Author: Батсүхийн Янжмаа

ШУА-ийн ерөнхийлөгч, Азийн олон улсын зан үйлийн нийгэмлэгийн тэргүүн Б.Энхтүвшинтэй ярилцлаа.

-Саяхан болсон Азийн олон улсын зан үйлийн нийгэмлэгийн хурал дээр таны тавьсан “Язгуур сэтгэлгээ ба соёлын экологи” илтгэл сонирхолтой санагдсан. Монголчууд байгальтайгаа зохицож амьдарч ирсэн ард түмэн юм байна. Байгалийг хохироодоггүй, байгалийг хүнтэй адилтгаж, хүнээс ч дээдэд тооцож ирсэн нь өнөөгийнхөөр бол байгаль хүн эн тэнцүү зохицож амьдрах гүн ухаан юм гэж тэнд дурдсан?

-Азийн зан үйлийн нийгэмлэг Солонгос, Япон, Хятад, Вьетнам, Монгол, Тайвань багтдаг олон улсын байгууллага юм. Жилд нэг удаа зан үйлийн асуудлаар хуралддаг. Өнөөдөр гурван экологийн тухай эрдэмтэд бичиж, судалгаа хийж байна. Энэ бол байгалийн экологи, хүн төрөлхтний цэнхэр гариг цаашдаа яах вэ гэдэг асуудал, хүний экологийн асуудал буюу ёс суртахуун, иргэншлийн асуудал голлож тавигдаж байна. 2001 оноос ЮНЕСКО “Иргэншил хоорондын зөвшилцөл” гэдэг төсөл хэлэлцүүлсэн. Сүүлийн 15 жил энэ асуудал хурцаар яригдаж байна. Хүн төрлөхтний оршихуй гэдэг амьдралын бодит хэрэгцээнд тулгуурлахын зэрэгцээ хүний өөрийнх нь ёс зүй, хандлага, язгуур мэдлэгтэй холбоотой юм. Энэ талаасаа улс орнууд хоёр хэсэгт хуваагдаад байна. Нэг оршихуй нь байгалиа тэтгэж амьдрах ёс зүй. Нөгөө нь байгалийг өөрийн эрхшээлд оруулах, байгалийг ашиглах, байгалийг захирах юм.

Өрнө дахины сэтгэгчдийн нэг Гегель “Монголчуудын язгуур сэтгэлгээ тэднийг дэлхийд давалгаалан гарч ирж, түүхэн үүргээ гүйцэтгэхэд нь нөлөөлсөн юм” гэсэн байдаг. Одоо бол манайхан Чингис хаан тэнгэр шүтлэгтэй, бүх зүйлээ тэнгэрт даатгадаг хүн байсан гэцгээдэг. Энэ бол шүтлэг биш байгаль хүний хүйн холбоо дээр үндэслэсэн байгальд хандах дотоод энерги, түүнээсээ хүчээ авч байгаа мэдлэгийн хуримтлал. Энэ мэдлэгийг бид язгуур ухаан гээд байгаа юм. Энэ бол биднийг хүчтэй байлгадаг эрчим хүч мэдлэгийн суурь үндэс. Энэ суурь үндсээ бид яаж мэдэрч чадна мэдлэг оюуны чадвар нэмэгдэнэ. Н.Рерих гээд зураач, дорно дахин судлаач байсан. “Дорнын ард түмэн агуу их соёлтой, агуу их хүчтэй ард түмэн юм“ гэсэн. Хүн байгалиасаа тасраад амьдрах бололцоогүй гэдгийг ухаарах цаг ирсэн байна. Харин нүүдэлчид бол байгаль, хүн, мал гэсэн гурван холбоонд амьдарч ирсэн. Аль ч ард түмэн хангалуун сайхан амьдрахыг мөрөөддөг. Үүнийгээ хэрэгжүүлэх арга, мэдлэг ухаан нь өөр. Нүүдэлчдийн хувьд хангалуун амьдаръя гэвэл малаа бодно. Малаа бодно гэвэл байгаль бэлчээрээ бодно. Бэлчээрээ бодвол өөрийнхөө үйлийг хянана. Бууцан дээрээ хог хаяж болохгүй, булгийн эхийг булингартуулж болохгүй гэх мэт мэдлэг хуримтлагдсан юм. Америкийн угсаатны зүйч Т.С.Уэйскел “Өнөөдөр бид байгальд хандах анхан үеийн сэтгэлгээгээ эргэж харах цаг болжээ. Өөрөөр хэлбэл барууны ертөнцийн бидэнд, бидний түүхэн туршлага, соёлын уламжлалаас өөр, байгальтайгаа эн зэрэгцэн зохицон амьдарч байгаа улс түмний соёл сонирхолтой байна” гэсэн нь санамсаргүй үг биш. Барууныхан эргэж байна.

Байгаль шүтлэг гэдгийг бид сүсэг бишрэлээс өөр язгуур сэтгэлгээ гэж ойлгохыг санал болгож байгаа юм. Энэхүү язгуур ухаарлаас зан заншил, зан үйл, ёслол хүндэтгэл,цаг улирлын баяр наадам үүсэн гардаг.

-Эрийн гурван наадам гэхэд л зан үйл, зөн бэлгэдэл, наадам цэнгээн зэрэг олон утгатай юм байна. Бөх барилдах, сур харвах, морь уралдахдаа эртнээс уламжилсан дэг ёсыг хэр сахидаг юм бол гэж бодогдсон шүү?

-Эрдэмтэд гаргаад бичээд байна шүү дээ. Тухайлбал академич Х.Сампилдэндэвийн “Монгол зан үйл, баяр ёслолын товчоон” гэж ном бий. Жишээлбэл бөх барилдана гэдэг баясгах, хүч тамираа харуулдаг байсан бол одоо тэмцэлдэх, өс хонзонгоо авах ёс зүйгүй юм руу хөтлөгдөөд байна. Зүүний магнайд хэн нь гарах вэ гээд маргаад байсан. Энэ бол нарийн дээрээ нэг их ач холбогдолтой зүйл биш. Үндэснийхээ бөхийн ёс зүй уламжлалаас хөндийрсний шинж. Монгол ахуйд тохирсон зан үйл л манайд хэрэгжинэ шүү дээ. Сүүлийн үед Солонгос, Хятадын олон зүйлийг даяаршил нэрийн дор авч байна. Ер нь соёл зан үйл хөгжлийн явцад шинэчлэгдэж сэлбэгдэж байдаг. Тэглээ гээд гадны юмыг хэтэрхий хуулбарлаж таарахгүй. Амьдралаар нотлогдож батлагдсан байх ёстой. Манай том аваргууд “Хасуу барилдаан” гэж санаачилж байсан. Ерөнхий сайд нь хүртэл очиж үзэж байлаа. Сураар тойрог хийж байгаад барилдсан, Бөхийн өргөөнд. Нэг л хүн тийм ухаан гаргаж л дээ. Гэтэл монгол бөх гэдэг орон зай, цаг хугацаа, жин харгалзахгүйгээр барилддаг шүү дээ. Хүнийхээ язгуур шинж чанарт тохирсон байх ёстой. Монгол хүн гэдэг өөрийн гентэй, ахуйтай, оршихуйтай. Манай сур гэхэд л их ойлгомжтой байдаг. Өөрийн дүрэмтэй байдаг.

-Монголчуудын байгаль хамгаалахтай холбогдсон зан үйлийн нэг нь уул овоо, ус мөрний тахилга гэж Азийн зан үйлийн олон улсын хурлын үеэр яригдсан. Овоо тахилгын газрыг сонгохдоо орчноо тэтгэдэг өвөрмөц газруудыг сонгодог байсан гэнэ?

-Өөрөөр хэлбэл монголчуудын уул овооны тахилга нь эртний монголчуудын тэнгэр шүтлэг, байгалийн шүтлэг зэргийг агуулсан ч хамгийн гол нь эх байгалиа хамгаалах үндсэн зорилготой. Монголчууд овоо босгохдоо тухайн нутгийн бэлгэдэл сүр сүлд болсон уул хайрханыг сонгож, дархлан хүндэтгэж хамгаалж иржээ. Тахилга шүтлэгтэй уулнаас дураараа мод огтлохгүй, ан амьтныг нь хөнөөхгүй, булаг шандыг бохирдуулахгүй хад чулууг нь хөндөхгүй зэрэг олон арван уламжлалт цээрийн ёс тогтоосон нь хэрэг дээрээ байгаль хамгаалах үүрэг зорилготой юм. Манайд эрчим хүчний төвлөрөлтэй газрууд орон нутаг болгонд байдаг. Сая Архангайд явж байхад ч тийм газрууд байж л байна. Түүнийг малчид, ахмад үеийнхэн олоод тогтоочихсон байгаа юм. Цагааннуурын овоо гэхэд л нуураа дүүрэн байлгах, усаа татах, оргилох зүг дээр нь овоо байгуулжээ. Газрын хөрсөн дорх баялгийг үндсэндээ тогтоочихсон уул овоогоо тэрүүгээрээ нэрлэсэн байх жишээтэй. Эрдэнэт, “Алтан овоо” гээд нэрлэчихсэн. Түүний цаана язгуур мэдлэг нь бий. Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаад, төрийн тахилгатай уул овоог бий болгож байна.

Гэхдээ орон нутгийнхан уул овооны тахилгыг зохион байгуулахдаа хэт баяр ёслолын байдалтай, олон хүн цуглуулж хог хаяж баахан машинаар газрын хөрсийг гэмтээх эрсдэлтэй байгааг бодолцох учиртай.

-Лус савдаг, уул усны эзэн гэх мэтээр ярихыг мухар сүсэг гэж ойлгодог. Гэтэл энэ маань хүн байгаль зэрэгцэн орших гүн ухаан гэж тодорхойлогдож байна?

-Байгаль амьтай юм. Энэ бол зөвхөн монголчуудад ч байдаг юм биш, Азийнхны ухаан.

-Солонгосын нэг арлын загасчид аварга могой шүтдэг. Аварга могойтой таарсан чинь өргөл өргөвөл та бүхнийг ивээнэ гэсэн гэх мэт домог байдаг гэж яригдсан. Тэгэхээр Азийнхан язгуур шүтлэгээрээ ойлголцох, ижилсэх хандлага яваад байна уу гэж бодогдсон шүү?

-Тийм. Германы эрдэмтэн Шольц гэж хүний бичсэн ном бий. Африкийг олон жил судалсан. Түүн дээр байгаа зан үйл, өвөлжөө хаваржаа нүүдэл, сав суулга, малдаа хандах хандлага Монголын нүүдэлчидтэй их төстэй. Нүүдэлчид гэдэг хүн байгаль мал гурвын уялдаа холбоог ойлгож чадсан хүмүүс юм.

-Эрдэмтэд бол байгаль хамгаалах уламжлалт зан үйл, язгуур шүтлэг байгаль хамгаалахад нөлөө үзүүлнэ гэж дүгнэж байна лээ?

-Тийм. Ер нь бид байгалиа ивээх, байгальтайгаа зохицож амьдрах хэв маяг руу явах ёстой, явж ч байсан. Уул уурхайн хамгийн том аюул тэр мэдлэг уламжлалыг алгасаад байна. Тэмцэж байж л “Ноён уул”-аа нэг юм авч үлдлээ. Зарим улс төрч хэлж байна. “Тэнд байгаа хэдэн булш ямар хэрэгтэй юм” гэж. Булшиндаа биш тэр газрын онгон, Монголын ард түмний ирээдүйн сүр сүлдэнд л байгаа юм. 2200 гаруй жилийн түүхтэй л гэж байна. Хүннү гүрэн Модун шаньюгийн домог байдаг. Газар бол төрийн үндэс гэдэг. Тэр чинь байгаль орчинтойгоо харьцах нүүдэлчдийн арга ухаан.

-Азийн зан үйлийн олон улсын холбооныхон өөр юунд анхаарал хандуулдаг вэ?

-Жилд нэг удаа хуралддаг. Зан үйлийн тухай хэлэлцэж төр засагт зөвлөмж өгдөг.

-Энэ удаа ямар зөвлөмж гаргасан бэ?

-Экологийг ивээн тэтгэхэд язгуур мэдлэгийг зүй зохистой ашиглая, байгаль хүн шүтээн гурав хүйн холбоотой, хүн бүхнийг шийдэхгүй, хүн байгальтай зохицож амьдрах учиртай гэсэн цөөхөн зөвлөмж бий.

Хүнс,
хөдөө аж ахуйн сайд асан, Монгол Улсын гавьяат агрономич Ц.Өөлдтэй ургац тойрсон сэдвээр ярилцлаа.

-Хэт
халалтын дараа Монгол Улс ургац хурааж
авах болов уу, танд ямархуу төсөөлөл бууж байх юм бэ?

-Би
хөдөө гадаа яваагүй, ерөнхий мэдээлэлтэй байгаа. Гэхдээ зургадугаар сарын
сүүлч, долдугаар сарын эхээр айхавтар
халсан. Ялангуяа Булган, Төв, Сэлэнгийн нутгаар 38 хэм хүртэл халсан, тэгэхээр
газартаа 50-60 хэм халсан байх ёстой. Энэ агуулгаараа энэ жил ургац муу авна.
Миний ойлгож байгаагаар ямар ч байсан 60 хувийн ургац алдсан. Одоо бол тариа
түрий багатай, торчийсон жижигхэн намхан юм байгаа. Тэрнийг хурааж авахад
хэцүү. Тариаланчид бол шууд хурааж авах бэлтгэлээ хангах хэрэгтэй. Бага ч гэсэн
тариагаа хаягдалгүй хурааж авах учиртай.

-Шууд
хураана гэхээр яана гэсэн үг вэ?

-Ангилна
гэдэг нь эхэлж хадчихаад, балан дээр нь байлгаж байгаад дараа нь цайруулдаг.
Одоо бол шууд цайруулаад явна. Тариа нэг их өндөр ургаагүй, тарианы болц нэг их
оройтохгүй байх, зүгээр их намхан байна. Най­ман сардаа бороо их орвол хэцүү.
Бороо орвол ногоон тариа дороосоо ургаж гарч ирдэг. Тэр бол тариа болохгүй.
Тэжээл л болно. Тийм учраас тариаланчдадаа хэлэхэд үндсэн намханыгаа харж л
хураах учиртай. Өндөр ногоон нь тариа болохгүй, яахав сүрэлтэйгээ холиод малын тэжээл болно. Үр тариа алдлаа гэхэд
малын тэжээл аваад, түүнийгээ сайхан боогоод, малчдад зарвал тариаланчдад
боломж бий.

-Одооны бороо тариа ургахад нэмэргүй гээд байгаа нь үнэн үү?

-Одооны бороо тарианы болцод ямар ч нэмэргүй. Харин ч
тариа нялхруулаад, ургац хураахад хүндрүүлнэ. Яахав одооны орж байгаа бороо
бэлчээрийн ургамлыг жаахан сэргээх байх. Гэхдээ
энэ жил хадлан авч чадахгүй дээ. Гантай байсан учраас Төв, Сэлэнгийнхэн
хадлангүй болчихож байгаа юм. Малчдад хүнд тусна. Нөхцөл байдлыг судалж үзэж байгаа л гэж Хүнс хөдөө
аж ахуйн яамнаас мэдээлж байх шиг байна лээ. Тэртэй тэргүй нийт хэрэгцээт
гурилынхаа 30-40 хувийг авч чадах уу,
үгүй юу. 60-70 хувийг гаднаас л авч
таарна. Гаднаас авах асуудлаа одоо хөөцөлдөж байх учиртай. Хятадаас авах уу, Оросоос авах уу, оронд нь
юу гаргах вэ.

-Орос, Хятад бас гантай байгаа юм биш үү?

-Гантай. Гэхдээ том гүрэн 20-30 мянган тонн юм
гаргахад гайгүй л дээ. Махаа гаргах л
хэрэгтэй байгаа юм. Махаа гаргаад гурил авна. Тийм байдлаар бодитой алхам хийх ёстой.

-Орос, Хятад ургацынхаа төчнөөн хувийг алдана гээд
мэдээлээд байх юм. Монголчууд яагаад мэдээлэхгүй байгаа юм бол. Мэдээлэхгүй
байсан нь дээр гэж үзсэн юм болов уу, мэдэхгүй байгаа юм болов уу?

-Мэдэхгүй, төр засаг нь юу гэж үзэж байгаа юм. Ер нь
мэдээлж, ил тод байх нь л зөв. Бодит байдлыг мэдээлвэл компаниуд гурил, будаагаа оруулж ирнэ. Бизнесийнхэндээ
дохио өгөх ёстой. Тэгэхгүйгээр болох байх гээд байвал болох ч үгүй л дээ.

-Харин болоод байгаа нь ч мэдэгдэхгүй, болохгүй байгаа нь
ч мэдэгдэхгүй чимээгүй байх юм даа?

-Тариагаа бол энэ
жил үндсэндээ алдсан. Тариагаа алдсан учраас нуугаад хаагаад, хүлээгээд байх юм
байхгүй. Ерөөсөө мэдээллээ шууд цацах хэрэгтэй.

-Зургадугаар сарын хэт халалт ургац алдахад нөлөөлчихөв
үү?

-Зургадугаар сарын халалт, долдугаар сарын эхний халалт
нөлөөллөө. Үр тариаг жинхэнэ буталж байх үед л тийм их халалт таарсан. Хуучин
бол бутлах үед нэг үрнээс дөрөв, таван иш гардаг. Энэ жилийнх бол нэг үрнээс нэг л иш байгаа. Тийм учраас ургац тачир байна.

-Жаргалант суманд тариан талбайд очиж үзсэн. Ишний өндөр нь 40-60 см байна
лээ?

-Өдийд бол 80 см-ээс метр 20 см байх ёстой.

-Өдийд тариа сайхан халиурч байх нь ээ?

-Сайхан халиурч байдаг үе. Өдийд үр цутгаж байгаа үе л
дээ.

-Өмнө нь ийм ган хэр тохиолдож байв?

-Зургаа, долдугаар сарын ган 1969 онд тохиолдож байсан
даа. 1982 оны үед байх аа, нэг гантай жил болсон. Тэгэхэд бас харьцангуй гайгүй
л дээ. Тэжээлийн үйлдвэрүүд ажиллаж байсан. Гурилын жаахан нөөцтэй байлаа. ЗХУ задраагүй байсан болохоор тэндээс тусламж
авч байв. Одоо улсын гурилын нөөц гэж байгаа юм уу, үгүй юм уу. Социализмаа магтаад яах вэ, тэр үед тарих үрээ гурван жил хүрэлцэхүйц нөөцтэй
байлгахын төлөө ажиллаж байсан. Энэ жил ядаж хойтон жил тарих үрээ хураагаад,
багахан ч гэсэн тариагаа хурааж авах байх гэсэн бодол байна.

-Бусад орнууд ч гантай болохоор үр тарианы үнэ өснө гэсэн
үг үү?

-Өснө, гурилын үнэ нэмэгдэнэ, гаднаас авах тарианы үнэ
нэмэгдэнэ. Тиймэрхүү л хандлага ажиглагдаж байна. Муу амлаж байна даа, одоо яая
гэх вэ.

–Дэлхий дулаарч байна гэдэг. Цаашдаа ганд тэсвэртэй
сортын үр тариалах хэрэгтэй байх, өөр яах ёстой вэ?

-Аль алиныг нь авах л чухал, ганд тэсвэртэй, нэг их
түргэн болдоггүй, дунд болцын
сортуудыг олж тарих ёстой.
Хоёрдугаарт дулаарал тэртэй тэргүй болно гээд байгаа юм чинь услалтын
системүүдийг нэлээд барьж байгуулах хэрэгтэй.

Манай ус мөрнүүд гадагшаа гараад явчихаж байна. Сэлэнгэ,
Орхоны дэргэд цүнхээл гаргаад, нуур тойром бий болгоод, илүү сайхнаар мөрөөдөх
юм бол загас үржүүлээд, хүнд эзэмшүүлж өгөхгүй бол гадагш нь хамаг усаа гаргачихаж байна.

-Усалгаатай тариалан үнэтэй тусна даа. Монголд усалгаатай тариалан бий болгох боломж байдаг
уу?

-Бодлогоор хийх ёстой. Засгийн газар хөрөнгө гаргаж, зээл өгч, төчнөөн жилийн дараа
эргүүлж авна гэж бодлогоор хийхгүй бол болохгүй.

-Урьд нь яагаад томоохон усалгааны систем байгуулах
дорвитой алхам хийж чадаагүй юм бол?

-Өмнө нь 120 гаруй услалтын систем байсан. Жижиг, том.

-Тэр нь нийт
тариалан­гийн талбайн хэдэн хувь гэсэн үг вэ?

-Нийт тариалангийн талбайн арван хэдхэн хувь л даа. Гол
төлөв баруун аймгуудад жижиг услалтын систем барьж байсан. Баруун аймгуудад үндсэндээ
Монголын малын 40-50 хувь нь байсан.
Түүнд чиглүүлж малын тэжээл үйлдвэрлэхэд зориулж, жижиг услалтын систем барьсан
даа. Сайд нарын зөвлөлийн нэгдүгээр орлогч сайд байсан Т.Рагчаа гуай л энэ
ажлыг сайн зохион байгуулсан хүн. Услалтын систем барих хэрэгтэй. Орчин үед
Хятад, Оросын услалтын систем бидний үеийнх шиг биш дуслын системтэй. Ургамлын
үндэс рүү нь л дуслаад байдаг систем бий болсон. Дуслын услалтын системийг
оруулж ирсэн газар бий байх аа.

-Хэт халах нь гэдгийг урьдчилж мэдэх боломж байсан юм
болов уу?

-Ус цаг уурын хүрээлэнгээс мэдээлж л байсан байх. Гэхдээ
энэ жил үүл нь гараагүй юм уу, үүл рүү буудаж, бороо оруулах ажил амжилттай
болсонгүй. Дарханд үүл буудсан чинь хотод бороо оруулчихлаа гээд байсан. Үүл
буудаж бороо оруулах шинэ технологи л доо. Хятадаас сум авчирч чадахгүй байсаар
өнгөрсөн бололтой юм.

-Тариаланчдаа дэмжихийн тулд төрөөс ямар бодлого
баримтлах ёстой вэ?

-Одоо нэг жаахан дэмжлэг бий л дээ. Тушаасан буудайнд
урамшуулал өгдөг. Уриншид гарах зардлыг төр даагаад, эсвэл урт хугацааны зээл
өгөөд, хойтон жилийн ургацаас нь авдаг
байж болно. Жилийн хугацаатай бага хүүтэй
зээл өгч газар тариаланг өргөжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм.

-Төрөөс бага хүүтэй зээл өгөх боломж хэр байдаг вэ?

-Ер нь тэгээд газар тариалангаа дэмжихгүй бол Монгол Улс
хоёр гүрний хараат болно. Монгол хүн гурилгүйгээр долоо хонож чадахгүй шүү дээ. Жимс
идэхгүйгээр жил ч болж чадна. Тариа бол
стратегийн бүтээгдэхүүн. Стратегийн бүтээгдэхүүн учраас засаг төр гурилынхаа
нөөцийг бодож зохих арга хэмжээ авч байх
учиртай. Тэгэхгүй бол хэдэн тариаланчдадаа найдчихаад, нөгөө хэд нь
мөнгөгүй жилээс жилд тариалах талбайгаа
багасгаад байвал Монгол Улс гурилаа
гаднаас худалдаж авч иднэ л гэсэн үг. Одоо бол гаднаас гурил авах хөрөнгө мөнгө
хүрдэггүй юм бол 60 сая хүрсэн гээд
байгаа малаасаа гаргах хэрэгтэй. Өмнө нь ОХУ-тай гэрээ хийгээд мал гаргаад л
байсан шүү дээ. Мал 25 саяас дээш өсдөггүй байсан гээд өнөөдөр ярьж байна лээ.
Тэр үед Орос руу жилд арав гаруй мянган
тонн мах гаргадаг байсан байхгүй юу. Одоо тийм юм байхгүй. Малыг эргэлтэд оруулж, малчдаа хөрөнгөтэй болгож, малчид
нь хөрөнгөтэй болж байж тэжээлээ бэлтгэх учиртай.

-Тариаланчид малын тэжээл бэлтгэлээ гэхэд малчид тэр их
тэжээлийг худалдаж авах чадал байна уу гэдэг асуудалтай?

-Асуудалтай. Гэхдээ малаараа солино биз.

-Та тариаланчдын хэлээд байгаа гомдол, яамнаас өгч байгаа
хариуг анзаарч байгаа юу?

-Сонсч суудаг.

-Зүй нь яах ёстой юм бол?

-Яамны зөвлөхөөр Ерөнхий сайд байсан Гунгаадорж ажиллаж
байгаа. Тэд зөвлөгөө өгдөг байлгүй дээ.

-Төрийн бодлого хүнс хөдөө аж ахуйн салбарт байгаа онож
байна уу?

-Байгаа онохгүй, хажуугаар нь, амьдралаас хөндийдүү бодлогууд яваад байна шүү дээ. Бодлогууд бол байна. Хэрэгжиж байгаа юм
байхгүй. Тиймэрхүү л байна.

-Зарим улс орнуудад бордоог үнэгүй өгч тариаланчдаа дэмждэг
гэх юм?

-Гаднаас бордоог нь авчирч өгч болно. Бордоогоо зээлээр
өгөөд, тариаланчдыг бордоогоор хангавал газар тариалангаа дэмжих нэг арга.
Хоёрдугаарт түрүүн ярьдаг услалтын систем. Услалтын системд төр мөнгөтэй болж
байж л зээл өгөх байх даа. Одоогийнх шиг цалингаа тавьж чадахгүй төр юу хийх
вэ. Ер нь талбайгаа бордох чиглэл барих нь хөрсөө хамгаалах, ургацыг
нэмэгдүүлэх бололцоог олгоно. Тийм учраас бордоо гэдэг чинь зөв л агуулга.

-Мал тариан талбай руу ордог гэж тариаланчид байнга гомдоллох юм. Ядаж үүнийг
шийдэж болдоггүй юм байх даа?

-Зах зээлээ дагаж Төв, Сэлэнгэд баруун аймгуудын олон
малчид суурьшсан. Төв, Сэлэнгэ зэрэг
тариатай газруудад бэлчээрийн мал аж ахуйг байлгахгүй гэсэн шийдвэр л
ерөнхийдөө гаргах ёстой. Эрчимжсэн мал аж ахуй, саалийн ферм, мал бордох аж
ахуйгаа байгуулаад тэжээл нийлүүлж болно. Эрчимжсэн мал аж ахуй
л тариалангийн бүс нутагт байх ёстой.

Б.Янжмаа

Дайчин жонон вангийн хошууныхан Богд Жавзандамбад хатан өргөмжилсөн хадам хошууны хувьд тус хошууг алба гувчуураас зарим талаар хөнгөвчилж, отгийн зохион байгуулалтад оруулсан байж болохоор байна” хэмээн түүхийн шинжлэх ухааны доктор Д.Гомбосүрэн дүгнэсэн байна лээ. Эх дагинын нутаг хошууныхан Богдын шавь тамгатай хутагт нарын шавь нарын адил отгийн захиргаатай байсан бөгөөд ард олон нь төрийн албанаас чөлөөлөгддөг байсныг бодоход нэлээд эрх дархтай хатан байсан бололтой.

Наймдугаар Богд Жавзандамбыг Амарбаясгалант хийдэд 1900-гаад оны эхээр залрахад Сэцэн хан аймгаас Засаг Түмэнтогтох гүн хатантайгаа бараа болж явжээ. Замын уртад залуу Богд, хатны аягач Ц.Дондогдулам нар танилцан дотноссон гэдэг. Түүнийг зарим эх сурвалжид Богдын дотны нөхөр бэйс Цанлигдоржийн бага эхнэр байсан гэх нь ч бий. 1902 оны зуны сүүл сард Богд гэгээн Дондогдуламтай хуримлаж, түүнд эрх цагаан дарь цол өргөмжилжээ. 1903 онд Эх дагинын аймгийг байгуулж, 4700 гаруй лан мөнгөөр дугана хашаа байшин бариулжээ. Богд хаан ширээнд суусан үеэс Дондогдулам цагаан дарь хатныг Улсын эх дагина болгон өргөмжилсөн юм. Дондогдулам Богд гэгээнтэй 21 жил амьдраад 1923 онд 49 насандаа таалал төгссөн гэдэг. Дайчин жонон ван Цогбадрахын хатан эрх дарь Дэндэвдулам эх дагинын төрсөн дүү агаад гучаад оны дундуур өвчнөөр нас баржээ.Н.Цогбадрах “Би Богд Жавзандамба хутагтын эх дагинын дүүг эхнэр болгож авсан учир Дондогдулам хатан шүр сувд гэх мэтийн элдэв зүйл хайрлаж байсныг нарийн тодорхойлж чадахгүй боловч барагцаагаар 400 гаруй хувийн юм (1 хувь нь 30 төгрөгийн үл хөдлөх ба нэг адуу, нэг үхэр, 0.6 тэмээ, таван хоньтой тэнцэх хөдлөх хөрөнгөтэй тэнцдэг байжээ) болсон ба үүнээс цааш үрэгдсэн зүйл багагүй” хэмээн мэдүүлсэн нь үлджээ. Дондогдулам хатан төрүүлсэн хүүхэдгүй учраас дүү Дэндэвдуламынхаа хүүхдүүдэд ойр дотно байсан юм билээ гэж бидний зорьж очсон Т.Навчаа хэлсэн юм. Тэрбээр Хөвчийн жонон ван Цогбадрахын том охин Ашид Шийтэрийн төрүүлсэн ганц охин юм.“Хөвчийн жонон вангийн гурван Шийтэр гэж байжээ. Миний ээж Ашид Шийтэр, дунд эрэгтэй дүүг нь Лувсан- Шийтэр, бага охин дүүг нь Отгон-Шийтэр гэдэг байжээ.

Хөвчийн жонон ван Цогбадрах манай өвөө, харин бидний эмээ Дэндэвдулам гэгч нь Богд хааны хатан Дондогдуламын төрсөн дүү охин юм. Эмэг эх Дэндэвдулам 13 хүүхэд төрүүлснээс эндэх нь эндээд гурав нь л насанд хүрч насалцгаасан юм билээ” гэж тэр хуучлав. Дондогдулам хатан эрхнийхээ тоогоор 108 хүүхэд үрчилж авсан гэдэг юм хэмээн тэр бас сонирхуулав. Энэ талаар Ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа гуай сайн мэднэ. Тэр Дарханд ирэхдээ манайд зочилдог байлаа хэмээн Т.Навчаа эмээ хэлсэн.

Гучаад оны хэлмэгдүүлэлт Богдод ойр байсан хүмүүст хүндхэн тусчээ. Богдын шадар сайд, Цэргийн хэргийг бүгд таслан шийтгэх яамны тэргүүн сайд байсан Н.Цогбадрахыг гурван удаа баривчилж, суллаж хот хөдөөд байсан хөрөнгийг нь хоёр удаа хурааж, эцэст нь буудан хороожээ. Цогбадрахын дүү бүсгүйн хөвүүн С.Навааны дурссанаар хотын гэрээс нь 20 гаруй тэрэг, хөдөөгийн гэрээс нь 10 орчим бүгд 40 тэмээн тэрэг хөрөнгө хураасан ажээ. Тухайн үед даншиг наадамд түрүүлсэн хээр азаргыг Цогбадрах ноён 40 хомтой тэмээгээр худалдан авсан гэдэг. Ноёны буянаас үлдсэн хээр азаргыг Хэнтий сумын даргаар олон жил ажилласан Д.Жамъяанжав коммунаас салгаж үлдээгээд олон сайхан хурдан хүлэгтэй болжээ хэмээн түүхч Д.Гомбосүрэн “Хөвчийн жонон ван Цогбадрах” номондоо өгүүлжээ. Харин морины эзэнд аз тохиосонгүй.Хожим 1996 онд Н.Цогбадрахыг цагаатгасан байдаг.

Н.Цогбадрах ноёны ганц хүү Лувсаншийтэрийн охин Нарантуяа ийн дурсчээ.“Өвөг эцгийнд маань хүү тогтдоггүй байжээ. Аавыг маань төрмөгц хүрээний сайн зурхайч айлд гэрийн хатавчаараа өгч өсгүүлээд, гурван нас хүрэхэд нь буцааж авч хүүтэй болсон гэдэг. Аавыг маань улаан нялзрай байхад өсгөсөн зурхайчийн эхнэр Удвал эмээ маань төрүүлсэн үр хүүхэдгүй учраас аавд маш хайртай, үргэлж санаа тавьдаг байжээ. Өвөг эцэг Цогбадрах төрийн өндөр алба хашдаг учраас цаг зав муутай, аав маань өсгөсөн ээж Удвалын асрамжинд байсан бололтой. Аавыг 16-17 настай байхад Удвал эмээ үеийн хүүхнүүддээ “Хүүгийн маань аав баригдаад хоригдож байгаа гэнэ” хэмээн ярихыг аав сонсчээ. Удвал эмээ аавыг дагуулаад өвөг эцгийг маань эргэж шоронд хэд хэд очсон гэдэг. Гэсэн ч бараг уулзуулдаггүй байжээ. Аав маань өвөөтэй уулзахын хүслэн болж, өдөр болгон шоронгийн үүдээр эргэлддэг болжээ.

Гэтэл нэг өдөр нөмгөн дээлтэй өвөг эцгийг маань хоёр, гурван буутай цагдаа туугаад гарч ирж гэнэ. Аав маань холоос барааг нь алдалгүй дагаж явсаар Тасганы овоон дээр ухсан нүхний хажууд авчрахыг холоос харжээ. Буутай хүмүүс бичиг гаргаж уншаад, аавыг нь буудчихаж гэнэ. Энэ бүхнийг нүдээр харсан хүү нь цагаан цамцаа дэрвүүлээд, хоёр гараараа чихээ дараад буцаж гүйжээ. Маш их цочролд орж, чихэнд нь үргэлж буун дуу сонсогддог байсан гэж аав маань надад ярьсан юм. Аав маань амьд ахуйдаа “Энэ төр засагт би их гомддог” гэж ярьдаг байж билээ” …

Охиных нь хэлснээр бол Цогбадрах ноёны ганц хүү сургууль соёлын мөр хөөгөөгүй ч хурц сэргэлэн ухаантай хүн байжээ. Хэвлэх үйлдвэрийн үсэг өрөгчөөс цехийн мастер, тоноглолын фабрикийн дарга байгаад 1957 онд Зүүн хараад шилжин амьдарч мод боловсруулах үйлдвэрт бригадын дарга хийж байгаад 1972 онд өвчнөөр өөд болжээ. Дөрвөн хүү, дөрвөн охинтой хүн байжээ.Харин Цогбадрах ноёны Их Шийтэр буюу том охин нь (1915-1994) бага залуугаасаа хуулийн байгууллагад бичээч, нарийн бичгийн дарга хийж байжээ. Түүний төрүүлсэн ганц охин Т.Навчаа өдгөө Дарханд амьдардаг өндөр настан.Хөвчийн жонон вангийн Бага Шийтэр буюу отгон охин нь (1923-1997) бичиг үсгийн багшаар олон жил ажилласан гэнэ. Өргөмөл ганц хүү нь Зүүнхараад амьдардаг ажээ.

Т.Навчаа эмээ залуудаа сайхан байсан болов уу гэмээр толиотой эмэгтэй байлаа. Богдын хатны өнгө зүс удамшсан юм болов уу гэж бодогдсон ч тэр өөрийгөө “Аавтайгаа адилхан” гэсэн л дээ. Түүний ээж, Цогбадрах ноёны том охин Ашид Шийтэрийг 1939 онд Шүүх яаманд нарийн бичиг, бичиг хэргийн эрхлэгчээр ажиллаж байхад нь “Феодалын хүүхэд” гээд ажлаас нь хална гэхээр нь овгоо хасч Цог болгоод нэрээ товчлон Шийтэр болгосон гэнэ лээ.“Дараа нь Цогбадрах өвөөг баривчлагдахаар нь ээж маань миний эцэг Төмөртогоотой суугаад, аавын томилогдсон Нисэх рүү шилжсэн гэнэ билээ. Миний аав Б.Төмөртогоо 1962 онд Дарханд Гадаадын мэргэжилтэнд үйлчлэх товчооны даргаар ирсэн. Тэр үед би 18 настай байлаа. Ээж маань худалдагч, дэлгүүрийн дарга байгаад тэтгэвэртээ гарсан.

Би тэр үеийнхний нэрлэдгээр Орос сургуулийн комбинатад цахилгаан мотор ороомгийн курст суугаад мотор ороогчоор ажиллах болсон.Цехдээ дандаа орос мэргэжилтнүүдтэй ажилладаг байлаа. Оросуудтай олон жил хамт ажиллаад ах дүүгээс ялгаагүй болсон. Хоол хүнсээ сонгох, тохируулах, ялангуяа эмийн ургамал хатааж ашиглах талаар тэднээс их юм мэдэж авсан” гэж эмээ ярилаа. Тэрбээр жил бүр Тарнийн амралтанд амрангаа эмийн ургамлуудаа түүж авдаг ажээ. Эмээ нохойн хошуу, боролзгонын шар цэцэг, долоогонотой цайгаар дайлсан. Гүзээлзгэнийн навчийг түүж сүүдэр газар хатаагаад, усанд буцалгаж уухад даралт их бол 120-д буулгадаг, даралт бага үед 80 дээр аваачдаг гэж тэр сонирхууллаа. Эмийн ургамал хатаагаад зах дээр зардаг хүмүүст эмээ сүжиггүй. “Сүүдэр газар хатаах ёстой юмыг наранд хатаагаад, нарны хордлого болгочихдог” гэсэн.

Эмээ өдгөө дал гарч байгаа ч шашин шүтлэггүй гэнэ. “Цогбадрах өвөө хэд дахин баригдсан болохоор ижий лам үздэггүй байсан” гэсэн л дээ.Навчаа эмээгийн орос мэргэжилтнүүдээс сурсан өөр нэг эрдэм нь хутга урлах аж. “Сайн хутга хийгээд, Мах комбинатад очиж тууварчдад хониноос өгдөг байсан” гэнэ.“Зөөлөн нь хатуугаа иддэг гэдэг. Хутгаараа гурил, талх зүсч мохоогоод байдаг. Талх зүсдэг хөрөө гэж байдаг” хүүхдүүддээ их үглэдэг юм гэж эмээ хуучиллаа. Эмэгтэй хүнд ахдахаар мотор төмөртэй ноцолддог ажилтай байсан тэрбээр мэргэжлийн өвчний тухай ч хуучилж амжлаа. “Нэг өглөө босоод ирэхэд шүднүүд угаараа хөхөрчихсөн нь зэсийн хордлогын шинж” гэнэ. Хуучны түлээний гар хөрөөгөөр хутга хийхэд насны юм болдог л гэнэ.

Тэднийд хуучны эд зүйлс байдаг эсэхийг сонирхвол “Ээжийг маань мэндлээд гурав хонож байхад Цогбадрах өвөө маань урт наслахын бэлгэдэлтэй хаш тэмээг өлгийд нь зүүж өгсөн юм гэнэ билээ” хэмээн сонирхуулсан. Навчаа эмээ дөрвөн хүүхэдтэй. Дөрвөн ач, зургаан зээтэй болжээ. Богдын хатан Дондогдулам үр хүүхдийн мөрөөсөл болсон эмэгтэй байсан талаар зарим судлаачид өгүүлдэг. Хэдийгээр тэр эрх мэдэлтэй хатан байсан ч хүүхэд төрүүлж, эх болох эгэл мөрөөдлөө хэзээ ч биелүүлэх тавилангүй байлаа. Богдыг удам залгамжлах үр хүүхэд нь бус хойд дүрээр нь тодруулдаг уламжлалтай байсан учраас нэгэн эмэгтэйн жирийн хүсэл биелэх боломжгүй байж. Хүрээний лам нар Дондогдуламыг хүүхэдтэй болгуулахгүй гэж хараал хийдэг байсан гэж зарим судлаач өгүүлсэн байдаг. Харин Богдын хатны төрсөн дүүгийн удам судрын түүх иймэрхүү. Хатан үнэхээр хүүхэд төрүүлсэн бол ээдрээтэй хувь тавилантай хүнийг хорвоод үлдээх байсан бус уу.

Б.Янжмаа

Дуучин С.Нарантай ярилцлаа.

-Дуучин С.Наран хог хаягдал дахин ашиглах, боловсруулах “ДЭКО” төсөл эхлүүлэх гэж байгаа гэж сонслоо. Яагаад энэ сэдэвт анхаарах болов?

-Долдугаар сарын 8-нд миний цомгийн нээлт болох юм. Энэ бол миний цомгуудын нийлбэр, түүвэр юм. Зүгээр нэг баяр болгоод өнгөрөх бус өөрийн хамгийн эмзэглэдэг асуудлыг шийдэлцэх төслийнхөө нээлтийг хамт хийнэ. Хог хаягдал жилээс жилд гурав, дөрөв дахин өсч байна. Гэтэл хогон дунд ч бас ашигтай зүйлс бий. Хог хаягдлыг боловсруулаад орчноо маш сайхан тохижуулж болно. Өдөр тутамдаа дахин ашиглах боломжтой. Энэ бүх нөөцийг бид ашиглахгүй зүгээр л хараад, халаглаад сууж байна. Жил бүр төмөр хайснуудыг солих мэтээр давтамжтай үзэгдлүүд нүдэнд тусдаг. Маш их мөнгийг үрэн таран хийж байгаа нь харагддаг. Түүний оронд хэмнэлттэй амьдарч сурах хэрэгтэй байнаа. Бусад оронд өнгөрсөн түүхэндээ хүндэтгэлтэй ханддаг. Болоод өнгөрсөн бүхний ул мөр барилга байшин, хөшөө дурсгалд нь хадгалагдаж үлддэг. Гэтэл манайхан өөрсдөөсөө түүхийг эхлүүлэх гээд байдаг. Урьдны хүмүүсийн хийсэн бүхэн юу ч биш болох гээд байдаг. Энэ бүгд хүүхдүүдэд ч нөлөөлж байх шиг. Компьютер, утас шагайхаас өөр амьд харилцаа тэдэнд маань алга болох гээд байна… Дахивар нөөцийг ашиглаж, эко хөгжлийг бий болгоод ажилгүйдэлтэй тэмцээд эдийн засагтаа ямар нэмэр болж болох вэ. Хүмүүсийг яаж хүмүүжүүлэх, ухамсар суулгах гэдэг чухал асуудалд бид нэгдэх хэрэгтэй. Энэ үүднээс энэ төслийг санаачилсан юм.

Монголын нэртэй дизайнерууд, архитекторууд, барилга барьж байгаа компаниуд, хаягдал гаргаж байгаа үйлдвэрүүд энэ санаачилгыг дэмжиж ажиллах хэрэгтэй байна л даа. Дизайнеруудтай хамтарч маш сайхан цэмцгэр орчин бий болгож, бодит байдлаар цуврал нэвтрүүлэг хийхээр 25 дугаар суваг телевизтэй тохирсон. Манайхан маш их зүйлийг импортоор авдаг. Жишээ нь хуучин машины агуулах улс болохоо дөхлөө. Энэ ашиглагдахаа байсан машины хог хаягдлаар уул овоо босч, орчныг бохирдуулахыг зүгээр хараад сууж таарахгүй. Үүгээр юу бүтээж эргээд ашиглаж болохыг бүтээлч нүдээр харах хэрэгтэй байна. “ДЭКО” буюу Дахивар нөөцөнд тулгуурласан эко хөгжил. (дахивар, дизайнууд, дахин ашиглах мөн decorate) гэдэг утга илэрхийлсэн үг.

-Нийгмийн шийдэгдээгүй том асуудлыг барьж авчээ?

-Нийгэмд хэрэгтэй зүйлс хийвэл сэтгэл ханах гээд байна. Хараад, бухимдаад шүүмжлээд суумааргүй байна.

-Хог хаягдлын асуудлыг барьж авахад нөлөөлсөн хүмүүс байсан уу?

-Байлгүй яах вэ. Би маш олон жил үүнийг бодож байгаа. Би интерьер дизайнд дуртай. Олон жил гудамж цэвэрлэж байгаа эмээ, өвөө хоёр байлаа. Би тэгэхэд “Ривер саунд”-д дуулдаг байсан. Миний анзаарч харснаар тэр эмээ өвөө хоёр хамгийн эрт босоод хогоо цэвэрлэсээр байгаад хамгийн орой явдаг байсан. Болдогсон бол тэр хоёрын тухай кино хийчих юмсан гэдэг бодол орж ирдэг байлаа. Хэдэн удаа дуулж олсон мөнгөнөөсөө хэдэн төгрөг тэр хоёрт өгч билээ. Хүн хийсэн ажлынхаа хөлсийг авах ёстой. Хог цэвэрлэнэ гэдэг айж ичих ажил биш, нийгэмд маш хэрэгтэй хүмүүс гэж хайрладаг.

-Эхний цэг буюу хэрэглэгч “үйлдвэрлэдэг” хогоо багасгаж байж хотын хог багасдаг учиртай юм билээ. Өөрийн чинь хувьд хог бага гаргах хэв маяг баримталдаг уу?

-Хог бага гаргах гэж байнга хичээдэг. Машиныхаа цонхоор хогоо хаяж байгаа хүн харвал байж сууж чаддаггүй, араас нь сигналддаг. Цэвэр орчинд амьдардаг хүн сэтгэл тайван бас эрх чөлөөг мэдэрч эрүүл байна шүү дээ. Орчин ингэж хүнд нөлөөлдөг. ДЭКО төсөл жишээ нь хагарсан аягыг ингэж ашигладаг юм байна, машины дугуйг орчны тохижилтод ингэж ашиглаж болдог юм уу, ундааны савыг хаяхын оронд цэцэг тарьж болох юм байна гэх мэт боломжуудыг хүмүүст харуулахыг хичээж байна. Хүүхдүүд ч үүнийг хараад бүтээлч болно.

-Эмэгтэйчүүд гэр цэвэрлэхийн зовлонг мэддэг болохоор цэвэрлэгээний асуудалд илүү анхаарал хандуулдаг байж магадгүй. Ингэхэд дуучин С.Наран гэр орноо цэвэрлэхэд хэр цаг зарцуулдаг вэ?

-Цэвэр байх чухал, тайван байдлыг мэдэрдэг. Гэрээ сайхан цэвэрлэчихээд ажлаа бодож төлөвлөх, телевизор үзэж, компьютер бариад суухад сэтгэл уужирдаг. Гэр цэвэрлэхэд цаг гаргана. Өөрөө нураасан бол өөрөө цэвэрлэнэ шүү дээ.

-Та хуучин эд зүйлсийг орчны тохижилтод хэрхэн хэрэглэж болох талаар олон санаа цуглуулжээ?

-Бусад оронд эко хөгжил нь ямар түвшинд хүрснийг интернэтэд ороод харах боломжтой. Интернэтээр дүүрэн санаа бий. Манайхан дандаа шинэ юм эдлэх дуртай. Тэр нь хуучнаас долоон дор зүйлүүд байх нь бий. Урдаас маш хямд эдэлгээгүй зүйлсүүд оруулж ирдэг. Үүний оронд өөрсдөө гараараа бүтээсэн зүйлс эдэлгээ даан, үнэ цэнтэй байх боломжтой. Өөрөө бүтээнэ гэдэг маш чухал. Оюун санаа ч өөрчлөгдөөд үр хүүхдүүдэд хүртэл нөлөөлөөд ирнэ.

-Гадны зарим хүмүүс хуучны эд зүйлсийг илүү таашаадаг юм билээ?

-Хуучны зарим нүнжигтэй зүйлс байдаг. Би Европоор аялж байхдаа үүнийг маш сайн ойлгосон. Хуучны юм гэдэг үргэлж түүх өгүүлдэг. Хөгшин аавын бурхны авдар гэхэд л нэг л сайхан харагддаг. Хуучны зэс эдлэл сэтгэл татдаг. Англичууд хуучин эд зүйлээр гэрээ тохижуулж, хуучны эд зүйлс худалдаж авч нандигнаж хайрладаг юм билээ. Хуучны эд зүйлс, хөшөө дурсгал, байшин барилга, модон хүрээтэй цонхоо хүртэл яг тэр хэвээр нь хадгалж үлдээхээр хичээл зүтгэл гаргадаг юм билээ.

-С.Наран Хөвсгөлийн хүүхэд. Хүүхэд байх үед чинь ертөнцийг үзэх үзэлд чинь юу нөлөөлөв?

-Миний хүүхэд ахуй цаг сайхан байсан. Үнэнийг хэлэхэд би социализмын нийгэмдээ дуртай шүү дээ.Шунал гэдэг ойлголтыг мэдрэхгүй, хүнийг л хүндлэх, орчноо хайрлаж хамгаалах гэдгийг сайтар ухамсарлуулж, зөв хүмүүжүүлж өсгөдөг байж гэж боддог. Сайн хүмүүжилтэй өсгөнө гэдэг хамгийн том бэлэг. Хүүхдээ өөрөө өөрийгөө авч явах чадвартай өсгөнө гэдэг чухал. Өөрийн гэсэн чиг шугамтай байна гэдэг чухал. Үүний суурь аав ээжийн үлгэр дуурайлал хүмүүжил шүү дээ.

-Аавдаан би… гээд өөрөө дуулдаг. Энэ дуунд тань аав чинь дуртай юу?

-Дуртай байлгүй яахав.Балхаа ах ээжийн тухай дуу дуулж өгөөч гэж байсан. Би аавын тухай дуулмаар байна гэсэн. Хятадад сурч байхдаа аавыгаа их санадаг байсан л даа. Аавын халуун алгыг санана. Харангын Чука ах, Гүрээ ах бид нар сууж байгаад аавуудын өвөрмөц чанаруудыг ярьж байж бүтээсэн, сайхан үгтэй дуу. Аавын дулаахан гар, ташуурдах мэт харц, үнэн үг нь хүнд ямар хэрэгтэй байдаг билээ. Энэ бүх мэдрэмжүүд их чухал. Олон үг хэлэхгүй ч биеэрээ үлгэрлэж хүүхдүүдээ өсгөнө гэдэг гайхамшигтай юм билээ.

-Ц.Оюунгэрэлийн номонд өөрийн чинь тухай хэдэн өгүүлбэр байдаг. Англи хэлний курст суугаад, Хөвсгөлдөө ирээд курс хичээллүүлэхэд Наран гэдэг охин идэвхтэй сурч байжээ. Таван хэл дээр цомог гаргасан гэдэг. Тэр үед л суурь нь тавигдаж байжээ?

-Тэр үед дөнгөж ардчилал гараад амьдралыг өөрөөр харж байсан үе. Яалт ч үгүй англи хэлийг сонирхох хэрэгтэй болсон. A,B,C-гээ Ц.Оюунгэрэл эгчээр заалгаж байлаа. Сонсдог дуу маань ч өөрчлөгдсөн. Гэхдээ маш хүнд хэцүү үеийг давж гарсан гэж боддог. Дөнгөж сургууль төгсөөд, 18 настай охин зах зээлийн эдийн засгийн ойлголт огт байхгүй байсан үе. Өөрийгөө, амьдралыг ойлгох хэрэгтэй болсон. Энэ цаг үеийг хөдөөний охин давж туулах гэж нэлээд тэмцсэн. Курст суугаад дараа нь англи дуунууд сонсч эхэлсэн. Тэр үед “Queen” хамтлагийг сонсдог байлаа. Яаж дуулаад байгаа нь биш юу дуулаад байгаа нь сонин байсан л даа. Тиймээс үг болгоных нь дээр монгол орчуулгыг нь бичээд дуунуудын утгыг ойлгож бүр шимтэн сонсдог байлаа. Чихэвчний хөгжим л миний найз байсан. Дараа нь миний анхны cover цомог гарсан. Гадаад дууг хуулах биш өөрийнхөөрөө илэрхийлж гаргаж дуулж байсан.Тэр цомог маань маш их борлогдож билээ.

-СУИС-ийн жүжигчний анги төгссөн нь өөрт чинь хэрэг болсон уу. Яагаад дуулаачийн биш жүжигчний ангид орчихсон юм бэ?

-Яахав дээ, Хөвсгөлд явж байгаад Кино драмын ангид тэнцчихсэн байхгүй юу. Кино драм бол надад гайхамшигтай мэдрэмж өгсөн. Яг юу хүсээд байгаагаа ойлгохгүй, нэг л өөр юм хүсээд байдаг. Кино драмд ороод “Зүрх сэтгэлээ зориулж дүр бүтээж байгаа шиг сэтгэл гэдэг юм миний хоолойгоор дамжиж гарах ёстой” гэдгийг ойлгосон. Тэр үед 1992 онд Франц дууны уралдаанд орж түрүүлээд, ерөнхийдөө маш их зүйлийг ойлгосон. Дуулах бол миний амьдрал юм байна гэдгийг мэдэрсэн дээ.

-Хятадад урлагийн менежментийн анги төгссөн гэсэн. Тэнд хийдэг урлагийн менежмэнт Монголоос өөр үү?

– Хүн амын тооноос бүх зүйл хамааралтай. Монгол хүний үндсэн зан төрхүүд байна. Их хувирамтгай хувьсамтгай үзэгчидтэй. Нэг дуучинг шүтэн бишрээд явах нь бага. Юуг л бол юуг сонсдог. Тийм болохоор бид маш олон цомог гарган тэр цомгоос хэдхэн дуу нь л хүмүүст хүрэх мөн бусад төрлийн дууг сонсогчдод бас дээр нь зөвхөн гадаадын дуучдыг сонсдог гэх мэт энэ жижиг зах зээл дээр яг өөрийн үзэгчийг бий болгоно гэдэг амаргүй шүү. Бусад орны дуучид жил болгон цомог гаргахгүй шүү дээ. Бид бол их хурдтай ажиллаж тоглолт хийх гээд хөөрхий зүтгэдэг. Эргэлт хурдантай байхгүй бол болохгүй. Зах зээл нь бага учраас менежмент гэдэг зүйлийг жинхэнэ утгаар нь хийх боломж бага. Маш олон зүйлийг ойлгож, төлөвлөж ирсэн ч амьдрал дээр тэр менежментийг хийхэд хэцүү. Хятад бол том зах зээл. Сургуульд сурахаас өмнө Хятадад олон удаа урилгаар дуулж байсан. Хятадын үзэгчдийг бишрүүлж байсан. Чин үнэнээсээ над руу харж баясч, дуу алдаж, биширсэн харц намайг татаж байсан л даа.Ертөнц гэдэг ямар баялаг гэдгийг ойлгосон. Дуучид бидэнд нэмэлт зах зээлүүд их хэрэгтэй. Магистрын ажлаа таван хэл дээрх CD-гээрээ хийсэн.

-Манай нөхцөлд өдөр бүр цомог дээр ажиллаад байхгүй, тоглолт хийхгүй. Дуучин С.Нарангийн ихэнх цагаа зарцуулдаг зүйл юу вэ?

-Би өөрийгөө ойлгохыг хичээдэг. Бүтээлч юм юу хийх вэ гээд өөрийгөө хөгжүүлэхэд цаг гаргадаг. Гэхдээ бид байнга тоглолттой байдаг гэж хэлж болно. Ертөнцийн арга хэмжээ, хурим найр, төрсөн өдөр дуусахгүй. Тасралтгүй дуулсаар л явна. Бидний нүүр царай хоолой хүмүүст танигдсан учраас завгүй ажиллаж байна даа.

-Таалагдсан залуудаа өөрөө эхэлж сэтгэгдэл илэрхийлэх зориг гаргадаг уу?

-Би шууд хэлдэг. Ямар гоё инээдэг юм бэ. Ямар гоё шүдтэй юм бэ. Ямар сайхан хувцаслаа вэ гэдэг. Би үнэхээр сэтгэлээсээ хэлдэг.Сайхан залууг эргээд харна, машин барьж явахад сайхан залуу харагдвал “Үүүү” гэж дуу алдах үе бий. Гэхдээ сайхан харагдахаас илүү хэр ухамсартай ухаантай гэдэг нь чухал шүү дээ.

-Нүдний шилийг яагаад өөрийн чинь эд эс мэт хэрэглэдэг юм бэ?

-Би дуулах, ярихдаа нүдээрээ их илэрхийлдэг. Инээхэд ч хүртэл. Энэ эмоци дуулахаараа хурц илэрхийлэгддэг. Уурлаад дуулаад байгаа юм шиг тэр бүх жүжиглэлт гарна. Дээр нь гэрэл тусахаар гялбаад хэцүү байдаг. Сүүлдээ нүдний шилгүй дуулж чадахаа байсан.

ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн Дундад зууны судалгааны салбарын эрхлэгч Ц.Цэрэндоржтой ярилцлаа.

-Эзэнт гүрний их хаан Хубилайн 800 жилийн ой ирэх есдүгээр сард болох юм байна. Зарим түүхч түүнийг хаадын хаан гэх юм билээ?

-Монголын эзэнт гүрэн эзэн Чингис хаанаас авахуулаад маш олон хаадтай байсан. Бүгд тодорхой гавьяа байгуулсан түүхэн хүмүүс байсан. Энэ дотроос Хубилайг онцолж ярих учир шалтгаан бий. Хубилайг бол Монголын эзэнт гүрнийг хөгжлийн оргилд хүргэсэн хүн гэж хэлж болно. Чингис хаан тэргүүтэй түүний өмнөх хаад байлдан дагуулалт маш их хийсэн. Гэтэл Хубилай бол энэ байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлэхийн хамтаар эзэнт гүрнийг харьцангуй тогтвортой байдалд аваачиж, түүний үед Монголын эзэнт гүрэн хүн ам, газар нутгийн хувьд дээд цэгтээ хүрсэн. Хубилай байлдан дагуулалтыг гүйцээгээд, энх амгалан цагийг авчирсныхаа дараа Монголын эзэнт гүрнийг тохинуулах нөр их ажлыг хийсэн. Хубилайн байгуулсан Юань улстай холбоотой түүхийн маргаан байдаг. Юань улсыг Хятадын улс уу, Монголын улс уу гээд дэлхийн түүхчид маргалддаг. Ялангуяа Хятадын түүхчид бол Юань улсыг Хятадын төр улс гэж үзээд, Хубилай тэргүүтэй Юанийн хаад тэр ч байтугай Хубилайн өвөг дээдэс Чингис хааныг хүртэл Хятадын аугаа их хаадын нэг гэж үздэг. Энэ хүнийг олон улс өөрийн болгох гэж булаацалддаг. Зуун жилд нэг тохиолддог тэгш ой тохиож байгаа дээр Хубилай хааныг Монголын их хаан, Чингис хаанаас дутахгүй том эзэн хаан байсан юм аа гэдгийг сурталчлах ажил зайлшгүй хэрэгтэй байгаа. Ойг тохиолдуулаад төр засаг үүнийг анхаараасай гэж бид хүсч байна. Оны эхээр ШУА-аас Хубилай хааны тэгш ойг төр засгийн хэмжээнд тэмдэглэн өнгөрүүлэх санаачилга, уриалга гаргасан. Их ойн хүрээнд эрдэм шинжилгээний хурал хийхээр бэлтгэж байгаа. Хубилай, Их Юань улс, эзэнт гүрэн судлалын гадаад, дотоодын томчуудыг урьж авчрахаар бэлтгэж байна. Мөн судалгааны бүтээлүүд гаргана.

-Толуйн хөвгүүд хаана ширээнд удаан суусан байх шүү?

-Хубилай бол Чингис хааны ач хүү Толуйн тухай энд бас хэдэн үг хэлэх хэрэгтэй болов уу. Чингис хаан гуравдугаар хүү Өгэдэйгээр хаан ширээ залгамжлуулахаар тогтсон шүү дээ. Гэхдээ отгон хүү гал голомт сахьдаг монголчуудын уламжлал ёсоор Толуйд маш их хэмжээний хүн, цэрэг, газар нутаг ногдсон байдаг. Чингис хаан их хатнаасаа төрсөн дөрвөн хөвгүүнийхээ том гуравт нь Монгол нутагт хувь эзэмшил газар соёрхсон. Толуй бол Чингис хааны захирч байсан гал голомт Монголын гол хэсгийг өвлөж авах нь ойлгомжтой. Чингис хаан нэр цохож Өгэдэйг хаан ширээ залгамжлуулна гэсэн ч түүнийг өөд болсны дараа хоёр жил Толуй төрийн хэргийг түр хамаарч байсан гэж үздэг. Яагаад Өгэдэй шууд хаан ширээнд суугаагүйн гол шалтгаан Толуйг хаан суулгах уу, Өгэдэйг хаан суулгах уу гэдэг дээр алтан ургийн ноёд санаа бодол нийлэхгүй байсантай холбоотой. Бодит эрх хүч чадлын хувьд Толуй хамаагүй хүчтэй байдаг. Харин Чингис хааны гэрээс захиас ёсоор Өгэдэй хаан ширээнд суух учиртай. Ингэж эргэлзэж байсны улмаас хаан ширээ залгамжлах ажил удааширсан гэж судлаачид үздэг. Өгэдэй хаан ч Толуй өөрт нь маш их найр тавьж, буулт хийснийг ойлгож байсан.

-Мөнх нь хаан суусан байх аа?

-Мөнх хаан суусан. Өгэдэйн удам Монголын их хааны суурийг залгамжлах уу, өөр удам угсаа руу шилжих үү гэсэн асуудал байсан л даа. Өгэдэйн дараа түүний хүү Гүюг хаан суусан. Түүний дараа Толуйн хүү Мөнх хаан сууснаар үүнээс хойш Монголын их хааны ширээ Толуйн удамд бүрэн шилжсэн гэж болно.

-Мөнх хаан урт наслаагүй хэрэг үү?

-Мөнх хаан Толуйн ахмад хүү. Толуйн их хатан Хэрэйд аймгаас гаралтай Сорхугтани бэхи хатнаас төрсөн түүхэнд алдартай дөрвөн хүү бий. Мөнх, Хубилай, Хүлэгү, Аригбөх нар. Мөнх хаан 1251 онд Монголын их хаан суусан. Харамсалтай нь 1259 онд өмнөд Сүн улсыг байлдан дагуулах замдаа өвчнөөр нас барсан. Дараагийн хаан ширээ залгамжлагчийн асуудал гарч ирсэн. Мөнхийн нэг дүү Хүлэгү их хааны даалгавраар баруун зүгт Иран, Иракт байлдан дагуулалт хийж байсан. Нутагтаа бага дүү Аригбөх гал голомтоо сахиж үлдсэн байв. Хубилай бол Мөнх хааны гурван замаар довтолсон их цэргийн нэг замын цэргийг удирдаж өмнөд Сүн улстай байлдах аян дайнд оролцож байсан. Мөнх хааныг нас барсан мэдээг авангуутаа эзэн хааныг залгамжлах талаар Хубилай, Аригбөх нарын аль аль нь санаатай байсан бололтой байдаг. Хубилай аян дайнаасаа буцаж, өөрийн хувь эзэмшил болгож авсан өнөөгийн Өвөр Монголын нутагт буцан ирж, Монголын эзэнт гүрний их хаан суулаа гэж 1260 оны хавар зарласан. Түүнээс нэг сар гаруйн дараа түүний дүү Аригбөх Хархорум буюу тухайн үеийн Монголын нийслэлд эзэнт гүрний их хаан боллоо гэдгээ зарласан. Монголд нэгэн зэрэг хоёр хаан гарч ирсэн. Их хааны ширээний төлөө энэ хоёрын тэмцэл өрнөсөн юм.

-Аригбөх нь ялсан бол Монголын нийслэл Хархорум илүү хөгжих байсан гэсэн үзэл санаа явдаг?

-Хубилайд нэгэнт төв хэсэгт эзэмшил газар оногдоогүй учраас өөрт ногдсон өнөөгийн Өвөр Монголын нутагт сууж, Умард Хятадын байдлыг сайн мэддэг болсон хүн. Хубилайн бага залуу насны тухай сурвалжийн мэдээ бага. Хубилай Умард Хятадад хувь эзэмшихтэй холбоотойгоор түүхэнд гарч ирсэн. Тэндээ байхдаа хятад хүмүүстэй нүүр тулж байсан. Тухайн үед монголчууд Хятадад байсан Алтан улсыг мөхөөгөөд эзэлж авсан ч тухайн газар нутгийг яаж захирах, ямар маягаар авч явах талаар айхавтар сүрхий бодлого боловсруулж чадаагүй юм шиг байгаа юм. Тэр үед Умард Хятад нэгэнт Монголын эзэмшилд орсон ч орон нутгийн цэргийн эрхтнүүдийн нөлөө маш ихтэй, Монголын төрийн тогтолцоо бүрэн хэрэгжиж чадаагүй байдалтай байлаа. Тэр газарт суухдаа Хятад нутгийг Хятадын уламжлалт хэв маяг, тогтолцооных нь дагуу захирах нь зүйтэй гэдэг бодол Хубилайд төрсөн шиг байгаа юм. Сүүлд социализмын үед Хубилайг суурьшмал иргэдийн талд орсон, Аригбөх бол нүүдэлчдийн соёл иргэншлийг хадгалах гэж үзсэн мэтээр үнэлдэг байсан. Хубилай нийслэлээ Хятад руу шилжүүлснээр Монгол нутаг зах хязгаар орхигдмол газар болж хувирч, Монголын эзэнт гүрний хөгжил саарсан гэж Хубилайг үнэлдэг байсан. Гэтэл тухайн үед өнөөгийн Бээжин гэдэг бол Хятад, Монгол хоёрын зааг газар байсан. Энд өмнө нь Алтан улс гэж монголчуудтай ойролцоо зүрчид хэмээх нүүдэлчин угсаатны байгуулсан улсын нийслэл байсан газар. Цагаан хэрэм дөнгөж даваад шахуу байгаа. Тухайн үед Дай Юань улс хоёр нийслэлтэй байсан. Нэг нийслэл нь өнөөгийн Бээжин хотын суурин дээр байсан Дайду гэж хятадаар хэлдэг, монгол сурвалжуудад Хаан балгас гэж нэрлэдэг хот. Энэ бол үндсэндээ өвлийн нийслэл гэж болно. Зуны цагт буцаад өнөөгийн Өвөр Монголын нутагт байсан Шанду гэдэг газарт халууныг өнгөрөөдөг байжээ. Тиймээс зөвхөн нэг нийслэлээ л өнөөгийн Хятад нутагт шилжүүлсэн гэж үзэж байгаа юм. Тухайн үеийн нөхцөл байдлын үүднээс нийслэлийг урагш шилжүүлэхээс өөр аргагүй байсан. Монголын эзэнт гүрэн өмнө тийш ихэд тэлсэн учраас урьдын адил Монгол нутгаас удирдахад бэрхшээлтэй байсан тал ч бий.

-Сорхугтани бэхи угсаа гарал нь хэний охин бэ?

-Сорхугтани бэхи хатан бол Чингис хааны үеийн Хэрэйд аймгийн Ван хан Тоорилын дүү Жаха Хамбугийн охин. Монголын нэг том аймгийн өндөр сурвалжит язгууртай эмэгтэй шүү дээ. Тухайн цагийн түүхчид энэ эмэгтэйг маш их ухаантай. Хар багадаа өнчирсөн хүүхдүүдээ хүмүүжүүлж, хаан суух арга ухаанд сургасан гэж үнэлдэг.

-Хубилай хувь хүнийхээ хувьд юугаараа онцлогтой хүн байсан бэ. Энэ хааны нэрээр үлдсэн түүхэн ололтууд юу байв?

-Мөнх хааныг эрдэмтэй мэдлэгтэй хүн байсан гэдэг. Мөнх хаан олон гадаад хэл мэддэг, ухаан мэдлэг төгс хүн байсан гэж сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хубилайн тухай гоц гойд гэж тэмдэглэсэн мэдээлэл ховор. Монгол сурвалжид Чингис хаан Хубилайн тухай “Хубилай хүүхний үг ажигтай гарнам бөлгөө” гэж хэлсэн гэдэг. Үг нь хэрсүү сүрхий юм байна гэж хэлсэн гэсэн үг. Зарим судлаачид үүнийг сүүлд зохиосон гэдэг. Ямар ч байсан Чингис хаан бусад ач нараасаа арай өөр гэж үнэлдэг байжээ. Хубилайн үед хэд хэдэн гол зүйлийг хийсэн. Нэгдүгээрт: Монголын хаадын явуулж байсан байлдан дагууллыг туйлд нь хүргэсэн. Энэ үед Хятадын өмнөд хэсэгт байсан Өмнөд Сүн улс, Түвдийг бүрэн эзэлсэн. Солонгосыг өөрийн хараат улс болгосон. Хэдийгээр амжилтгүй төгссөн ч Япон руу хоёр удаа довтолгоон хийсэн. Бирм, Вьетнам гэх мэт зүүн өмнөд Ази, өмнөд Азийн улсуудыг хараат улс болгож, өөрийн захиргаанд оруулсан. Зүүн өмнөд Азийн Ява, Суматра арал өнөөгийнхөөр бол Индонез, Энэтхэг хүртэлх олон далайн жижиг улсуудыг өөртөө алба барьдаг хараат улс болгож чадсан. Хоёрдугаарт: Тухайн үеийн өрнө, дорныг холбосон. Монголчуудыг XIII зуунд мандаж гарч иртэл өрнө, дорнын харилцаа холбоо муутай байсныг илүү чөлөөтэй нээлттэй болгож, нэг эзэнт гүрний захиргаанд орууллаа. Үүнтэй холбоотой мэдлэг ухаан чөлөөтэй бие биедээ дамжих нөхцөл бүрдсэн нь хожим дэлхийн газарзүйн том том нээлт гарах, хожим дэлхий орвонгоороо хувьсч өөрчлөгдөх эх үндсийг тавьсан.

-АСЕМ-ийн үндэс тавигдаж байсан юм биш үү?

-Одоогийнхтой хамаагүй зүйрлэж болохгүй л дээ. Гэхдээ өмнө нь монголчууд Юань улс Монголын эзэнт гүрний нэг хэсэг гэж үздэг байсан. Одоо бол Хубилайн үед тэгж их тасарч салсан юм байгаагүй юм байна. Монголын эзэнт гүрэн сул боловч нэгдэлтэй байжээ. Хубилай тэргүүтэй их хаадын удирдлагад оршсоор байсан гэдгийг илүү их нотолж байна. Ил хаант улс гэж Хубилайн дүү Хүлэгүгийн улс баруун Ази, өнөөгийн Иран, Ирак, Түркийн зүүн хэсэгт байсан. Хойд талд нь өмнөд Орост Алтан ордны улс гээд Зүчи хааны удмынхан байсан. Тэрнээс наашаа Цагаадайн хаант улс Дундад Азид байсан. Энэ гурван улс Хубилайнхаа захиргааг ерөнхийдөө хүлээн зөвшөөрөөд, нэгдсэн байдлаар оршиж байсан юм. Тийм ч учраас их хааны зарлиг тушаалыг хүлээн зөвшөөрдөг. Нийт эзэнт гүрний хэмжээнд Хубилайн бодлого үйлчилж байсан гэж үздэг.

-Монголчууд далайд гарцгүй улс гэдэг. Тухайн үед далайн тээвэртэй байжээ?

-Байлгүй яах вэ. Хубилай хаан хэд хэдэн шинэчлэл хийсэн. Нэгдүгээрт: мөнгөний бодлого, цаасан мөнгө гэдгийг Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд нэгдмэл байдлаар хэрэглэх болсон. Хубилай хаан цаасан мөнгө санаачилсан гэж манайхан буруу яриад байдаг. Цаасан мөнгө түүнээс өмнө ч байсан. Цаасан мөнгийг явцуу хүрээнд хэрэглэдэг байсан. Тэр хүрээнээсээ гарахаар хүн итгэдэггүй байсан. Цаас шүү дээ. Ийм байсныг Хубилайн үед төрөөс цаасан мөнгийг нэгдсэн байдлаар хэвлэж гаргаад, цалин цагаан мөнгөний баталгаа олгосон байдаг. Одоо валютын алтан баталгаа банкинд байдаг шиг гэсэн үг шүү дээ. Тиймээс Хубилай орчин үеийн цаасан мөнгөний тогтолцооны эх үүсвэрийг тавьсан гэж болно. Хоёрдугаарт: Далайн тээврийн хувьд Юань улсын үед оргилдоо хүрсэн. Өмнөд Сүн улсыг буулгаж авах үед тэдний флот тэр чигээрээ шахуу монголчуудын мэдэлд орж ирсэн. Хубилай цэргийн хөлөг онгоцыг байлдаанд ашиглаж байсан. Бусад хөлөг онгоцууд ялангуяа Баруун Азийн ислам шашинтнууд хэдийнээ өмнөд Хятадад ирээд далайн худалдаа эрхэлдэг. Тэд баруун тийш Энэтхэг, Иран хүртэл далайгаар аялдаг, худалдаа хийдэг байж. Тэр их уламжлалыг Хубилай өвлөж аваад илүү өргөн хүрээтэй болгосон. Худалдаа хийх эрхийг нь ислам гаралтай худалдаачдад олгосон. Улсаас хөхиүлэн дэмжиж тэдэндээ мөнгө цаас зээлүүлж, санхүүгийн туслаж үзүүлдэг. Хууль эрх зүйн дэмжлэг үзүүлдэг. Нөгөөдүүл нь худалдаа наймааныхаа ашгаас хуваалцдаг. Хэн хэндээ харилцан ашигтай, түншийн хэмжээнд хүрсэн байдаг.

-Хубилай хэдэн жил хаан суусан бэ?

-Хубилай Монголын хаадын дотроос хамгийн өндөр насалсан хүн шүү дээ. 80 насалсан. 1294 онд нас барсан. Анх хаан сууснаас нь хойш тоолбол 34 жил, Аригбөхийн тэмцлийг дараад ганцаараа хаан ширээнд суусанаас тооцвол 30 жил хаан суусан.

-Хубилайг хэн залгамжилсан бэ?

-Хубилай урт насалсан учраас түүнийг амьд байхад олон хөвгүүд нь нас барсан байсан. Тэгээд түүний ач хүү Төмөр гэдэг хүнийг Хубилай дараагийн залгамжлагчаараа нэр цохсон. Төмөр нэртэй хүн олон. Монголын хаад нэрнээс гадна тодотгодог цолтой. Жишээлбэл: Хубилайг Сэцэн хаан, Төмөр хааныг Өлзийт гэдэг байсан. Өлзийт Төмөр хаан 13 жил хаан суусан. Өлзийт Төмөр хааны үед урьд нь хэдэн арван жил Хубилайтай тэмцэлдэж байсан Хайду тэргүүтэй “самуун” намжиж, монголчууд хоорондоо найрамдсан. Ямартай ч Төмөр хаан өвөг эцгийн байгуулсан их гүрнийг тэр хэвээр нь хадгалаад дараагийн хүнд өгсөн. Түүний дараагаас хаан ширээний төлөө тэмцэл ах дүү нарын хооронд өрнөсөн билээ.

Б.Янжмаа