Author: Батсүхийн Янжмаа

Санхүүгийн зах зээлийн холбооны дэд ерөнхийлөгч Л.Бямбаатай эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Эдийн засаг унаж байна гэж бүх хүн хүлээн зөвшөөрч байх шиг байна. Харин уналтын үед яах ёстой талаар нэг их олон хүн ярихгүй байх шиг?

-Яах ёстой талаар шийдэл олохын тулд өнөөгийн нөхцөл байдалд хүргэсэн суурь учир шалтааныг зөв тодорхойлох хэрэгтэй. Оношлогоог зөв хийж байж зөв эмчилгээг олно. Манай холбооны зүгээс хийсэн дүн шинжилгээнээс харахад гурван үндсэн шалтгаан байна. Нэгдүгээрт, манай эдийн засгийн бүтэц цөөн салбарт тулгуурласан, уул уурхайгаас хэт хамааралтай байдал, хоёрдугаарт, эдийн засгийн өсөлтийг хангах санхүүжилтийн эх үүсвэр хуримтлал дотооддоо алга, тиймээс гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаас хэт хараат байна, гуравдугаарт улс төрийн тогтворгүй байдал буюу статус-кво эмзэг байгаа нь улсын эрсдэлийн түвшинг нэмэгдүүлж бизнес хөрөнгө оруулалтын орчинд сөргөөр нөлөөлж байна. Эдгээрээс улбаалан эдийн засагт хүндрэл гарч байгаа нь гадаад худалдааны алдагдал, валютын ханш, ханшаар дамжсан инфляцийн өсөлт, зээлийн чанаргүйдэл, өрийн тааз хэтэрсэн зэргээр илэрч байна. Дээрх гурван шалтгааныг хэрхэн арилгаж, эдийн засгийн уналтыг зогсоох вэ гэхээр эдийн засгийн бүтцийг өөрчлөх, санхүүгийн салбарын шинэчлэл хийж, дотоодын хуримтлалыг нэмэгдүүлэх, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх эсвэл орлуулах эх үүсвэр бүрдүүлэх замаар л манай эдийн засгийн эмзэг, юм л бол савладаг байдал арилна. Жишээ нь, хувийн тэтгэврийн сангийн тухай хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсэг саяхан байгуулагдсан, энэ нь дотооддоо үндэсний хуримтлал үүсгэх  эхлэл гэж хэлж болно. Харин богино хугацаанд бодит үр дүн авчрах шийдэл харьцангуй хязгаарлагдмал юм, гэхдээ эдийн засагт илэрч байгаа сөрөг шинж тэмдгийг зөөлрүүлэхийн тулд хамгийн оновчтой арга нь юуны өмнө валютын дотогш чиглэсэн урсгалыг дэмжих юм. Үүний тулд улс төрийн гацаануудыг арилгаж, том хөрөнгө оруулалтын төслүүдийг ахиулж, гадаад хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээх хэрэгтэй байна. Гадаад банкны салбар байгуулах нь ч мөн чухал нөлөө үзүүлнэ. Энэ чиглэлээр олон ажил хийгдэж байгаа ч харамсалтай нь Оюу Толгойн далд уурхайн асуудал шийдэгдэхгүй  байгаа болохоор тоймтой том өөрчлөлт гарахгүй байна. Дотоодын хөрөнгө оруулагчид мөн адил, итгэл суларсан, том шинэ хөрөнгө оруулалт хийх, бизнес тэлэх сонирхол алга байна.  

-Хямралын үед  үйлдвэрлэлийн өртөг буусан байдаг учраас  шинэ бүтээгдэхүүний туршилт хийх,  шинэ бизнест бэлтгэх таатай цаг гэж та  дүгнэсэн байна лээ. Хямралд ч бас сайн тал байх нь ээ?

Тийм. Зах зээл өсч байхад бизнесүүд урсгалаараа явсаар үр ашгийн тал дээр анхаарал хандуулдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, үргүй зардал их гаргадаг, үрэлгэн,  бүтээмж муу болсон байдаг. Харин хямралын үеэр компаниас гарч буй зардал бүрт хэрэгтэй хэрэггүйг тунгааж, яг үнэхээр хэрэгтэй зардлуудаа гаргадаг тул сахилга бат сайжирдаг. Нөгөө талаар, компаниудын бүтээгдэхүүн ч мөн адил зах зээлийн шалгуураар ордог. Үнэхээр хэрэгтэй бүтээгдэхүүн бол хэрэглэгч хямралын үед ч тухайн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэсээр байдаг.Үйлдвэрлэлийн өртгийн тухайд монгол компаниудын хамгийн том зардлын ангилалд цалин хөлс, түрээс ордог. Хямралын үед хүмүүс цалин өндөр байх нь биш, харин ажилтай байх нь чухал болохоор хөдөлмөрийн хөлсний үнэлэмж буурдаг, бас оффисын түрээсийн  үнэ Улаанбаатарт буурч байна. Хөрөнгө оруулагчийн нүдээр харах юм бол эдийн засгийн цикл мөчлөгийн доод цэгтээ хүрэхэд хөрөнгө оруулалтын хамгийн ашигтай төслүүд гарч ирдэг.

-Төр бизнесийг дэмжсэн бус түрсэн байдалтай байна гэж та үзжээ. Түрнэ гэдэгтээ юуг багтаагаад байна. Яавал дэмжсэн бодлого явуулах вэ?

-Эдийн засгийн хөдөлгөгч хүч нь хувийн хэвшил байх ёстой. Эдийн засгийн өсөлтийг хангах санхүүгийн эх үүсвэр гаднаас орж ирэхээ болиод, дотоодын зах зээлийн сентимент буураад ирэхээр хувийн хэвшлийн шинэ хөрөнгө оруулалтууд хийгдэхгүй байна. Энэ орон зайд бондоор санхүүжсэн дэд бүтцийн голдуу төслүүд орлох үүрэг гүйцэтгэж байна. Төр бизнесийг түрнэ гэдэг нь бизнес хийх таатай орчин бүрдүүлж өгөх биш, төр өөрөө хувийн бизнестэй адил бизнес хийхийг хэлээд байгаа юм. Жишээ нь, орон сууцны санхүүжилтийн корпорациуд байна, олон жил орон сууцны зээл өгдөг банк нь байна, хувийн барилгын компаниуд нь байна, гэтэл төр нэмэлт бүтэц бий болгож, төсвийн зарцуулалтыг нэмэгдүүлэх шаардлага байхгүй. Үүнтэй адил, жижиг дунд үйлдвэрлэлийн сангууд байна, саяхан Улаанбаатар хот бас сан байгууллаа гэсэн, төрийн албан хаагчид зээлийн материал шүүгээд явж байхаар Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа банк бус санхүүгийн байгууллагуудад дамжуулан зээлдэх эрхийг нь өгч болно. Монголын хөрөнгийн бирж, төрийн өмчит олон компаниудын жишээ байна.  

-Үнэ тогтворжуулах бодлого зах зээлийн нийгэмд ч байх ёстой юу. Засгийн газрын өнөөг хүртэл явуулсан үнэ тогтворжуулах арга хэмжээнд та ямар дүн тавих вэ?

-Миний ойлгож байгаагаар зах зээлийн зүй тогтолд нөлөөлөх гэж оролдож байхаар ядуу, эмзэг давхрагад чиглэсэн дэмжлэг үзүүлэх хөтөлбөрүүдийг нарийн шал­гуур, тооцоотойгоор гаргасан нь сөрөг нөлөө багатай. Жишээ нь, Монголбанкнаас явуулсан орон сууцны найман хувийн зээлийг авч үзье. Яг хэрэгцээтэй байсан эмзэг, ядуу, анх удаа байр авах сонирхолтой ард иргэдэд энэ зээлийн хөтөлбөр үйлчилсэн үү гэвэл огт үгүй. Эсрэгээр, өмнө нь зээл авчихсан хүмүүс хүүгээ бууруулсан, байртай хүмүүс хоорондоо хуурамч хэлцлээр байраа солилцож, хямд хүүтэй зээл авч, орон сууцанд бус өөр зүйлд зарцуулсан, мөн энэ нь орон сууцны зах зээлд хөөрөгдөл авчирч,  зээлийн хүү нь хямд байсан ч орон сууцны үнэ нь нэмэгдсэн болохоор эцсийн хэрэглэгчид төдийлөн бодит дэмжлэг авчраагүй.Үүний уршгаар долларын ханш ч мөн хөөрөгдсөн, хуурамч зээл төгрөгийн найман хувь дээр авсан хүмүүс эргүүлээд банкинд 15 хувьтай, эсвэл доллар болгоод хадгалуулчихсан.

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн хүрээнд зарим хуулиудыг УИХ баталлаа. Энэ үнэхээр эрчимжүүлэхэд нөлөөлөх хуулиуд байж чадах уу?

-Мэдээж хууль батглагдаад, хэрэг­жиж эхлээд зах зээлд үр нөлөө нь мэдрэгдтэл хугацаа орно. 

-Таван толгойгоос ард иргэддээ хувьцаа тараасан хэлбэрт та шүүмжлэлтэй ханддаг юм билээ.  Яавал уул уурхайн баялагаас ирээдүйд өв болгож үлдээх вэ?

-Хувьцаа тараах нь буруу биш, тараахдаа хувьцааны үнэлгээг зах зээлийн механизмаар нь дамжуулахгүй, хүчээр жагсаалт гараад л бүртгэл байдлаар хийчихсэнд асуудал байгаа юм. Нэгэнт зах зээл дээр үнэлгээ гарах боломжгүй, арилжих боломжгүй хувьцаа эргээд хүнд баялаг болж чадахгүй, цаас төдий гэсэн үг. Төрийн өмчит үйлдвэрүүдийн хувьцааг хөрөнгө оруулалтын санд төвлөрүүлээд, хувьцаа эзэмшигчийн эрхийг нь мэргэжлийн менежментийн компаниудад нь өгчихвөл иргэд менежерээрээ дамжуулан хувьцаа эзэмшигчийн үндсэн эрхээ эдлэх боломжтой болно, тухайлбал компанийн стратегийн шийдвэрт саналаа өгөх,  ТУЗ-ийн гишүүдийг томилох, ногдол ашиг авах гэх мэт. Зөвхөн энэ тохиолдолд “Таван толгой”-н хувьцаа иргэдийн бодит өмч, баялаг болж чадна. Ирээдүйн өвийн тухайд Баялгийн сан байгуулах нь  гурван чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Нэгдүгээрт, уул уурхайн баялгийн орлогыг өөр салбар руу хөрөнгө оруулалт болгож хуваарилдаг, хоёрдугаарт иргэдэд баялгаас хүртэх боломж олгодог, гуравдугаарт ирээдүй хойч үед үлдээх боломж олгодог.   

-Дэлхийн банкнаас мөнгөний бодлогоо чангатгахыг Монгол банкинд зөвлөөд байгаа.  Үүнээс өөр арга байхгүй юу?

-Би мөнгөний бодлогыг чангатгах нь нөхцөл байдлыг дордуулна гэж бодож байна. Мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэхгүй, хэвээр барьж болно, харин хүүг нэмэгдүүлж, эдийн засгаас мөнгийг татвал эдийн засаг, бизнесийн эргэлт улам л хумигдаж, жинхэнэ хямралын үе шат руугаа орно. Төгрөгийн ханш суларсан, үүнийг дагаад импортоор орж ирж байгаа бараа бүтээгдэхүүний үнэ ханш нэмэгдэж байгаа нь долларын хомсдолтой л холбоотой. Инфляци, долларын ханш бууруулах гэж байна гээд эдийн засгийг бүр царцаасан нь дээр үү, эсвэл үнийн өсөлт явагдаж байгаа ч эдийн засаг өсөөд, хүмүүс ажил орлоготой байсан нь дээр үү л гэдэг асуудал.

-Долларын ханш нэмэгдсээр л байна хэд хүрч байж тогтох бол?

-Оны эхэнд бидний хийсэн таамгаар 1900 хүрэх боломжтой гэж үзэж байсан. Одоо хагас жилээр таамгаа шинэчлэн боловсруулж байна, удахгүй бэлэн болно.

-Дэргэд Хятад гэдэг дэлхийн хамгийн том зах зээл байдаг. Яаж эндээс бид ашиг хүртэх вэ?    

-Хятадын зах зээлийг бид илүү шинжлэх ухаанч байдлаар сайн судлах хэрэгтэй. Зах зээл нь том гэхээс өөр тоймтой юм хэлж мэдэхгүй байна шүү дээ. Энэ нь үйлчлүүлэгч, харилцагчаа мэдэхгүй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд байгаа компанитай яг адил. Хятадтай харьцуулахад монголчуудын илүү хийж чадах юм юу байна, манай харьцангуй давуу тал юу вэ гээд цогц судалгаа, стратегийг үйлдвэр, үйлчилгээний салбар тус бүрээр гаргаж чадвал бид ашиг хүртэх боломжтой. 

Б.ЯНЖМАА

Эмээлтэд  “Хөнгөн үйлдвэр,  технологийн паркийн цогцолбор” барих, уг паркийг эзэнжүүлэх асуудал Нийслэлийн удирдлагын зөвлөлийн хуралдааны гол сэдэв болов. Хөнгөн үйлдвэр, технологийн паркийн асуудал 2010 оноос хойш яригдсан ч өнөөг хүртэл шийдэгдээгүй. Энэ зуур төрөөгүй паркийг Дархан, бас Баганнуур руу “нүүлгэж” зөндөө эргэж буцсан шийдвэр гарсаар эргээд Эмээлтэд төвхнүүлэхээр яригдаж байгаа аж. Уг нь 2017 гэхэд арьс ширний үйлдвэрүүдийг хотоос гаргах шийдвэр гарчихсан. Одоо харин Эмээлтэд  бат бэх байрлуулах тухай ярьж байна. 214 га газарт цогцолбор босгох ТЭЗҮ хийсэн гэнэ. Тогтмол ажиллаж байгаа 20 гаруй арьс ширний үйлдвэр нийслэлд  байгаа аж. ТЭЗҮ-д нэмэлт өөрчлөлт оруулах, байгаль орчны үнэлгээ хийх, тусгай зөвшөөрлөө авах ажлууд хүлээгдэж байна.   Энэ намартаа Эмээлтэд усны нөөц тогтоох судалгаа хийнэ.  Э.Бат-Үүл дарга парк байгуулах ТЭЗҮ боловсруулах ажилд хэрэглэгчдийг оролцуулахыг зөвлөв. “Захиргааны аргаар байгуулсан үйлдвэрлэл технологийн паркууд үндсэндээ  дампуурдаг. Хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтгүй бол өнгөрнө”  гэж хотын мэр сануулсан. “Бид хаширлаад Хонхорын ложистик дээр удаан ч гэсэн хувийнхныг оролцуулаад,  хэлэлцээд явж байгаа” гэж  тэр ярилаа. Хотын дарга бас усны хайгуулын судлагаагаар бүтэлгүй дүн гарах вий хэмээн эмээв. “Бид тавдугаар цахилгаан станц дээр ингэж алдсан. Пижигнээд очтол хайгуулын судалгаагаар  өөр дүн гарсан” гэж сэрэмжлүүлэв. Усны хайгуул хараахан хийгээгүй ч тагнуулын байгууллагын  болон бусад мэдээгээр ойролцоох усны судлаас ус олборлох боломжтой гэсэн урьдчилсан дүгнэлт  гаргасныг  орлогч  нь дуулгана лээ. Гарал үүслийн бичиг, элдэв зөвшөөрөл, хяналтаас авахуулаад төрийн бүх үйлчилгээг  Эмээлтэд  нэг цонхноос авах боломж олгох нь бизнес эрхлэгчдийг  болон хэрэглэгчдийг татах боломж  гэж хотын дарга зөвлөв. 

 Нийслэлийн Засаг даргын Байгаль орчин, экологи хариуцсан орлогч дарга Т.Бат-Эрдэнэ уг хуралдаанд хоёр паркийн асуудал танилцуусан. Нөгөө нэг парк нь Налайхад  байгуулах Барилгын материалын  үйлдвэрлэл, технологийн парк юм. Гэсэн ч хуралдаанд оролцогчид эхний паркад илүү анхаарал хандуулсан.  Хөнгөн үйлдвэр технологийн парк гэдэгт  ноос ноолуур, арьс шир ер нь л  хөдөө аж ахуйн гаралтай бүх бүтээгдэхүүн хамрагдана.  Муу нэртэй луу данстай арьс боловсруулах үйлдвэрүүдийн хаягдлаас  болоод Туул гол мөн ч их бохирдсон доо.  Засаг даргын орлогч Т.Бат-Эрдэнийн яриагаар бол асуудлыг их л хялбархан шийдчих юм байх. “Цэвэрлэх байгууламжийн асуудлаар Европийн сэргээн босголтын банктай эхний ойлголцолд хүрсэн. Орчин үеийн дэвшилтэт цэвэрлэх байгууламжийг барих 30 сая еврог боломжийн хүүтэй, 12 жилийн хугацаатай зээлж болно. Японы цэвэрлэх байгууламжийн технологитой ч бид танилцсан. Цэвэрлэх байгууламжаас ялгарах лагийг засмал зам тавих суурь түүхий эд болгох технологи гараад жил гаруй болж байна. Зам хагарахгүй, бат бөх болдог юм байна. Япончууд бид санхүүжилтээ гаргаад хийсэн ч болно гэсэн. Наймдугаар сарын аравдаар  энэ хүмүүс ирж яриа хэлэлцээр хийнэ” гэж тэр танилцууллаа. Харин  бизнесийн үр ашигтай  гэгдээд буй уг паркийг Дарханыхан бас Багануурынхан нутаг орондоо байгуулахыг хүсээгүй юм билээ. Арьс ширний үйлдвэрийнхэн ч бид нүүж болно. Гэхдээ Дархан руу биш, Багануур руу биш гэснийг Т.Бат-Эрдэнэ уламжлав.  Арьс шир боловсруулагчид  Эмээлтийг хамгийн боломжийн хувилбар гэж үзэж байгаа гэнэ. Хот төлөвлөлтийн дагуу Эмээлт 80 мянган хүнтэй хот болох учиртайг  Засаг даргын санхүү, эдийн засгийн асуудал хариуцсан зөвлөх Н.Батаа сануулав. Парк ирээдүйн үйлдвэрлэлийн хотын зөвхөн жижиг хэсэг. Харин хот байгуулах асуудлыг хэн хариуцахыг тэр лавлав.  Одоохондоо хотыг хэн босгох талаар сонсогдсонгүй. Харин Хөнгөн үйлдвэр, технологийн парк байгуулах төслийн нэгж байгуулах талаар их ярилаа.  Нэгэнт УИХ-ын тогтоол гарсан, хотын ерөнхий төлөвлөгөөнд суусан асуудал учраас эргэлзэх хэрэггүй гэж хотын мэр хэлж байна лээ.  

“Хурдал, хичнээн жил ярив” гэж Э.Бат-Үүл дарга шавдуулж байна лээ.

Б.ЯНЖМАА       

Монгол түмний жил тойрон хүлээсэн наадам дэлгэр сайхан болж өнгөрлөө. Монгол наадмын нээлтийн хөтөлбөр тодорхой дэглэлттэй, дэглэгчтэй байдаг. Харин цэнгэлдэхэд тасалбар аваад ордгоос хамаагүй олон хүн үзэж сонирхдог цэнгэлдэхийн гадуурх орчинд хэн санаа тавьдаг вэ? Олон жилийн турш энд юу ч өөрчлөгдсөнгүй. Олонх наадамчид цэнгэлдэхийн хэдэн тасалбар дээр “зодолдож” байхаар наадмын талбайг  нэг тойрчихоод, баярын  хуушуур амтлаад, гэртээ харьж зурагтаар морь, бөх харахыг илүүд үздэг. Наадамчдын дийлэнх олонхийг бүрдүүлдэг энэ хэсэгт хандсан тоглолт, шоу, үзмэрийн орчин үгүйлэгдэж байна. Энэ том зах зээлийг хотын удирдлагууд, бизнес эрхлэгчид, үйлдвэрлэгчид үл тоосоор өнөөг хүрэв. Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яам гэж бий. Цэнгэлдэхийн гадна явуулын музей, нүүдлийн цирк ч ажиллуулж болно шүү дээ. Дүүргүүдийн дунд уралдаан зарлачихад тэд дүүргүүдийнхээ брэнд үзүүлбэрүүдийг гаргаад ирж л таараа. Үндэсний үйлдвэрлэгчид, томоохон компаниуд яагаад хамгийн их хүн цугладаг наадмын өдрүүдийг онилохгүй байна вэ. Бараа, үйлчилгээгээ сурталчлах, хэрэглэгчдэд ойртох хамгийн амьд холбоо тогтоох боломж наадмын өдрүүд биш үү. Чухам энэ хэрэглэгчдэд хүрэх гэж л тэд зурагтаар, хэвлэлээр зар сурталчилгаа цацан чамгүй хөрөнгө зарцуулдаг шүү дээ.  Үндэсний компаниудын  бараа, үйлчилгээ цэнгэлдэх тойрсон зах зээлд үгүй болохоор бараан захын орчин зонхилж,  сайн дурын тоглогчид наадмын сүрийг дарж байна.  

  Гадаадын жуулчид наадамчдын нэг хэсэг. Тэдэнд зориулсан үндэсний онцлогтой гэр, майхан асар ажиллуулж бас болж байна. Жуулчид монгол гэрт зочлоод хорхог, хуушуур, шорлогоор дайлуулаад, айраг, сүүтэй цай, ааруул идээ хүртээд сэтгэл хангалуун гарах вий. Жуулчид ч гэлтгүй хотын жаалуудад ч монгол ахуйтай танилцах ийм цогц үйлчилгээ илүүдэхгүй. Гэтэл төрийн томчуудын ордог гол асруудад л айраг, идээ сөгнөдөг байх. Энэ үйлчилгээ, орчинг нийт наадамчдад хүртээмжтэй байлгамаар байна.
Жирийн наадамчдад зориулсан айргаар үйлчилдэг цэгүүд гэвэл одоохондоо химийн хор агуулж байсан хөх савтай, аягаа угаадаг эсэх нь эргэлзээтэй хувь хүмүүс л байна. Ядаж л Булганы Сайхан сумын айрагны гэр гэж байвал хүмүүс сэтгэл хангалуун үйлчлүүлнэ. Эсвэл хотын гаднах тэрний тэр хотноос ирсэн айраг гээд эзэнтэй үйлчилгээ байвал сайн сан.   

     
Энэ жилийн наадмаар Дарханы наадмын хоёр дахь өдрийг сонирхлоо. Хачирхалтай нь Дарханд, Улаанбаатарт ч ялгаагүй хуушуурын хэдэн гэр асар, наадмын талбайг тойрсон хэрэггүй шахам зүйл зарсан баахан наймаачдыг л харав. Хэдэн жилийн өмнөх шигээ л наадмын талбайгаар нэг шагайгаад, хуушуурын гэр, асруудыг тандлаа. Арай танил  санагдсан “Мистер пицца”-гийн хуушуураас амтлав. Цайны газрын жирийн өдрийн хуушуураас ялгарах юмгүй юм. Монголчууд  наадмын хуушуур заавал амтлах ёстой гэсэн бичигдээгүй хуультай. Харин наадмын хуушуур  бидний хүлээлтэд хүрдэг гэж үү. Яагаад наадмын хуушуурууд бүгд ялгарах юмгүй нэг л загвартай, нэг л хэмжээтэй бүгд мах, гурил, давс гэх мэтийн ердийн л орцтой байдаг юм бол. Наадмын хуушуурын бизнес эрхлэгчид яагаад хуушуураа онцлог байлгах гэж хичээдэггүй вэ. “Сайн дурын” голдуу тоглогчтой учраас л тэр байх. Мэргэжлийн “тоглогчдод”  зөвшөөрөл олгох хэрэгтэй шүү дээ. Хэн дуртай нь хуушуур  хийж, хэдэн төгрөг олох боломжтой  үе нь наадмын өдрүүд болоод байна.  Наадмын талбайд чадалтай, чансаатай зоогийн газрууд, хоолны газруудыг урьж оруулмаар байгаа юм.  Уг нь хэмжээ нь том, чанар сайн байвал хүмүүс наадмын хуушуур гээд арай өндөр үнэ төлөхөөс буцахгүй дээ. Бас ногоотой, хонины, тахианы, ямааны, гахайны, үхрийн махтай, кимчитэй өөр юу юутай ч байдаг юм түүгээрээ ялгаатай үнэтэй байж болно. 

Наадмын хуушуур ч бас сонголттой байх хэрэгтэй шүү дээ. Наадамчид цэнгэлдэхийг тойрч тойрч худалдаж авах юмгүй баахан “хог” л хардаг. Хүүхдийн тоглоом нэртэй Хятадын чанаргүй элдэв  эрээн мяраан үлээдэг сэнс, цаасан шувуу, бөмбөлөг, энэ тэрхэн. Бараа ч гээд нүд хужирлах юмс ховор. Ийм учраас л Монгол наадам  Улаанбаатарт ч Дарханд ч ер хаана ч ялгаагүй нэгэн хэвийн болж өнгөрдөг. Дарханы наадмаар гэхэд л Дарханы брэндүүдтэй танилцаж, худалдаж авах боломжтой бол догь. Дарханд үйлчилгээ эрхэлдэг сор байгууллагуудын үзэсгэлэн гаргаж болно. Асар майхан алагласан, үзэмж төгөлдөр орчин дутагдаж байх шиг.

Б.ЯНЖМАА

Гэрэл зургуудыг Т.БАЯРЦОГТ

Кино зураглаач З.Сүхбаатартай ярилцлаа. Тэрбээр “Монгол кино үйлдвэр”-т  1960 онд дагалдан оператороор орсон түүхтэй. Монголын түүхийг кино хальсанд буулгах түүний их ажлын  жилүүд эндээс эхэлсэн. Тэрбээр улсын наадмыг 15-20 жилийн турш кино хальсанд буулгасан хүн. 150 баримтат кино, 300 гаруй кино мэдээ, сюжет бэлтгэсэн гэнэ шүү.  Наадмын үеийн кино зураглаачийн хөдөлмөрийн талаар түүнээс эхлээд сонирхсон юм. 

-Кино хальс нарийн. Мэдрэмж шаарддаг. Наадмын үеэр гэртээ байна гэж үгүй.  Наадмаар ажиллах их гоё. Лагерьт байлаа гэхэд өглөө тусгай машин очиж авна. Орой ажил тарахад хүргэж өгнө. Сайхан байсан.  Одоо хүүхдүүд маань “Наадам үзэх үү” гэхээр нь “Юу ярьж байгаа юм. Насаараа наадам үзлээ, юуг нь үзэх юм” гэдэг. Кино бас нэг их үзэх сонирхолгүй. Киноны сургуульд сурч байхад өглөө зургаан цагаас орой найман цаг хүртэл кино үзнэ. Лаборатори 24 цагаар ажилладаг. Өлсөж цангахаа ч анзаарахгүй ноцолддог байж. Одоо бол  наадмаар телевиз хараад сууна. Бөхчүүдийг  андахгүй. Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг ид мундаг байхад “Чиний тухай кино хийе” гэхэд хийлгээгүй. Б.Бат-Эрдэнэ их шүтлэгтэй. Цэцэглэж байхад нь кино хийсэн бол сайхан залуу нас нь үлдэхгүй юу. Х.Баянмөнх, Ж.Мөнхбат аваргын тухай “Аваргын дэвжээнд” кино хийж байлаа. Наадмын үеэр 3000-аад метр цэвэр плёнк өгнө. Харагдсанаа аваад байж болохгүй. Секундэд 24 кадр явна. Плёнк аваад нарийн тооцоотой зарна шүү. Хэтрүүлж хэрэглэвэл өрөнд орно. Нэг кино мэдээнд 2000-аад метр хальсны зөвшөөрөлтэй. Угаахад тусгай ажилчинтай, Монгол кино үйлдвэр 500 ажилчинтай, мундаг ажиллаж байсан. Жилд таваас зургаан кино хийнэ. Баримтат кино тоймгүй олон хийнэ.  Кино камер  үүрчихээд, фото аппараттай явахад хэцүү. 27-28 орноор явсан.  Зураг үлдээгүй хэмээн хуучиллаа.     

-Та олон наадмаас бичлэг хийжээ. Социализмын үеийн наадам, одоогийн наадам  өөр үү?

-Ер нь үйл явдал нь адилхан шүү дээ. Их насны морь, наадмын нээлт хаалт  бүгд л адилхан. Хамгийн гол нь морины гарааг нисдэг тэргээр авдаг байлаа. Тэгэхэд хурдан морийг нисдэг тэргээр дагах зардал өгдөг байсан даа. Монгол кино үйлдвэрээс  нэг оператор, телевизээс нэг оператор, гэрэл зурагчин нэг гээд тоотой хэдэн хүнд үнэмлэх өгдөг. Моринд явдаг байсан. Жил жилийн наадмаар кино зурганд явчихаагүй бол наадмын зурганд ерөнхий оператороор ажиллаж байсан л даа. 

-Агшин хором алдвал хэцүү байх даа. Яаж бүхнийг амжуулах вэ тусгай арга техник байв уу?

-Арга техник байхгүй. Тэр үед одоогийнхтой адилгүй, аппарат  гацна. Аппаратаа үүрээд, плёнкоо халаасандаа хийчихнэ. Гацсаныгаа дор нь  сольж хийнэ шүү дээ. Бүх юм бэлэн явна.  Аппарат  7-8 кг. Түүнийгээ бариад гүйчихнэ шүү дээ. Хөлс мөлс урсах хамаагүй ээ. Цуг явсан хамаатны фоточин “Хамар нь сарталзаад дайраад ордог” гээд намайг шоолоод байсан.  Үйл явдлаас хоцорч болохгүй учраас дайрч орохоос өөр арга байдаггүй. Бүх юм механик,  намдаад байвал гараа өргөж байгаад л таамгаараа авна. 1984 онд Кубад чуулганд Ж.Батмөнх дарга явсан. Ямар ч улсад  эхлээд сэтгүүлч, сурвалжлагчид онгоцноос  буудаг. Онгоцноос буусан чинь хүнгүй байсан. Нэг харсан Фидель Кастро байж байна. Тэгэнгүүт НАХЯ-ныхан намайг шууд өргөж аваачаад, өөр газар тавьчихаж байгаа юм. Германд сүйдэлнэ. Өшиглөнө. Гуя руу  “аваад” хаяна. Өвдөхөд ялархах юм байхгүй, улангассан юм шиг дайрна шүү дээ. Арав хорь, гуч дөчин хүн буцалж байна. Айлчлалын зурагт гар барьж байгаа  зураг, эсвэл цэцэг нь байхгүй байж болохгүй. Ю.Цэдэнбал даргатай явахад  Хотын намын хороо, Соёлын яаманд зургаа үзүүлнэ.  Тийм зураг алга байна. Сайхан болж гэх мэт дүгнэлтийг Филатово гуай л хэлнэ. Дарга юм хэлэхгүй. 

-Шагнал урамшуулал авч байсан уу?

-Д.Бямбасүрэнгийн үед Засгийн газрын жуух авсан юм. Соёлын тэргүүний ажилтанг залуудаа авсан. Кино үйлдвэрийн 60 жилийн ойгоор Алтангадас авсан юм.  

-Улаанбаатарт болсон үерийн үеэр та бас зураг авсан уу?

-1966 оны үерийн дараахан төгсч ирсэн. 100 айлд зуун гэр бариад, үерт нэрвэгдэж, гэр оронгүй болсон хүмүүст өгч байсан. Тэр үеийн зургийг бол авч байсан.  

-Ингэхэд аав, ээж тань малчин хүмүүс байв уу?

-1939 онд Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутаг Зүүн бүслүүр гэдэг газарт малчны гэрт төрсөн хүн. Аав маань Зандан гэдэг хүн байсан. 

-Багадаа юу сонирхдог хүүхэд байв?

-Багадаа малд явдаг. Сургуульд бүжгийн дугуйланд явна. Фото зураг сонирхдог. Ес, аравдугаар ангид байхдаа “Зорький” аппараттай болсон. Фотогийн дугуйланд явдаг. Байшин сав, найзуудынхаа зургийг аваад шөнөжин угаагаад зарим нь  ч өөдтэй зарим нь өөдгүй юм гарна. 

-Яаж  яваад кино зураглаач болчихов?

-Эцэг, эх өөд болооч эгчтэйгээ амьдардаг байлаа. 1959 онд их сургуулийн бэлтгэл ангид орсон. Оюутнууд хөдөө ажилд дайчлагддаг. Эгч маань бие нь муудаад ажил хийх аргагүй болсон. Тэжээх хүн байхгүй. Их сургуулийнхандаа үнэнээ хэлээд сургуулиас гарсан даа. Кино үйлдвэрт гоё зураг авдаг хүн ажилладаг гэж хүнээс дуулсан. Нутгийн хүнээ сураглаж байгаад очсон. “Би фото зураг авах дуртай. Дагалдан оператороор ажилд ороход эхлээд фотогоор шалгалт өгдөг юм байна. Ажилд оруулж өгөөч” гэж гуйлаа. Тэгээд шалгалт өгч намайг дагалдан оператороор авсан юм. Дүйнхэр гэдэг хүний шавь болов. Операторууд зурганд явахаар дагалдан оператор хөлийг нь бариад, аппаратыг нь бариад, плёнкыг нь цэнэглээд, гүйнэ. Овоо юм сурч байгаа юм л даа. Төрийн соёрхолт кино найруулагч Д.Жигжидтэй зурганд явна. Зураг авахыг нь л хараад байдаг. Өөрөө авах эрх байхгүй. Аппаратыг нь цэнэглэнэ, плёнкыг нь бэлтгэнэ, хамаг юмыг нь хийнэ. Тэгээд л зураг авч дуусахаар бүх юмаа хамж аваад явдаг байлаа. Д.Жигжид гуай “Улаанбаатарт байгаа миний аавд” уран сайхны киноны зураг авахад дагалдан туслах оператороор намайг томилсон юм. 1961 оны хавраас эхлээд тэр кинонд явж байхад манай уран сайхны удирдагч Э.Оюун гуай байлаа. Долоо, найман туслах байсан юм. “Та  нар операторуудын хөл гарыг нь үүрээд л явах юм. Эд нар та нарт ном заадаг уу. Яаж зураг авахыг зааж өгдөг үү” гэсэн. “Өгдөг” гэсэн. “Та нарыг шалгана” гэнэ. Тэгээд кино, мэдээ сурвалжлага хоёр гурван газар авахуулсан юм. Зургуудаа бүгд Э.Оюун гуайд үзүүлсэн. Би киноны зураг авалтаар Хужиртын Улаан цутгаланд явж байсан юм.  Намайг Д.Жигжид гуай дуудлаа. “Чамайг Москва хотын киноны дээд сургуульд явуулах болсон байна. Маргааш Хужиртаас онгоцоор Улаанбаатар явуулна” гээд 40 литр айраг, хонь аваад намайг гаргаж өгсөн. Шалтгалтад гайгүй дүн авсан шиг байгаа юм. Тэгээд л Э.Оюун гуайн хүчинд  Москвад Бүх холбоотын кино урлагийн дээд сургуульд явсан. Тэгээд 1966 онд төгсч ирсэн. Намайг хоёрдугаар курст сурч байх жил  Ю. Цэдэнбал дарга Москвад албан ёсны айлчлалаар очсон юм. Найруулагч маань  Ю.Цэдэнбал даргын Москвад айлчилсан сэдвээр кино мэдээ хийх болсон. Оператороор би явлаа.  Горькийн институтаас задгай тэрэг өгөөд, зургийн дарга гаргаад, курсын ажилдаа гарсан. Тэр үеэс л  баримтат кинонд сонирхолтой болсон юм. Эндээс Ю.Цэдэнбал даргыг кино оператор Цэнджав гэж хүн дагаж явсан.  Би тэндээс курсын ажил гээд Киноны сургуулиас ирэхгүй юу. Даргатай явж байгаа юм гэхээр намайг оруулчихдаг.  Тэр үйл явдлын зургийг бүгдийг авсан. Их зоригтой, хамаагүй дайрч довтлоод л, ном дүрмийг нь мэдэхгүй. Үйл явдлыг л алдахгүй авах сонирхолтой. Онгоцны буудлаас буугаад гар барихад нь алдчихвал яаж кино болох вэ. 

-Тэр үед Ю.Цэдэнбал дарга та нарт хандаж юм хэлсэн үү?

-Тийм юм байгаагүй. Найруулагч хажууд дагаж явна. Энийг нь авна шүү. Тэрийг л авахгүй бол кино байхгүй болно шүү гээд үглээд явуулна. Найруулагчийг дотогш нь оруулахгүй. Зургаа аваад курсийн ажлаа хийсэн. Курсийн ажил ч сайн болсон. Дэлхийн оюутан залуучуудын наадам Берлинд 1973 онд болсон. Төгсч ирээд түүнд явсан. Түүнээс хойш Ю.Цэдэнбал даргын итгэмжлэгдсэн кино оператор болсон юм. Даргыг хаана явна, дагаж явна. Герман, Румын, Болгарт айлчлалаар явахад нь дагаж яваад гурван бүлэг 30 минутын кино хийдэг байсан.  

-Сансарт монгол хүн нисэхэд дагаж зураг авсан гэв үү?

-1978 онд намайг дууддаг юм байна. Төв хорооны үзэл суртлын хэлтсийн эрхлэгч биднийг дуудаад, “За Сүхбаатар аа. Монгол хүн сансарт нисэх талаар ярилцаад байгаа юм.  Хүнээ сонгох юм байна.  Энэ бүх үйл явдлын зургийг авахуулахаар чамайг томилж байна.  Маш нууц. Хүн амьтанд хэлж болохгүй. Гэр бүлийнхээ хүнд ч хэлж болохгүй. Энэ зурганд л ажиллана шүү” гэсэн.   Сансарт нисэхээр анх хориод хүн сонгосон байлаа. Зургийг  нь аваад эхнээс нь эцсийг нь хүртэл дагасан даа. 1978-1981 он хүртэл ажилласан.  Найруулагч нь Монголд байна. Гомбо гээд Золжаргалын аав, найруулагч, би оператор нь байсан. Тэгээд л ер нь 1979 он гэхэд Москвад амьдардаг, Оддын хотхонд очсон. Би тэр үед баримтат кинонд нэлээд явдаг. Москвагийн баримтат киноны студид танил ихтэй. Манайхан “Олон хүн явахаар зардал их орох гээд байна. Чи тэндээсээ дууны оператор, гэрэлтүүлэгч, зургийн дарга бэлтгэ” гэсэн. Эндээс цалинжуулаад, тийм хүмүүс тэндээсээ авсан. Өглөө зургийн дарга  орос авгай ирээд, биднийг аваад, Оддын хотхонд очно. Оддын хотхонд НАХЯ-ны хөгшин хурандаа хүлээж авна. Бүх зураг дуусахаар хоол идүүлээд, дэлгүүр оруулаад буцаана. Маргааш нь тэдийд ирнэ гээд зургийн дарга ярьчихна. Ингэж бүх киног нь хийсэн.  1980 он гэхэд А вариант, Б вариант гээд Гүррагчаагийн тухай гурван бүлэг, Ганзоригийн тухай гурван бүлэг кино хийсэн байсан.  Яг нислэгийн үеэр гаргана гэж бэлтгэсэн. Хэн нь ч нисч болно шүү дээ. Байконуурт очлоо. Сансараас  эх дэлхийдээ буухад нь нэмэлт оператор явуулсан. Мандухайг хийсэн  Балжиннямыг Байконуурт явуулсан. 

-Охин тань бас таны мэргэжлийг өвлөсөн юм уу?      

-Охин маань гэрэл зурагчин. Хүргэн маань яг манай сургуулийг 1984 онд төгссөн шүү дээ. 

-Улаанбаатарын тухай кино хийгээд байраар шагнуулсан гэсэн?

-“Олондоо алдартай” гэж Улаанбаатарын тухай кино хийлээ. Захиалгат кино болохоор Хотын дарга киногоо үзээд “Үнэхээр сайн авсан байна. Операторын ажил ярих юм байхгүй. Чамайг байраар шагнана” гэсэн. Хамаатныхаа нэг өрөө байранд амьдардаг байлаа.  Би хөдөө гадаа их явна. Манай гэр бүлийн хүн Найрамдлын районы намын хороонд Эмэгтэйчүүдийн зөвлөлийн дарга байсан. Эхнэр рүү маань  утасдаж гэнэ. “Сүхбаатарын гэр бүлийн хүн мөн үү.  Байр нь хуваарилагдаад сар болж байна. Байраа авахгүй юм байх даа” гэж. Тэгсэн надад дөрвөн өрөө байр өгсөн байхгүй юу. Нэг бол гадаад, нэг бол хөдөө явчихдаг байсан даа. 

-Хамгийн зовж авсан зураг юу байна?

-Майн нэгнээр зураг авч байгаад таван метрийн өндөртэй кранаас шидүүлсэн юм.

-Яаж байгаад тэр вэ?

-Кино кран гэж байсан.  Намайг туслахтай цуг сэгсэрчихсэн. 5 метрээс. Ухаан алдаад, Гэмтлийн эмнэлэгт хүргэгдсэн. Гурав хоногийн дараа “Одоо дажгүй” гэсэн. Хорь, гучин жилийн дараа хөл муудаж,  гэмтэл мэдэгддэг юм билээ. 

Б.ЯНЖМАА

М.УНДРАЛ

Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжинтэй нэр холбогдсон  Г.Сарангэрэлийг  “хэргийн бодит үнэнийг тогтооход саад учруулж байна” гээд хорьчихсон гэж өмгөөлөгч нь ярьсан байна. Хөөрхий наадмаар хорих газарт байх юм байлгүй. Энэ эмэгтэй улс төрчдийн тоглоом болж дууслаа. Сайд Х.Тэмүүжингийн эрх ашиг, эсвэл Х.Тэмүүжингийн “дайснуудын” ашиг сонирхол л яригдаад байх юм. Гэтэл эмэгтэй хүний ашиг сонирхлын тухай хэн ярьж байгаа юм бэ.  Г.Сарангэрэл Х.Тэмүүжинтэй унтсан унтаагүй гээд өөр өөр юм ярьчихсан. Ямар ч эрүүл хүн өнөөдөр  нэг юм яриад, маргааш түүнийгээ үгүйсгэвэл  тэнэг харагдана гэдгээ ойлгоно. Орон гарандаа тэр өдөр бүр өөр өөр юм ярьсан юм биш.  Үүнийг Г.Сарангэрэлд ирж байгаа дарамт их байна гэж “уншиж” болно. “Хэрэг хүлээлгэнэ, ял өгнө” гээд хэн дуртай албан тушаалтан хүнийг дарамталж болдог юм уу. Одоо энэ охиноор тоглох хэрэггүй. Г.Сарангэрэл “тэсрэх бөмбөг”-ийн үүргээ хэдийнэ гүйцэтгэсэн. Пи арчид  энэ охиныг тайван орхиж болно. Одоо энэ охин юу ч гэж хэлсэн олны сонирхол татахаа больсон. Х.Тэмүүжинг энэ охинтой холбоотой шуугианаар унагаж чадахгүй нь тодорхой болов.  Түүнийг огцруулахыг хүсч байгаа улс төрчид өөр барьцтай  “зэвсэг” олж авах хэрэгтэй.  “Нялх амраг” тойрсон шуугиан дуулиан Хууль зүйн сайдыг аль хэдийнэ тиймхэн харагдуулах болсон. Г.Сарангэрэл пи арчдын хувьд тийм л үнэ хүрлээ. Одоо энэ охиныг тайван орхи. Энэ дуулиан сайд Х.Тэмүүжинг хүртэл нэлээд тэвдүүлээ байлгүй. Гэтэл залуу бүсгүйг ямар их хүчээр нэрвэх нь тодорхой. Амиа хорлох гэж оролдсон гэж ярихад нь яагаад хэн ч ач холбогдол өгөхгүй байна. Энэ бол эмэгтэй хүний амьдрал шүү дээ. Эх болох хүн. Үр хүүхдийнхээ өмнө нэр төртэй байх боломжийг энэ бүсгүйд үлдээ. 

 Өмгөөлөгч нь их сонин юм яриад байгаа. Түүнийг худалдаж авах гэсэн, дарамталсан, албан тушаал амласан л гэнэ.  Х.Тэмүүжинтэй манай үйлчлүүлэгч унтаагүй гээд Г.Батбаяр өмгөөлөгч мэдэгдээд байгаа. Хүний хөнжлийн асуудлыг хэн нэгэн өмгөөлөгч тодорхойлдог юм биш. Хууль зүйн сайд Г.Сарангэрэлд өмгөөлөгч олж өгсөн гэсэн.   Тэгвэл энэ өмгөөлөгч Г.Сарангэрэлийг биш Хууль зүйн сайдыг хамгаалах үүрэгтэй гэдэг нь тодорхой. Өмгөөлөгч нь хүртэл өөр ашиг сонирхолтой бол хөөрхий бүсгүй хэцүүднэ. “Сайн ах”-тай нэр холбогдсон биш шоронд ороод, хар тамхичин гэгдээд, бүр ял хүлээгээд дуусвал яана. Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалагчид хаана байна?  Хүний эрхийн хуульчид яагаад үгээ хэлэхгүй байна.  Залуу эмэгтэй улс төрчдийн золиос болоод хилс хэрэгт хэлмэгдэж байгаа юм биш биз?

Б.ЯНЖМАА