Author: Батсүхийн Янжмаа

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Гандангийн тагтааг нүүлгэн шилжүүлье

Тэжээлгээд сурчихсан “Гандангийн тагтаа” ч хөөрхий, тагтааны сангаснаас болоод түүх соёлын нандин дурсгал болсон хийдийн дээвэр нурахдаа тулсан нь ч хэцүүхэн хэрэг болоод байна. Ганданд ирж үзсэн араб эр “Танай лам нар нэг шонхор тэжээх хэрэгтэй юм байна” гэж зөвлөсөн гэнэ билээ. Шонхор тагтаа үргээдэг гэнэ л дээ. Шувууны ханиад, тагтааны сангаснаас болоод хөөрхий тагтаа ад үзэгдэх боллоо. Тагтааны сангаснаас болоод хийдийн байшин барилга хэцүүдсэн гэдгийг ойлгож байгаа ч хөөрхий номхон тагтааг зөнд нь хаяж боломгүй. Гандангийн үүдээр явахдаа тагтаанууд нэг юман дээр жигтэйхэн овоорч байхыг олж харлаа. Юун дээр тэгтлээ овоороод байгааг нь олж харах санаатай дөхсөнөө зүрх хүрээгүй. “Арай нэг нэгнийгээ…” гэж муу юм бодож, нүгэл хураав. Сүм хийдийн газрууд тагтаанд будаа өгөхийг хориглох амархан. Харин тэжээлгэж сурсан тагтаанууд яаж амь зогоох бол. Тэдэнд ядаж шилжилтийн үе байх ёстой. Төрийн бус байгууллагынхан Ганданд санаа тавьсан байна лээ. Тэд тагтааны сангас дээврийг нураахад хүргэдэг тухай, тагтаа харшил өвчин үүсгэдэг тухай ухуулж, будаа зарсан хүмүүстэй “тулж ажиллаж” байна. Харин хөөрхий тагтаануудад хэн санаа тавих вэ. Амьтан хамгаалагч нар аа, шувуунд анхаарал тавиач. Хөөрхий номхон тагтааг өлсгөлөнгөөс болж амиа алдахад бүү хүргээч. Тагтааны сангас хэрэгтэй газар заавал байгаа. Сангас нь бордоо болж ашигтай түүхий эд болж болно. Хөөрхий тагтаануудыг нүүлгэн шилжүүлж, амь зогоож, бие дааж суртал нь бага ч гэсэн тэжээх хэрэгтэй байна. Бурханы шавь нар амьтан амьдрах аргагүй болж байгааг зүгээр хараад сууж боломгүй. Сүсэгтнүүдийнх нь сэтгэл алдарна. Лам нар аа, тагтааг өөрөөр амьдрахад нь заавал туслаарай.

Б.ЯНЖМАА

Categories
мэдээ цаг-үе

“Үй цай” сургуулийнхан Д.Пүрэвдоржийн шүлгээр амьсгалсан өдөр

Анхдугаар Үндсэн хуулиа баталсан арваннэгдүгээр сарын 26-ны өдрийг хятад хэлний сургалттай “Үй цай” бүрэн дунд сургуулийнхан ер бусын хөл хөдөлгөөнтэй угтав. Сургуулийн үүдээр ормогц Ардын уран зохиолч Д.Пүрэвдоржийн зураг бүхий том самбар угтлаа.”Үй цай” сургуулийн Д.Пүрэвдоржийн нэрэмжит Монгол хэл, уран зохиолын танхимаас “Эзэн заяа” яруу найраг , уран уншлагын тэмцээнийг гурав дахь удаагаа зохиож буй юм байна. “Эзэн заяа” гэдэг нь “Эх орон танаасаа би,

Энгэр дүүрэн эрх чөлөө,

Элэг бүтэн эзэн заяа

Энэ насны жаргал авлаа хэмээх найрагчийн мөрүүдээс үүдэлтэй. Уг өдөрлөгт нийслэлийн ерөнхий боловсролын 30 сургуулийн 60 гаруй сурагчоролцсон юм. “Үй цай”-гийн сурагчид үндэсний хувцсаар гангараад, ирсэн зочдыг мэхийн угтана. Арваннэгдүгээр сарын 26-нд энэ сургуулийнхан үндэсний хувцсаар гоёдог. Үдээс хойшдоо хамгийн сайхан монгол хувцастай сурагчийг шалгаруулдаг юм билээ.Сургуулийн хананд Монголын зохиолч, яруу найрагчдын зургийг хүндэтгэлтэй байрлуулжээ. “Үй цай”-гийнхан хос хэлний сургалтын хөтөлбөрөөр хичээллэдэг. Олон хэлний боловсролын хөтөлбөрт шилжиж байгаа гэнэ. Тиймээс сурагчид нь эх хэлээрээ сайн ярьж байж гадаад хэл сайн сурна гэж багш нар нь ярив. Энэ сургуулийн хүндэтгэлийн хэсэгт байрлуулсан “Монголын нууц товчоо”, морин хуурыг Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт Д.Пүрэвдорж, төрийн хошой шагналт Н.Жанцанноров нар сургуулийн хойморт залж өгчээ.Сургуулийн удирдлагууд найрагчтай нэг нутгийнх агаад Өвөрхангайн Бүрд сумаас гаралтай аж.

Д.Пүрэвдоржийн хүү Энхтүвшин Долгорын Нямаа найрагчийг сугадсаар тэмцээн болж байсан Урлагийн танхимд өглөө нь орж ирлээ. Танхимд чанга яригчаар Д.Пүрэвдоржийн яриа сонсогдоно. “Хэрэв миний бичсэн шүлэг хэн нэгний сэтгэлд хүрсэн болМонгол түмний голомтод,ухаанаас нь ассансэтгэлийн дөлөөр бичсэнд байх болов уу” гэсэн үг зүрхэнд хүрнэ. Д.Нямаа найрагч тайзан дээр зогсоод,сонирхолтой дурсамж хөврүүллээ. “Д.Пүрэвдорж гуай бид хоёр Москвад Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуульд хамт сурч байсан. Насаар надаас 6-7 ах. Д.Пүрэвдорж тэргүүтнийг 50-иад оныхон гэж, П.Бадарч бид нарыг 60-аад оныхон гэжутга зохиолд тодорхойлдог юм. Д.Пүрэвдорж гуай бид хоёр оюутан гэсэн хэлхээнээс гадна “Сэгс цагаан богд” найраглалаар холбогддог. “Сэгс цагаан богд” найраглалын 45 жилийн ой энэ өдрүүдэд тохиож байна. “Сэгс цагаан богд”, “Хар цас”, “Хөх даалимбан тэрлэг” найраглалаараа Д.Пүрэвдорж Төрийн шагнал хүртсэн юм. Энэ найраглалаа гурвууланг нь “Мөнгөн завъяа” дэлгүүртэй байранд бичсэн.Энэ байрны гадуур гарах болгондоо энэ тухай дурсгалын самбар байрлуулчих юм сан гэж боддог. “Сэгс цагаан богд” найраглалаа бичээд, утсаар намайг дуудаад, уншиж өгч байж билээ. 1969 оныарваннэгдүгээр сарын орчим болов уу. Дараахан нь арванхоёрдугаар сарын 13-нд “Үнэн” сонинд энэ найраглал гарч байсан юм даа. Д.Пүрэвдорж гуайн үеийнхний хэмжээнд монгол хэлээр бичих найрагч дахин төрөхгүй л болов уу. “Тусгаар тогтнол” шүлэгт

Ганган улаан тэмээний

Зогдор дэвсэх тэшил дээр

Гантай мөнгөн хэтний

Зоо дэлдэх тээгэн дээр

Галбын халуун говийн

Хулан ангах ээрэм дээр

Гантиг чулуун хясааны

Янгир халих элгэн дээр

Тусгаар тогтнол чамайг

Тунхаглан бичнэ би!гэж шүлэглэсэн байдаг. Зогдор дэвсэх гэдэг нь тэмээгээр зөөлөн явахыг хэлж байгаа юм. Та аль хэр явж ирэв гэхэд “За, би зогдор дэвсүүлээд явж ирлээ” гэдэг. Монгол ахуй амьдралаас урган гарсан, уран тод дүрслэл нүдэнд нь, сэтгэлд нь шингэсэн хүнийг дахин олоход хэцүү гэжэнэ буурал ярив.”Д.Пүрэвдорж” сангийн тэргүүн П.Энхтүвшин “Аавын нэрэмжит тэмцээн болж байгаа энэ сургуульд орж ирэхэд аав амьд байгаа ч юм шиг, гэртээ байгаа ч юм шиг сайхан санагдаж байна. Би дөрвөн хүүхэдтэй. Үндэсний хувцсаа өмссөн хүүхдүүдийг хараад баярлаж байна” гэв. Энэ өдөр мөн “Үй цай” сургуулийнхан гадаадын зочдын даллагатай байлаа. ОХУ-ын Буриадын Багшийн сургуулийн захирал доктор Светлана Нимбуева тэмцээнд оролцогчдод мэндчилгээ дэвшүүлж, “Родина” хэмээх шүлэг уншиж өглөө.

“Үй цай” сургуулийн тавдугаар ангийн сурагч Н.Энх-Үжин салхи хагалж, “Эх орон” шүлэг уншив. Тэрбээр бага насны ангилалд тэргүүн байр хүртсэн. Охин 87 шүлэг цээжээр мэддэг гэлээ. Учир нь эдний ангийнхан хоёрдугаар ангиасаа эхлэн шүлэг цээжилж, урануншлагын хамтлаг байгуулсан учраас урын сан нь арвин. Н.Энх-Үжин цагаан сараар хамаатнууддаа шүлэг уншиж, магтуулдаггэнэ.”Шүлэг цээжлэхээр хичээлээ хурдан тогтоодог” гэж охин ярив.116 дугаар тусгай сургуулийн У.Чанцалдулам “Буурай эмээ” шүлгийгуншихад нь эмээгээ өрөвдөх сэтгэл төрөв.”Буурай эмээ”хэмээх үнэн үгтэй шүлгийг энэ өдөр олон хүүхэд уншсан нь “Эмээгээ хайрла” хэмээх тэнгэрийн зарлиг шиг санагдана.Ахлах насны ангилалд түрүүлсэн “Хүрээ тулга” сургуулийн С.Алтанцэцэг охин мөн л “Буурай эмээ” шүлгээр амжилттай оролцсон.Энэ шүлгээ эмээ, өвөө хоёртоо уншиж өгөхөдэмээ нь нулимс дуслуулан сонсоод “Миний охин түрүүлэх байх аа” гэж хэлсэн гэнэ. Харин дунд ангийнхнаас түрүүлсэн 87 дугаар сургуулийн Т.Хуншагай “Хөх даалимбан тэрлэг”-ийн гол баатар бүсгүйн энэлсэн сэтгэлийг өөрийнхөөрөө үзүүлэх гэж байдгаараа хичээсэн. Тэр дайны үеийн бүсгүйн дүрийг гаргахдаа эмээгээ төсөөлсөн гэнэ билээ.Энэ өдөр Д.Пүрэвдоржийн олон сайхан шүлгийг давталттайгаар сонссон нь монгол хэлний яруу эгшиглэнг мэдэрч, утга гүн захиасыг нь ухаж эргэцүүлэх боломжийг олон хүнд олгосон буй за.

ОХУ-ын Буриадын Багшийн сургуулийн захирал доктор Светлана Ц. Н.

“Үй цай” сургуулийнхан шүлэг уншихдаа сэтгэл гаргаж бэлтгэсэн нь анзаарагдана. Тавдугаар ангийн Э.Адиша хүү”Цэрэг та” хэмээх шүлэг уншихдаа буу барьсан хамтрагчтайгаа тайзан дээр гарч жүжиглэлтэйгээр үзүүлсэн. Найрагчийн “Тусгаар тогтнол”, “Буурай эмээ”, “Сэгс цагаан богд”, “Хөх даалимбан тэрлэг” шүлгүүд хамгийн олон давтагдав.”Хар цас” найраглал уншигдахад дунд сургуульд байхдаа самбарын өмнө зогсоодэнэ найраглалыг уншдаг байснаа санав. Хүүхдүүд хоёрдугаар дайны гашууныг энэ уран бүтээлээр дамжуулж мэдрээ дээ. “Би Светлана, Оросын ариун цус, Оросын ариун хус” гээд л 93 дугаар сургуулийн 9-ын “А” ангийн Э.Маралмаа уншихад хонгор шар энэ охиныг Светлана л гэдэг байх гэж итгэж билээ.

Ахмад зохиолч, төрийн шагналт Д.Нямаа, Д.Пүрэвдорж найрагчийн хүү П.Энхтүвшин нарыг “Үй цай” сургуулийн захирлын өрөөнд хүлээж авахад халуун яриа өрнөв. “Энэ хүний алдар нэрийг мөнхжүүлж байгаад баярлалаа” гэж өвгөн хэлнэ лээ. Харин захирал Д.Баяраа “Яруу найргийн амт шимтийг хүүхдүүддээ мэдрүүлэх сэн гэж хичээж байна” хэмээв. “Үй цай” сургуулийнхан Д.Пүрэвдоржийн төрсөн нутаг Бүрд сумын Эрээн уулын өвөрт баруун аймгууд руу явах төв зам дээр найрагчийн шүлгэн хөшөө босгох болсноо Д.Баяраа захирал дуулгав. “Сэгс цагаан богд”-ын тухай яриа ахиад л өрнөв. Цагаан сарын дараа Д.Амбасэлмаа гуайн нэвтрүүлэгт оролцохоор Сэгс цагаан богдод очиход Сүхбат нь тэмээ бэлэглэсэн гэнэ. “Тэмээтэй нутгийн хүн ч тэмээ бэлгэнд авч байгаагүй.Ширээ хонгор маань сүргийнхээ дунд, эзнийхээ дэргэд, Сэгс цагаан богддоо яваг гээд бурантагийг нь эргүүлээд өгсөн. Миний ширээ хонгор Сэгс цагаанбогддоо яваа” гэж өвгөн хуучиллаа. “Д.Амбасэлмаа гуай Н.Сүхбат гуайг танд сайн юм билээ” гээд орон даяар зарлачихсан. Гэргий тань яаж хүлээж авав” хэмээн өвгөнийг түншсэн чинь “Дургүйгээ хүрэхээр би Сэгс цагаан богд руу явна шүү гэж айлгадаг юм” гэж байна. Д.Нямаа гуай хувцсаа өмсөөд гарахдаа “Би Сэгс цагаан богдын Сайхан хотын хөөрхөн хархүү шүү” гэсэн.

33 дугаар сургуулийн 10-ын “Б” ангийн сурагч Э.Болор-Од цэнхэр торгон дээлтэй, хоёр салаа гэзэгтэй 16 настай Сэгс цагаан богдын охин ирээ юу гэлтэй харагдав. “Сайхан хотын хөөрхөн хархүү сайн байна уу, Тэнэгэр говийн тэмээчин бүсгүй сайн байна” гээд л хөдөөх хонгор бүсгүйн аалиар уншиж билээ. “Сайхан хотын хөөрхөн хархүү” урт наслана даа.

Э.Адиша “Үй Цай” сургууль “Цэрэг танаа”

Д.Нямаа, Д.Пүрэвдоржийн хүү Энхтүвшин

Би Светлана, Оросын ариун цус, Оросын ариун хус

Сайхан хотын хөөрхөн хархүү сайн байна уу…

Б.ЯНЖМАА

Categories
мэдээ нийгэм

Хэрэв Монголд Эбола орж ирвэл гэр хорооллын жорлонгууд хамгийн эмзэг цэг болно

“Дэлхийн 00-ын өдөр” монголчууд ч дуугүй суусангүй. Эрүүл мэндийн яаманд энэ өдөрт зориулсан хэвлэлийн хурал болж, хүн амын эрүүл мэнд, ариун цэврийн байгууламжийн асуудлаар ажилладаг мэргэжилтнүүд мэдээлэл хийсэн юм. Тав тухтай 00-ын өрөө гэдэг хүнийамьдралын салшгүй хэсэг. Гэсэн ч хүн амын талаас илүү хэсгийн хувьд энэ бүхэн мөрөөдөл төдий зүйл хэвээр байна.Нийслэлийн эрүүл мэндийн газрын 2011 онд хийсэн судалгаагаарнийслэлийн хүн амын 63 хувь нь гэр хороололд амьдардаг агаадтэдний 85-89 хувь нь стандартын шаардлага хангаагүйэнгийн нүхэн жорлонтой аж. Дэлхийн 00-ын өдрийг зүгээр ч нэг бий болгоогүй. Олон оронд энэ өдөр 00-ын асуудалдаа анхаарал хандуулж, ариун цэврийн байгууламжийн хүрэлцээ муутай хэсэгтээ тусламж үзүүлэхээр хандив цуглуулдаг юм билээ. Дэлхий дээр өнөөдөр 1,1 тэрбум хүнил задгай бие засдаг гэхээр энэ сэдэв зөвхөн монголчуудын асуудал биш. Ийм байдалтай орнуудад 0-5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл хамгийн өндөр байдаг нь бидэнд ч хамаатай сэдэв.

ЭМЯ-ны Нийгмийнэрүүл мэндийн хэлтсийн дарга Д.Нарангэрэл “Бохир гарын өвчин гэж халдварт шар өвчингболовсон байдлаар нэрлэдэг ч үнэндээ өтгөн мөрийн замаар дамждаг” гэлээ.Бие зассаны дараа гараа угааж заншаагүй, иргэд, хүүхдүүд халдварт өртөмтгийгэсэн үг л дээ. Суулгалт, харшил, уушгины замын өвчнүүд ч мөнөөх гар угаадаггүй зуршлаас үүдэлтэй. Тэр ч байтугай дэлхий нийтийг түгшээсэнЭболагийн халдвар Монголд орж ирвэл гэр хорооллын жорлон эрсдэлт хүчин зүйл гэнэ. Учир нь Эбола хүний өтгөн, шингэнээр дамждаг гэж байгаа.Эхний ээлжинд мэргэжилтнүүд мөнгө зарахгүйгээр өөрийгөө хамгаалах энгийн аргуудыг иргэдэд зөвлөв. Бие зассаны дараа гараа савандаж угаах нь өөрийгөө болон эргэн тойрны хүмүүсээ хамгаалах эхний алхам. Өвөл болохоор гэр хорооллын гудамжинд хальтирч, гэмтсэн хүмүүс Гэмтлийн эмнэлгийг зорих ньолширдог. Ядаж л гэр хорооллын оршин суугчид саарал ус буюу угаадсаа үнсэндээ шингээн хөлдөөж, хогийн машинд ачуулах хэрэгтэйг мэргэжилтэн санал болгов. Гэр хорооллынхон жорлон, муу усны нүх шинээр ухах газаргүйн улмаас угаадсаа гудамжиндаа асган өөрсдөдөө түвэг уддаг. Улаанбаатарын хөрс, агаар, усны бохирдолд “жинтэй хувь нэмэр оруулж байгаа” гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг шийдэх дорвитой арга шийдвэр гаргагчдад одоохондоо алга.

ХаринACFолон улсынбайгууллагынхан гэр хорооллын жорлонг сайжруулах арга замын эрэлд хатжээ. Тэдний санал болгосон “Эко жорлон” хүний өтгөн, шингэнийг тус тусад нь саванд ялгаж авдаг. Хүний ялгадсыг тэд компост бордоо болгохоор ажиллаж буй.Олон оронд ялгадсыг бордоо, метан хий болгож хувиргах арга нэвтэрсэн ч Монголын өвөл мэргэжилтнүүдийн толгойн өвчин болжээ. Герман, Хятадын эрдэмтэдтэй хамтран Монголын хүйтэн сэрүүн нөхцөлд өтгөнийг боловсруулж, хөрс сайжруулагч бордоо гаргаж авахаар 2010 оноос хойш ажиллажээ. Ялгадаснаас бордоо үйлдвэрлэх тэдний жижиг цех шинэ бүтээгдэхүүнээ зах зээлд нийлүүлэхийн тулд шинэ стандарт бий болгохоор ажиллаж буй. ДЭМБ-ын 2006 онд гаргасан”Ялгадсыг бордоожуулах зааварчилгаа”-г дагаж мөрддөг гэнэ шүү. Бордоо үйлдвэрлэх ажилтнууд төсөлд хамрагдсан өрхүүдээс түүхий эдээ цуглуулж авах шинэ ажилтай болсон. Иргэд харинүйлдвэрийн шаардлага хангасан түүхий эд гаргаж авахын тулд өтгөнөөр бие зассаны дараа үртэс, шороо хийх, жорлонд ямар нэг химийн бодис болон ариутгах, цэвэрлэх бодис хийхгүй байх үүрэг хүлээжээ. Эко жорлон 500 гаруй мянган төгрөгийн өртөгтэй бүтдэг нь гэр хорооллынхны хувьд хэцүү. Гэсэн ч эрүүл мэндэд зарцуулсан нэг доллар нь найман долларын ашиг үзүүлдэг тооцоог эрүүл мэндийн эдийн засагчид хийсэн. Эрх баригчдын хувьд ч халдварт өвчний дэгдэлтийн дараа эмчлэхээр хүчээ барахаар урьдчилан сэргийлэхэд мөнгөзарцуулсан нь өлзийтэй шүү дээ. Одоогоор ACFөтгөн, шингэн ялгах зориулалт бүхий жорлонгийн суурь хэсгийн зардлыг дааж, оршин суугчид кабины хэсгийг өөрсдөө хийх буюуүнийг нь төлөх байдлаар сайжруулсан жорлонтой болох ажил явж байна. Өдгөө Сонгинохайрхан дүүргийн 200 гаруй өрх “Эко жорлонтой” болсон агаад төслийн шугамаар дөрвөн ч компанийг сайжруулсан жорлон үйлдвэрлэхэд сургасан амжилттай.Хэрэв ялгадас бордоо болж хувирбалцаашдаа энэ ажил олон улсын байгууллагындэмжлэггүйгээр явна гэж ACF-ийнхэн найдаж байна. Түүхий эд нь Улаанбаатарын гэр хороололд арвин байх уг шинэ бизнес шинэ ажлын байрнууд бий болгох юм.Төрийн зүгээс сайжруулсан жорлонг санхүүжилтээр дэмжих, энэ чиглэлийн үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд хөнгөлөлт үзүүлбэл иргэд өөрсдөө ч гэр хорооллын жорлонгийншинэчлэлийг өртөөлөн авч явах нь дамжиггүй.

Нийслэлийн зүгээс Гэр хорооллыг дахинтөлөвлөх төсөлдөө найдвар тавьж байгаа учраасжорлонг сайжруулах санааг ойшоогоогүй юм билээ. Иргэдийн зүгээс ч газраа байраар солихын хооронд жорлондоо мөнгө үрэх хэрэг байна уу гэсэн хүлээлт ажиглагдах болжээ. Үнэндээгэр хороолол бүхэлдээ орон сууцны хороолол болж хувирах, эсвэл дэд бүтцэд холбогдох дэврүүн мөрөөдөлд автвал олон хүний нас хүрэхгүй байж мэднэ. “Дэлхийн 00-ын өдөр”-ийн уриа нь “Бид хүлээж чадахгүй”. Дэлхий дээр гурван эмэгтэй тутмын нэг нь бие засах газаргүйн улмаас охид бүсгүйчүүд ичгүүртэй байдалд орох, хүчирхийлэлд өртөх эрсдэлд амьдардаг. Ил задгай бие засах байдлыг яаралтай эцэслэн шийдвэрлэхэданхаарах хэрэгтэй гэдгийг дэлхий нийтэд ойлгуулахаар ийм өгүүлбэр шигтгэжээ. Монголын нөхцөлд ч хотын захынхорооллынсургуулийн сурагчидгадаах нийтийн жорлон ашиглаж, дотуур байрныхүүхдүүд ичиж айх зовлон амсдаг. Сургуулийн жорлон хүрэлцээ муутай гэсэн судалгааны дүнг сонсоод,зургаан настнуудад санаа зовж байх чинь. Гадаах жорлонгийн эвгүй үнэрээс болоод хүүхэд ухаан алдаж унасан тохиолдол ч гарчээ. НҮБ-ын Хүн амын сангийнхны хувьд ариун цэврийн шаардлага хангасан жорлонгийн загвар гаргах, стандарт боловсруулах ажилд засагт тусалж байгаа гэнэ лээ.

Гэсэн ч гэр хорооллынхонд ч бас асуудлаа шийдэл болгон хувиргах боломж байна. Жорлонгийн шийдэл эргэж магадгүй нь. ACF-ийн мэргэжилтэн Ц.Батцэрэн “Төвлөрсөн шугам сүлжээ нөөцийг асар их хэмжээгээр хэрэглээд бохирдлоо яах вэ гэсэн асуулт үлдээдэг. Тогтвортой ариун цэврийн байгууламж ус хэрэглэдэггүй. Өтгөн, шингэнийг бордоо болгон хувиргадаг учраас бохирдол үүсгэхгүй” гэлээ. Байгалийн юмс эргээд байгальдаа шингэх энэ тогтолцоог “Ариун цэврийн байгууламжийн хоёр дахь хувьсгал” хэмээн нэрлэх болжээ. Органик хаягдлыг компост бордоо болгох, саарал усыг дахин цэвэршүүлж ашиглах, хур борооны усыг ашиглах нь байгальд ээлтэй технологи.

Монголчуудын хувьд ч дэлхийн шинэ хандлагаас хоцрохгүйгээр жорлонгийн хувьсгал хийх боломж бий.

Б.ЯНЖМАА

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Гандангийн хашаанд баригдаж байгаа барилга өмнө нь төсвийн 12 тэрбум төгрөгийг “залгижээ”

“Эдийн засаг хямарсан үед Гандангийнхан 5.9 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт төсвөөс авлаа” гэсэн шүүмжлэл дагуулсан барилгын талаар лам нар өөрсдөө ч сайн мэдэхгүй байна. Учир нь хэргийн эзэн хэнгэргийн дохиур барилга Гандангийн хашаанд л баригдаж байгаа болохоос биш захиалагч нь Соёл, спорт аялал жуулчлалын яам гэнэ. Гандангийн хашаанд баригдаж байгаа барилга үнэхээр нүсэр том юм билээ. Гэнэт энэ жил л тус барилгад таван тэрбум төгрөг хийчихсэнгүй. Анх 2008 оны төсөвт Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамнаас “Гандантэгчинлэн хийдийн өргөтгөлийн барилга босгох мөнгө” хэмээн төсөвт суулгасан байдаг. Өнөөг хүртэл энэ барилгад улсын төсвийн 12 тэрбум төгрөг оржээ. Зовлон үзсэн энэ барилгыг анх төсөвлөхдөө барилгын материалаа хямдхан байхаар тооцсон ч барилгын норм, дүрэм өөрчлөгдөж, барилгын өртөг нэмэгдэж орхижээ. Ирэх жилийн төсөвт суулгасан 5.9 тэрбум төгрөг барилгыг дуусгахад арай ядан хүрэлцэх гэнэ.

Бурхан шашны музей байгуулах уг цогцолбор барилга нь архив, судар номын сан, ёслолын танхимуудтай байх юм. Уг барилга төсвийн хөрөнгө оруулалтаар баригдсан ч менежментийг нь олон нийтийн байгууллага буюу Гандангийнханд хариуцуулах ажээ. Гадаадын жуулчдад үзүүлж харуулах газруудын нэг Гандангийн хашаанд үзэж харах юм нэгээр нэмэгдэх нь Монголын аялал жуулчлалын орлогод ч нөлөө үзүүлэх биз ээ. 1080 лам хурах “Их цогчэн дуган” гэсэн бичигтэй самбар барилгын гадна үзэгдэнэ. “Энэ барилгыг дуусгахгүй бол соёлын өвөө эргэлт буцалтгүй алдах гээд байна” гэж Ц.Оюунгэрэл сайд хэлсэн. Ганданд соёлын өвийн тооллого хийсэн нь ийнхүү болгоомжлоход хүргэжээ. Тус яамныхан Ганданг бүхэлд нь соёлын өв гэж үзээд, бурхдыг нь үзмэр гэж тооцоод, тоолж эхэлжээ. Энд хадгалагдаж буй соёлын дурсгалууд үнэхээр олон, байрны хүртээмж муугаас олон дурсгалт зүйлсийг овоолж тавьсан, өрөөнүүдийн булан мөөгөнцөртсөн, судар ном гэмтсэн, ариутгах шаардлага тулгарч байгаа гэнэ. Ариутгалын бодис, цэвэрлэгээний материал ихээр шаардагдаж байгаа энэ орчинд тооллогынхон хамгаалалтын хувцсаар тоноглохдоо тулдаг. 2013 онд эхэлсэн тооллого өнөө хэр үргэлжилж буй. Үе үеийн Соёлын сайдад тус хийдийнхэн хүсэлт тавьж, судар номууд зориулалтын хадгалах газаргүй үрэгдэж байгаад анхаарал хандуулахыг хүссэн байдаг юм билээ. Сүүлийн долоо, найман жилд германчууд ариутгал, сэргээж засах ажил хийсэн байна. Германы сэргээн засварлагчдын зүгээс “Аятайхан барилга байшин бариулж, зориулалтын дагуу хадгалахгүй бол ийм чийгтэй орчинд эдгээр соёлын дурсгалууд үрэгдэх нь” хэмээн дүгнэлт гаргасан удаатай. Бурхад, торго хатгамал, соёлын өвүүд нүд хальтирам байгаад гадаадынхнаас гадна Монголын сэргээн засварлагчид ч сануулга өгчээ. Хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдэд шатаагдсан 600 гаруй сүм хийдээс үлдсэн эд зүйлс, дурсгалуудыг яаж ийгээд Ганданд ирүүлсэн байдаг аж. Барга, Буриадын түүхэн дурсгалууд ч энд хүргэгдэн иржээ. Коммунизмын хэцүүхэн он жилүүдэд нууж дарсан бурхан шашны эд зүйлсээ хүмүүс Ганданд л өргөсөн. Ийм ч учраас Гандан асар их түүх соёлын дурсгалт зүйлсийн агуулах болж хувирчээ. Эдгээр түүх, соёлын өвийг нийтэд дэлгэн харуулах үүднээс Бурханы шашны музей байгуулахаар шийдсэн гэнэ.

Гандангийн дээвэр тэр чигээрээ тагтааны сангаст идэгдэхэд хүрсэн нь соёлын өвийн хувь заяанд санаа зовох бас нэг шалтгаан болов. “Таны буянд даган баясъя” төрийн бус байгууллагын ажилтан С.Отгонцэцэг ярихдаа “Гандангийн дээвэр сангасанд идэгдээд хонхор үүссэн. Жанрайсагийн дээврийг цэвэрлэхэд 50-60 шуудай сангас гарсан” хэмээн ярилаа. С.Отгонцэцэг Гандангийн хашаанд будаа зарсан гэх залуу эмэгтэйтэй их л нухацтай ярих үеэр нь гэрч болчихов. Будаа зарсан эмэгтэй хоёр бага насны хүүхэдтэй тул мэргэжлээрээ ажиллах боломжгүй. Хүүхдүүд нь ханиад, хатгаатай эм, хоол, түлээ авах шаардлагатай болоод будаа зарахаас аргагүйд хүрсэн хэмээн мэдүүлсэн. С.Отгонцэцэг дүүргийн холбогдох түшмэдүүдтэй ярьж, мөнөөх эмэгтэйн хүүхдүүдийг цэцэрлэгт оруулахаар болжээ. Хоол, эм, түлээ авах мөнгө олж өгч, ажилд оруулсны дараа дахин будаа зарахгүй гэж ам авахаар тэр хичээж байв. Тус байгууллагын тооцоогоор арван хүүхэд болон хөгшид, группт байдаг хүмүүс нийлсэн 40-өөд хүн Гандангийн хашаанд будаа зарж байсан агаад тэдэнтэй хэл үгээ ололцохоор хичээж буй гэнэ.

Гандантэгчинлэн хийдийн их шанзодба (сан хөмрөг баригч) А.Амаржаргал ярихдаа -: Монголын Бурхан шашинтны төв Гандантэгчинлэн хийд цэвэр шашны байгууллага гэхдээ олон нийтийн өмчлөлтэй. Батцагаан цогчин дуган барья гэж олон жилийн өмнөөс бид мөрөөдөж ирсэн. Уламжлалт сүм дуганаас бүтнээрээ хоцорсон барилга байхгүй. 1990 оноос хойш сайхан цаг ирлээ гэж сүсэгтэн олон түмэн бүгдээрээ баярласан даа. Энэ асуудлыг зөвхөн энэ жил тавиагүй. Арваад жилийн өмнөөс олон газарт шат дараатай асуудал тавьж ирсэн. Өнөөгийн засаг шашин хийдэд хохирол учруулчихаагүй ч Монголын ард түмэн оюун санаагаараа хохирсон. Тэр хохирлыг төлж байгаа мөнгө гэж бид ойлгохгүй байгаа. Гэхдээ төр засаг шашин номдоо хахир хатуу хандсан үе бий. Нэг удаа эргэж харъя гэсэн юм болов уу даа гэж боддог. Эдийн засгийн хямралтай үед ч хэдэн төгрөг тавиад, энэ барилгыг гүйцээчихье гэсэн. Засаг энэ барилгад музей хийнэ гэж байгаа. Мөнгө төгрөг зарцуулах эрх мэдэлтэй нь бид биш. Хариуцсан яам нь мөнгө санхүүжилтийг нь хариуцаж байгаа. Бид газар манайх гэж харамлаагүй. Ард түмэндээ хэрэгтэй л юм барьж байгаа бол барьж үз дээ гэсэн. Хүмүүсийг шашнаар дамжуулж, сэтгэлийг нь засахгүй бол дээрээ ч доороо ч сэтгэл дэндүү эвдэрчихээ юу гэсэн бодол төрдөг. Энэ бол Батцагаан дуганы хэлбэртэй цогцолбор барилга. Засаг төрийнхөн Гандан хийд жигтэйхэн юм хадгалсан газар байна. Үүнийг нь ард түмэнд дэлгэж харуулъя гэсэн бас нэг ухаан байна. Үнэхээр зөв, ард түмэн үүнийг нь үзэх ёстой. Төр засгийнхан ч, гадаадынхан ч ирж үздэг, улс орны нүүр царай болсон газар яах аргагүй Гандан хийд мөн. Түүнийгээ тордож, сайжруулж явах учиртай. Аль ч улс орон бахархах юмтай байдаг. Бахархах юм руугаа хялайж харах учиргүй. Коммунист орон гээд байгаа Хятад гэхэд Лхасын өндөр уул руу хэдэн тэрбум доллараар төмөр зам тавиад, дуган бариад, лам хуврагуудад цалин өгөөд, аялал жуулчлалаас өөрсдөө ч ашиг хүртдэг юм билээ гэв.

Гандантэгчинлэн хийдийн Олон нийттэй харилцах албаны дарга С.Даваапүрэв “Аливаа улс орон соёл заншлаараа нэгддэг юм. Ард түмнийг эвлүүлж нэгдүүлдэг зүйл шашин гэдгийг бүх улс орны удирдлага хүлээн зөвшөөрдөг юм билээ. Тийм учраас эндээ анхаарал тавьдаг төрийн ёс байдаг юм байна. 11 дүгээр сарын 16-нд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин голлох шашин, Орост байсан Үнэн алдартны шашин хэлмэгдсэн байна гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Оросын ард түмний сэтгэл зүрхийг нэгэн зүгт чиглүүлж чадах ганцхан зүйл энэ юм байна гэсэн үндэслэлээр улсын төсвөөс жил бүр мөнгө гаргах шийдвэр гаргасан. Төр нь шашнаа тордож додомдох ёс Хятадад ч байна. АНУ-д ч байна. ОХУ-д ч байна” гэв.

Б.ЯНЖМАА

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох туслах-ангилал

ДОХ-ын халдвартай 774 хүн хаана явна вэ…

ДОХ-ын эсрэг олон нийтийн анхаарлыг хандуулах дэлхийн өдөр арванхоёрдугаар сарын 1-нд болно. Өмнө нь тахал мэт нийтийг айлгадаг байсан энэ өвчний талаар, ДОХ-оор өвчлөгчид, халдвар тээгчдийн тухай, ДОХ-д зарцуулж байгаа мөнгөний тухайөгүүлэхээр шийдсэн юм. Олон хүний хувьд Эбола мэтийн шинэ халдвараас болоод ч тэр үү ДОХ тийм ч аймшигтай санагдахаа больсон байж магадгүй. Бид ДОХ-ын нэг, хоёр тохиолдолтой байхдаа жигтэйхэн түгшдэгбайсан ч, халдвар авагчдын тооөдгөө Монголд 179 хүрэхэд харинайхаа больчихож. Үнэндээ зүү тариураар халдвар дамжих эрсдэлийг эс тооцвол ДОХ-оос хамгаалах чадвар хүнд өөрт нь байдаг учраас тэр биз. Гэхдээ л мэргэжилтнүүдийн тооцоогоор 2014 онд Монголд 774 гаруй ДОХ-ын халдвартай хүн байх магадлалтай гэсэн тооцоо бий. Тэгэхээр халдвартай гэдгээ мэдээгүй олон хүнөвчнөө тараасаар явах боломжтой гэсэн үг. Илэрсэн нийт халдвартай хүмүүсээс 23 нь нас баржээ. Нас барсан хүмүүс нь ДОХ-ын эцсийн шатандаа оношлогдсон аж. “Халдвар авсан ч эрт оношлогдож, эмнэлгийн хяналтанд орсон тохиолдолд нас баралт гэж байхгүй болсон” гэжДОХ/БЗДХ-ын Тандалт судалгааны албаны дарга Ж.Даваалхам хэлсэн.ДОХ-ын вирусийн эсрэг сайн эмүүд гарсан гэнэ. Өмнө нь халдвартай хүмүүсийг илрүүлэн, хяналтанд аваад, ДОХ-ын шатандаа шилжихээр ньвирусийн эсрэг эмчилгээ хийдэг байсан болодоошинэхэн халдвар тээгчдэд эм өгөх болсон нь вирусийн ачааллыг нь бууруулж, өвчлөлийн шатандаа шилжих хугацааг нь хойшлуулах болжээ. Энэ нь эмийн зардлыг ихэсгэж байгаа ч халдвар тээгчээс өвчлөлийн шатандаашилжих хугацааг уртасгаж, халдвар тархаах эрсдэлийг бууруулдаг сайн талтай гэнэ. Монголын ДОХ-ын халдвар тээгч анхны эмэгтэйодоо ч ДОХ-ын өвчлөлийн шатандаа ороогүй яваа. 17 жилийн турш халдвар тээгч хэвээр амьдарчээ. Тэрбээр хэдэн сарын өмнө манай сонинд ярихдаа “ДОХ-ын халдвар биеийн дархлааны тогтолцоог гэмтээдэг. СД-4 гэж биеийн өвчин эсэргүүцэх эсийг ДОХ-ын вирус бууруулдаг юм. СД-4 өндөр байвал бие сайн байна гэсэн үг. ДОХ-ын вирусийг багасгах эм гарсан. Түүнийг уугаад явж байна. Эм ууж байгаа болохоор вирусийн ачаалал багассан. 17000 ширхэг байснаа 1200 болж буурсан” хэмээн ярьсан юм. Халдвар авсныхаа дараа “Хүүгээ л овоо болгочихсон юмсан” гэж ярьдаг байсан энэ эмэгтэй Канадад амьдарч байхдааахин охин төрүүлжээ. Хүү нь харин оюутан гэсэн.Монголд ч ДОХ-ын халдвартай арван эмэгтэй амаржсан. Нэг нь ахин хүүхэд төрүүлсэн. 12 хүүхэд халдвар аваагүй гэдэг нь тогтоогдсон юм билээ.

ДОХ-ын халдвар тээгчдийн 146 нь эрэгтэй, 32 нь эмэгтэй. Халдвартай эрчүүдийн 79 хувь нь эрчүүдтэй бэлгийн харьцаанд ордог эрчүүд байсан бол эмэгтэйчүүдийнх нь 11 нь биеэ үнэлэгч байжээ. Гэсэн ч ДОХ эмзэг бүлгийн хүмүүс юм уу биеэ үнэлэгчдийн өвчин хэмээн “ялгаварлах” боломжгүй. Учир нь энэ өвчнөөр дээд боловсролтой хүн ч, дөчөөс дээш насныхан чөвдсөн. Хамгийн харамсалтай нь 15 настайхалдвар тээгч ч бий.

НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн ХДХВ/ДОХ-ын талаарх тусгай хуралдаанаас залуучуудын дунд ХДХВ(Хүний дархлал хомсдолын вирус)-ийн халдвараас сэргийлэх мэдлэг хандлага, зан үйлийг дээшлүүлэхийг Засгийн газруудад уриалсан байдаг. ХДХВ-ийн халдвар авагчдын талаас илүү хувь нь 15-24 насны залуус байжээ. Залуусын хувьд насны ханиа олтлоо ариун байх, тохиолдлын бэлгийн харьцаанд орохгүй байх, өөрийгөө хамгаалах мэдлэгтэй болгох нь чухал байна. Бусад насныхны хувьдтохиолдлын бэлгийн харьцаанд орсон чбэлгэвч хэрэглэх нь өөрийгөө болон гэр бүлийн хүнээ халдвар авахаас хамгаалж байгаа хэрэг юм.

Бэлгийн идэвхтэй амьдралтай гэгдэх 15-25 насны эрэгтэйчүүдийн 74 хувь нь, эмэгтэйчүүдийн43 хувь нь тохиолдлын бэлгийн харьцаанд орсон гэсэн судалгааны дүн байна. Эдгээр залуусын 75хувь нь хамгийн сүүлд тохиолдлын бэлгийн харьцаанд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн гэжээ. Бэлгийн замаар дамжих халдварт өртөгсдийн дунд энэ насныхан жин дарж байна. 2013 оны тэмбүүгийн өвчлөлийн мэдээгээр өсвөр насныхны өвчлөл 29 хувь байна лээ. Энэ бүхэн урьдчилан сэргийлэхэд, мөнгө зарах ёстойг сануулж байна. Өвчилсөн хойно нь эмчилгээний зардал гаргаснаасурьдчилан сэргийлэхэд мөнгө зарах ньхэмнэлттэй, бас үр дүнтэй шүү дээ.Монголд ДОХ-ын халдвартай хүмүүсийн эмчилгээнд өнгөрсөн жил гэхэд 100 сая төгрөг зарцуулсан аж. Вирусийн эсрэг эмчилгээ маш өндөр үнэтэй. ДОХ-ын халдвар авагчдын тоо өсөх тусам эдийн засагт дарамт болно. Нэгэн үе ХДХВ-т идэгдсэн Африкийн зарим орны эдийн засаг сүйрэхдээ тулж байсан. Улс орон ажиллах хүчингүй, хүүхэд эцэг эхээ алдаж байв. Харин сайн мэдээ нь дэлхий дахинд ХДХВ-ийн шинэ халдвар, нас баралт буурч байгаа гэнэ. 2030 он гэхэд шинэ халдварыг 90 хувь бууруулна, нас баралтыг 90 хувь бууруулна, ялгаварлан гадуурхалтыг 90 хувь буулгана гэсэн зорилтыг дэлхий нийтээр тавьжээ. “Бид хамтдаа сэргийлж чадна”. ДОХ-ын эсрэг дэлхий нийтийн анхаарлыг хандуулах өдрийн уриа ийм. Аль нэг эмнэлэг, ЭМЯ, Засгийн газар эсвэл халдвартай хүмүүс цөөхүүлээ зүтгэх бус хамтдаа тэмцэж байж энэ өвчнөөс сэргийлнэ гэсэн үг. Эрүүл мэндийн салбарынхан илрүүлэлт, шинжилгээг хүртээмжтэй байлгахаар хичээжээ. Хүмүүс хүссэн газартаа шинжилгээнд орох боломжтой байх учиртай. Өдгөө нийтдээ 80 гаруй газар ДОХ-ын халдвар илрүүлэх шинжилгээг үнэ төлбөргүй авдаг. 21 аймаг, найман дүүргийн Бэлгийн замаар дамжих халдвар (БЗДХ)-ын кабинетэд хандаж, шинжилгээ өгөх боломжтой. Өнгөрсөн жилд энэ төвүүдэд 330 гаруй мянган хүн шинжилгээнд хамрагджээ. Өнөөг хүртэл ХДХВ-ийн шинжилгээ, оношилгоо, урьдчилан сэргийлэх зардалд доноруудын мөнгө их үүрэг гүйцэтгэж ирэв. ДОХ, сүрьеэгийн эсрэг эмчилгээ, үйлчилгээг санхүүжүүлж ирсэн “Глобаль” сангийн санхүүжилт ирэхонд дуусах юм билээ. Дараагийн шатны санхүүжилт хүссэн төслөөдоноруудад илгээсэн ч Монгол дахь ДОХ-той тэмцэх санхүүжилт өмнөхөөс буурч, цар хүрээ нь хумигдсан. Монгол буурай хөгжилтэй орон гэсэн ангиллаас гарч, дундын доод түвшинд орсон юм билээ. Үүнтэй холбоотойгоор доноруудын буцалтгүй тусламж буурсан хэрэг. Юутай ч монголчууд халдвартай хүмүүсийн эмийн мөнгийг өөрсдийн зардлаар санхүүжүүлж байгаа гэнэ. ХДХВ-ийн халдвартай хүмүүс, Төрийн бус байгууллагууд өмнө нь олон улсын байгууллагууд сангууд, доноруудын дэмжлэгтэйгээр ДОХ-ынмаш олон төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлж, засгийн ачааллаас хуваалцаж ирсэн. Гэсэн ч одоотэд санхүүжилтгүй гацаж зогссон. Төрийн бус байгууллагуудыг санхүүжүүлэх шинэ арга замын тухай ч бодох цаг ирсэн бололтой. Нэг хувийн татварын тогтолцоог судлах, нэвтрүүлэх цаг ирсэн санагдана. Энэ тогтолцооны гол утга нь Татвар төлөгч иргэн хүн амын орлогын албан татварынхаа нэг хувийг нийгэмд ач тустай үйл ажиллагаа явуулдаг гэж үзсэн аль нэг төрийн бус байгууллагыг нэр зааж, тодорхойлж өгөх эрхтэй байх юм. Унгарт анх Татварын хуульдааөөрчлөлт хийн, энэ тогтолцоог 1997 онд нэвтрүүлж, дараа нь хэд хэдэн орон нэвтрүүлсэн байдаг. Төрийн бус байгууллагууд хүчтэй байж, олон салбарт дэвшил гарна шүү дээ.

2014 онд ХДХВ-ийн халдвартай дор хаяж 774 хүн байх магадлалтай тухай өмнө өгүүлсэн. Ирж шинжилгээнд хамрагдсан хүн цөөхөн. Бусад нь хаана явна вэ. Халдвартай гэдгээ чмэдэхгүй тараасаар явна уу. Мэдсэн ч ялгаварлан гадуурхалтаас эмээн нийгмээс өөрийгөө тусгаарлаж орхисон юм болов уу. Өвдсөн нэгнээ өшиглөж орхих бус энэрлийн гараа сунгаж тусалж дэмжих нь хүний ёс буюу.

Б.ЯНЖМАА

Categories
мэдээ цаг-үе

Хувцсан дээрх туг үсний соёл Хүннүгээс угшилтай

Б.Мөнхцэцэг 18 жил СУИС-ийнДүрс­лэх урлагийн сургуульд хувцас, дизайны багшаар ажилласан. Тэрбээр “Хүннүгийн хувцасны төрөл зүйлийн судалгаа” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан юм. Б.Мөнхцэцэг эртний хувцас сэргээн засварлах хоббитой хүн.

МЭӨ IV-III зууны үеийн туг үс бүхий хонины сүүлэн хормойтой арьсан дээл

–Та яагаад Хүннүгийн үеийн хувцсыг судлах болсон юм бэ?

-Хувцасны шинэ загварынтухай хүүхдүүдэд заах гэхээр үндэсний хувцсаа судалж мэдэх шаард­лагатай бол­сон. Үндэсний хувцсыг суд­лаад, докторынхоо ажлыг “Хүннүгийн хувцасны төрөл зүйлийн судалгаа” сэдвээр хамгаалсан юм. Гарал үүслээс нь эхлээд судлахаар энэ сэдвийг сонгосон. Монгол үндэсний хувцасны суурь судал­гаа гэсэн үг л дээ. Хүн­нүгийн үеийн хувцасны олд­во­руу­дыг сэргээсэн.Киданы үеийн, Эзэнт гүрний үеийн сонир­холтой олдворууд байна.

–Тухайлбал энд булган захтай арьсан хүрэм, эсгий малгай, торгон дээл байна. Монголчууд хэдий үед ийм өвөр­мөц загвартай хувцаслаж байв?

-Олон гүүрийн голын эсгий малгай, үслэг хүрэмний сэргээн бүтээлтийн ажил энэ байна.2006 ондМонгол-Орос-Германыхамтарсанолон улсынхээрийн шинжилгээний анги Баян-Өлгий аймгийн нутаг Алтайн уулныОлон гүүрийн гол дахьзургадугаарбулшнаас энэүслэг хүрэм, эсгий малгайн үлдэгдлийг олжээ.Энэ булш нь МЭӨ IV-III зуунд хамаарагдана.Эрэгтэй хүнийг тарваганы арьсаар өнгөлсөн нэхийдээлтэй оршуулсан байжээ. Укокынмөнх цэвдэгт булшнуудаасгардаг хувцасныижил уг дээл ньзарим газраа арьс болон ангийн үсэн чимэглэлтэй, булганы арьсаархийсэн босоо өндөр захтай. Үүнээс гадна богино даавуун өмд, эсгий гутал, өндөр оройтойдуулга маягийн эсгий малгайтай байв. Малгай нь шувууны толгойн дүрстэй, модон оройтой байжээ. Мөн энэ булшнаас модон морь, бугын дүрс бүхий чимэглэл олдсон юм билээ. Энэ бүс нутгаас олддог олдворуудыг анх олсон газрынх нь нэрээр Пазырыкийн соёлын дурсгал гэж нэрлэдэг.Түүх археологч, судлаачдын олж судалсанэнэ дурсгалуудыг бид мэргэжлийн үүднээс нарийвчлан судалж байгаа юм. Хүннүгийн үеийг судалж байхад л энэ хувцсыг судалсан. Нэг хэсэг шуугиан тариад байсан олдворууд даа. Тэднийг судалж байж сэргээж хийсэн малгай, хүрэм юм. Үлдэцийг нь Новосибирск руу явуулж шинжлүүлсэн. Хониныарьсаар доторлосон, булга, ердийн хэрэмний арьсан гадартай гээд байгаа юм.Оросуудын ердийн хэрэм гээд байгаа нь зурамны арьс байх бололцоотой.

–Ийм хувцас сэргээн засварлахад хэр хугацаа орох вэ?

-Хүннүгийн хувцсыг би арван жил судалсан. Бүххэмжүүр гаргаад, эсгүүр зохион бүтээлт гаргасны дараа бол хийх нь харьцангуй гайгүй. Нэг жилийн дотор хийдэг. Дандаа гар ажиллагаагаар хийдэг.

–Сэргээн засварласан хувцсаа музейд өгөх үү?

-Сургууль дээрээ эртний монгол хувцасны музейтэй болчихъё гээд эднийгээ ийш тийшээ өгөөгүй хадгалаад байгаа.

–Ийм цагаан хувцас хар болчих гээдодоо ч өмсөхөд хэцүү. Эртний монголчууд ийм цагаан дээл өмсдөг байжээ. Цэвэрлэхарга байсан юм болов уу?

-Илгэн дээл шүү дээ. Монголчууд малынхаа арьс ширийг боловсруулж хувцас хийдэг, түүнийгээ цэвэрлэх арга технологитой байсан шиг байгаа юм. Илгийг гурил, хужраар арчиж цэвэрлэх арга байдаг.

–Ямар хүний өмсгөл юм бол?

-Булшнаас хамт олдсон зүйлүүдээс харахад энгийн хүний хувцас байж. Энэ бол Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын Дугуй цахирын хадны оршуулгаас олдсон дурсгал. Эрэгтэй хүүхдийн торгон дээлний хамт олдсон. Мөн эсгий дээл бас олдсон. Тэр эсгий дээлний оёдол хийц загвар бүр толгойд багтахын аргагүй сайхан. МУИС-ийн Археологи, Антропологийн тэнхмийн эрхлэгч,судлаач У.Эрдэнэбат булшийг нь судалсан. Хувцасны судалгаан дээр намайг хамтраач гэж хүсэлт тавьсан юм.

–Энэ торгон дээл их өвөрмөц загвартай юм. Эмэгтэй хүний дээл үү?

-Үүнийг У.Эрдэнэбат, Ч.Амартүвшин нарын судлаачид14-15 настай эрэгтэй хүүхдийн дээл гэж үзсэн. Материал нь суналтгүй, хатуувтар, уналттай маягийн торго байсан. Үүнийг сэргээхдээ аль болох эртний маягаар нь харуулъя гэж торгоны наймаачинд захиж байгаад олж авсан.”Арьсан торго” гэж нэрлэгддэг торго юм.

–Эх дээлнээс нь хэр их үлдсэн байв. Та хэдий хэмжээгээр сэргээсэн бэ?

-Бүгдийг нь босгож хийсэн.Археологийн олдвор дандаа дутуу байдаг. Жаахан хэсэг ч байсанбид байгаа хэсгийг нь сэргээчихээд, энэ юуны хэсэг вэ гэдгийг бусад олдворуудтай харьцуулж үзэж байж бүрэн бүтэн болгодог. Эх загвар нь Түүхийн музейд гарсан “Талын дайчдын өв соёл” үзэсгэлэнд гарсан.

–Эртний хувцас сэргээхэд их ажил ордог байх?

-Жишээлбэл энэ хүүхдийн дээлний тасархай хадны оршуулганаас олдсон. Хадны оршуулганаас үлдсэн хувцас үйрч унахгүй арай биетэй, бодитой, үлдэц сайтай байдаг. Үс нь байхгүй, хаа нэгтээ үсний ноолуурлаг, сортой хэсэг нь үлдээд, хөрс нь байдаг.Дандаа хуруу хуруу зайтай оёж зүйсэн байдаг.Үүнийг утсаа эмхэрдэж байгаад гараар оёсон.

–Та ийм хувцас босгохын тулд их л олон хуучны ном зохиол уншдаг уу?

-Монгол судлалын холбогдолтой ямар л ном зохиол гарна тэр болгоныг уншиж судалдаг.

–Хувцастай холбоотой судалгааны материал хэр их байдаг вэ?

-Яг хувцасны мэргэжилтэн ийм түүхэн судалгаагдагнаад судалсан нь ховор. Дандаа археологийн, түүхийн эрдэм­тэд судалдаг. Тэдний судалгааны дашрамд судлагд­­сан мэдээллүүд олддог.

–Энэ хүүхдийн дээлний сугагараа гаргах хэмжээний онгорхойтой юм аа?

-Сугалдаргалах зориулалттай. Дээр үед сугалдаргалах хэрэгцээг мэддэг байж.

–Нуруун дээрээ шилбэ товчтой хийжээ?

-Анх монгол зурган дээр эндээ ийм нүхтэй юмшиг байна даа гэж таамагладаг байсан. Лавшруулаад судлахаар Английннэг цуглуулагчийн хувийн цуглуулгад “Тал нутгийн стиль” гэсэн яг суга хэсгээрээонгорхой дээлний цуглуулга байсан.Төв Азийнх гэсэн тайлбартай зураг олдсон. Өнгөрсөнжил Баянхонгороос бас ийм нүхтэй дээл олдсон.

–Энэ булган захтай үстэй дээлэн дээрх туг үснүүд ямар учиртай вэ?

-Туг үснүүдийг Пазырыкийн соёлтой холбоотой гэж үздэг байсан. Тэгсэн чинь Баян-Өлгийгөөс олдох болсон. Хамгийн анх олдсон газрын нэрээр Пазырыкийн соёл гээд байгаа болохоос биш үнэндээХүннүгээс угшилтай гэдгийг Хүннү судлаач Я.Ганбаатар”Хүннүгийн түүх соёл” номондоо дурдсан байдаг.Туг үс, сүүлтэй дээлний тухай хэд хэдэн баримт олдсон. Их Монгол Улсын хааны өргөөнд хөл тавьсан анхны Европынаялагчпын нэгПлано Карпини бас бичсэн байдаг. “Тэдбогиновтор үстэй дээлтэй юм байна. Үстэй дээл нь тахимаа хүрсэн сүүлтэй” гэж бичсэн. Түүний биет олдвор гараад ирсэн. Д.Тангад гээд угсаатны зүйчбайдаг. Түүний хээрийн судалгааны тайланд бас сүүлтэй дээлний тухай дурдсан. Угсаатны зүйчид хөгшчүүлээс аман ярилцлагаих авдаг. Булган аймгийнөндөр настан ярихдаа “Монгол дээл одооных шиг ийм хормойтой байгаагүй юм.Хонины сүүл шиг сүүлтэй байсан. Хүүхдийн дээлийгсаяхан болтол бид тэгж хийж байсан гэж тэр хөгшин ярьсан байдаг. Хонинысүүл шиг хормой манай монголчуудаас, хүннүчүүдээс гаралтайгэдэг ньбаталгаатай.

Пазырыкийн булшнаас олдсон гээд яг ийм туг үстэй зургуудыг бид номоос харж байсан. З.Фройдын “Онгон шүтээн хорио цээр”-ийнтухай ном бий. Туг үс тахих заншлын талаар олон судлаач тайлбарладаг. Хүй нэгдлийн үеэс монголчууд энэ заншлыг хувцсандаа хадгалж авч үлдсэн нь баримтаас харагдаж байна. Онгон шүтээн болж байсан амьтныхаа үсийг хувцас хунартаа үлдээдэг. Ан агналаа гэхэд туг үсийг нь биедээ авч үлдээд, уучлал гуйдаг.Муу зүйл болохоос сэргийлэх гэх мэтээр туг үстэй холбоотой, цаашдаа судалбал олон тайлбар хийж болох заншлууд бий. Энэ үстэй дээлэн дээрх туг үс сүлжсэн хэсэг нь нэг талаас чимэглэл боловч зан заншил соёлтойхолбоотой янз бүрийн дохио мэдээлэл агуулдаг.Хүүхдийн хувцсанд манайхан явуу хаддаг. Хүннүгийн үеийн булшнаас үлдсэн олдвороос шинжихэд ханцуйны үзүүр, хормой,зах хавиар мөн энгэрийн голоор явуу хаддаг байж.Явуу хүүхдийг хамгаалах зорилготой. Одоо ч хөдөөнийхөн хаа нэгтээ хүүхдийнхээ хувцсанд явуу хаддаг нь эртний улбаатай.

Б.ЯНЖМАА

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох туслах-ангилал

Бид амь дүйсэн орчинд ажиллаж байна

Дайны үеийн сурвалжлагчид амь дүйсэн нөхцөлд ажиллаж байсан. Харин бид заримдаа өөрсдийгөө фронтын сурвалжлагчид гэж бодохоор байдаг. Уржигдархан манай “Өдрийн сонин”-ы байртай хаяа нийлэн баригдаж байгаа “Астра бьюлдинг” компанийн барилгаас хавтан унаж, Дашчойлин хийд рүү урууддаг замаар явж байсан машины салхины шилийг хагалсан. Хүн өртөөгүй нь бурханы аврал гэл тэй. Хөршийн 13 давхар барилгын хананд “Аюултай орчин, болгоомжтой яв” гэсэн сануулга үзэгдэнэ. Барилга тойроод, автомашины замаас өөр гарцгүй тул баригдаж байгаа барилгын доогуур гарахаас өөр аргагүй. Зөвхөн сонины ажилтнууд төдийгүй хүмүүс байнга хөлхөж байдаг газар. “Дээрээс юм уналаа”, “Шороо, чулуу нурж ирлээ” гэж гомдоллосон хүмүүс ч орж ирдэг. Болгоомжтой явна гээд яалтай билээ. Заримдаа өмнө, хойно юм унаж л байдаг. Өртөөгүй нь зол гээд явна. Барилгаас үе үе тэнгэр нураад ирэв үү гэлтэй их дуу чимээ нүргэлнэ. “Цонхоор барилгын кран нураад орж ирж байгаа юм болов уу” гэж цочсон удаатай. Их дуу чимээнээс болоод хөл хүндтэй эмэгтэй ажилтнууд төрчих вий гэсэн айдастай үе ч байлаа. Дайны үеийн бөмбөгдөлтийн дараахь орчин төсөөлөгдөнө. Нуувчнаас цухуйж байгаа мэт гэтэх шахдаг үе ч бий. Сонины өглөөний ярианы үеэр заримдаа албаар төмөр нүдэж байгаа мэт их чимээ гарна. Бие биенийхээ хэлж байгаа үгийг амны хайрцгаар нь таамаглах, хашгирах шахам ярилцах нь цөөнгүй.

Бороо, цасны дараа цементлэг саарал, нялцгай шавар туучна шүү дээ. Хашааны булан, шон руу “сарьсан” гүнзгий ул мөр үлджээ. Мөсөн доширхуу юм харагдах боллоо. Бодвол энэ барилгынхан бие засах газрын асуудлаа шийдээгүй бололтой. Бид Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газарт хандаад хоёр сар болж байна. Огт хариу өгсөнгүй. Байцаагч гэх нэг нөхөр ирээд, хэмжилт хийгээд буцсан. Төр төлөөлж байгаа энэ байгууллагын зүгээс өөр ямар ч үйлдэл хийсэнгүй өнөөдрийг хүргэлээ. Барилгын эздийн зүгээс хэлдэг үг нь “Наадах чинь том даргын байшин шүү дээ. Тоосгонд нь толгойгоо хагалуулчихгүй амьд байвал боллоо биш үү” гэж сүүлдээ дооглодог боллоо. Одоо бүр зарим нь энэ сэдвийг улстөржүүлээд эхэлсэн. Сөрөг хүчнийхний зүгээс манайханд хандаж байна аа. “Жил гаруйхны дараа сонгуулиар бид ялна. Манай намыг дэмж. Танайхыг дарчих шахаад босч байгаа наад байшинд чинь улс төрийн мөнгө орсон юм байна лээ. Бид эздийг нь улс төрөөс зайлуулж байгаад наад байшингийн чинь асуудлыг бүрэн шийдэж өгье” гэдэг болсон.

Ийм л нөхцөлд ажиллаж байна даа, бидний хэдэн сэтгүүлчид.

Б.ЯНЖМАА

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ирэх онд “бүсээ чангалах” төсөв айсуй

Ямар ч Засгийн газар гарч ирсэн нэг юм тодорхой болсон. Ирэх онд монголчууд “бүсээ чангалах” ньилэрхий байна. Засгийн газар өөрчлөгдсөн ч эдийн засгийн голүзүүлэлтүүд янзаараа. Өр, төлбөр нь өөрчлөгдөхгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид нүүр буруулсан хэвээр. Инфляци үргэлжилсээр, улсын валютын нөөц ихэд дундарчээ. Улс орны олдог хэд нь багасч, зарлага үрлэг нь харин оргилоос буухгүй янзтай. Монгол Улсын2015 оны төсвийн төсөлд Нээлттэй нийгэм форумын судлаач, эдийн засагчиддүн тавьсан юм. Улсын төсөв уг нь иргэн бүрийн ажил, орлого, хоол хүнс, ирэх онд хүүхэд нь цэцэрлэг, сургуультайбайх эсэхамин чухал сэдвийг хөнддөг чулстөрчдийнтайлбарыг лбид олж сонсдог.Харин Нээлттэй нийгэм форум иргэн хүн төсвийн төслийг шинжиж, үзэл бодлоо нэмэрлэх боломж олгов. Судлаач, эдийн засагч, сэтгүүлчид, иргэний нийгмийнхэн, төсөвт хяналт тавихыг хүссэн иргэд энэ хэлэлцүүлэгт оролцсон юм.Сангийн яамны төсвийнмэргэжилтнүүд ирэх оны төсвийгхийхдээ”Хэмнэлтийн горимд шилжүүлж, УИХ-аасбаталсан нэмэх шаардлагатайзардлаас бусдыгцарцаах бодлого барьсан” гэцгээв. Цалин тэтгэвэр, тэтгэмжийг инфляцийн түвшинтэй холбож нэмсэн гэнэ. Ерөнхийлөгч, УИХ, Ерөнхий сайд, Гадаад харилцааны яамныхнаас бусадтөсвийн ерөнхийлөн захирагч нарынгадаад томилолтын зардлыг 50 хувь танажээ.

Харин нийтийн тээврийн татаасыг нийслэлийн төсвөөс санхүүжүүлэхээр тооцсон гэнэ. Нийслэлд энэ мэт ачаа үүрүүлснийхээ төлөө Малын хөлийн татварыг сэргээх,Үл хөдлөх хөрөнгийн албан татварын дээд хязгаар нэг хувь байсныгхоёр хувь болгох эрх мэдлийг өгөхөөр төлөвлөсөн байж.Гэсэн ч үүнийг нь УИХ-ын заримгишүүн “Эдийн засаг хямарч байхад татвар нэмэх гэлээ” гэж загнасаар буцаасан. Уг нь эдгээр татварын доод хязгаарыг хэвээр үлдээж, дээд хязгаарыг ньнэмэх эрх мэдлийг орон нутагт өгсөн юм байж.Үл хөдлөх хөрөнгийн татварыг хамгийн шударга татвар гэх нь бий. Ядуусынжижиг байшингаас авах татвар, Чингисийн талбайн эргэн тойрон дахьгоёмсог барилгын татвар өөр байж таараа. Үл хөдлөх хөрөнгийн татвартчадуу нь илүү төлж, ядуу нь бага мөнгө төлөх учиртай. Хотын төсөвт багагүй орлогоавчрахболомжтой Үл хөдлөх хөрөнгийн татвар илүүдэхгүй юмсан. Малчидэмзэг бүлгийн хүмүүс биш. Тэдний үйлдвэрлэдэг бүх бүтээгдэхүүн мах, сүү зах зээлд өндөр үнэтэй. Харин тэд нэг ч төгрөгийн татвар төлдөггүй байж бас лтаарахгүй.

Эдийн засгийн хямралтай холбоотойгоор Сангийн яамныхан жижиг дундбизнес эрхлэгчдийгхарж үзэхбодлого боловсруулсан юм билээ. Жижиг дундбизнес эрхлэгчдийннэгэнт төлсөн татварын 90 хувийг буцаан олгох хуулийн төсөл УИХ-д өргөн барьжээ. Үүнд хамрагдахын тулд тухайнкомпанийн жилийн орлого 1.5 тэрбумаас доош байх ёстой. Энэ хуульд 45 мянган аж ахуйн нэгжхамрагдана гэж Сангийн яамныхан төлөвлөжээ. Хэдийгээр энэ арга хэмжээ зах зээлд24 тэрбум төгрөгийн нөлөө үзүүлэх ч олон компани хамрагдах учраас эерэг нөлөө нь жин дарнагэж хууль санаачлагчид найджээ. Уг хууль УИХ-аар хэлэлцэгдэж буй. Харин УИХ-ын заримгишүүн борлуулалтын орлогоос нэг хувийн татвар авахаар санал болгож буй нь компаниудад ашиггүй гэж Сангийн яамны мэргэжилтэн хэлэв. Ашгаас татвар авах, орлогоос татвар авах огт өөр ойлголт. Орлогоос татвар авна гэхээр зардал тооцогдоогүй гэсэн үг. Тийм учраас олон улсадаж ахуйн нэгжийнорлогод бус ашигт татвар ногдуулдаг аж.

Нээлттэй нийгэм форумын судлаачид ирэх оны төсвийн төслийг шинжээд “2015 онд эдийн засаг сайжирна гэсэн үндэслэлд тулгуурлан өөдрөгөөр төсөөлжээ” хэмээн дүгнэв. Өөдрөгөөр төсөөлжээ гэдэг нь дипломат хэллэг.Шууд хэлбэл “Ирэх онд эдийн засаг уруудаж, инфляци өсөх төлөвтэй” хэмээн тэд үзэж байна. Сангийн яамныхан ирэх оны төгсгөлдинфляцийг7 хувиас хэтрэхгүй гэж төсөөлжээ. Өнгөрсөн есдүгээр сарын мэдээгээр инфляци13 хувьтай байлаа.Сангийн яамны инфляцийн төсөөлөл нь олон улсын байгууллагуудынхаас дор хаяж 3-6 хувь доогуур байгааг Нээлттэй нийгэм форумынхан илрүүлэв. Гэтэл иргэд инфляцийг одоо байгаагаас ч өснө гэж хүлээж байна.Монголбанкны иргэдийн инфляцийн хүлээлтийн судалгааг харсан ч ирэх онд инфляци буюу мөнгөний ханшийн уналт 19 хувьд хүрнэ гэж иргэд үзжээ. Ирэх онд эдийн засаг сайжрахгүй хэмээн иргэд тооцоолоод, мөнгөө хэмнэж, худалдан авалт хийхээ багасгасан.Энэ бүхэн эргээд импортыг хумина. Импорт, экспорт улс орны орлогыг тодорхойлдог хүчин зүйлс билээ. Монгол банк, Сангийн яам хамтран “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” хэрэгжүүлж байгаа ч бодит үр дүн нь инфляцийг бууруулж чадахгүй, эсрэгээрээ эдийн засагт дарамт бий болгож байна гэж иргэний нийгмийн шинжээчид үзсэн юм.

Өөдрөг хэмээх ангилалд багтах бас нэг эгзэгтэй тооцоо нь Оюутолгойтой холбоотой. Одоо болтол гацаанаас гараагүй дуншиж байгаа “Оюу толгой” төслийн хоёр дахь төслийн санхүүжилт хийгдэнэ гэж манай санхүүчид үзээд,зэсийн баяжмалын экспорт нэмэгдэхээр төсөвт тусгасан.Хэрэв Оюутолгойтой учраа олохгүй бол төсөвт тусгасан бас нэг өөдрөг тооцоо нурж таарах вий. Өмнөх оны төсвийн төслийг ч хэтэрхий өөдрөгтөсөөлсөн хэмээн Нээлттэй нийгэм форумынхан сануулж байжээ. Энэ оны гуравдугаар улирлын байдлаар гэхэд л мөнөөх өөдрөг төсөөллийн гор гарч, уул уурхайн салбарынтөсвийн гүйцэтгэл төлөвлөсөн түвшнээс 60 хувийн бууралттай гарсан. Алт, нүүрсний төлөвлөгөөбагагүй хэмжээгээр тасалдсан нь уул уурхайн салбарын орлогыг бууруулж орхив. “Цаашид гадаад нөхцөл байдал сайжрахгүй, аж ахуйн нэгжүүдийн борлуулалт нэмэгдэхгүй бол төсвийн орлого 800 тэрбумаас нэг их наядтөгрөгөөр тасарчболзошгүй” хэмээн судлаачид муу амлаж байна.Энэ ньтөсвийн тогтвортой байдлын хуулийг зөрчиж, төсвийн алдагдал -4 хувь хүрч, төсвийн хүндрэлийг бий болгох эрсдэлтэй хэмээн тэд дүгнэв.

Сангийн яамныхан төсвийн төсөлд уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийг таамаглахдаатэнцвэржүүлсэн үнэ гэсэн нэр томъёо хэрэглэдэг. Тэр нь олон жилийн дундаж үнэ аж. Нүүрсний үнэ буурах хандлагатай учраас тонныг нь 70 доллар байхаар тооцож, зөвхөн зэсийн баяжмалаас хуримтлал үүсэх боломжтой хэмээн төсөөлжээ. Харин алтны хуримтлал огцом өссөн ньхуулийн өөрчлөлтийн үр дүн.2015 оны төсвийн төсөлд өмнөх жилүүдэд байгаагүй нэгэн тоог тусгасан нь өмч хувьчлалын орлого. “МИАТ” ХХК-ийн 49 хувь, “Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр”, “Хөрөнгийн бирж”-ийн49 хувь, бусад жижиг хувьчлалаас 153 тэрбум төгрөгийг төсөвт төвлөрүүлэхээртооцсон байна лээ.

Ирэх оны төсвийг төсөөлөхдөө гадаадын хөрөнгө оруулалт найман улирал дараалан буурсныг, төлбөрийн тэнцэл, ханшийн дарамтыг төсвийн төсөлд бодитой тусгаагүй хэмээн судлаач докторант Д.Баярмаа шүүмжилсэн. Төсвийн төсөлд ам.доллартай харьцах төгрөгийнханшийг 2015 онд 1750-тай дүйцнэ гэж үзсэн. Гэвч ханшийн дарамтсүүлийн 18 сард эрчимжиж байгаа нь төсөвт хүндрэл бий болгож байгааг судлаач онцлов. Гадаад валютын нөөц 1,3 тэрбум ам.доллар болж 18 сарын өмнөхөөс 200 хувиар буураад байгаа юм. Тэр ч байтугай урд хөршийн эдийн засгийн өсөлт удааширч буйг ч харгалзах ёстой гэнэ.ОУВС-гаасжил бүр гаргадагдэлхийн эдийн засгийн төлөв тайландБНХАУ-ын эдийн засаг ирэх жилүүдэд тогтмол буурахыг анхааруулсан.Урд хөршид аж үйлдвэрийн салбарын эрэлт буурах нь манай уул уурхайн бүтээгдэхүүн ялангуяа нүүрсний экспортод сөргөөр нөлөөлөх юм.

Эдийн засгийн өсөлт хэмээх бас нэг эмзэг сэдэв бий. Ирэх ондөсөлт 7 хувь байхаар төсөөлжээ. Уг нь энэ үзүүлэлт 2013 онд 12 хувьтай байлаа. Шинэчлэлийн Засгийн газрын тэргүүн Н.Алтанхуяг огцрохоосоо өмнөхөн эдийн засгийн өсөлт буурсныг өөрийнхөөрөө тайлбарласан юм. Тэр “Эдийн засгийн өсөлт хөрсөн дээрээ буусан” гэлээ. Эдийн засгийн огцом өсөлт Оюу толгойн эхний шатныхөрөнгө оруулалттай холбоотой байж. Гэнэтийн ашгийн татвар бий болсон. Ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт төсвийн орлогыг огцом нэмэхэд хувь нэмрээ мөн оруулсан. Цаашид харин савлагааг саармагжуулах хэрэгтэй гэж мэргэжилтнүүд үзэж байна. Н.Алтанхуяг “Гадны дэмжлэг байхгүй нөхцөлд 5.3 хувийн өсөлтийн гурван хувийг олборлолтоос, 1.9 хувийг нь Хөдөө аж ахуйн салбарын өсөлт эзэлж байгаа”-г тайлбарласан. Айлаас эрэхээр авдраа уудал гэдэгчлэн гадаадын хөрөнгө оруулалт орохгүй байна хэмээн гасалж суухаар өөрсдийнхөө хүчээр хийсэн бодит өсөлттэйгээ ирэх оныг угтах нь.

Б.ЯНЖМАА

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Хулгайлагдсан картыг ашиглах боломж олгох ёсгүй

Хэрэв карт олбол дэлгүүрт ороод баахан бараа аваад төлбөрөө хийчих хэрэгтэй гэж хэн нэгэн зөвлөж байна. Танил эмэгтэй маань “Нөхөртөө картаа өгөөд явуулсан дэлгүүрээс зөндөө бараа аваад л ирсэн. Картын эзэн мөн үү биш үү гэж анхаардаггүй юм билээ” хэмээн хуучиллаа. Хүүхдүүд эцэг эхийнхээ картаар дэлгүүрээс баахан юм авсан л гэнэ. Үнэхээр манай ихэнх дэлгүүр худалдааны газрууд картаар төлбөр хийхэд картын жинхэнэ эзэмшигч мөн эсэхийг шалгахаас залхуурдаг. Хааяахан зарим дэлгүүр картаар худалдан авалт хийхээр нууц дугаар эсвэл иргэний үнэмлэх шаардана. Эхэндээ энэ нь түвэгтэй санагддаг байлаа. Одоо бол хэрэглэгчийг хамгаалах алхам гэж мэддэг болсноос хойш энэ мэтээс түвэгшээхээ больсон. Хэрэв ийм шаардлага тавихгүй бол жинхэнэ карт эзэмшигч мөн эсэхийг яаж таних билээ. Картаар худалдан авалт хийх нь хулгайч нарыг өөгшүүлэх боломж байж таарахгүй. Нэг үеэ бодвол картын хэрэглээ нэмэгдэж байгаа. Гэтэл картын хэрэглээнд ч бас өө сэв байсаар байна.

Хэзээ энэ бүхэн цэгцлэгдэх вэ. Эсвэл хууль журмаар зохицуулах шаардлагатай юм болов уу?

Б.ЯНЖМАА

Categories
мэдээ нийгэм

Ухаалаг цахилгаан машин газрын тосны хаанчлалыг зогсооно

Цахилгаан машин хурд, хүчний үзүүлэлтээр шатахуунаар ажилладаг машиныг гүйцэх хэмжээнд хүрч эхэлсэн нь агаарын бохирдлыг багасгах ач холбогдлоос гадна дэлхийн эдийн засгийн хүндийн төвийг өөрчлөхөд хувьсгал авчирна хэмээн найдаж болохоор харагдана.

Америкийн Тесла Моторс (Tesla Motors) компанийн бүтээ­сэн Тесла Модель Эс (Tesla Model S) нь таван хаал­гатай, том хэмжээ бүхий цахил­гаан машин. 426 км замыг туулах 85 кило­ватт цагийн батерейтай. Худал­даанд гарсан бүх цахилгаан машинуудаас хамгийн хол зайг туулдаг гэдгээрээ онцгойрсон. 62,4 мянган доллараас эхэлж, 87,4 мянга хүртэл үнэлэгдэж байгаа энэ машин 2013 оны эхний улиралд Америкт 4750 хувь борлож, “Шилдэг борлуулалттай, тансаг зэрэглэлийн суудлын машин” болсон юм. Европт мөн борлуулалтын амжилт үзүүлж, Норвегид 2013 оны 9-р сард эхэлсэн худалдааны эхний хоёр долоо хоногт 322 ширхэг зарагджээ. Тесла Модель Эс нь батарейг авто­матаар сольж тавих боломжтой. Ердийн машины шатахууны савыг дүүргэхээс хоёр дахин бага хугацаанд сольдог болсон байна.

2011 оноос Япон, АНУ, Баруун Европт дэлгэрч байгаа цахилгаан машин нь хорт утаа хамгийн бага ялгаруулдаг, түлшний хэмнэлттэй техно­логиороо ирээдүйтэй машин гэж тодорхойлогдох болсон.

1970-аад оны неф­тийн хямра­лын дараа үйлдвэр­лэгчид болон эрдэмтэд эрчим хүчний шинэ төрлийн эх үүсвэрийг автомашинд ашиглах оролдлогуудыг хийж эхэлсэн байдаг. Хосолмол хөдөлгүүртэй автомашинууд ч Монголын гудамжаар гүйж яваа. Хийгээр ажилладаг машинууд ч цөөн боловч бий. Аль аль нь шатахууныг орлуулах оролдлого. Цахил­гаан маши­нуудыг шатахуунаар ажилладаг уламжлалт машинуу­дын загвар дээр тул­гуур­лан бүтээдэг. Өөрөөр хэлбэл шатахуунаар ажил­ладаг хөдөлгүүрийг цахил­гаан хөдөлгүүрээр солих төдий өөрчлөлт нь бас бус дутаг­далтай гэж зарим мэргэжилтнүүд шүүмжилдэг. Энерги дамжуулалтын алдагдал ихтэй гэх мэт өө сэв ийм тохиолдолд яригдаж байна. Зөвхөн цахилгаан машинд зориулсан загвар бий болбол дөрвөн дугуйтай, дөрвөлжин кабинтай гэх маши­ны тухай ойлголтыг эвдэх вий. Зарим цахилгаан машин зургаан дугуйтай хэлбэр хэмжээ нь арай л өөр өөр бүтээгдэж байгаа юм билээ.

Хэрэв олонхи машинууд шатахуунаар ажиллахаа больчихвол газрын тосны нөөцийг эзэгнэхийн төлөөх тэмцэл шаардлагагүй болно. Оросууд нефтийн кранаа хаахаас бид айхаа болино. Цахилгаан машин бий болсноор газрын тос үйлд­вэрлэгчид, үндэстэн дамнасан монополь компаниудын эрх ашиг хөндөгдсөн учраас энэхүү шинэ технологийг хэсэг хугацаанд дарсан гэх мэдээ­лэл ч явдаг. Интернэтээр яваа “Хүн төрөлхтнөөс нуу­сан 10 бүтээл” гэдэгт лав цахилгаан автомашин, Америкийн трамвай нэг, хоёрдугаарт нэрлэгдсэн байна лээ. Гэхдээ л агаарын бохирдлыг бууруулах боломж, байнга өсч байдаг шатахууны үнэ хүмүүсийг цахилгаан машиныг илүүд үзэхэд хүргэж, автомашин үйлдвэрлэгчид ч цахилгаан машин бүтээж түүнийгээ сайжруулахаар ажиллаж байна. Цахилгаанаар цэнэглэгч станц барих нь зардалтай. Тооны хувьд цөөн нь цахилгаан машины бор­луулалтад сөргөөр нөлөөлдөг. Харин Японы “Тоёота” компани электрон машиндаа зориулан утасгүй цэнэглэгч туршиж байгаа гэнэ. Энэхүү утасгүй зай хураагуурыг монголчуудын хэрэг­лээ болсон Пирус маркийн машинуудад туршиж буй. Ийнхүү ухаалаг цахилгаан машинууд тун удахгүй жолоочид ядаргаа багатайгаар цэнэглэгддэг болох нь. Түгжээнд зогсч байхдаа, дэлгүүр хэсэхдээ, гэртээ, ажил дээрээ байхдаа машинаа цэнэглэж амжина.

“Ухаалаг цахилгаан машин Теслагийн моторын оронд багаж байна”. “Наад машин чинь маш үнэтэй, хааяа бас гал гараад байгаа сураг байна лээ. Цэнэглэдэг газар нь цөөхөн” гэх мэт сэтгэгдэл цахим ертөнцөд хөвөрнө. Цахилгаан машины талаар монголчуудын анх­ны сэтгэгдэл ийм. Үнэндээ цахилгаан машин монголчуудын хувьд цоо шинэ зүйл биш. Бидний анзаарахаа байсан цахилгаан машин бол троллейбус шүү дээ. Зах зээлд шилжиж байсан эхний үед мөнөөх тэнгэрээс уяатай хөлөг маань “Тог тасарсан” хэмээх шалтгаанаар үе үе зогсч биднийг гудамжинд явгалдаг байж билээ. Одоо бол ийм шалтгаанаар бидний унаа зогсохоо байсан нь өөртөө цахилгаан хадгалдаг технологийн дэвшлийн буян.

Цахилгаан машин, шатахуу­наар явдаг машины эдийн засгийн үр ашгийн тооцоог холоос хайх хэрэггүй. “Цахилгаан тээврийн” гэх тодотголтой Д.Жаргалсайхан “Троллейбус 100 км-т автобуснаас арав дахин хямд зардал гаргадаг” гэв. Цахил­гаан машины эрин үе эхэлбэл монголчуудын хувьд бас нэг том боломж нээх юм. Учир нь монголчууд газрын тос үйлдвэрлэдэггүй харин цахилгаанаа өөрсдөө үйлдвэрлэдэг. Цахилгаан экс­порт­лох ирээдүйтэй гэгддэг орон. Цахилгаан машин төмөр хөлгийн зах зээлийн 4-5 хувийг эзэлж буй гэнэ. Сүүлийн үед “Экологбус” машины үйлдвэрт цахилгаан машины захиалга ирэх болсон аж. Хотын ойрол­цоох Буяны үйлчилгээ үзүүлдэг компани гэхэд л хоёр цахилгаан машин захиалж хийлгэжээ. Д.Жаргалсайхан “Цахилгаан такси бааз байгуулъя” гэж санал гаргаж байсан удаатай. Нэг км-т 800 төгрөгөөр бус түүнээс хамаагүй хямд үнээр үйлчлэх таксины төлөө ажиллаад үзэх ёстой юм сан.

Уг нь манай хотын удирд­лагууд цахилгаан машиныг аль хэдийнэ анзаарчээ. Э.Бат-Үүл дарга агаарын бохирд­лыг бууруулах ажлын хүрээнд Японы 100 хувь цахил­гаан авто­машин үйлдвэрлэдэг “Митсубиши моторс” корпорацид хамтран ажиллах санал тавьсан удаатай. Тус корпорацийнхан хоёр цахилгаан автомашиныг Хотын захиргаанд хандивлаж, туршилтын шугамаар албан хэрэгцээнд ашиглаж буй. Туршилтаар ашиглах явцад нэг сарын хугацаанд 60 000 төгрөгийн цахилгааны зардлын тооцоо гарчээ. Уг авто­машиныг бүтэн цэнэг­лэсэн тохиолдолд 4000 төгрөгөөр 130-150 км зам туулах хүчин чадалтай гэнэ.

Хотын дарга “Сард 60 мянган төгрөгийн зардал гарна гэхээр манайхан огт итгэж өгөхгүй байсан юм. Гэтэл энэ цахилгаан автомашиныг Канад Улсад амжилттай туршсан бөгөөд манай улсын эрс тэс уур амьсгалд хэрхэн зохицохыг бид энэ өвөл турших гэж байна. Хэрэв туршилт амжилттай болбол хамгийн түрүүнд нийслэлийн харьяа агентлагуудыг цахил­гаан автомашинаар хангахаар төлөвлөж байгаа. Ингэснээр нийслэлийн иргэдийн татварын багагүй мөнгийг хэмнэнэ” хэмээн мэдэгдсэн.

“Автотээврийн хууль”-д “Хот доторх болон хот орч­мын нийтийн зорчигч тээвэр­лэлтийн үйлчилгээнд байгалийн шатдаг хий, цахил­гаан эх үүсвэрээр ажил­ладаг автотээврийн хэрэгсэл ашиглана” гэсэн заалт бий. Үнэхээр энэ заалт хэрэгжвэл утаа хаяад, хоолой хорсгоод явдаг автомашинууд хэрэглээнээс гарах цаг ирэх л байх даа.

Б.ЯНЖМАА