийн дараа, дугуйлан давтлагад хамрагдаж, даалгавраа хийж, үдийн хоолоо идэж, ойлгоогүй зүйлээ багшаасаа асуух мэтээр тэд 17 цаг хүртэл сургууль дээрээ өнждөг.
Удаан цагаар хичээллэхэд хүүхдүүд ядардаггүй юм уу гэж Д.Баяраа захирлаас асуучихлаа. “Монголоос бусад бүх Азийн оронд бүтэн өдөр үргэлжилсэн хичээлийн цагтай байдаг” гэж дуугарч байна. Түүгээр ч барахгүй түүнийг дөрвөн жилийн өмнө Солонгост явж байхад дунд сургуулийн хичээл долдугаар сарын 20-нд тарж, зуны амралт эхэлж байсан. Хөх хотод наймдугаар сарын 15-нд төгсөх ангийн хичээл эхэлж байсныг жишээ татлаа. Харин эхний хэдэн жил зуны амралт оройтоход эмээ өвөө, ээж аав нар “Зуслан гарна”, “Хөдөө явна” гэх мэтээр өгүүлэл тавьсан гэнэ. Өндөр төлбөртэй уригдаж ирсэн гадаад багш нар цөөн сурагчтай хичээллэх асуудал тулгардаг учраас одоо зуны амралт бусад сургуулийнхтай ижил болжээ.
“Ачаалал ихтэй” гэж Д.Баяраа хүлээн зөвшөөрлөө. Хоёрдугаар ангийнхан гэхэд л 700 гаруй дүрс үсэгтэй танилцдаг гэнэ дээ. Элсэлт авахдаа л эцэг эхчүүдэд хичээлийн агуулгаа танилцуулж, хос хэл дээрх сургалтын агуулга хүүхдэд нь тохирох эсэхийг тодорхойлоод, зөвлөгөө өгдөг байна. Зургаан настай хүүхдүүд ачаалалтай суралцдаг ч мэдрэлийн ядаргаанд орсон удаагүй. Төгсөгчид нь “Сууж сургадаг, ачаалал дааж сурдаг” гэж талархдаг гэнэ шүү. “Хүүхдэд тохируулаад эзэмшүүлэх мэдлэгийн тавилыг зөв тавих, технологийг зөв сонгох талаар” захирал онцолж байна лээ.
Сургуулийн хаалгаар ормогц шагнал, хүндэтгэлийн хэсэг нүдэнд өртөнө. Энд морин хуур, “ Монголын нууц товчоо”-г залсан хараг¬дав. Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт Д.Пүрэвдорж, төрийн хошой шагналт Н.Жанцанноров нар сургуулийн хойморт “Нууц товчоо”, Морин хуурыг залж өгчээ. Д.Пүрэвдоржтой холбоотой хөгжилтэй түүх бий.
Хятад сургууль болохоор ч тэр үү “Баяраагийн эхнэр нь хятадын эрлийз юм гэнэ лээ” гэсэн шивэр авир яриа эцэг эхчүүдийн дунд гарч л дээ. Үүнийг сонссон Д.Пүрэвдорж гуай ахлах ангийнхан, багш нарыг суулгаж байгаад хоёр захирлыг дэргэдээ суулгаад, өөрийнхөөрөө залруулга хийж гэнэ. Эхнэр нөхөр хоёр зохиолчтой нэг нутгийнх агаад Өвөрхангайн Бүрд сумаас гаралтай аж. Тэгээд Д.Пүрэвдорж “За, нөхөр хүүхдүүд, багш нараа, танай энэ хоёр захирал жинхэнэ төв халхын үхэр монголчууд байхгүй юу” гэжээ. Д.Пүрэвдорж гуай хүүхдүүдэд сургаал хайрлахаа ч мартсангүй. “За хүүхдүүдээ, жо гуаны хэл гэж мэдэх үү” гэж асуухад нь Д.Баяраа захирал “Надаас асуучих вий дээ” гэж айж суусан гэнэ. Жорлонд орохын тулд хүн жорлон хаана байгааг асууж сурдаг. Гуанзанд орохын тулд бас л асуух шаардлагатай болно. Хоол идэх, жорлонд орох хэмжээний хэлтэй байж болохгүй гэсэн санаа. “Сонгодог зохиол унших түвшний хэлтэй байх учиртай” гэж ардын уран зохиолч зөвлөжээ. Тийм ч учраас Д.Баяраа багш хүүхдүүдээс сонгодог зохиолуудыг гурван хэл дээр уншихыг шаарддаг. “Монголд хятад хэлний орчин байхгүй учраас хэлийг нь дэмжих үүднээс уран зохиолын ном уншуулдаг” гэж тэр тайлбарласан юм. 11 дүгээр ангийнхан “Монте Кристо гүн”-г хятад, монгол, англи хэлээр судалснаа тайлагнах үеэр нь эцэг эхчүүд байлцаж сэтгэл хангалуун хоцорчээ. “Морь унасан толгойгүй хүн”, “Парисийн дарь эхийн сүм”, “Гамлет”-ийг уншсан хүүхдүүд ч байна. Гурван хэлээр уншихад аль нь илүү ойр санагдсан талаар асуухад маань Ч.Батбаяр “Монгол хэл дээрээ уншихад илүү ойр. Хятад англи хэлээр уншихад хятад нь илүү дөхөмтэй байдаг” гэсэн. Эдний ангийн Б.Оюунтөгс “Монте Кристо гүнг хятад хэл дээр уншихад хоёр сар зарцуулсан” гэлээ.
Н.Жанцанноров ч бас сургуульд уригдсан учир шалтгаан бий. Д.Баярааг УБДС-ийн шинэхэн оюутан байхад Багшийн сургуулийг онц төгсөгч, сургуульдаа багшаар үлдэж байгаа өндөр цагаан залуу, хичээлийн жилийн эхний мөнгөн хонхыг дуугаргасан түүхтэй. Тэр нь Н.Жанцанноров байж. “Энэ залуу шиг болох сон” гэсэн бодол манай баатарт төрсөн гэдэг.
Нэг ангиар шагаймагцаа “Ханын сонин”-д буй дурсамжид захирал анхаарал хандуулав. Сурагчид хандивын тоглолт хийж олсон 6 сая 250 мянган төгрөгөө Ажиа гэгээний санаачлан босгож буй хүүхдийн эмнэлэгт хандивласан байна. Дөрөвдүгээр ангитай танилцахаар ороход маань хүүхдүүд бүгд босч мэндлэв. Ангийн дарга О.Анужин хятадаар ангийнхнаа танилцуулсан нь “Манай анги 40 сурагчтай. 21 эрэгтэй, 19 охидтой. Бид өдөр болгон хичээж сурдаг” гэсэн юм. Багш нарын өрөөнд дэвтэр засч суугаа Монгол хэлний багш И.Буяннэмэхээс хүүхдүүд монгол хэлээр бичихдээ хэр алдаа гаргадгийг сонирхов. “Зөв бичих дүрэм дээр хүүхдүүд нэг их алдаад байдаггүй. Зургадугаар ангиасаа эхлээд программаас гадна сонгодог зохиол уншиж эхэлдэг” гэж тэр хариулсан. “Хос хэлний сургалтын хөтөлбөрийн онцлог нь бага ангид хятад хэл дээрх сургалтын агуулга илүү байдаг бол ахлах ангид ороод ирэхээр нь монгол хэл дээрх хичээл нь ихсэх байдлаар тэнцвэржүүлдэг” гэж Д.Баяраа захирал тайлбарлав. Тэрбээр “Хос хэлний тэнцвэрт сургалтын хөтөлбөрийг туршиж судалсан нь” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалжээ. Эднийх харин спорт танхимгүй учраас урлагийн танхимдаа хүүхдүүд биеийн тамирын цаг дээр спорт бүжгээр хичээллэдэг аж. Үй цай сургууль дээр мөн Күнзийн танхим байрладаг юм билээ. Үй цай сургууль, БНХАУ-ын Олон улсын радио хамтран энэхүү танхимыг ажиллуулдаг.
Англи хэлний Ц.Оюунчимэг багш “Хэлний сургууль учраас хүүхдээ олон улсын түвшинд хүргэхээр ажилладаг. Канадад төвтэй, англи хэлний олон улсын AP хөтөлбөрт хандсан. Англи хэлний шалгуурыг нь хангавал дэлхийд нэртэй коллежуудад сурах эрхийг нь олгодог юм” гэлээ. Монгол, Хятад хос хэлний сургалтыг хэрэгжүүлж байгаа тус сургуулийнхан олон хэлт боловсролын хандлагыг судалж байгаа юм билээ.
БНХАУ-ын Боловсролын яамнаас жил бүр зохиодог Хятад хэлний мэдлэгийн түвшин тогтоох NSK шалгалтад “Үй цай”-гийнхан дээгүүр давхидаг. Ийм түвшинд хүртлээ эхнэр нөхөр хоёр 17 жил хөдөлмөрлөжээ. Согог зүйч, багш хүн яагаад хятад хэлний бизнес рүү эргэчихэв гэж сонирхлоо.
-1990 онд олон багш ганзагын наймаанд хөл тавьсан. Миний авдаг цалингаар эмэгтэй хүний өрөөсөн гутал авч хүчрэхээр байсан. Тэгээд улсын байгууллагад ажилтай, хуурай ахаасаа 500 доллар зээлээд, Хятад руу наймаанд гарсан даа. Галт тэргэнд явахдаа сугандаа мөнгөө хийчихээд, шөнө тэмтэрч үзнэ. Авгай, хүүхэдтэйгээ хадмынхаа байранд амьдардаг байсан болохоор алдчихвал хаанаас олж өгөх билээ” хэмээн манай баатар дурсав. Наймаанд одтой үе ч байж, шатах ч тохиолдол гарчээ. Гэргий нь Унгарт амьдардаг багынхаа найз дээр очиж, хувийн үйлдвэрт ажиллах болсон нь тэдний амьдралд эргэлт гарахад нөлөөлжээ. “Хэдийгээр тэр нь оёдлын жижиг цех байсан ч манай хүн инженер учраас “гялалзсан”, өөрийн өмч, үйлдвэртэй байж болно гэдгийг ойлгож, сэтгэлгээний гайхамшигтай тэнхээ суусан” хэмээн нөхөр нь тодорхойлов. Москва, Будапештын галт тэрэгний буудалд хоёулаа зогсоо зургаа тайлбарлахдаа Д.Баяраа “Манай хүн Унгарт боолын хөдөлмөр эрхэлж, ганзагын наймаа хийж байхдаа би эргэж очсон үе” гэв. Урд хөрш рүү наймаанд гүйсэн үе нь түүнд хятад хэл ус агаар шиг хэрэгтэйг ойлгуулсан аж. Ингээд л 131 дүгээр цэцэрлэгийн ашиглагдаагүй гурван өрөөг түрээслэн, гэр бүлийн бизнес цэцэглэсэн. Ганзагын наймаанаас хуримтлуулсан хэдэн төгрөгөөрөө урьсан хятад багш нараа байрлуулах сууц олж, ажлаа эхэлжээ. Хятадад багшийн цалин өндөр. Бага ангийн багшийн цалин 3000 юанаас өгсдөг. Илүү нөхцөлтэй үед л Монголд ажиллах нь мэдээж. “Сургуулийнхаа байрыг худалдаж авч, гурван давхар болгоод саяхнаас өр зээлээ дуусч байна даа” гэж нөхөр нь хэлсэн. Сургуулийн ажлаа цэгцлээд тэр мэргэжлийнхээ дагуу МУБИС-д тусгай хэрэгцээт боловсролын багшаар ажиллаж эхэлжээ.
“Төгсөгчдийн дүү нар, ах дүү хамаатан садны хүүхдүүд орж ирээд байдаг юм билээ” гэж Д.Баяраа захирал ярив. Саяхан нэг ээж хүүхдээ авчирч өгөөд “Хулан шиг л болгох хэрэгтэй байна” гэсэн шаардлага тавьжээ. Хулан гэдэг нь Бээжингийн Санхүү, эдийн засгийн сургуульд орсон хүүхэд. Хулангийн аав нь захирал руу утасдаж, охин нь сургуульдаа сайн сурлагатайд тооцогдож, 10 мянган юаниар шагнуулсан баярт мэдээг дуулгаж, талархжээ. Харин хавар нь мөнөөх Хулангийн хамаатны хүн хүүхдээ авчирч тушаахдаа хүсэлтээ илэрхийлсэн нь тэр. “Хулангийн ген, тэр хүүхдийн ген өөр шүү дээ” гэж захирал инээв. Харин Хуланг сургасан орчин бол “Үй цай” нь үнэн л дээ.
Бусад сургуулиудыг бодвол “Үй цай” дорнын соёл ханхлуулсан газар юм билээ. Хятад багш нар хатуу чанга шаардлагатайгаараа алдартай. Сурагчид нь чих зөөлөнтэй харагдана. Эсгий таавчигтай хүүхдүүд содон харагдсаныг яана. Эсгий таавчиг, дүрэмт хувцсаар ижилсэх шаардлагыг Д.Цэцэгмаа захирал тавьдаг. Сургууль дээр хүүхдүүд үнэтэй пүүзээр гангарч, ялгаа үүсгэхийг тэр тэвчдэггүй. Хүүхдүүд сургуулийн шаардлагын дагуу хөх ширэн ултай, эсгий таавчигаар ижилсдэг ч таавчигны загварыг харин боломжоороо сайжруулжээ. “Манай сургууль бүтэн өдрийн үйл ажиллагаатай. Өдөржингөө гадуур гуталтай явах хэцүү. Эсгий таавчигтай хөл амардаг, сургууль дотор чимээ ч багассан. Өвөл манай хүүхдүүд ханиад хүрээгүй” гэж Д.Цэцэгмаа захирал ярив.
Хятад хэлний сургалт эрхэлдэг болохоор урд хөршийнхөн дэмждэг үү гэхэд маань Д.Баяраа захирал “БНХАУ-ын Элчин сайд Хуан Жакуо цагаан сараар манай гэрт ирж, хоёр орны найрамдлын гүүр болсон ирээдүйтэй ажлыг эхлүүлсэн гэж хүндэтгэл үзүүлсэн” хэмээн бахархав. Ван Дайчу гэж БНХАУ-ын ЭСЯ-ны соёлын зөвлөх манай сургуулийг хамгийн их дэмжсэн. Олон хүүхэд тэтгэлгээр сургахад тусалсан, хятад хэлний лингафоны танхим байгуулж өгсөн” гэв. ЭСЯ-ны зөвлөх Хуан Хайлин “Бид өөрийн хэлийг бүрэн гүйцэд эзэмшиж чадаагүй, нас хүрэхгүй. Тийм болохоор та битгий ухарч шантраарай” гэж зөвлөсөн аж.
Харин хятад хэлний сургалтын зөвшөөрөл авах бэрх даваа байж. “Англи, орос хэл дээр зөвшөөрөл өгч болно. Харин хятад хэл дээр явах сургалтад зөвшөөрөл өгөхгүй” гэж нийслэлийнхэн гэдийгээд байж. Тайваньд тохиолдсон явдал дарга нарт нэгийг бодогдуулаагүй бол юу болох байсныг бүү мэд. “Хотын орлогч дарга Я.Мөнхжаргалын тэргүүлсэн комиссын хурлаар зөвшөөрөл өгсөн” гэж эхнэр, нөхөр хоёр ам уралдан ярилаа. Ж.Наранцацралт дарга Тайваньд айлчлах үеэр Монголын түүхэн бичиг дурсгалын талаар орчуулагч нь тайлбарлаж дийлээгүй аж. Тэрхүү айлчлалын багт явсан Я.Мөнхжаргал “Яг л хятад хүн шиг хятадаар ярьдаг сайн мэргэжилтэнүүдийг бэлтгэх хэрэгтэй байна” гэж онцгойлон захьсан гэнэ.
“Үй цай”-тай танилцсны дараа бид Тэрэлжийг зорив. Эдний сургуулийн “Төгөлдөр” хүүхдийн зуны сургалт, амралтын төв энд бий. Эхнэр нөхөр хоёр өчигдөр тэнд хоноглосон гэнэ. Ц.Шаравдорж гуай гишүүн байхдаа энд төв байгуулах газрын зөвшөөрлийг өөрөө хөөцөлдөж, олж өгсөн гэнэ. Охин нь “Үй цай”-гийн сурагч байсан учраас хүүхдүүд зун агаарт амрангаа суралцах төв хэрэгтэй гэж эцэг хүн ойлголгүй яах вэ. Ойролцоох малтай айлуудтай шефийн холбоо тогтоож, хүүхдүүд үнээ сааж, сүү хөөрүүлж, тараг бүрэх боломж олгодог. Өөрсдийн бүрсэн тараг, сүүгээ хүүхдүүд амтархан уудаг гэсэн.
Д.Цэцэгмаа гэрт орж ирээд, шүрэн толгойтой жижигхэн ногоолин хөөрөг гаргаж тамхилав. “Ногоолин хүнийг муу юмнаас хамгаалдаг, эрч хүч сэлбэдэг гэж оросууд их хэрэглэдэг” гэж тэр хуучилсан. Лам багш нь бэлэглэсэн хөөргөө эзэгтэй ядрахаараа барьж явдаг зуршилтай. Энэ гэр бүлийнхэн их л энгийн хэрэглээтэй улсууд юм. Үе үе унтардаг “Соната” машинаараа олон жил хөл дүүжилжээ. Арван жилийн өмнө Улаан-Үдийн Багшийн сургуулийн захирал эмэгтэйг хоттой танилцуулж явтал замын голд машин нь унтарчихжээ. Оросын буриад эмэгтэй аргагүйн эрхэнд буугаад, машин түрсэн гэнэ. Одоо ч захирал эмэгтэй мөнөөх адал явдлаа ярьж бөөн инээд болдог аж.
Сургуулийн өргөтгөл энэ тэр гэж барилгачин болох шахсан үе тэдэнд бий. Портероороо элс хайрга, барилгын материал зөөж, футболка, өмдтэй голцуу явна. Хөнжил гудас нь ч портерт нь явдаг байж л дээ. “Эргээд харахад бид хоёр бүтээсэн юм билээ, босгосон юм билээ” гэж нөхөр нь дүгнэсэн. Эхнэрээ бас “Оёдол сайн хийдэг” хэмээн магтав. “Тэр үед айл бүхэн гэртээ оёдлын машинтай байсан даа” гэж гэргий нь хэллээ. Өөдөс зүйж оёсон савхин дээлээ “ах нар”-т 500 рублиэр зардаг байсан гэнэ. Эднийх хэдэн жилийн өмнө л байр авчээ. Өмнө нь аавынхаа байранд амьдардаг байж. Эхлээд гадаад багш нараа суулгах байр авч, дараа нь сургуулийн байртай болсныхоо дараа багш нарынхаа нийгмийн асуудалд анхаарчээ. Сургуулиас нэг багшдаа байр авч өгсөн агаад сардаа зуун мянган төгрөг байгууллагадаа төлөх гэрээтэй. Сэтгэл гаргаж ажилладаг багшдаа амаржсаных нь дараа байрыг нь өгөхөөр ярилцаж байгаа аж.
“Төгөлдөр” төвийнхөө хашаанд суулгасан Хэнтийгээс авчирсан алтаргана, Германаас захиалж авчирсан нэрсний модны суулгац, далийн ягаан цэцэг, чацарганы моднуудаа эзэгтэй эргэж тойров.
Тооноор нь хөх тэнгэр, зуны нар харагддаг хэмээн хотын хүүхдүүдийн гайхаж биширдэг найман ханатай хичээлийн гэрийг Өвөрхангайн Уянгад захиалж хийлгэсэн гэнэ. Сийлбэртэй эрээн модтой гэр байна лээ. Энд хөхөө донгодоод, хөх ногоо үнэртээд сайхан гэдэг нь.
Б.ЯНЖМАА
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН
Монголын Уул уурхайн ассоциацийн ерөнхийлөгч Н.Алгаа гуайнд биднийг ороход мань эр дөрвөн настай ач охинтойгоо хөзөр тоглож суув. Ач охин нь Тулгын Гэрэл. “Өвөөг дөрөв хожчихлоо” хэмээн баясангуутаа охин хожигдсон хүнийг “Ажлаа хий” хэмээн томорч байна. Гэрийн эзэгтэй Тунгаа эгч “Манай энэ хэлэмгий доломгой” гэ¬нэ. Н.Алгаа гуайнх хоёр хүүтэй, ач хүү нартай. Эрчүүд олонхи гэр бүл учраас ач охин “жанжин”. Гэхдээ л эзэгтэй “Удам залгамжлах том ачдаа хайртай” гэдгээ хэлэхээ мартсангүй. 
Тунгаа эгч гал тогоондоо гарын хоолоо хийж байна. Гэрийн эзний “ангийн олз” загас шарж өгөв. Н.Алгаа гуай зун намартаа загасанд явдаг гэнэ. “Таньдаг хүмүүс загасанд явахад дагаад явдаг юм. Хоёр, гурав хоног голын эргээр явна, амарна, ганц нэг юм дэгээдчихнэ, гогдчихно. Миний насны хүнд гимнастик болдог юм. Түүнээс биш мундаг загасчин биш” гэж гэрийн эзэн тайлбарлав. Тэрбээр бөхөөс бусад оролдоогүй спорт гэж үгүй гэнэ. Гар бөмбөг, сагсан бөмбөг, одон бөмбөг, хокей хүртэл тоглож явсан. Ямар ч спортод эвсэлтэй ч онцгой амжилт гаргаагүй. Харин өөрч¬лөгдөөгүй ганц хобби нь ном унших аж. Хоёрдугаар ангидаа “Нууцат арал” ном уншсанаасаа хойш номын хорхойтон болсон. Сүүлийн үед түүхийн номнуудыг уншиж байгаа аж. Үүнийгээ тэрбээр социализмын үед МАХН, коммунизмын түүхээс бусдаар “цангаж” явсан гэдгээр тайлбарлав. 
Гэрийн эзэд эрхэлсэн ажилдаа тууштай хүмүүс юм. Н.Алгаа гуай 15 жил Уул уурхайн үндэсний ассоциацид ажилласан. Үүнийхээ 14 жилд нь гүйцэтгэх захирлын алба хашжээ. Гэргий С.Тунгаа 15 жил Ашигт малтмалын Кадастрын газарт ажиллаж буй. Тэдний нэг гэрт орсон хугацаа ч сонирхолтой. Танилцаад долоо хоноод гэр бүл болсон гэнэ шүү. Н.Алгаа гуай энэ тухайгаа “Заяаны хань зам дээр хоёрын бидонтой зогсч байдаг” хэмээн хошигнох дуртай. Н.Алгаа гуай Зөвлөлтөд, С.Тунгаа Монголдоо их сургуулиа төгсөөд, Эрдэнэт үйлдвэрт ажиллахаар ирсэн байж. Н.Алгаа найзуудтайгаа зугаалгаар явахдаа “Жимс түүж өгнө” гэж ирээдүйн гэргийнхээ хоёрын бидоныг гуйж авсан гэнэ. Аяллаас буцахдаа дотор муу байсан ч аньс түүхээр мөлхжээ. “Хоёр литр аньсаар асуудлыг шийдэж байлаа шүү дээ” гэж гэрийн эзэн хөхөрч байна лээ. Найзынхаа төрсөн өдөр дээр анх “тормолзсон алаг нүдтэй” бүсгүйг олж харжээ. “Ертөнцийг үзэх үзэл, яриа хөөрөө, гэр бүлийн амьдралын тухай санаа нийлсэн” учраас Н.Алгаа гэрлэх санал тавьсан гэнэ. “Зөв шийдэл болсон. Би азтай хүн гэж боддог. Хүн таньдаггүй юм шиг мөртлөө Тунгааг зөнгөөрөө мэдрээд суусан. Би намдуухан дуугүй, Тунгаа хэл яриа хурдтай. Хоёулаа хурдан түргэн байсан бол гал гарах ч байсан юм билүү гэж нөхөр нь дүгнэлээ. Ойр зуурын юман дээр тар тур хийж байснаас биш мөнгө төгрөгнөөс болж муудалцсан удаагүй гэнэ. Гэргий нь бас “Нөгөө айхавтар асуудлаас болж муудалцаж байгаагүй” хэмээн нэмлээ. Нөхөр нь цалингаа аваад, халаасны мөнгө үлдээгээд эхнэртээ тушаана. “Гэр бүлийн татвар” гэж Тунгаа түүнийг нь тодорхойлов. “Алт мөнгө зүүдэггүй, харшилтай. Энэ жил харин яасан юм, өөрчлөлт гарах шинжтэй” хэмээн нөхөр нь гэргийнхээ тухай ярив. Харшилтай гэхээр нь хашилтанд хүлээж авсан чинь шууд утгаараа юм байна. Тунгаа ховорхон тохиолддог алтны харшилтай хүн аж. Харин саяхнаас жижиг ээмэг зүүж эхэлжээ. “Гоёл чимэг хэрэглэхгүй, булга нөмрөхгүй, гоо сайхны бараа ч хэрэглэдэггүй зардал багатай эхнэр шүү” гэж нөхөр нь инээж байна. Гэргий нь “Тослог арьстай болохоор будаг хэрэглэдэггүй юм” хэмээн тайлбарлав. “Булган дээлэнд дургүй” гэж хэлэх хэрэггүй, хүмүүс юу гэж бодох юм хэмээн нөхөртөө сануулж байна. Алтны үйлдвэрийн захирлаар ажиллаж байсан нөхөр нь гэргийдээ хэд хэдэн удаа алтан ээмэг бэлэглэсэн. “Алийг нь ч зүүгээгүй” гэлээ. Гэргий нь харин ач охиндоо нэг насных нь төрсөн өдрөөр мөнөөх гоёлуудаа бэлэглэсэн аж. 
-Хувцас цэвэрхэн, таарсан байх хэрэгтэй гэсэн гэрийн хүмүүжилтэй гэж Тунгаа эгч тайлбарлав. Тэгвэл өөр ямар нэг шунадаг юм байдаг уу гэж хэрэгт дурлахад маань эзэгтэй “Хүн юм чинь шунал байж л таарна” гээд хэсэг бодов. “Шунадаг юм алга аа” гэж нөхөр нь өмнөөс нь хариуллаа. Эднийх нүдэнд дулаахан сайхан айл юм. 
“Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног” зүгээр л шоу байсан юм биш байгаа. УИХ долдугаар сарын 1-нээс завсарлана гэхээр ийм бодол төрөв. Эдийн засгийг эрчимжүүлэхийн тулд УИХ-д өргөн барьсан хуулийн төслүүдийг хэр түргэн батлахаас эрчимжүүлэлтийн ажил шалтгаална гэдгийг Эдийн засгийг эрчимжүүлэх зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга Б.Бямбасайхан хэвлэлийн хурлын үеэр хэлж байсан. Эдийн засгийг эрчимжүүлэх чиглэлээр 20-иод хуулийн төсөл УИХ-д хүргэгдсэн гэсэн тоо бий. Гэтэл УИХ бизнес эрхлэгчдийн тэгтлээ их хүсэн хүлээгээд байгаа Эдийн засгийн өршөөлийн хууль, татварын шинэчлэлийг багцаар нь хийгээгүй, Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөлийг олгож эхлэх шийдвэрийн алийг нь ч гаргаагүй мөртлөө наадах тухай бодож эхлэв. 
УИХ-ын гишүүн, Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн сайд С.Оюуныг НҮБ-ын Байгаль орчны Ассамблейн Ерөнхийлөгчөөр сонголоо. С.Оюун НҮБ-ын хүндэт индрээс хэлэхдээ “Ойрын хоёр жил бол тогтвортой хөгжил, уур амьсгалын өөрчлөлт болон байгаль орчны тулгамдсан бусад олон асуудлаар ахиц дэвшил гаргахад чухал үе байх болно. Ус, бусад ашигт малтмалын эрэлт хэрэгцээ өсөн нэмэгдэж байгаа боловч эх дэлхий маань цорын ганц учир Байгаль орчны Ассамблейн үйл ажиллагааг үр дүнтэй, эрч хүчтэй удирдан явуулахад хүч чармайлтаа дайчилж ажиллах болно” гэж мэдэгдэв. С.Оюуныг, Монголыг маань дэлхий үнэлж байна. 
П.Н.Шастины нэрэмжит гуравдугаар эмнэлгийн хурлын танхимд өнгөт
“Хоспитал арт” сангийн түүх жаахан охиноос эхлэлтэй. Скотт Фейтийн
Анн Алтман хэмээх жижигхэн Америк эмэгтэй сүүлийн долоон жилд Монголд таван удаа иржээ.
-Хуулиараа Зайсан тусгай хамгаалалттай газар. Тэнд том том байшингууд
Гэхдээ нэмж ямар ч байшин барилга барихгүй байх
“Гэр хорооллыг төлөвлөхдөө иргэдийн санааг тусгах учиртай. Хамгийн
