Author: Батсүхийн Янжмаа

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Ш.Гунгаадорж гуайг зорьж очлоо. “Надад засаг Хөдөлмөрийн яаман дээр өрөө гаргаж өгсөн л дөө. Зүгээр сууж чаддаггүй. Амьтан хүн орж гарах юм. Надад хувийн компани, хувьцаа, алгын чинээ газар байхгүй. Нэг талаасаа өөрийгөө тэнэг ч юм уу гэж боддог. Нөгөө талаар миний хувь заяа тэгж л явах тавилантай байсан юм байлгүй. Миний хийж байгаа ажил, зөвлөгөө буяны шинжтэй, ашиг орлого олдоггүй. Гэхдээ тэтгэвэр аваад болоод л байна. Миний эхнэр хүүхэд өлсөөгүй. Би нэг машинтай, байртай, өөр надад юу хэрэгтэй юм” хэмээн тэр хуучлав.

-Ш.Гунгаадорж гуай та Дорноговь аймгийн Их хэт сумын хүн. Ингэхэд Дорноговийнхон юугаараа алдартай вэ?

-Говийнхон хөдөлмөрч шүү дээ. Говийнхоо хатуу хахир улиралд зохицсон хүмүүс. Гэрт зүгээр сууна гэж байхгүй. Байнга хөдөлж, малаа хариулна, аргалаа түүнэ, алтан харганаа зулгаана. Алтан харгана түлнэ. Голцуу аргал түлнэ дээ. Би багадаа жижиг шээзгий үүрээд ээжтэйгээ цуг аргалд явдаг байлаа.

-Эхээс хэдүүлээ вэ?

-Хоёулаа. Ах бид хоёрын дээд талын хоёр ч хүүхэд тогтоогүй юм билээ. Ах маань надаас гурав ах хүн байсан. Одоо байхгүй л дээ. Манай аав Чойрын хийдийн том хэргэмтэй Б.Шарав гэж хүн байлаа. 1937 онд намайг ой найман сартай байхад баригдаад явсан юм билээ, зайлуул. Тэгээд ирсэн л дээ. Лам харгүй барьж байсан тэр үед элэг бүтэн амьдрах хувьтай байж. Аав сүүлд гарч ирээд ярьж байсан юм. Ажааг маань Улаанбаатарт авчирсан юм байж. Нэг байшинд баахан хоригдол дүүрэн, гурван сар болсон гэсэн. Нэг удаа шөнө дунд өнгөрөөгөөд, хоригдлуудыг ачсан юм билээ. Хоёр машин үүдэнд нь тулгачихаад ачаад, чихээд байсан. “Машин дүүрлээ” гэж чихсээр байгаад хаалгыг нь хаачихсан гэсэн. Ажаа ямар ч байсан машинд багтаагүй. Өглөө болсон чинь Хэнтийн нэг лам тэр хоёр үлдчихсэн. Маргааш нь Дотоод яам хаана байдаг юм, аваачаад арван жилийн ял өгчээ. Машинд багтсан бол толгойгүй. Машинд багтаагүй учраас арван жил хорих ял авсан. Зүүнхараад ямтай адуу хариулж, яс арван жил суугаад гарч ирсэн. Манай ээж их мундаг хүн. Эмээтэйгээ бид дөрөв үлдсэн юм. Ээж өртөө хийнэ. Дөрөвдүгээр анги төгсөөд аймгийн сургуульд явах байсан чинь “Ажаатай нь уулзуулна” гээд тэр жил сургуульд явуулсангүй. Зун мориор майхан ачаад, нутгийн нэг сайн хүн хөлслөөд явсаар байгаад Улаанбаатарт ирээд, таньдаг айлд байж байгаад Зүүнхараа явсан юм. Орхироогийн ам гэж тариа тарьдаг газар аав маань адуу хариулаад арван жил болсон. Уяан дээр адуу уячихсан, баахан хоригдлууд байгаа юм. Би 13-тай байсан юм. “За, чи ажаагаа ол” гэсэн. Би яаж мэдэхэв дээ. Аминдаа бүх хүнийг нэг бүрчлэн харж явсаар сүүлчийн уяаг дуусгаад хэлсэн байгаа юм. “Хамгийн сүүлчийн уяаны энэ талд байгаа өндөр хөх хүн миний аав мөн. Биш бол энэ дотор байхгүй” гэсэн тэр хүн нь байсан.

-Мундаг зөн совинтой байжээ?

-Хэлхээ холбоо байж. Надад нэг зүүд шиг дурсамж байсан. Зуны сайхан өдөр эсгий үүдээ гэр дээр тавьчихсан, манай ажаа намайг өвөр дээрээ суулгачихсан, баруун талд нь хоёр хүн суугаад, ээж цай чанаж байсан хачин зураг сэтгэлд буудаг юм. Тэгсэн хоёр хүн барих гэж ирээд, манай ажаа даахийг маань самнаж суусан юм билээ. Ээж цай чанаж хоол хийсэн. Тэр хоёр хүн сайхан сэтгэлтэй улсууд байсан бололтой юм. Нэг муу жаахан хүүхэд орж гараад, нэг нь өвөр дээр нь дэрвээд, “Яаж энийг барьж авна” гэж бодсон болов уу. Хоол цай идэж уугаад, нэгжлэг хийгээд, бариад явсан. Аав хоёр гурван мөнгөн аяга орон доогуур шидчихээд, алтан бөгжөө бас шидээд, ингэлээ шүү гэдгээ ээжид хэлсэн гэсэн. Тэгээд 1948 оны өвөл гараад ирсэн л дээ.

-Та сургууль номондоо хэр байсан юм. Малчин болно гэж бодож байсан юм уу, ном үзэх дуртай байсан уу?

-Ер нь би малчин болох тухай бодоогүй. Манай ахыг малчин болгоно гээд сургуулиас гаргачихсан. Ахыг малчин болгоод намайг сургуульд явуулах бодол ээжид байсан шиг. Би бол номонд дуртай. Ээж их ойтой. Аргалд явж байхад түвд, тангад ном уншаад, орой аялгуутай үлгэр хэлнэ. “Арын улаан хаан”, “Бигэрмижид хааны үлгэр” ярина. Тэрнийг нь бид чих тавин сонсоод цээжилчихнэ. Ээж маань жирийн малчин эмэгтэй л дээ. Гэхдээ ухаантай. Б.Жаргалбуян гэдэг хүн байлаа. Тэр ч бас надад нөлөөлсөн байх. Манай ах малд нүдтэй. “Шаравын том хүү малд сайн” гэдэг. Би бол хурга ишиг эргүүлнэ, аргал түүнэ. Өвөл нь манай ажаа ирээд “За, хүү минь ирэх жил сургуульдаа яв” гэсэн. Сайншандын арван жилийг 1954 онд төгссөн.

-Таны Гунгаадорж гэдэг нэр ямар учиртай вэ. Аав тань өгсөн үү?

-Аав өгөөгүй. Энхрийлсэн нэр Их ухна, Бага ухна гэдэг. Би Бага ухна нь. Говьд Ухна гэдэг нэр түгээмэл. Сэмбээринбүүчи гэж их том хувилгаан Түвдээс заларч байсан үе. Чойрын хийдээр залардаг. Улаанбаатарт ирдэг. 1936 онд хэлмэгдүүлэлтийн их салхийг мэдрээд буцсан шиг байгаа юм. Буцаж явахдаа Чойроор яваад Мааньт гэж миний төрсөн нутаг газраар урагшаа заларч л дээ. Тэгэхэд Ерөнхий сайд А.Амар Сэмбээ ринбүүчийг гаргаж өгсөн гэдэг. Тэгэхээр тэр амаргүй том хүн байж. Залрахад нь манай аав номын хүн болохоор тэр хувилгааныг гэртээ залсан юм уу яасан юм ах бид хоёрт Гунгаанамжил, Гунгаадорж гэдэг нэр хайрласан юм билээ. Гэрэл гэгээ цацарсан, гэрэлтэй жаргалтай л гэсэн утгатай гэнэ. Би номондоо сайн, шүлэг уншина, нэг уншаад цээжилчихнэ. Их ойтой. Сургуульдаа явна. Бага сургууль гучаад хүүхэд төгссөн байх. Гурав, дөрөв нь аймгийн сургуульд очсон. Тэр үед мал дээр их гардаг байлаа. Дунд сургууль төгсөхөд 10а гэж аравхан хүүхэдтэй анги төгсч билээ. Сургуульд байхдаа онцоос өөр дүн бараг авахгүй. Дөрөв авбал их гонсойдог шартай хүүхэд байв. Спорт сонирхохгүй. Айлд сууж байсан. Номоо үзнэ, өөр юм хийдэггүй. Аравдугаар ангиа онц төгссөн. Тэгэхэд гадаадад явах хүүхдүүдийг Төв хорооны боловсон хүчингээр оруулдаг. Манай аав гадаад явахад жаахан дургүй байсан. “Миний хүү дотоодын сургууль багадахгүй дээ” гээд анагаахад л оруулах санаатай байсан шиг байгаа юм. Гэхдээ намайг шахаагүй. Би “Гадагшаа л явж байвал тогоочийн сургуульд ч байсан явна” гэдэг. Тийм л өвчин байсан. Москвагийн К.А.Темяразовийн нэрэмжит Хөдөө аж ахуйн академи гээд мундаг сайхан сургуульд сурсан. Агрономи мэргэжил эзэмшсэн.

-Гадаадад сургууль төгссөн хүн ямар бодолтой ирэв?

-Ер нь яаманд л ажиллах байх гэж бодож байсан. Лоохууз дарга “Сангийн аж ахуй явна аа” гэсэн. Тэр үед Амгалангийн сангийн аж ахуй улаан буудай тариална, гахай тахиа, үнэг булга үржүүлдэг. Саалийн фермүүдтэй, том аж ахуй байсан. Сангийн аж ахуйн ерөнхий агроном улаан мотоцикльтэй давхина. Тэндээ дасаад жил болох гэж байтал Сангийн аж ахуйг удирдах газар гайхал Лоохууз сайд дуудлаа. “Атар газар эзэмших намын шийдвэр гарсан. Намын том зорилтыг биелүүлэх үйлсэд залуучуудыг ажиллуулна” гэсэн.

Сангийн аж ахуйг удирдах газар ирсэн. Атар эзэмших их ажилд олон хоногоор явна даа. Майхан гэрт хэдэн зуун залуучууд, зөвлөлтийн олон хүн ирчихсэн байсан. Би чинь Атрын нэгдүгээр аяныг эхлэхэд ажиллаж байсан хүн.

-Яаж таныг олж харсан байхав?

-Тэр үед боловсон хүчний бодлого сонин байсан. Нэг өдөр аж ахуй дээр хүн ирээд намын дарга, ногоочид, тариачидтай уулзаад явсан. Өдөржингөө яваад сүүлд нь надтай уулзаад баахан юм асуусан. Тэгсэн чинь гурван сарын дараа намайг Төв хороон дээр дуудаад, Төв хорооны хөдөө аж ахуйн хэлтэст зааварлагчаар авсан. Гэтэл тэр хүн Төв хорооны боловсон хүчний хэлтсийн орлогч дарга Лувсанцэрэн гэдэг хүн байсан. Төв хороонд ирээд жил болоод 1968 онд Хөдөө аж ахуйн яам усны аж ахуйн яам нийлэхэд орлогч сайд болсон. Найман жил орлогч сайд хийсэн дээ.

-Эхнэр авахдаа ямар шалгуур тавьсан бэ?

-Би чинь хоёр дахь амьдрал зохиосон хүн. Тэр ч оюутан, би ч оюутан байсан. 21-тэй байсан юм уу даа. Энийг бичээд байх хэрэггүй. Нэг их туршлага яриад байх ч юм биш.

-Орлогч сайд хүн таван хүүхэдтэй эхнэрээсээ салаад өөр хүнтэй суусан гэхээр тухайн үед шуугиан тарьсан хэрэг байсан болов уу?

-Тэр их хатуу цагт харин ч хэвлэлээр нэг их юм болоогүй өнгөрсөн. Яахав, одоогийн эхнэртэйгээ дөч гаруй жил амьдарч байна.

-Дундаасаа хүүхэдтэй юу?

-Хоёр хүүхэдтэй. Би анхны эхнэртэйгээ муудалцаад, таарч тохирохгүй болсон юм биш. Амьдрал хэвийн явж байсан. Ер нь хувь заяаны зураг тавилан гэж байна. Зурсан зургаар л явж байна гэж би боддог.

Тэгээд л орлогч сайдаасаа буугаад Завханы Тэсийн сангийн аж ахуйд очсон. Тэжээлийн аж ахуй руу явж байгаа нь тэр л дээ. Орлогч сайдаасаа болино гэдэг бас тийм амархан ч ажил биш. Би энийг зөвхөн хайр дурлал, нэгийг нөгөөгөөр солих юм байгаагүй гэж боддог. Нэг л өдөр би яваад өгсөн. Хэрэлдэж муудаагүй. Эмзэг сэдэв. Гэхдээ би үүндээ харамсдаггүй. (Энэ үеэр гэргий нь орж ирсэн ч азаар бидний ярилцаж байсан эмзэг сэдэвт сайнаар нөлөөлөв. “Дусаадаг эм дуусчихаж. Такси аваад яваад ирье” гэж гэргий хэллээ. Намайг сонины сурвалжлагч хэмээн нөхөр нь танилцуулахад гэргий нь “Манай өвгөнийг байцаагаад сууж байна уу “ хэмээн инээж байна. “Та сайхан хүүхэнд сэтгэлд алдраад бүх юмаа орхичихсон юм уу гэж байна хэмээн Ш.Гунгаадорж гуай “ховлов”. “Сайхан ч юу байхав” гэж гэргий нь хэлэв. “Орлогч сайд байсан хүнийг буулгаад хаячихлаа гэж та санаа зовж байв уу” гэхэд маань “Тэгэхээс биш яахав. Таньдаг хүн гараад ирвэл ийшээ бултаад, эндээс хүн гараад ирвэл ийшээ бултаад л явдаг байлаа. Би багш хүн. Зарим хүн сургууль дээр очоод сайдын үнэтэй авгайг үзнэ” гэж байсан. “Аймаар байсан” гэж эхнэр нь илэн далангүй хуучиллаа. “Та энэ хүнд сэтгэл алдарсан уу, энэ хүн танд илүү сайн байв уу” гэхэд “Хоёулаа адилхан даа” гэв. “Одоо ч дөч гаруй жил хамт амьдарчээ. Би ч бас тэр үедээ үс гэдэг чинь тахимаа хүрсэн, өндөр, дан дээл өмсч явдаг гунхалзсан охин байлаа. Энэ сайхан хүүхэн л гэж ярьдаг байлаа. 27-28-тай байсан. Надтай цуг ажиллаж байсан багш таараад “Амгалан, чи наймаанд их сайн юм аа” гэнэ. “Би наймаа гэж мэдэхгүй” гэсэн чинь “Хүний наймаанд сайн юм аа” гэсэн хэмээн гэргий нь дурсав. Түүнийг өрөөнөөс гарсны дараа Ш.Гунгаадорж гуай “Миний хүүхдүүд сайн яваа. Цөм сургууль төгссөн. Гарсан хоёр хүүхэд маань дажгүй. Би тэгэхэд гуч гарч байсан. Энэ хүн гуч хүрэх гэж явсан. Одоо дөч гаруй жил хамт амьдарч байна. Энэ миний амьдралын түүх хэмээн тайлбарлав.

“Тэр хол Завхан руу явуулахад мэргэжил маань хэрэг болсон доо. Найман жил ургац алдсан алдагдалтай аж ахуйд очлоо. Би орлогч сайд байсан болохоор шинэ технологийн тухай мэдээлэлтэй.

Одоо яваад байгаа хөрсний элэгдэлтэй тэмцэх технологийг орлогч сайд байхдаа Канад руу хүмүүс явуулаад судлуулж байсан. Түүнийгээ нэвтрүүлээд, хоёр жилийн дотор хоёр удаа Засгийн газрын шагнал авч, тэргүүний аж ахуй болгоход, намайг эргүүлж татаад газрын дарга болгосон. Намайг хэзээ эргүүлж татах бол ч гэж бодоогүй. Ажиллаад л байсан. Сангийн аж ахуйн яамыг байгуулаад, намайг дахин нэгдүгээр орлогч сайд болгосон. Дараа нь Сэлэнгэ аймгийн Намын хорооны дарга болоод,1986 онд Хөдөө аж ахуйн яамны сайд, Сайд нарын зөвлөлийн орлогч, Сайд нарын зөвлөлийн дарга болсон доо. Би тийм овсгоотой байсангүй. Миний хийж бүтээсэн ажлаар үнэлж байсан. Сэлэнгэ аймагт очиход ажил нь уначихсан байлаа. Улс төрийн товчооны хурал дээр Ю.Цэдэнбал дарга хэлж байсан юм. Орлогч сайд найман жил хийхдээ Ю.Цэдэнбал даргатай анх нүүр тулж уулзсан нь тэр, 1981 онд. “За, чи залуу хүн. Тариагаа чи өөрөө мэднэ. Тэнд навсайчихсан газар болсон байна шүү. Тэнд архи ууцгаадаг. Чи хариуцлага дээшлүүл. Энийг л чамд захъя. Моломжамц нэг хуралд нь очсон чинь “Тужийн нарсандаа буриадууд архиар шахаад би золтой л үхэлгүй ирлээ гэж ярьж байсан” гэсэн. Сэлэнгэд зургаан жил болоход бас л улсын тэргүүний аймаг болж, одон авсан. Надад авгайг ч татах ард түмнийг ч татах юм байсан юм байлгүй дээ” гэж Ш.Гунгаадорж гуай наргиа болгов.

-Та жинхэнэ шилжилтийн, завсрын эвгүй үед Ерөнхий сайд болсон?

-Ерэн онд Сайд нарын зөвлөлийн орлогч байж байгаад 1990 оны гуравдугаар сарын 21-нд энэ Очирбат Их хурлын дарга, би Ерөнхий сайд, Сайд нарын зөвлөлийн дарга болж байсан юм. Яг зах зээл рүү уруудаж эхлэх үе. Д.Бямбасүрэн миний нэгдүгээр орлогч байв.

-Ерөнхий сайдаар зургаан сар ажилласан гэдэг билүү?

-Тийм. 180 хоног доо. Тэгэхэд тэр үеийг яаж туулсан юм. Би бол тэр зургаан сарыг тайван цагийн дөрвөн жилтэй тэнцэнэ гэж боддог юм. Улс төрийн товчоо аль хэдийнэ огцроод явчихсан. Талбай дээр битүү хүн сууцгаачихсан. Найман аймагт өлсгөлөн зарлачихсан. Контортоо хонодог. Айхавтар үе байсан. Тэр олон хүн дотор согтуу хөлчүү эсэн бусын хүн байсан байх л даа. Тэгэхэд ордны нэг цонх хагараагүй. Би ямар ч байсан хүн хэлээрээ мал хөлөөрөө гэж боддог юм. Хэлэлцээр хийхээр С.Зориг, Баабар, Р.Гончигдорж эд нар миний өрөөнд орж ирнэ. Байр нэхнэ. Тав зургаан нам байлаа, бүгдэд нь байр гаргаж өглөө. Баабар “Социал демократ намд байр өгөхгүй бол дөрвөн ханатай гэр барилаа” гэж байсан. “Битгий дэмий юм ярь. Юу ярьж байгаа юм” гээд СТӨ-ний “хүзүүвч”-инд байр гаргаж өгч байсан л даа. Тэр зун таван сарын найман зургаанд давалгаа арилаад, хэлэлцээр явсаар байгаад ардчилсан сонгууль явуулъя гэсэн тохиролцоонд хүрсэн. Тэгэхэд “Засгийн газар огцор”, Ардын түр хороо байгуулна. Ордонд бид орно гэдэг байсан. Ярьж хэлэлцсээр байгаад сонгууль явуулахаар болсон. Тэгсхийгээд тайвшраад, сонгуульдаа бэлтгэж эхэлсэн. Олон намын оролцоотой анхны ардчилсан сонгууль ерэн онд болсон шүү дээ.

Жинхэнэ сонгууль тэр болсон. Хотод нэг тойрог дээр 27 хүн өрсөлдөж байсан юм. Би ч яахав Өмнөговиос дэвшсэн. Надтай өрсөлдөх хүн байгаагүй. Бүх нэр дэвшигч цуг явдаг. Хүмүүсээ цуглуулаад бүгдээрээ ээлжилж юмаа яриад л явдаг байлаа.

Сонгуулийн үр дүнд шинэ их хурал бүрдсэн. Манай Засгийн газар тайлангаа тавиад, дараагийн Засгийн газар байгуулагдсан даа. Социализмаас зах зээлд шилжих эхний тоосгыг бид тавьсан. Арай зөөлөн, холбогч маягийн Засгийн газар байлаа.

-Та лам хүний хүүхэд амандаа уншдаг тарнитай юу?

-Би айхавтар шүтэгч биш гэхдээ өглөө бүр уншдаг хэдэн тарнитай.

Б.Янжмаа

Гэрэл зургийг Ц.Мягмарсүрэн

Баасан гариг Б.Амарсанаа хүүгийн хувьд онцгой ач холбогдолтой өдөр байлаа. Энэ өдөр хүүгийн төрсөн өдөр төдийгүй сургуулийнхан түүнд онцгойлон хүндэтгэл үзүүлсэн юм. Учир нь хүү саяхан Тайваньд болсон Зүүн Азийн тусгай олимпоос хүрэл медаль хүртсэн. Нийслэлийн 70 дугаар сургуулийн 6а ангийн сурагч Б.Амарсанаа, “Билэг оюун” сургуулийн 10б ангийн сурагч Г.Бямбасүрэн нараар аав ээж ах дүү хамаатан садан, сургуулийнхан нь төдийгүй олон монгол хүн бахархаж буй. Оюуны бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн дунд зохион байгуулдаг уг олимпод тэд Монголоо төлөөлж амжилттай оролцоод ирсэн юм. Тэд уг тэмцээнд боче хэмээх шинэ төрлийн спортоор өрсөлдөөд, зохион байгуулагч орны тамирчдыг 6:0-ээр буулгаж авсан гэнэ. Боче нь талбайн голд байрлуулсан цагаан бөмбөг рүү өөрсдийн өнгийн бөмбөгийг өнхрүүлэн төвд хамгийн ойрхон зогсоож чадсан нь ялагч болдог спорт юм байна. “Боче спорт хүүхдийн мэдрэмжийг сайжруулж, орон зайн баримжаатай болгохоос гадна тэнцвэрийг хөгжүүлдэг учраас хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд төдийгүй бусад хүүхдүүдэд ч ач тустай гэж 70 дугаар сургуулийн эмчилгээний биеийн тамирын багш Л.Очгэрэл хэлсэн. Тэрбээр сургууль дээрээ энэ спортыг хөгжүүлэхийг хүсч байгаа юм байна. Б.Амарсанаа хүүгийн ээж Д.Гэрлээгээс хүүгийнх нь талаар тодрууллаа. “Хүү чинь оюуны чадвар тун бага. Гурван настай хүүхдийн дайтай” гэж эмч нар түүнд хэлжээ. Тийм болоод ч тэр үү Б.Амарсанаа хүү хамаатан садныхаа багачуудтай тоглох дуртай аж. Б.Амарсанаа хүүгийн хувьд уншиж бичих сурах нь амаргүй даваа ч бие бялдрын хөгжил сайтай учраас спортод амжилт үзүүлж яваа. Хүү мөн Монголынхоо тусгай олимпод оролцож, 50 метрийн гүйлтийн төрөлд хүрэл медаль авсан гэнэ. Тэр бас сургуулийнхаа сагсны секцэнд явдаг.

Боче хэмээх шинэ спортод монголчууд амжилт гаргах боломжтой нь харагдсан ч дасгал сургуулилт хийх боломж хомс, тусгай зориулалтын талбай шаарддаг онцлогтой юм байна. Гэсэн ч хүүгийн эмээ өвөө, гэрийнхэн ньтуслаж дэмждэг аж. Б.Амарсанаа хүүг аутизмтай гэдгийг гэрийнхэн нь өнгөрсөн жил л мэджээ. Солонгосоос ирсэн эмч нарт үзүүлж байж л оношоо бүрэн тогтоолгосон гэнэ. Хүүгээ нэг л болохгүй байгааг ойлгосон ээж нь багш нартай нь уулзаж, эмч нарт хандаж, төрийн бус байгууллагаас ч мэдээлэл авч эрэл хайгуул хийсээр өнөөг хүрчээ. Хүүхдүүдийг Тайвань руу эцэг эхчүүд нь өөрсдийн зардлаар авч явсан гэнэ. Монголын Тусгай олимпийн хорооноос Б.Амарсанаа хүүгийн ээж рүү утасдаж, ийм тэмцээнд оролцох уу хэмээн лавлахад “Би хүүтэйгээ оролцох боломжтой. Олдсон боломж болгоныг ашиглана” гэж хэлсэн аж. Хүүгийнхээ төлөө бүхнийг хийдэг ээжтэй болохоор Б.Амарсанаа жаргалтай яваад эргэлзэхгүй байна.

Аутизмтай гэж өөрийнхөө ертөнцөд амьдардаг хүмүүсийг оношилдог. Хэрэв Б.Амарсанаа хүүд өөрийнх нь дуртай орчинг бүрдүүлж өгч чадвал хүү аз жаргалтай амьдарна. Өөрийнхөө ертөнцөд амьдардаг хүмүүсийг өөрчлөх, засахгэж оролдохын оронд орчин тойронд нь байгаа хүмүүсийг, амьдрах орчныг нь түүнд зохицуулж өөрчлөх нь хялбар гэж зарим мэргэжилтнүүд үздэг юм билээ. Хэрэв түүнд хөгжих боломжийг олговол Б.Амарсанаа хүү эх орныхоо нэрийг гаргаж чадна. Хамгийн чухал нь Б.Амарсанаа хүү, түүнтэй адил оюуны бэрхшээлтэй олон хүүхэд жаргалтай амьдраасай билээ. Ойлгож, мэдэрч, дэмжиж чадах хүмүүс ойр тойронд нь олон байгаасай хэмээн ерөөе.

Б.ЯНЖМАА

Сүүлийн үед Монголд дэлгэрээд байгаа, зарим сургууль сургалтын төвүүдэдхичээллэх болсон соробангийн сургалтын талаар Монголын соробангийн холбооны тэргүүн, япон судлаач Д.Төмөрбаатартай ярилцлаа.

-Японы соробан Хятадын сампингаас юугаараа ялгаатай вэ. Соробан хэдий үед үүссэн бэ?

-Сампин гэхээр монголчууд ерөнхийд нь ойлгож төсөөлж байгаа байх. Хятадын суаньпан, Оросын щёты хэмээх сампингууд байдаг. Оросын щёты бол нэг эгнээндээ 10 эрхтэй, тоог их энгийнээр боддог хэрэгсэл. Харин Хятадын суаньпан бол нэг эгнээндээ хоёр болон таван эрх тусгаарлан байрласан байдаг. Суаньпанг хэрэглэх үед тоо бодох үйл явцын 30 орчим хувийг хүн өөрөө төсөөлөн боддог. Харин Японы соробангийн хувьд, гүнд нь тултал боловсронгуй болгосон, өөрийн гэсэн тодорхой дүрэмтэй, тоо бодож байгаа хүн өөрөө оюун ухаандаа төсөөлөн, тоо бодох үйл явцын бараг талаас илүү хувийг өөрөө гүйцэтгэх шаардлагатай байдаг, тоо бодох хэрэгсэл л дээ. Энэ хэрээрээ соробангаар тоо бодож байгаа хүүхдүүдийн оюун ухааныг ихэд хөгжүүлдэг. Соробан бол таван зуу гаруй жилийн түүхтэй. Соробан нь япончуудын бий болгосон тоо бодох хэрэгслээр зогсохгүй хүн хөгжүүлэх соёл, хүүхдийг төлөвшүүлэн хүмүүжүүлэх өвөрмөц арга юм л даа.

-Техник технологи хөгжсөн өнөө үед соробангаар хичээллэх шаардлага байна уу. Соробангаар хичээллэх нь хүүхдэд ямар ач тустай вэ?

– Соробангаар тууштай, зөв хичээллэсэн хүүхэд тоондоо сайн болоод зогсохгүй, тэвчээртэй, анхаарлаа дээд зэргээр төвлөрүүлж чаддаг болно. Хүүхдүүд удаан хугацаагаар яг япон стандартаар нь хичээллэх юм бол яваандаа оюун ухаандаа эрдэм мэдлэгээ цэгцэлж чаддаг болж, ямар ч шинжлэх ухаанаар хичээллэх суурьтай болдог юм.

Орчин үед бүх юм автоматжаад, хүн мөнгөө төлчихөөд л гэртээ сууж байхад буюу “хөдлөхгүй, сэтгэхгүй” байхад амьдраад байж болохоор болжээ. Харин хүн ингэж хөдөлгөөнгүй, бодохгүй суусаар байгаад өвчин тусч, яах ч аргагүй фитнес энэ тэрд явж эхэлж байна шүү дээ. Харин оюун ухааны ядуурлаас хамгаалах фитнесбол энэхүү соробан сампинюм л даа. Японд настай хүмүүс аливаа зүйлийг мартах, оюун ухаан муудахаас сэргийлж соробангаар хичээллэх тохиолдол бий.

-Япончууд өөрсдөө соробангаараа хичээллэж байна уу. Японы сургуулийн хөтөлбөрт албан ёсоор орсон байдаг гэж сонссон юм байна?

-Япончууд соробангаасаа одоо болтол татгалзаагүй л дээ. Гэхдээ цагийн эрхээр соробанг хэрэглэхээ больсон. Одоо сургуулийн хөтөлбөрт байдаг ч тун бага хугацаагаар ордог. Харин мэргэжлийн олон сургалтын төв, дамжаануудад соробан зааж байгаа. Японд гурвантом холбоо байдаг. Энэ холбоод жилд олон тэмцээн уралдаан зохион байгуулдаг.

-Манайд хэр олон хүүхэд хичээллэж байна вэ. Монгол хүүхдүүдэд заахад хэр хурдан сурдаг бол. Япон хүүхдүүдээс ялгаатай байна уу?

-Монголд соробан дэлгэрч эхлээд бараг арваад жил болж байна. Японы өвөрмөц соёл болох соробанг дэлгэрүүлэх, түүнчлэн сургалт явуулах, олимпиад тэмцээн зохион байгуулах, Японы сургууль, холбоодтой харилцах зэргээр ажилладаг. Манай холбооны дэргэд “Монгол соробан” сургалтын төв ажиллаж байна. Маш өндөр зэрэглэлийн, туршлагатай япон зөвлөх багштай, чадварлаг монгол багш нартай. Япон багш нарын удирдлагад соробанг монгол хүүхдүүдэд заах хөтөлбөр, аргачлалыг боловсруулан хэрэгжүүлж байна. Монгол хүүхдүүд сайн сурч байна. Гэхдээ монгол хүүхдүүд хурдан ойлгож, хурдан мартаж, тууштай хичээллэхгүй байна. Соробангаар тууштай, зөв хичээллэсэн япон хүүхэд соробангаар олж авсан мэдлэгээ насан туршдаа хэрэглэдэг. Тэгэхээр юуны тулд соробангаар хичээллэх вэ, гэсэн асуулт урган гарч ирж байгаа биз. Харин манай аав ээж нар энэ талаар арай л хожуу ойлгодог юм. Зөвхөн тоонд нь л сайн болгох гээд байдаг юм.

-Соробангаар түргэн хугацаанд тоо бодох хичээлийг олон сургалтын төв явуулдаг болжээ. Таны бодлоор энэ олон төвүүд чанартай сургалт явуулж чадаж байгаа юу. Багш нарыг чансаагаар эрэмблэдэг үү?

-Одоо яг ийм асуудал урган гарч ирээд байна. Хаана, яаж соробан сурсан нь мэдэгдэхгүй багш нар нэг жижиг өрөө түрээсэлж аваад л сургалт явуулдаг гэсэн. Монголын соробангийн холбооны ажилд оролцохгүй, тэгсэн хэрнээ манай холбооны нэрийг, бүр миний нэрийг бариад сургалт явуулж байгаа газрууд байгаа гэсэн. Жил бүрийн намар манай холбоо Японы Элчин сайдын яамтай хамтран олимпиад зохион байгуулдаг. Энд тэнд байгуулагдаад байгаа жижиг төвүүд хүүхдээ ердөө оролцуулдаггүй. Ийм төвүүд миний яриад байгаа япон стандарт, соробангийн сургалтаар хүүхэд төлөвшүүлэн хүмүүжүүлэх ач холбогдлын талаар мэдэж байгаа эсэх нь эргэлзээтэй. Ийм төвүүдэд хүүхдээ сургаад цаг, мөнгөөрөө хохирсон олон хүн бидэнд гомдол мэдүүлж ирдэг. Би аав ээж нарт хэлдэг л дээ “Та бүхэн өөрсдөө хариуцлагатай бай, хэнд ямар газар хүүхдээ сургаж байгаагаа сайн шалгаж нягталж бай” гэж. Манайхан ч хууртахдаа амархан юм даа. Манай “Монгол соробан” сургалтын төв гэхэд л Улаанбаатар хотод баруун дөрвөн зам, зүүн дөрвөн зам, Спортын ордны дэргэд гээд ердөө гурван салбартай. Цөөхөн салбар байдаг нь сургалтын чанартай холбоотой. Эрдэнэт хотын “Их мандал” төвд салбар нээгдэж байгаа.

-Соробан сампин Японоос өөр оронд хөгжсөн үү?

-Соробан бол япончуудын бий болгосон том соёл. Хэрвээ соробанг дэлгэрүүлье, энэ соёл эрдэм ухааны сайн сайхнаас хүртье гэж байгаа бол япончуудын бий болгосон тэр хэлбэр агуулгаар нь л хүлээж авах ёстой. Соробанг олон улс оронд мэддэг ч дэлхийд тэгж их өргөн дэлгэр тархаагүй байна. Зүүн өмнөд Азийн орнуудад тооны бусад арга төрлүүдтэй хольж сургалт явуулдаг юм байна лээ. Япончууд үүнд дуртай байдаггүй. Хамгийн чухал нь соробангийн сургалтаар хүүхдэд олгодог төлөвшүүлэх, хүүхдийг тэмүүлэлтэй болгох ач холбогдлыг нь хэрхэвч орхиж болохгүй. Ийм сургалт явуулахын тулд япончуудаас суралцахаас өөр аргагүй. Манай холбоо Японы соробангийн холбоодуудтай байнга, нягт хамтран ажилладаг. Одоо бид Соробангийн чадварын түвшин тогтоох шалгалтын тогтолцоог нэвтрүүлэх гэж байна. Энэхүү түвшин тогтоох шалгалтын материалыг Японы соробангийн холбооноос ирүүлдэг, тодорхой дэг журамтай тогтолцоо. Удахгүй анхдугаар шалгалт болно. Японд соробангаар хичээллэгч хүүхдүүд түвшингээ ахиулах гэж байнга мэрийдэг, ийм шалгалтыг байнга өгснөөр тодорхой зорилго мөрөөдөлтэй болж, тууштай хичээллэх урам зоригтой болдог юм.

-Хүүхдийг хэдэн наснаас нь соробангаар хичээллүүлж болох вэ?

-Бид нэлээн хэдэн жил ажилласны дүнд Монголд Японы адилаар хүүхдийг дөрвөн наснаас нь бэлтгэл хийлгэж байгаад таван наснаас нь соробанг заах хөтөлбөр болон заах аргатай болсон. Монгол хүүхдэд дөрвөн нас хүртэл нь монгол хэл, монгол ахуй, гэр бүл нийгмийн хамгийн энгийн ойлголтуудыг өгөөд, дөрвөн наснаас нь тусгай эрдэм рүү чиглүүлж эхлэх хэрэгтэй гэж би боддог. Одоо бас л туйлшраад цэцэрлэгт соробан зааж байна гэсэн. Дөнгөж бүрэлдэн бий болж байгаа эмзэг, уураг тархиар хамаагүй оролдож болохгүй.Соробангийн сургалтыг яг япон стандартаар нь явуулах тийм амар биш. Соробангийн сургалтаар хүүхдэд олгож болох олон чадварыг бүрэн, зөв олгох хэмжээний сургалтыг зохион байгуулахад өндөр түвшний багшлах боловсон хүчин шаардагдана. Тийм учраас манайд хавтгайруулах хэрэггүй. Харин өндөр түвшний, мэргэжлийн төвүүдэд л сургах хэрэгтэй гэж бодож байна. Соробангийн багш нарын түвшнийг тогтоох, зөв сургалт явуулж байгааг нь эрх бүхий төрийн байгууллагууд шалгаж нягтлах ёстой. Манай холбоо энэ тал дээр хамтран ажиллахад бэлэн байна. Яваандаа ийм ажлыг санаачилна гэж бодож байгаа.

-Монгол хүүхдүүд өнөөдрийн байдлаар соробангаар ямар амжилт гаргаад байна вэ?

-Монголын соробангийн холбооны дэргэдэх “Монгол соробан” сургалтын төвд хичээллэж байгаа хүүхдүүд маш сайн суралцаж байна. Аав ээжүүд сэтгэлхангалуун байдаг. Янз бүрийн уралдаан тэмцээн зохиогддог, Японд сургалт-аялалд явдаг. Жил бүрийн намар Японы Элчин сайдын яам, Японы соробангийн холбоодтай хамтран зохион байгуулдаг Соробангийн олимпиад байна. Өнгөрсөн жилийн долдугаар сард Токио хотод болсон олон улсын цээж тоолол-анзангийн тэмцээнд манай холбооны 28 сурагч, зургаан багш оролцож, нэг хүүхэд мөнгөн медаль, хоёр хүүхэд хүрэл медаль, хоёр хүүхэд тусгай шагнал хүртсэн. Дөнгөж саяхан буюу тавдугаар сарын 6-нд Японы Цүкүба хотод болсон Ибараки мужийн соробангийн аварга шалгаруулах тэмцээнд “Монгол соробан” төвийн дөрвөн сурагч багшийнхаа хамтаар оролцож хоёр хүүхэд дөрөвдүгээр ангийнхны ангилад хоёрдугаар байр эзэлсэн бол зургаан настай Т.Түвшинбаяр бага сургуулийн нэг, хоёрдугаар ангийн хүүхдүүдтэй өрсөлдөн түрүүлж, Ибараки мужийн аварга соробанчин боллоо. Энэ бол манай хүүхдүүдийн үзүүлсэн хамгийн том амжилт. Япон багш нар бидэнд хоёр зүйлийг захиж байна лээ. “Та нар хүүхдүүдээ тууштай хичээллүүлэх хэрэгтэй. Энэ Түвшинбаяр соробангаа орхилгүй тууштай хичээллэх юм бол Японы аварга болж мэдэхээр байна шүү” гэж хэлж байсан. Түүнчлэн, “Соробанг зөвхөн тоонд сайн болгох хэрэгсэл гэж харж болохгүй шүү, соробангаар хичээллэснээр хүүхдэд олгох төлөвшлийг хэрхэвч орхиж болохгүй” гэж захисан юм.Соробангийн сургалтын талаар “Монгол соробан” төвийн фэйсбүүк, мөн mongolsoroban.mn вэб сайтаас мэдээлэл авч болно.

Соробанг заах арга аргачлал, суралцагч хүүхдэд олгодог чадвар онцлогийн талаар товчхон хэлж өгөөч?

Соробангаар тоо бодоход нарийн дүрэмтэй. Энгийн нэмж хасах үйлдлүүдийг хийх дүрэм харьцангуй амархан. Харин хуваах, үржүүлэх, түүнчлэн, бутархай тоог бодох дүрмүүд нь нэлээн адармаатай. “Монгол соробан” сургалтын төвд яг Японд зааж байгаа арга, дүрмээр заадаг. Үр дүнд нь япон хүүхдүүдтэй тоо бодлого, төлөвшлөөрөө эн зэрэгцэх хүүхдүүд төрж гарч ирж байна. Яг дүрмийг нэг бүрчлэн товчхон танилцуулах амаргүй. Харин аргуудын талаар хэлж болно. Суралцагсдад цаасан дээрх бодлогыг харуулж бодуулах миторизан, компьютерийн дэлгэцэн дээр хурдан гарч ирэх бодлогыг харуулж бодуулах флашанзан, сонсгож бодуулах ёмиагэзан гэх мэтээр аргууд бий. Ийм аргаар бодуулсаар цээжээр олон оронтой тоог бодож сурах хүүхдүүдийн сонсох ой, харах ой, сэтгэх ой гэх зэрэг нь хоорондоо харилцан уялдаатайгаар хөгждөг. Ингэж иж бүрнээр заах юм бол хүүхдийн оюун ухаан их далайцтайгаар хөгждөг. Энэ бол япон стандарт. Харин хөөрлийн маягаар, шоу маягаарэнгийн тоо бодуулаад л, өнгөн талыг нь хараад байх юм бол соробангийн сургалтынүр дүнг бүрэн хүртэж чадахгүй. Тайвань, Малайз гэх орнуудад, түүнчлэн Туркад, бас, Японы зарим нэг газар соробангийн дүрмийг ашиглан, уучлаарай, жаахан эвгүйхэлчихвэл хүүхдүүдийг “хошгоруулах” маягийн сургалт явуулдаг газрууд байдаг юм байна лээ. Энэ бол япончуудын таван зуун жилийн туршид бодож бий болгосон соробангийн сургалт биш. Манай “Монгол соробан” сургалтын төвийн фэйсбүүкийг тогтмол хардаг солонгос багш нар “Та нар яаж ийм арга боловсруулсан бэ, наана чинь япон зөвлөгч байна уу” гэж асууцгаадаг. Бид уламжлалт, жинхэнэ япон стандартын соробангийн сургалтыг Монголд нутагшуулахыг зорьж байна. Тун удахгүй соробанчин хүүхдүүдийн түвшинг тогтоодог тогтолцоог нэвтрүүлнэ.

Б.Янжмаа

Ю.А.Гагарины нэрэмжит 23 дугаар сургуулийн нэг ангийнхан 1977 онд нэгдүгээр ангид элсч, 1987 онд мөнгөн хонхны дуу сонсчээ.

Ангийн дарга Г.Тогтуунаа хар нялхаараа дарга хийсэн нэгэн. Өнөөгийн хүүхдүүд бол “Хэн ангийн дарга болох вэ” гэхээр “Би, би”гэцгээдэг бол Г.Тогтуунааг “Ангийн дарга бол” гэжбагш нь хэлэхэд “Болохгүй” гээд уйлж байжээ.М.Баярмаа, Д.Жигүүр нар цэцэрлэгээсээ хамт явсан найзууд. Д.Жигүүр сайхан дуулдаг, ангийн хамтлагийн дуучин охин. Д.Дэлгэрмаа орос хэлээр шүлэг зохиох авьяастай. Ангийнхандаа өчнөөн хуудас шүлэг зориулсан гэнэ. Б.Одончимэг балетад дуртай. Ангийн охидоо уруу татаж балет үздэг байжээ. Ангийн зарим охид нь хүүхдийнхээ тоог бодож хүчрэхээ байхаараа ангийн дарга руу утас цохиж, тусламж авдаг гэж байгаа.Тэд долоо, найм, есдүгээр ангийнхаа зуны амралтаар хөдөлмөр зусланд явж, талбайн зэрлэг зулгаах, ногоо тарих, ногоон талбайны хашаа барихажилтай байжээ. Баянчандмань суманд ногооны талбайд ажиллаж хөдөлмөрийн амтыг мэдэрсэн байна. “Ямар ч байсан сайртдаг байсан” гэж М.Энхбат хэлсэн. Ангийнхан нь түүний “Амарбаясгалант” зоогийн газар цуглаж хөөрөлдлөө. Тохилог, цэвэрхэн, бас амттай хоолтой энэ газар нэг ангийнхан үе, үе цуглах дуртай.М.Энхбатаас хөдөлмөр зусланд хийдэг байсанүндсэн ажлыг нь сонирхвол “Үдээс өмнө ажиллаад, үдээс хойш охидуудаа эргүүлэх ажилтай. Баянчандманийн атамануудаас ангийн охидоо хамгаалдаг байлаа” хэмээн дурсав. Ангиараа Сүхбаатар дүүргийн цэнгээнт бүжгийн улсын аварга болж байсан гэж байгаа. Эдний ангийн “МИАТ”-ийн хэмээх Д.Ганбат онгоцны ахлах үйлчлэгч.Монголд анх олон улсын нислэгийн онгоц авсан үеэс л нисч эхэлжээ. Дунд сургуулиа төгсөөд Д.Отгон, Д.Ганбатхоёр Москвад зургаан сар курст суугаад нисч эхэлсэн байна. Д.Ганбат, Ш.Баярсайхан хоёр Алтан гадастай гэж ангийн охид бахархдаг аж. Д.Ганбатангийнхны уулзалтад оролцохоор нислэгээс буунгуутаа цүнхээ чирээд орж ирсэн удаатай. Эдний ангийн хүүхдүүдээс олны танил нь “Номин”-гийн босс Ш.Баярсайхан, чекист Б.Хурц нар.

“Номин”-гоор овоглогддог Ш.Баярсайханыг ангийн охид “Сахилгагүй байсан” хэмээн тодорхойлов. Тухайн үед хөвгүүд охидын үсийг сандалтай уях, суудал дээр нь кноп тавих зэргээр зүггүйтдэг байжээ. Харин Ш.Баярсайхан ангийн даргын улаан бүчийг үзэгнийхээ үзүүрээр хатгаж бэхний толбо болгож байсан удаатай.Бага ангидаа Ш.Баярсайхантай нэг ширээнд сууж байсан гэх Д.Мөнхдэлгэр “Бамбарууштай чихэр өгч байсныг нь сайн санаж байна” гэлээ. Ш.Баярсайхан “Номин”-гийн боссын нүнжигийг ангийнхандаа нэг бус удаа үзүүлжээ. “Мартын 8”-ны баяраар тэрээр нэгэнтээ ангийнхаа охид, хөвгүүдийг сэтгэл гарган урьж, сайхан баярлацгаасан удаатай. Төгсөлтийнхөө 25 жилийн ойгоор 1987 оны төгсөгчдийнхөө өмнөөсмань эр сургуульдаа проектор бэлэглэж байсан гэнэ.Тухайн үед түүний аав Шагдарсүрэн гуай Ажилчны дүүргийн намын хорооны дарга байжээ. Мөөеө аваргын том хүү Батхуяг эдний ангидтавдугаар анги хүртлээ сурчээ.Бөх шинжгүй харагддаг энэ эр тухайн үедээ өсвөрийн бөхчүүдийн барилдаанд зодоглодог байсныг ангийнхан нь гэрчилнэ. Рекламны ассоциацийн гэдгээр нь хүмүүс мэдэх Ж.Буд-Эрдэнэ зохиолч Д.Нямаа гуайн хүү Тэмүүжинтэй “Бага өргөө” гэдэг хамтлагт тоглож байсан гэнэ. ШУА-ийн Б.Чадраа гуайн хүү Чинбаяр мөн л эдний ангийн нөхөр. Эрчүүд Б.Чадраа гуайн гэрт ном зөөж авчирч номын сан байгуулсан түүхтэй. Хотын орлогч байсан Л.Энэбишийн хүү Мөнхбаяр эдний ангийнх. Гэрийн эзэн завгүй учраас хөвгүүд эзгүйчилдэг байжээ.М.Энхбат харин хотын даргаар ажиллаж байсан Мөнхжаргалын хүү. “Манай аав гэртээ том хөгжим авчихсан чинь ангийнхаа Соёл урлагийн секторын дарга болсон. Ганц үүрэг нь хөгжмөө авчирч диско зохион байгуулна. Хөгжим байгаагүй бол тийм албан тушаалд очихгүй байсан” гэж М.Энхбат наргиа болгов. Ангийн соёл урлаг хариуцсан дарга байсан тэрбээр одоо ч ангийнхны уулзалтыг зохион байгуулсан хэвээрээ. Ш.Баярсайхан заримдаа “Яаж дандаа Энхбатыг дараад байх вэ” гээд ачаа үүрэлцдэг гэж охид ярилаа. Харин тагнуулч Б.Хурц ангийнхны уулзалтад ирдэг үү гэсэн асуултад?

-Одоо бол зав чөлөөгүй хүн. Өвлийн нийллэгт ирсэн. Мэнд мэдээд явсан гэж М.Энхбаттайлбарлав. “Б.Хурцын тухай ярих юм байхгүй. Тэгж алуулахаа больё. Хамгийн мундаг хүн байсан” гэж Д.Бэх-Очир хаяагаа манав. Харин Хурцтай нэг ширээнд суудаг байсан Х.Энхтуяа “Ширээний найзууд их л дэггүйтдэг байж билээ” гэж инээв. Ангийн дарга Г.Тогтуунмань эрийг “Их сэргэлэн, ямар ч юмыг зохицуулдаг байсан” хэмээн тодорхойлсон. “Хайрыг хайрла” жүжгийн билетолдохгүй бөөн юм болж байхад мань Б.Хурц ангийн гурван охиндоо, бас найз охиндоо өөрийгөө оролцуулаад таван билет олж өгч байсныг тэр дурслаа.

Охид ам халаад, хэн хэнд сайн байсан талаар бурлаа. “Жил ахих тусам ангийнхны тухай шинэ юм олж сонсоод шоконд орох юм. Би дунд сургуульд байхдаа үнэхээр тэнэг явжээ” гэж М.Энхбат хэлнэ лээ. Ю.Таня, М.Энхтөр эдний ангийнхос. Ерээд онд ангийн хоёр хуримлаж, ангийн хүүхдүүд олуулаа хуримын зочидболжээ. Рекламчин Ж.Буд-Эрдэнэ харин гэм хоргүйхэн дурлалын түүх ярилаа. Мань эр “Нохойтой дөрвөн танкчин” киноны хонгор бүсгүй Марусяд дурлаж байсан гэнэ. Ангийн сайхан бүсгүй Н.Буянхишиг “Ангийн мисс байснаа 40 насандаа мэдсэн” гэсэн. Эдний ангийнхан төгсөөд найман жилийн дараа уулзаж байсан бол төгсөлтийн 25 жилийн ойгоо олуулаа тэмдэглэжээ. Хорвоогийн жамаар эхнээсээ эмээ өвөө болжээ. Анхны өвөө Л.Мөнхбаатар.

Ангийн хөвгүүдийн штабын тухай М.Энхбат хуучиллаа. Баянголын хажууд 33 дугаар байрны подвалийг тохижуулаад хөвгүүд Нууц штаб болгож авчээ. Штабаа баахан сонингоор чимэглэж, гудамжны сандал авчирч тавьжээ. Хичээлээ тараадгэртээ цайгаа уучихаад эрчүүд нууц штабтаа ирж, тухайн үедээ моодонд орж байсан брейк бүжиг хийж, гитар дарж, Битлзийн дуу дуулцгаана. Рекламчин Ж.Буд-ЭрдэнэБитлзээр өвчилсөн хүүхэд байжээ. Тэрбээр хожимБитлзийн дуунуудыг монгол хэлнээ орчуулж цомог гаргасан.Харин Ш.Баярсайхан монгол Майкл Жексон аж. Тэр “Хэн Майкл Жексон шиг бүжиглэх вэ” уралдаанд түрүүлсэн удаатай. Хөвгүүд брейк гаргууд бүжиглэж, өөр сургуульд, цэргийн ангид урилгаар бүжиглэсэн гэнэ. Ангийн эрчүүд хөл бөмбөг тоглох хоббитой. Л.Хатанбаатар бүр Пеле хочтой байжээ. Сүүлд тэр МУНН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга болсон байна.

Тэднийг наймдугаар ангид дааж авсан ангийн багш нь дээд сургуулиа дөнгөж дүүргэж ирсэн Энх-Амгалан багш байлаа. Социализмын үед орос дэлгүүрт тусгай үнэмлэхээрордог байж. Юутай ч нэг удаа Д.Бэх-Очир хүү“Я киргиз” гэж байгаад орос дэлгүүрт орж баахан юм авч чадсан гэнэ. Мань Д.Бэх-Очир нэг удаа түүхийн хичээл дээр зарга хийжээ. Ангийн охинД.Мөнхдэлгэртонц, өөрт нь сайн дүн тавьсанд эгдүүцсэн Бэхээ “за красивые глаза что ли” хэмээн заргалдаж багшийгаа балмагдуулжээ. Сайн хариулсан болохоороо л ийнхүү хэл ам хийгээ биз. Ангийн толгойтой сурагчид болох Д.Бэх-Очир, Ц.Хандтүмэн Германд суралцсан аж.

Социализмын оргил үед сурч байсан учраас хүүхдүүд субботник хийж, яс, шил, хаягдал цаас цуглуулах ажилд идэвхийлэн оролцоно. Хаягдал цаасанд хуучин ном, дэвтэр, сонингууд орно. “Аав ээж нар нь сонин их уншдаг. Бид ч “Пионерийн үнэн” захиалдаг байлаа” гэцгээв.

Ж.Буд-Эрдэнэ өөрсдийгөө орхигдсон үеийнхэн хэмээн тодорхойлсон.Тэдний өмнөх төгсөлтийнхөн нийгэм шилжихээс өмнө их сургуулиа төгсч ажилд орж хөлөө олж амжсан бол эдний төгсөлтийнхөн зах зээлд хөл алдаж тэвдэцгээсэн гэнэ. Олон хүүхэд гадаадад сургуульд явсан ч цөөнгүй нь буцаж иржээ. Тэдний үед Москва, Беларусь, Санкт-Петербургээс уригдаж ирсэн өндөр боловсролтой орос багш нар ирж хичээл заадаг байсан гэнэ.Ж.Буд-Эрдэнэ ангийнхандаа зориулж “Арван жилийн найз минь” хэмээх шүлэг бичжээ.

Арван жилийн найз минь хаана явна вэ?

Аль байгаа газраасаа надад хэл дуулгаач.

Алдаж онодог энэ хорвоод алийг тэр гэхэв

Санаж байна уу найз минь Сансарт нэг охинд

Сайн болчихоод хоёулаа хамтдаа очдог байж

Байрных нь орцонд гитартай дуу дуулдагсан

Бас ч тэгээд болоогүй тамхи татдаг байж

Хамгийн сүүлд чамтай би хаана ч билээ хальт таарч

Харин чи тэгэхэд халамцуухан явж

Хаа байгаа газраасаа хэл дуулгана гэчихээд

Харин тэр цагаас хойш олон жил өнгөрч

Өчигдөр чамaйг би зүүдэлж хонолоо

Алс холын нутагт амьдарч байна уу даа

Арван жилийн найз минь хоёул нэг уулзахсан

Зовлон жаргалаа ярьж жаал хуучлах юмсан

“Зоргоороо хүүхэд насандаа нэг очихсон” гэж уншихад ангийнхан нь эргээд сурагч насандаа очсон мэт сэтгэл зүрх нь догдолдог гэсэн.

Б.ЯНЖМАА

Баянгол дүүргийн хоёр­дугаар хороонд “Гранд плаза” төвийн замын эсрэг талын 16 давхар орон сууцны иргэд нар харах эрхээ эдлэхээр тэмцэж байна. Оршин суугчид тагт, цонхон дээрээ “Хүүхдүүд бид гадаа тогломоор байна”, “Хөгшид бид гадаа нарламаар байна”, “Hotel биш ногоон байгууламж хэрэгтэй байна” гэх мэтээр эсэргүүцлээ илэрхийлсэн лоозон самбаруудыг байрлуулжээ. Орцны үүдэнд оршин суугчидтай ярилцаад зогсч байхад машин орж гарах, хүн зөрөхөд зай тавих хэрэгтэй болж байлаа. Энэ байрны С хэсэгт амьдардаг иргэн Д.Сүхбаатар ам бүл тавуулаа гэнэ.

-Би анхны оршин суугчдын нэг. Анх энэ байрны метр квадратыг 1000 долларын төлбөр хийж авсан. Энэ байрыг Улсын комисс хүлээж аваагүй, бидний ордерыг одоо болтол өгөөгүй. Анх энэ байрыг баригдаж байхад нь бид хөрөнгө оруулчихсан юм. Одоо нэмж энэ байрны А, Б хэсэг нь ашиглалтад орно. Машин битгий хэл хүн явах газаргүй болох нь. Хотын “А” зэрэглэлийн бүсэд байрлалтай хуучнаар “Хуашин” гээд рестораны газрыг Гэрэл гэж хүн аваад, “Солонго лайн” гэж компанид зарсан юм. Гэрэлийн эгч гэж ааш муутай эмэгтэй бидний орж гардаг гарцыг хааж тор татчихаад, “Энэ чинь миний газар. Та нар араараа ор” гэдэг. Байрны араар машин орох боломжгүй, ганцхан огцом нарийхан өндөр шаттай учраас настай хүмүүс, хүүхдүүд явах боломжгүй. Энд хүн тайван амьдрах орчин байхгүй боллоо. Манай оршин суугчдын төлөөлөл хотын даргад хандсан чинь “Энэ чинь зөвшөөрөлтэй газар” гэсэн юм билээ. Э.Бат-Үүл “Улаанбаатарын төв хэсэгт нэмж барилга байшин барихгүй” гэж амлачихаад, өөрөө түүнийгээ зөрчиж байна. Энд настанууд нарлаж суух талбай, тоглоомын талбай ч байхгүй. Уг нь юм юмандаа ойр, хотын төвд л гэж энэ байрыг авсан юм хэмээн ярилаа.

Оршин суугч Л.Баян­жаргал:

-Энэ арай хэтэрлээ. Хоёр хүн зөрөх газаргүй болох нь. Маш өндөр үнээр авсан байр. Анхны зургандаа ногоон байгууламжтай байсан. Хүүхэд настай хүмүүс олонтой, маш олон оршин суугчидтай байр. Би дал хүрэх гэж байгаа.Арай хийж гэрээс гараад майжигнаад явах гэхээр машинорж гарч таарна. Хөл тавих газар, амьсгалах агаар ч үгүй болж байна. Барилгын баахан шороо овоорчихсон. Шөнөжингөө пижигнүүлээд амрах арга байхгүй, даралт ихсэж байна. Нойр хүрэхгүй, тавилга, шал бүгдшороо тоосонд дарагддаг. Анхнаасаа барилга бариулахгүй гээд оршин суугчид эсэргүүцсэн. Оршин суугчид газар дээрээ машинаа тавиад, хаагаад телевиз дуудаж эсэргүүцлээ илэрхийлсэн. Хавар болохоор ингээд барилгын ажлаа эхлээд хундамаа тавиад эхэлсэн.

-“Солонго лайн”-ыхан барилгаа барьчихаад, авто­машины зогсоол, хүүхдийн тоглоомын талбай барина гэж хэлсэн байна лээ?

-Хичнээн тэгж хэлж байгаа чэнд 16 давхар зочид буудал барьчихаар энэ том байрны оршин суугчид яаж багталцах юм. Тоглоомын талбай нэмж байгуулах нь битгий хэл одоо байгаа хэдэн машин нь зөрж чадахгүй, орцныхоо үүдэнд хүүхдээ таван минут салхилуулаад орохоос өөр аргагүй байна. Ингэж хүний нар харах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхэнд ноцтойгоор халдаж байна. Оршин суугчид эсэргүүцээд хүчрэхгүй байна. Мэргэжлийн хяналтынхан ирсэн л гэсэн, зөвшөөрлийг нь өгчихсөн л байна.Манай оршин суугчид шүүхэд хандана гэж байгаа гэв.

Оршин суугчид хуралдаж, мөнгө төгрөгөө нийлүүлээд эсэргүүцлээ илэрхийлж, лоо­зонгоо хэвлүүлэн чадлаараа тэмцэж байгаа гэнэ. 16 давхар зочид буудлын барилгын ажил өрнөж байгаа хашааны үүдэнд самбар байрлуулж, уг барилгын зөвшөөрлийн дугаар, зөвшөөрөл зэрэг мэдээллийг байрлуулжээ. Уг барилгын гүйцэтгэгч “Гарнет бриллиант” ХХК-ийн ерөнхий инженер Ө.Гантулга ”Барилга хоорондын зай давхраасаа хамаарч 15-45 метр байхыг шаарддаг. Манай барилга хоорондын зай 45 метр байгаа. Бид дураараа барилга бариагүй. Ерөнхий төлөвлөгөөний газраас баталсан төлөвлөгөө, хуулийн дагуу ажиллаж байгаа. Зогсоол, хүүхдийн тоглоомын талбай барина. Бүтээн байгуулалт дуусаагүй байна шүү дээ. Холбогдох мэргэжлийн байгууллагууд шалгаад зөвшөөрөл өгсөн. Хүүхдийн тоглоомын талбай байгуулна гэхээр оршин суугчид “Амгалан тайван байдал алдагдууллаа” гэх мэтээр гомдол мэдүүлдэг. Нийслэлийн Засаг даргын захирамжийн дагуу 22 цагаас хойш том оврын машин нэвтрүүлдэг.Долоо хоногт нэг удаа цутгалт хийдэг” гэв.

Б.ЯНЖМАА

Ю.Цэдэнбалын “хаанч­лал”-ын үед “Мөнхийн хоёрдугаар хүн” гэгдэж явсан Дэмчигийн Молом­жамц агсан МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны гишүүн, нарийн бичгийн даргаар 1964-1989 он хүртэл тасралтгүй ажилласан гэхээр бас л урт хугацаа. Улсын халаас нимгэн үеэс Сангийн яамыг толгойлж, социализмын өрнүүн бүтээн байгуулалтын үеийг түүчээлсэн түүнийг нэгдүгээр хүнтэй холбоотой хоёр“хэрэг”-т хожимихэд буруутгасан нь анхаарал татав. Ю.Цэдэнбалыг эрүүл мэндийн шалтгаанаар бүх албан тушаалаас нь авч хаясныг дуулгах үүрэг Д.Моломжамцад ногджээ. Үүнийг Ю.Цэдэнбалын эхнэр бага хүү хоёр “хуйвалдаан” гэж хүлээж авсан байдаг. Харин 1990 оны үед нам нь түүнийг “Ю.Цэдэнбалын тойрон хүрээлэгч” хэмээн намын гишүүнээс нь хөөж, шүүхэд өгсөн баримт бий. Гэсэн ч Д.Моломжамц нэгдүгээр хүн болоогүй нь үнэн. Харин ч “Гомдол хорслыг мартаж цайруулдаг юм” гэж хэлсэн байдаг. Түүний ертөнцийг үзэх үзэлд Буддын философи, багадаа сүм хийдэд шавилан сууж байсан нь нөлөөлсөн болов уу. Нэгдүгээр хүний суудалд шунахгүйгээр хоёрдугаар хүн байх хэм хэмжээг жигд сахих, амар амгалан амьдрах, эв найрыг сахиж үлдэх “Моломжамц философийг хойч үеийнхэн судлах ч юм билүү.

Д.Моломжамцын эхнэр Ж.Цэрэн-Янжин нөхрийн адил Эрхүүд Санхүү эдийн засгийн дээд сургууль төгссөн боловсролтой эмэгтэй байж. Том охин Даариймаа нь Ардчилсан Германд барилгын дээд сургуулийг архитекторч мэргэжлээр дүүргэсэн. Нөхөр Вольтер болон хүүхдүүд ач, зээ нарын хамт Италид ажиллаж амьдардаг. Түүний бүтээсэн барилгууд Итали бас Москвад байдаг гэсэн. Дунд хүү Батаа нь Москвад, бас Монголдоо суралцаж, эдийн засагч, статистикч мэргэжил эзэмшсэн. Бага охин Жаргал Москвагийн их сургуулийг сэтгүүлчийн мэргэжлээр төгссөн, өдгөө Италид амьдардаг гэнэ лээ. Моломжамцын Батаатай ярилцав. Тэрбээр монголоор ярьдаг гадаадын хүнийг санагдуулам аялгаар ярих юм. Орос цэцэрлэг, дунд сургууль дүүргэж Моск­вад суралцаж, гадаадад олон жил амьдарсан нь нөлөөлсөн байлгүй. “1988 онд гараад 2000 он хүртэл Монголд байгаагүй. Аль нэг байгууллагад ажилладаг олон хүнтэй харьцдаг байсан бол миний яриа сайжрах байсан даа” гэж М.Батаа хэлсэн.

–Та Моломжамц гуайн ганц хүү юм байна?

-Тийм ганц хүү нь. Эгчтэй, эмэгтэй дүүтэй. Даариймаа, Жаргал гэдэг. Ээж ярьдаг юм. “Элдвийн цэцэг мэцэгт дургүй. Энэ айлуудад нэг их олон цэцэгүүд байна” гэдэг. Тийм учраас охиддоо энгийн нэр өгсөн. Бид насны ялгаа бага. Том эгч надаас нэг насаарл ах. 1946, 1947, 1949 онд ээж жил дарааланхүүхэд гаргаад “Одоо боллоо. Ахиж хүүхэд гаргахгүй” гэж л дээ.

–Аав ээж тань хэр их үүрэг даалгавар өгдөг байв?

-Хичээлээ хий, яагаад хийхгүй байна гэхээс биш надад дарамттай байгаагүй. Би их амархан, сайн сурч байсан. 1966 онд арваннэгдүгээр анги төгссөн. Хрушевийн үед шинэчлэлт хийгээд бүх сургуулийг арваннэгэн жилээр төгсгөсөн юм. Гэхдээ ганцхан жил ийм туршилт хийсэн. Тэр үед нь би сурч таарсан юм. Найман настайдаа сургуульд ороод 19-тэйдээ төгссөн дөө.

–Том хүний хүүхэд гэсэн дарамт байсан болов уу. Би аав шигээ болох ёстой ч гэдэг юм уу?

-Тийм юм байгаагүй. Би Сангийн сайдын гэрт төрсөн хүү. Гэхдээ би мэдэж байсан. Намайг арай өөрөөр үзнэ гэдгийг. Тийм болохоор би аавынхаа албан тушаалыг ашиглах дургүй байсан. Мөрөөрөө л явдаг.

–Танай ээж аавтай чинь суугаагүй бол мундаг алба хашаад явах ч байсан юм билүү?

-Яг үнэн. Манай ээж Монгол банкинд ажилладаг байсан. Ээж сайн ажиллаж хэлтсийн дарга болоод, банкны орлогч болгох санал тавьсан юм билээ. Ээж зориуд татгалзжээ. “Манай гэрт хоёр даргаар яах юм. Би хүүхдүүдээ хүмүүжүүлж, нөхөртөө туслах хэрэгтэй байна” гээд ажлаасаа гарсан гэдэг. Насаараа Санхүү эдийн засгийн техникумд багшилсан. Аав дарга болоогүй байсан бол манай ээж дарга болох л байсан байх. Манай аав олон жил даргын ажил хийхэд ээжийн туслалцаа байсан. Зөвлөгөө өгнө, аав ганцаардаггүй байлаа.

–Танд аав тань юу гэж сургадаг байсан бэ?

-Жараад оны үед үзэл суртлын юм жаахан ярьдаг байсан. Чи юу яриад байна, наадах чинь буруу гэж хэлдэг байсан. Би чинь орос сургууль төгссөн, Москвад суралцсан болохоор барууны нөлөөтэй. Оюутан байхдаа польшуудтай их найзалдаг байлаа. Эхнэр маань польш хүн л дээ.

–Аав, ээж хоёр чинь гадаад бэрээ яаж хүлээж авав?

-Аав юм хэлээгүй. Ээж нэлээд биеэ барьсан байдалтай суугаад “Өө мэдэхгүй дээ. Та хоёр сууна гэдэг чинь. Энэ чинь ямар шашны хүн юм” гэж байсан. Дараа нь манай хүн “Танай ээж чинь дургүй байна” гээд уйлаад бөөн юм болж л байсан. Тэгж байгаад суусан. 1972 онд манай том охин гарчихсан байсан.

–Та өнөөдрийн удирдагч­дыг тэр үеийнхтэй харьцуулдаг уу?

-Үгүй ээ харьцуулж болохгүй шүү дээ. Эд чинь огт өөр нөхцөлд өөр зорилттой ажиллаж байгаа хүмүүс. Манай аав сайн улс төрч байсан. Тийм учраас олон жил ажлаасаа хөөгдөөгүй жишээтэй. Мань эр алдаа хийдэггүй байсан байх. Ухаантай, алсын хараатай хүн гэж би боддог. Ю.Цэдэнбалтайгаа мууддаггүй. Ю.Цэдэн­балынхаа дор хоёр номероо мань эр яг барьж байсан байхгүй юу. Ю.Цэдэнбал даргы­гаа хүндэтгэнэ. “Ю.Цэдэнбал шиг хүн манай Улс төрийн товчоонд байхгүй ээ” гэжхэлдэг байсан.

–Ю.Цэдэнбал даргынд ирж очдог байвуу?

-Би юу гэж Ю.Цэдэнбалынд очих вэ. Том хүү Слава нь манай дүүтэй нэг анги. Тэрэнтэй сайн харилцаатай байлаа. Славатай Москвагийн их сургуульд лекцийн үеэр таардаг байсан. Нас барахынх нь өмнө ерэн хэдэн онд нэг уулзсан юм.

–Тэгж уулзахдаа юу ярих юм?

-Бид хоёр улстөр ерөөсөө ярьдаггүй байсан. Мань эрийн хажууд нэгдүгээр курсээс л авахуулаад нэг орос оюутан үргэлж байсан. Машинаар яваад нэг газар зогслоо. Слава өөрөө машинаа барьж явсан юм. “Яах гэж байгаа юм бол” гэсэн чинь орос нь “Дэлгүүр орох гэж байгаа юм аа” гэсэн. Яах юм гэсэн чинь “Архи” гэсэн. “Наадах чинь өдөр болгон уудаг юм” гэсэн. Архи уугаад зүрх нь л дийлээгүй шиг байгаа юм. Ваннад усанд орж байгаад харвачихсан гэж дуулсан.

–Орос нэртэй болохоор нь ч тэр үү орос талдаа илүү ойр юм шиг сэтгэгдэл төрдөг байсан. Хөөрхий их л ганцаардмал хүн байж?

-Монголоор ярьж чадахгүй. Яагаад чтэгж хүмүүжүүлчихсэн юм. Биднээсээ жаахан тусгай, тусгай хамгаалалттай явдаг байсан. Монголын амьдрал мэдэхгүй. Би чинь бусад хотын хүүхэд шиг л Туулын эрэг дээр загас барина, тэнээд явж л байсан. Битгий тийшээ яв, тэрэнтэй битгий нийл гэж намайг хориглодоггүй. Мань эр бол тийм юм байхгүй. Торны цаана сууж байгаа юм шиг л байсан. Тэгээд аавыг нь аваад хаячихаар хэн ч биш болчихож байгаа юм.

–Таныг жараад онд компьютер ярьдаг байсан гэсэн?

– Москвагийн их сургуульд компьютерийн хичээл зааж байсан. Нэг их аюултай юм заагаагүй л дээ. А, Б л заасан. Мосвагийн их сургуулийн гурав­дугаар курсээс намайг татчихгүй юу. Буруу хүмүүстэй найзлаад байна гээд. Социа­лизмын эсрэг юм ярьдаг гадаад найз нартай байлаа. Эрхүүд шилжүүлсэн. Эрхүү надад таалагдаагүй. Улаанбаатартаа очъё гэсэн. Москвагийн их сургуулийн эдийн засгийн факультетад сурч байсан. Монголдоо үргэлж­лүүлж сураад Статистикийн төв газарт орсон юм. Би бүх гол гол хэлтэст ажилласан.

–Комьпютер байхгүй үед статистикийн дүн мэдээг яаж гаргадаг байв?

-Табулятор байсан. Компьютер чинь электрон машин шүү дээ. Тэр үед цахилгаан машин ашиглаж байсан. НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөрийн төслөөр Мон­голын үндэсний тооцоолон бодох машины төв байгуулна гэдгийг би мэдэж байсан. Эхний компьютер тавихад анхны программ зохиогчдын тоонд би орлоо. Гучаад залуучууд байсан. Минскээс “Минск” гэсэн Оросын компьютер худалдаж авч байсан. 1977 оноос Д.Бямбасүрэн дарга намайг “Манайд ирж ажилла” гэсэн. Үнэ стандартын хороондсекторын эрхлэгчээр авсан юм. 1984 онд ажлаа дуусгаад ирээд, Шинжлэх ухаан техникийн улсын хороонд орсон. Удирдлагын автоматчилсан системийн төвгэж байгуулсан. Д.Бямбасүрэн дарга захирал нь би орлогчоор нь ажилласан. Мэдээллийн хангамжийн сектор хариуцаж байсан. Одоо сон­гуулийн хар хайрцаг авчраад байна. Тэнд юу болж байгааг хэн ч мэдэхгүй. Чамд өгсөн саналыг зориуд тоолохгүй ч байж болно. Уг нь “Тэддүгээр сонгуулийн хэсэгт юу болж байна” гэхээр “Энэ нам тэдэн хүний санал авсан байна” гээд монитор дээр гардаг, бүгд нээлттэй харахаар хийж болох байсан. Бид тийм систем хийх чадвартай.

–Табизнес хийсэн гэсэн үү?

-Бизнес хийх гэж үзсээн. Би 1988 онд Польшид очоод найзынхаа газ, нефтийн хоолой барьдаг компанидажилд орсон. Хангамжийн инженер байлаа. Социализм нурахад Оросоос газ ирэхээ байлаа. Дэлхийн үнээр газ ирэхээр польшууд дампуурсан. Би компьютерийн бизнес хийх гэж үзсэн. Зэсний наймаа хийхээ дөхсөн. Гэхдээ бүтээгүй. Тийм бизнес хийсэн бол өдийд муу нэртэй үлдсэн байлгүй

-1990 оны нийгэм шил­жил­тийн хэцүү үед бол та эх орондоо байгаагүй юм байна?

-Жилд хэдэн удаа ирнэ. С.Зоригийг танина. Д.Энхбаатартай харилцаа сайтай. Бошигтыг багаас нь мэднэ. Орос сургууль төгссөн, надаас ах л даа. Залуудаа уулзаж ярьдаг л байсан.

–Сүүлд аавтайгаа ярьж суудаг байсан гэсэн. Ярианы сэдэв юу байхав?

– Аав ном их уншдаг. Надтай ярина, жаахан маргана. Би хөдөөгийн монгол ахуй мэдэхгүй. Даарч, өлсч үзээгүй. Би барууны үзэлтэй. Гэхдээ нэг их эсэргүү биш. 1988 онд яагаад Польш явсан гэхээр би бүх юм нурлаа гэж ойлгосон. Аав намайг Өмнөговь руу олон дарга нартай авч явсныг мартдаггүй. 1964 онд наймдугаар анги төгсөөд есдүгээр ангид орох намар хичээлээс тав хоногийн чөлөө авсан. Тэр үед л Таван толгойг ашиглах тухай ярьдаг, нөөцийнх нь талаар мэдээлэлтэй байсан шүү дээ.

–Таны хоёр охин польш ээжтэй. Тэд Монголын том удирдагчийн үр удам гэдгээ мэдэрдэг болов уу?

-Тэд маань польш хүүхдүүд. Гэхдээ мэддэг юм. Өвөө, эмээдээ их сайн байсан. Би тэдэнтэйгээ харилцаа сайн. Энд хааяа ирдэг юм. Энэ зун ирэх нь үү үгүй юу. Монголд байхдаа их дуртай. Ганданд ихочиж мөргөдөг юм. Яагаад юм мэдэхгүй Гандан л яваад байдаг. Манай эхнэр Варшавын их сургуулийн багш байсан. Монголын тухай нийтлэл бичиж байсан.

–Танд ааваасүлдсэн өв хөрөнгө, дурсгал байдаг уу?

-Дөрвөн өрөө орон сууц үлдсэн. Өөр надад юу байх вэ. Би өөрийнхөө тухай, аавынхаа тухай ном бичиж байгаа. Голцуу аавынхаа тухай өөрийнхөө ойлголтоор бичнэ. Би түүхч биш ч түүх сонирхдог.

–Та намд элсэх тухай бодож байв уу?

-Намд орох юмсан гэсэн нэг их хүсэл байгаагүй. Түүнээс биш энэ намд дургүйюм байхгүй. Д.Бямбасүрэн дарга “Чи намд ор” гэж байсан. Тэр сэдэв тэгсхийгээд замхарсан.

–Аав, ээжийн тань амьд­ралын сүүлийн жилүүд яаж өнгөрсөн бэ. Хүүхдүүд нь гадаадад байсан болохоор хоёр хөгшин уйддаг байсан болов уу?

-Жилд хоёр удаа хэдэн сараар том эгч рүү Италид очдог байсан. Тэнд тогтмол амьдрах эрхтэй байв. Аав тэнд хоёр гурван сар болоод “Харья харья” гэнэ. Ээж бол байвал байгаад байдаг. Аав тэнд Португал, Испани үзээд 2000 онд Н.Энхбаяр дарга дээр ороод “Зам барих хэрэгтэй байна” гэж хэлжээ. Испани харьцангуй хоцрогдмол орон байсан. Европын холбоонд хожуу орсон. Европын холбоонд орохдоо зам их барьсан. Тэр талаар Н.Энхбаяртай ярьсан юм билээ. “Өдрийн сонин”-д том өгүүлэл бичсэн. Түүнээс хойш Мянганы зам баригдаж эхэлсэн юм.

–Гончигсумлаа гуайн Зоригтой найзбайсан гэсэн үү?

-Цэцэрлэгээсээ найз байсан. Одоо Сүхжаргал­маа­гийн нөхөр шүү дээ. Дүгэрсүрэн гуайнхтай хамт лагерть гардаг. Дүгэрсүрэн гуай АНУ-д байсан болохоор гоё пянзнуудтай, тэднийд очиж хөгжим сонсох дуртай байлаа.

–Та Польшийн “Инвестгаз” гээд нефть хийн компанид ажиллаж байсан гэсэн. Монголд нефть боловсруулах үйлдвэр барих хэр ирээдүйтэй вэ?

-Нефтийн үйлдвэрих онцлог­той. Дор хаяхад гурван сая тонн нефть боловсруулдаггүй бол ашиггүй. 500 тонн, нэг сая тонн газрын тос боловсруулах боловсронгуй технологи гэж байхгүй. Монголын шатахууны хэрэглээ өнөөдөрчүү чамай нэг сая тонн хүрнэ. Хятад, Ангаркст байгаа газрын тос боловсруулах үйлдвэрт манай нефтийг боловсруулж чадахгүй. Тохируулга хэрэгтэй.Нефть боловсруулах үйлдвэр барилаа гэхэд литр бензин 3000-4000 төгрөг болох байх. Өртөг өндөр гарна.

–Тэгвэл хийд шилжих боломжтой юу?

-Монгол метан хийн нөөц ихтэй шүү дээ. Метанаа хий болгоод хоолойгоор Хятад руу гаргаж болно. Хөнгөн тэрэгүүд метан хийгээр явж болно. Хийн хэрэглээнд шилжчихвэл хотын утаа байхгүй болно.

–Таныг аав чинь шийтгэж байсан удаа байсан уу?

-Ганц хоёр зодуулж байсан л даа. Алгаддаг юм. Тэнэг юм хийгээд дургүйг нь хүргэсэн байх л даа. Хэнтэй хэрэлдсэнюм, хичээлээ пялчихсан ч юм уу яасан юм санахгүй байна.

–Та ямархоббитой вэ?

-Багад ээж “За чи хоол хий” гэдэг байсан. Ямар ч хоол хийдэг байсан юм, аав ээж хоёр иддэг л байсан. Би Польшид найз нартайгаа хамтарсан ресторантай байсан. Арваад жил муугүй л ресторан байж дээ. Одоо бол хааяа мах шардаг. Дундад Азийн хоол хийнэ. Плов, лагман гээд л.

Б.ЯНЖМАА