Author: Батсүхийн Янжмаа

СУИС-ийн дэд захирал, доктор Ч.Алтанцэцэгтэй ярилцлаа. Тэрбээр хувцас судлаач хүн. Ажлын өрөөнд нь зузаан гэгчийн боть ном олж харлаа. Энэ бол түүний “Хүн хувцас орчин системийн хүрээнд дулаан хувцас зохион бүтээх онолын үндэс ба технологи” сэдэвтэй докторын ажил нь юм байна. “Доктор болохын тулд ийм их тоо боддог юм байжээ” хэмээн сонирхоход маань Ч.Алтанцэцэг хувцас судлаачийн ажлын тухай сонирхуулав. Функцлаг хувцас гэж ярьдаг даа. Олон үүрэг зэрэг гүйцэтгэдэг, материал нь амьсгалдаг. Даарч, халууцахад биеийн температурыг нэг түвшинд байлгаж чаддаг түвшинд хүрсэн, мембран бүтэцтэй, сансрын технологид хэрэглэдэг төлөв өөрчилдөг материал НАСА гаргаж авсан юм. Сансарт, цэрэгт хэрэглэж байсан технологиуд ахуйн хэрэглээнд их нэвтэрч байна. Гэхдээ хямд биш. Цэрэгт хэрэглэж байсан технологиудаа спортын хувцсанд хэрэглэж эхэлсэн. Дэлхий даяарчлагдаж байна. Бид бүх хувцсыг үйлдвэрлэхгүй байж болно. Хувцас үйлдвэрлэлийн бүтэн сүлжээ ажиллаж байгаа үед монголчууд бүгдийг оёх гээд чичрэх шаардлагагүй. Урд хөрш материал үйлдвэрлэгч, хойд хөрш том зах зээл байна. Монголчууд ядаж ажлынхаа хувцсыг яг ийм материалтай, стандарттай ийм өнгө будагтай байх ёстой гэсэн шаардлага тавихад тэр хувцсыг хаана л бол хаана хийгээд нийлүүлэх боломжтой болсон. Тэр шаардлагыг л миний энэ ажил гаргаж байгаа ухаантай хэмээн доктор тайлбарласан.

-Цагдаа нарын хувцсыг сонгохдоо хувцас суд­лаач­дын саналыг авсан уу?

-Цагдаа хувцсандаа их анхаардаг. Ээлж дараатай шинэчилсэн. Хувцас хэ­рэглэлийн нэр төрөл хан­галт сайн. Түүндээ их хариуцлагатай ханддаг. Ядаж гутал гэхэд тийм гутал байна гээд шаардлагыг нь гаргаж өгдөг. Нийлүүлсэн гутлыг гэхэд л зүсч шинжлүүлнэ. Хэдэн удаагийн алхалт даах вэ, ус чийг яаж нэвтрүүлэх талаар ч судалдаг. Хятадад захиалаад авчирсан гутал гэхэд л хоёр технологи алгассан тохиолдол ч гарсан. Гаднаас нь хараад энэ бүхнийг тодорхойлох аргагүй л дээ. Цагдаа нар өөрсдөө мэдээж судалгаа хийгээгүй. ШУТИС-ийн Хувцас судлалын төвд материалыг нь шинжлээд гадаад дотоодын хувцас ямар байдаг юм гээд судалсан.

-Сурагчийн дүрэмт хувц­сыг судалж шинжилсэн юм байдаг уу?

-Байгаа шүү дээ. Хувцас судлалын төвийнхөн материалынх нь шинжилгээг хийсэн. Оёдлын үйлдвэрийн холбоо, “Шилмэл загвар”-ынхныг оролцуулсан баахан комисс ажиллаж байгаад загварыг нь гаргасан. Загвар дээр нь Хувцас судлалын төв юу хийсэн гэхээр хэдэн настай хүүхдэд ямар хэмжээтэй хувцас хийх вэ гэдгийг зөвлөсөн. Хүүхдэдээ хавар дүрэмт хувцас худалдаад авчихвал намар таарахаа байчихна шүү дээ. Тийм учраас жаахан тавилт хийж өгдөг, биед эвтэй байх талаас нь дээр нь материал нь ямар байх ёстой хэдэн хувийн ноос, хөвөнтэй байх талаар зөвлөнө. Эцэг эхчүүд худалдаж авч дийлэхээр, эрүүл байх хувцасны стандарт гаргаж өгсөн. Стандарт гаргана гэдэг нэг асуудал. Стандартаа мөрдүүлнэ гэдэг өөр хэрэг.

-Монголчууд уламжлалт хувцасны соёлтой ард түмэн гэдэг?

-Монголчууд өөрийнхөө нөхцөлд тохирсон хувцсыг ухаалгаар хийж байсан.

Ер нь монгол дээл дөрвөл­жин захтай, мөөрөлжин энгэртэй байна уу, лам захтай байна уу гэдэг хамаагүй. Зах гэдэг зүгээр л элемент. Харагдах үзэмжийн асуудал. Гэтэл дээл гэдэг хувцасны нууц нь хийцэндээ л байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл урт, дав­хар энгэртэй, сул чөлөөтэй, бүсэлчихдэг хувцас. Сулын хэмжээ гэж байдаг. Дээл бие хоёрын хоорондох сулын хэмжээ нь оновчтой байдаг. Монгол дээл өвөл хавар намар зунгүй адилхан хэлбэртэй юм өмсч харагддаг ч хувцасны сонгодог хэлбэрийг л олоод авсан хэрэг. Гайхамшигтай хувцас, монгол дээл гэдэг. Монгол хувцасны талаар бичигдсэн бүх материалыг уншиж үзсэн. Миний хувьд хувцасны бүтцийн инженерчлэлийн чиглэлээр ажилладаг учраас хүний биед яавал эвтэйхэн гэдэг талаас нь илүү хардаг. Материалын төрөл хийц нь ижил мөртлөө сонгодог хийцийг монголчууд бий болгосон.

-Соёлын үйлдвэрлэлд хувцас загвар том байр суурьтай байх?

-Соёлын бүтээлч үйлд­вэрлэл хөгжөөд олон жил болоогүй ч эрчтэй хөгжиж байгаа салбар. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг улс орон болгонд янз бүрийн чиг хандлагаар хөгжүүлж байна. Хамгийн хүчтэй хөгжиж байгаа газар АНУ, Англи. Англичууд саяхан бүтээлч үйлдвэрлэлийнхээ салбарыг авч үзээд ерөнхийдөө 12 ангилсан байна лээ. Түүний нэг нь хувцас загвартай холбоотой сэдэв. Fashion гэд­гийг манайхан хувцас загвар гэж ойлгоод байдаг. Fashion бүх юманд бий. Жишээлбэл буйдангийн бүтээлэг ч fashion байдаг. Загварын бизнес гэж ойлгох ёстой шиг байгаа юм. Загварлаг гэж манайхан хэлдэг дээ. Дээр дурдсан 12 ангиллаас эрчтэй хүчтэй яваа нь кино урлаг. Тэд “Харри Поттер”-оор гэхэд л маш их мөнгө олж байна шүү дээ. Соёлын үйлдвэрлэлийнх нь ДНБ-д эзлэх хувь 3-4 хувь гээд байгаа. Дэлхийн аялал жуулчлалд соёлын аялал жуулчлал 41 хувьтай байна гэсэн судалгаа байна лээ. Гэхдээ соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл гэдгийнхээ учрыг нь ололгүй шууд дайрч орох оновчгүй шиг байгаа юм. Зарим орон бүтээлч үйлдвэрлэлийг хөгжүүлээд аялал жуулчлал дэндүү хөгжөөд ирэхээр уламжлалт соёлоо устгаж байна гэсэн хандлага бий. Аялал жуулчлал их хөгжихөд байгаль орчин сүйтгээд байна гэх ч юм уу эсвэл чамин гар хийцний урлалаа дэндүү масст зориулж үйлдвэрлээд уламжлалаа алдаж байна гэх мэт шүүмжлэл явдаг. Хоцорч хөгжихийн давуу тал бидэнд бий. Саяхан болсон Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн чуулганы үеэр Монгол аль чиг хандлагаар яаж хөгжих вэ гэж ярилцаад Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн хөтөлбөр хийхээр болсон. ЮНЕСКО-д бүртгэгдсэн баахан соёлын өв байна. Бүртгүүлээд жаазанд хийгээд орхиж болохгүй. Хамгийн түрүүнд судлах хэрэгтэй шүү дээ. Дүрслэх ур­лаг дизайны хэлэлцүүлгийн үеэр Монголыг илэрхийлэх дизайныг бий болгох тухай ярьсан. Тэгэхийн тулд судлах ёстой гэж үзсэн. Эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил чухал. Тухайн соёлын өвөө сайтар судлаад, яг ийм байсан юм гээд ориг эхийг нь авч үлдэх амин чухал. Дараа нь түүнийгээ хөгжүүлээд хувьс­гаад өөрчлөөд явж болно. Соёлтой холбоогүй салбар гэж үгүй. Соёлын статистик гэдэг чухал. “Монголын соёлын статистикийн хүрээг тогтоох нь” гээд ЮНЕСКО-гийн судалгаа хийсэн. Тоо баримтаар яг өнөөдөр ямар байна гэдгийг тогтоох хэрэгтэй юм билээ. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлээ зургаа ангилаад явж байна. Түүн дотор загварын бизнес, аудио видео урлагийн тоглолт, соёлын өвийн асуудал, аялал жуулчлал, спортын хэсэг хүртэл дагалдах салбарт орж яваа. Монголын бүтээлч үйлд­вэрлэл хөгжүүлэх гарааны үед бид ямар түвшинд байна вэ гэдгээ дүгнэх учиртай.

-Монголчууд юу үйлд­вэрлэх вэ гэхээр заримдаа мухарддаг?

-Монголд юу үйлдвэрлэх вэ гэдгээ тодорхойлохын тулд түүхий эд хаана байгааг бодох ёстой. Гадаадаас түүхий эд оруулж ирээд бусдын тэртэй тэргүй хийгээд байгаа юмыг дуурайгаад нэмэргүй. Монголд байгаа түүхий эд ноос ноолуур, арьс шир л байгаа биз дээ. Монгол гэдэг брэндийг бий болгоё гэж байгаа юм. Бид алхам тутамдаа мон­гол брэндийн хомсдолд орж байдаг. Гадаад явлаа, нэг газар руугаа хоёр гурав явбал хэцүүднэ. Нэг бэлэг дурсгалаа дахин дахин өгөөд байлтай биш. Юмыг цогцоор нь хөгжүүлэх чухал.

-СУИС-ийнхан торгон алчуур гэх мэт бэлэг дурс­галын хөөрхөн юмнууд хийсэн байсан?

-Манайх торгон дээр зураг зурдаг төхөөрөмж оруулж ирсэн. Цөөхөн тоогоор хэв­лэдэг, гар ажиллагаатай, торгон дээр барлаж хийдэг жинхэнэ урлагийн бүтээл. СУИС дотроо бүтээлч үйлд­вэрлэл хөгжүүлье гэж бодоод гарааны компани байгуулах бэлт­гэл ажлаа хийгээд юу хийж болох вэ гээд судалж байна. Бүх юм цоо шинэ болохоор хамгийн анхны эх загварыг СУИС хийх болоод байгаа. Худлаа юм хийж болохгүй. Бүтээлч үйлдвэрлэлийг хөг­жүүлэхэд оюуны өмчийн асуудал маш чухал. Судалгаа хийж дуусаад үйлдвэрлэл эхэлнэ гэж байхгүй зэрэгцээд хийж байх ёстой. Соёлын өвүүдээ судлах, оюуны өмчийн асуудлаа шийдэх ёстой.

-Соёлын аялал жуулчлал хөгжүүлэхэд хангалттай брэнд бүтээгдэхүүн гаргаж болно доо?

-Жишээлбэл Соёлын яам байхдаа нутаг болгон өөрийн брэндтэй байя гэсэн санаачилга гаргасан. Брэнд бүтээгдэхүүнтэй байхын тулд худлаа юм ярьж болохгүй. Судалсан байх ёстой. Соёл урлаг судлалын хүрээлэн гэж байдаг. 40 жил болж байгаа хүрээлэн. Тодорхой хэмжээгээр нэлээд юм хий­сэн 12 хүнтэй хүрээлэн байсан. Сая хүрээлэнгүүдийг нэгтгэх явцдаа СУИС-ийн бүрэлдэхүүнд өгчихсөн. СУИС тэр хүмүүсийг цалин­жуулж авч явах хэрэгтэй болж байна. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, улсдаа мөнгө олж өгнө гэж мундаг юм яриад байдаг. Суурь үндэс нь судалгаа гээд байгаа. Урьд нь төсөл санал болгоод яам түүнийг нь санхүүжүүлж ирсэн. Бид хоёр төсөл өгсөн. Гэтэл мөнгө төгрөггүй гээд зогссон. Монголчууд хаашаа яваад байна. Солонгосыг дуурайгаад байна уу. Монголын гэр бүлийн орчин дахь соёл юу болсон бэ, үндэсний уламжлалаа хаанаа яаж авч явах юм бэ гээд сэдэв өгсөн. Судалгааны санхүүжилт батлагдаад гарч ирэхдээ 100 гаруй сая төгрөгийн санхүүжилт шаардлагатай байхад зүгээр л 10 сая төгрөг өгсөн. Гурван жилийн хугацаатай, 30 сая төгрөгөөр гэр бүлийн орчин дахь соёлын судалгааг хийх ёстой болж байна. Хийх хэцүү, хийхгүй байх хэцүү болсон. Судалгаа хийж байж соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл хөгжинө гэж яриад байдаг. Сан­хүүжилт нь хаана байна вэ. Гадаадын их сургуулиудын санхүүжилтийн 60-70 хувь нь төсөлт ажлаас орж ирдэг юм билээ. Улсын захиалгаар хийж байгаа эрдэм шинжилгээний ажлаас сургууль санхүүжээд явдаг жишиг байна. Багш, оюутнууд нь судалгаа хийдэг, сургалтаа ч хийнэ, эрдэм шинжилгээ, шинэ бүтээлээ ч хийнэ. Улс санхүүжүүлнэ. Манайд тэр систем нь байхгүй.

Нэг үеэ бодвол их сургуульд олон нөөц бололцоог гаргаж өгч байна л даа. Тэгж болох­гүй ингэж болохгүй гэх биш та нар гарааны компани бай­гуулж болно гэдэг. Га­рааны компани байгуулбал тодорхой хэмжээгээр мөнгө олно. Тэр мөнгөөр нь Соёл урлаг судлалын хүрээлэнг магадгүй авч явах байх. Соёлын үйлдвэрлэлийн хувьд жижиг цех жижиг үйлдвэр бий болгохоор нэлээд эр­чимтэй судалсан, тооцоо хийсэн. Бүхэл бүтэн систем бүрдүүлэхгүй бол болохгүй. Хэд хэдэн чиглэл барих, уран дархан, урлагийн график, урлагийн бүтээгдэхүүн, янз бүрийн нэвтрүүлгийн контент ч гэдэг юм уу, тоглолтуудын зохион байгуулалт, менеж­мент хийж мөнгө олж бо­лох юм гэж харж байгаа. Соёлын үйлчилгээ, соёлын бүтээгдэхүүний чиглэл гээд хоёр гарааны компани бий болгохоор төлөвлөж байна.

-Соёлын мэргэжилтнээ яаж бэлтгэж байгаа вэ?

-Соёл судлал аялал жуулч­лал музейн анги манайд бий. Үнэндээ амин чухал мэргэжил. Аймаг болгон брэнд бүтээгдэхүүнтэй бол­но гэхэд л музейд байгаа үзмэрээ соёл судлаач хүн л тэддүгээр зууны ийм үзмэр гэдгийг тодорхойлно шүү дээ. Энэ ийм домог дээр үндэслэсэн, ийм бэлгэдэлтэй гээд гаргаж ирэх ёстой. Ийм мэргэжилтэн хэрэгтэй гэхэд л энэ мэргэжлийн хүмүүс бэлтгэгдээгүй байгаа юм. Сургаж байх явцдаа хээрийн судалгааны экспедицээр явж бай­даг, орон нутгийн музейтэй хамтарч ажиллаж, угсаатан судлалыг зайлшгүй авч явах учиртай. Үүнтэй уялдуулаад сургалтын технологийг нэлээд өөрчлөх шаардлагатай болж байгаа юм. Бид шинэ хөтөлбөр бий болгохоор маш их ажил хийсэн.

Б.ЯНЖМАА

МУИС-ийн захирал, доктор Р.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Намар болохоор их сургуулиудын төлбөр анхаарал татаж байна. Сургалтын төлбөр нэмэгдсэн гэх мэдээлэлтэй зэрэгцээд, чанар сайжирсан уу гэсэн асуулт дагаж байна. Танай сургуулийн хувьд байдал ямар байгаа вэ?

-Сургалтын төлбөр сургуулийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлдэг гол эх үүсвэр. МУИС-ийн хувьд сургалтын төлбөрөөс гадна бусад орлогын эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх санаачилгууд гарч байгаа. Ийм учраас 2016 оны санхүүгийн төлөвлөлтийг хийхдээ МУИС-ийн нийт орлогод сургалтын төлбөрөөс олох орлогын хэмжээ 51 хувь орчим байхаар тооцсон. Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө энэ хэмжээ 78 хувь байсан. Энэ нь сургалтын төлбөрөөр дамжиж суралцагчид очих дарамтыг хэт өсгөхгүй байх чиг барьж байгаагийн илэрхийлэл.

-Сургалтын төлбөрөөс бүрэн хамааралтай байдал харьцангуй буурч байгаа гэсэн үг үү?

-Хамаарал буурч байгаа. Гэхдээ нэг хүний төлдөг төлбөрийн хэмжээ буураагүй. Үнэ тарифийн өөрчлөлт, шинээр бий болох үйлчилгээ, шаардлагатай үйл ажиллагааг өргөтгөх хэрэгцээнээс үүдэлтэйгээр зардал өсч байна. Их сургуулийн бүрдүүлж буй орлого үндсэндээ оюутны суралцах үйл ажиллагааг дэмжихэд шууд болон шууд бусаар зарцуулагддаг. Төлбөрийн хэмжээг тогтоохдоо бодит зардлыг бүхлээр нь оюутны нуруун дээр үүрүүлээгүй юм. Гэтэл зардал гаргахгүйгээр чанар аяндаа бий болохгүй. Ер нь сургалтын төлбөр гэдэг сургууль ашиг олж байгаа хэрэг ерөөсөө биш. Гарч байгаа зардлаа үйлчилгээ авч байгаа хүмүүстэй хувцаалцах хэлбэр.

-Энэ жил МУИС оюутнууддаа шинээр юу санал болгож байгаа вэ?

-Орж байгаа орлогын ихэнх нь үйл ажиллагааны санхүүжилтэд явдаг. Сургалтын орчинг сайжруулахтай холбоотой нэлээд хөрөнгө оруулалтыг БСШУЯ, Засгийн газраас хийсэн. Зөвхөн энэ онд гэхэд Засгийн газрын шугамаар тэрбум гаруй төгрөгийн лаборатори, тоног төхөөрөмж энэ сургуульд нийлүүлсэн байна.13 лаборатори шинээр байгуулсан. Гэх мэтчилэн төр үүсгэн байгуулагчийн хувиар их сургуулиудад оруулж байгаа хөрөнгө оруулалт сүүлийн жилүүдэд огцом нэмэгдлээ. Улсын төсвөөс, олон улсын байгууллагын гарал үүсэлтэй зээл тусламжийн хөрөнгөөр хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн. Ийнхүү шинээр байгуулж буй лабораторийг ажиллуулахын тулд ашиглалтын зардлыг өсгөх шаардлага гарч байна. Нөгөө талаас МУИС хамгийн шилдэг багш нарыг ажиллуулахыг хичээдэг. Энэ хүмүүсийг тогтвор суурьшилтай ажиллуулахын тулд цалин хөлсийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Хувийн сургуулиуд юм уу гадны хөрөнгө оруулалттай томоохон сургуулиудад багшийн цалин хэд байна? Монгол Германы технологийн сургуулиар жишээ авч болно. Тийм сургалт явуулахын тулд багшид хэдийг төлж байна. Нэг багшид хэдэн оюутан ногдож байна. Түүнтэй харьцуулбал МУИС түүнтэй адилтгах төрийн өмчийн их сургуулиуд маш бага зардлаар ажиллаж байна. Энэ нь шилдэг мэргэжилтнийг татаж ажиллуулах өрсөлдөх чадварыг бууруулж, эргээд чанарт их нөлөөлж байна л даа.

-Тэрбум гаруй төгрөгийн лабораторитой болжээ. Эдгээр нь оюутнуудад яаж үр ашгаа өгөх юм?

-Их сургуулиудад ерээд оноос хойш хөрөнгө оруулалт хийгдээгүй юм шүү дээ. Сүүлийн хоёр, гурван жилд их сургуулиудад хөрөнгө оруулалт хийгдэж байна. Лабораториудын ихэнх нь байгалийн ухааных.Суурь судалгаа хийнэ. Сургалтад ашиглагдана. Энэ лабораториудыг ашиглаад манай багш нараас олон улсын мэргэжлийн сэтгүүлүүдэд хэвлэгдэх бүтээл гарах нөхцөл бүрдэнэ. Хамгийн гол нь энд оюутнууд өөрсдөө ажиллана. Зөвхөн ном хэвлэлээр дамжуулж бус хүүхдүүд өөрсдөө туршаад чадвар суух, мэргэжлээ гүн бат эзэмших салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг нь энэ лабораториуд.

-Суурь судалгаа гэснээс МУИС ямар судалгаа эхлүүлж байгаа вэ?

-Энэ лаборатори дөнгөж суурилагдаад ажиллаж эхэлж байна. Үүн дээр судалгааны янз бүрийн ажлууд хийгдэнэ. Түүнээс гадна лаборатори маань их сургуулиас гадна байгаа эрдэмтэн судлаачдад ч нээлттэй байх юм. Одоогоор МУИС-ийн багш нарын бэлтгэсэн үйлдвэрлэлд нэвтрүүлээд тодорхой ашиг өгч болох 22 судалгааны чиглэл бий. Мянган инженерийн хөтөлбөрийн хүрээнд МУИС-ийн Шинжлэх ухааны сургууль, Хэрэглээний шинжлэх ухаан инженерчлэлийн сургуулийн багш нар Японы профессоруудтай хамтран 10 чиглэлээр хамтарсан судалгаа эхлүүлсэн. Энэ хүрээнд бий болсон мэдлэг их сургуулийн сургалтад шингэх юм. Өнөөдөр МУИС судалгааны их сургууль болно гэдэг. Үүний тулд энд хийж байгаа сургалтын шинжлэх ухааны түвшин ч өндөр байх учиртай. Ийм учраас сургуулийн зардал нэмэгдээд байна.Өнөөдөр манай залуучуудын дунд байгалийн ухааны чиглэлээр суралцах сонирхол харьцангуй бага байна. Энэ жил БСШУЯ-наас МУИС-д 3500 оюутан элсүүлэх хяналтын тоо өгсөн. Үүнээс Шинжлэх ухааны сургуулийн байгалийн ухааны салбарт 540 орчим оюутан элсүүлэхээр төлөвлөсөн. Өнөөдрийн байдлаар 240 хүүхэд элссэн байна. Энэ өөрөө зардал өндөртэй сургалт байдаг. Энэ чиглэлээр мэргэших сонирхол их биш. Тиймээс зах зээл дээр эрэлт ихтэй байгаа, өрсөлдөөн ихтэй хөтөлбөрүүдийн төлбөрийг өндөр тогтоож,их сургуулийнхаа нийт үйл ажиллагааг дэмждэг нөхөн шилжүүлэлтийн систем бүх сургуульд байдаг. Энэ жишгээр явж байна. Энэ агуулгаараа өрсөлдөөн ихтэй, хүмүүс ихээр сонирхдог Олон улсын харилцаа, хууль, бизнесийн чиглэлийн хөтөлбөрүүдийн төлбөр байгалийн ухааныхаас өндөр байгаа. Энэ бол энэ сургуульд явж байгаа нийт хөтөлбөрүүдээ дэмжих, энэ зардлаас хуваалцаж байгаа хэрэг. Нөгөө талаас бид их сургуулийн хөтөлбөрийг өргөн суурьтай болгосон. Ерөнхий сууриараа нийт оюутанд хүртээмжтэй хичээлүүд явж байгаа. Тэр дундаас нийт оюутнууд сонголт хийнэ. Их сургуулийн шинжлэх ухааны түвшин дээшилнэ гэдэг сурч байгаа нийт оюутанд өгөөжөө өгөх өөрчлөлт.Аль болох хичээл хоорондын уялдаа холбоог сайжруулж, суралцагчид хувьсан өөрчлөгдөж буй эрэлт хэрэгцээг хангах, энэ түвшинд ойртсон боловсрол эзэмшихэд нь туслахад чиглүүлэн зохион байгуулсан хөтөлбөрт шилжиж байна.Хөтөлбөрийн шинэчлэлт хийж байгаа учраас зардал нэлээд өсч байна. Нөгөө талд нь МУИС аль болох технологид суурилсан, сургалтыг өргөтгөх чиг барьж байна. Номын сангаа цахимжуулж байна. Багш нарынхаа хичээлийг цахим хэлбэр рүү шилжүүлж эхэлж байна. Энэ нь оюутан сургууль дээр ирж лекцийн танхим лабораторид сууж хичээллэхээс гадна шаардлагатай бол гэрээсээ, байгаа газраасаа сургуулийн систем рүү нэвтэрч хичээлээ татаж, нөхөж үзэх боломжийг нээх юм. Олон улсын хэмжээнд дэлхийн тэргүүлэх сургуулиуд лекцүүдээ онлайн нээлттэй болгож байна. Үүнд МУИС бэлтгэж байна.

Өмнө нь их сургуульд элссэн, бидэнтэй сургалтын төлбөр, сурах нөхцөлийн талаар гэрээ байгуулсан оюутнуудын төлбөрийн өөрчлөлт 12 хувь байгаа. Сургуулийн Удирдах зөвлөл зургадугаар сард хуралдсан. Манай сургуулийн Удирдах зөвлөлд оюутны төлөөлөл дөрөв байдаг. Дээр нь Монголын оюутны холбооны төлөөлөл байдаг. Ингэхээр үндсэндээ нийт 21 гишүүний маань тав нь шууд оюутны төлөөлөл болдог. Сургалтын төлбөрийн асуудал дээр ялангуяа энэ хүмүүс маань маш идэвхтэй оролцдог. Зургаан сарын эхээр маш нухацтай хэлэлцүүлэг болсон. Ямар ч байсан үргэлжлэн сурч байгаа оюутнуудын төлбөрийг огцом нэмэгдүүлэхгүй, аль болох боломжийн хэмжээгээр хязгаарлая гэж тогтсон.

-Шинэ оюутнуудын хувьд төлбөр хэдэн хувиар нэмэгдсэн бэ?

-Өмнөх жилтэй харьцуулбал нэлээд өссөн. Уг нь тэрнээс ч илүү өсөх байр суурь үндэслэлийг Удирдах зөвлөлийн гишүүд олон талаас нь хэлэлцсэн. Үнэхээр Монгол Улсын шилдэг их сургууль болох гэж байгаа бол үйл ажиллагаагаа бүрэн хэмжээгээр санхүүжүүл. Хойш нь битгий тавь. Хувийн сургууль, цэцэрлэгээс бага төлбөртэй МУИС гэж байх нь хэр зохимжтой юм бэ. Хамгийн сайн хүмүүсийг энд ажиллах сайхан нөхцөл бүрдүүл гэж шаардлага тавьсан. Удаан хэлэлцсэн. Энэ бүхний дүнд өнгөрсөн жилээс нэлээд нэмэгдсэн. Өнгөрсөн жил нэг багц цагийн төлбөрийн хэмжээ 57 мянган төгрөг байсан. Энэ жил 74 мянга болсон. Хамгийн өндөр өсөлт түрүүний нэрлэсэн өрсөлдөөн ихтэй сургуулиуд дээр байгаа. Бизнесийн сургууль дээр гэхэд нэг багц цагийн төлбөр 96 мянга, Олон улсын харилцааны сургууль дээр 91 мянга болсон.

-Гадны өндөр төлбөртэй нэр хүндтэй сургуулиудын хувьд мөнгөтэй суралцахыг хүссэн хүмүүсээс өндөр төлбөр аваад үнэхээр толгой сайтай ч төлбөрийн чадваргүй оюутнуудаа тэтгэлгээр сургах арга зам байдаг юм билээ?

-Өнгөрсөн жил их сургууль 200 гаруй сая төгрөгөөр дотоодын тэтгэлгийн сан бүрдүүлсэн. Гэхдээ бид нэгнийх нь төлбөрөөр нөгөөг нь тэтгэнэ гэхээсээ гадны эх үүсвэр бүрдүүлэхийг чухалчилж байгаа. Ялангуяа МУИС төгсөгчдөөс сургуулиа дэмжих, тэтгэлгийн сан бүрдүүлж эхэлж байна. Тухайлбал 1997 онд МУИС төгссөн хэсэг залуус өнгөрсөн хавар 53 сая төгрөгтэй их сургуулийн оюутан, багш нарт зориулсан Сургууль хөгжүүлэх сан байгуулсан. Үүнийг бусад төгсөгчид дэмжиж байгаа юм билээ. МУИС-д зориулсан гадны эх үүсвэртэй сангууд нэлээд байдаг. Япон, Солонгосын эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил, оюутны авьяас чадварыг дэмжсэн тэтгэлгүүд бий. МУИС-ийн оюутанд зориулсан стипенд гэж бий.

-Судалгаанд суурилсан их сургууль байна гэцгээдэг. Төрөөс судалгаа захиалж санхүүжүүлдэг үү эсвэл энэ зөвхөн лоозон юм уу?

– Монгол Японы хамтарсан мянган инженерийн хөтөлбөрийн хүрээнд Японы эрдэмтэдтэй хамтарсан арван чиглэлийн судалгааны ажил санхүүжих юм. Энэ нэлээд том дэмжлэг болно. Судалгааны чиглэлийг манай багш нар санал болгосон. Монгол Улсын байгаль, түүхэнд түшиглэсэн судалгааны ажлууд байна. Зах зээлд ашиг олж болох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх технологи боловсруулах чиглэлээр ажиллаж байна. Сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлээр судалж байна. Сүү цагаан идээний найрлага, эмчилгээний чанарыг тодорхойлох үүндээ үндэслээд Монголд төдийгүй бүс нутаг олон улсын зах зээлд борлогдох шинэ бүтээгдэхүүний технологийн шийдлүүд ч явж байна. Нефть, сансрын судалгааны төслүүд ч бий. Байгаль орчны бохирдолтой холбоотой судалгаануудыг Шинжлэх ухаан технологийн сангаас ч, БОНХЯ-наас ч захиалж хийлгэж байгаа. Төрийн байгууллагуудын захиалгаар ч хийж байгаа ажлууд байна. Сүүлийн үед аж ахуйн нэгжүүдийн захиалга орж ирж байгаа. Оюу толгойнхонтой ойрын үед уулзах байх. Олон улсын харилцаа, нийтийн удирдлагын сургууль гэж харьцангуй шинэ сургууль бий. Үүнийг Монгол Улсын гадаад бодлого, дотоод төрийн бодлогын үндсийг судалж дүн шинжилгээ хийдэг, төр засгаас явуулж байгаа бодлогуудад анализ дүгнэлт хийж, олон нийтэд танилцуулдаг, бодлого боловсруулагчдад бодлогын зөвлөмж өгөх чадавхитай сургууль болгож хөгжүүлэх юм.

-Сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэлт хийгдэж байна. Шинэчлэл МУИС-иас эхэлсэн болохоор ч тэр үү эсэргүүцэл шүүмжлэл их байдаг. Эсвэл шинэчлэл хийхдээ багш оюутнуудаа төдийлөн сонссонгүй юу. Хэтэрхий гадныхныг хуулбарлах замаар явсан юм болов уу гээд асуулт их байна?

-Шинэчлэл судалгаанд үндэслэсэн. Их сургууль өөрөө 2012-2013 онуудад томоохон судалгаа хийсэн байдаг. Үүндээ их сургуулийн багш нарыг оролцуулсан.Энэ судалгаанд суурилсан юм. Хамгийн гол нь Монгол Улсын хөгжлийн нүүр царай болсон тэргүүлэх сургууль олон улсын хэмжээнд байр сууриа эзлэхийн тулд тогтсон жишиг стандартаас дутахгүйгээр өөрийгөө хөгжүүлэх ёстой. Тэнд байгаа ерөнхий соёл энэ их сургуульд суух ёстой. Тэгж байж энд яваа процесс үр дүн олон улсын хэмжээний хамтын нийгэмлэгт ойлгомжтой, байж хүлээн зөвшөөрүүлнэ. Энэ чиглэл рүү явж байгаа. Энэ нь өөрөө зайлшгүй хийх ёстой хөгжлийн сонголт байсан.Сургуулийн хэмжээнд маш олон хэлэлцүүлэг явсан юм билээ. Энэ шинэчлэлийг хийх шийдвэрийг Удирдах зөвлөл гаргасан. Удирдах зөвлөл гэдэг МУИС-ийн парламент. Тэгэхээр энэ бол тухайн үед сургуулийг удирдаж байсан нэг хоёр хүн дур зоргоороо дангаараа гаргасан шийдвэр гэж яагаад ч хэлж болохгүй.

-Өмнөх захирлын үед ч их эсэргүүцэл шүүмжлэл өрнөсөн. Дээд боловсролын шинэчлэлийн асуудлаар маш удаан ажиллаж байгаа хүнийг МУИС-ийн захирлаар тавихыг бодоход энэ сургуулийн шинэчлэл амин чухал байсан юм болов уу?

-МУИС-д явж байгаа процесст олон хүн ач холбогдол өгч байгаа. Л.Гантөмөр сайд, яамныхан, сургуулийн гадна байгаа хүмүүс ч сургуулийн хувь заяаг сонирхож, санаа зовж байгаа шүү дээ.Энэ ажилд томилогдсоны дараа олон хүн уулзаад их сургуулийн хөгжилд ямар тус дэмжлэг хэрэгтэй байна. Их сургууль үүргээ гүйцэтгэх ёстой, хөгжих ёстой гэдгийг мэдрүүлж байсан. Тэр хүмүүсийн дэмжлэгийг татаж авчирч үйл ажиллагааны зардлын бүтцийг өөрчлөх гээд байна. Гадны дэмжлэгийг бодитой оруулж ирж энэ сургуулийн хөгжилд ашиглах нь их сургуулийг удирдаж байгаа хүний үүрэг. Миний хувьд дээд боловсрол их сургуулийн шинэчлэлийн ажилд ямар нэг байдлаар оролцож ирлээ. Л.Гантөмөр сайд ажлаа авсны дараа Дээд боловсролын бодлогын зөвлөл гэж байгуулсан. Тэнд ажиллаж байсан учраас энэ сургуульд өрнөсөн үйл явцын талаар баримжаатай, мэдээлэлтэй явсан. Шинэчлэлийн бодлогыг тасалдуулахгүй авч явах үүрэг өгч энэ ажилд томилсон.

-12 жилийн сургалтад шилжсэний дараа элсэгчдийн тоо буурсан нь их дээд сургуулиудын санхүүжилтэд сөргөөр нөлөөлж байна гэсэн яриа явж байна. Энэ танай сургуульд мэдрэгдсэн үү?

-Тиймэрхүү нөлөө бий. Гэхдээ энэ нөлөө нэг жилийн л асуудал. Ирэх жилээс дахиад төгсөгчдийн тоо нэмэгдэнэ. МУИС-ийн хувьд цаашдаа тэлэлтээ зогсоож байгаа. Аль болохоор шигшмэл хүүхдүүдийг сургана. Тийм учраас суралцагчдын тоо одоогийнхоос буурна.Оюутны тоогоор өөрийгөө авч явдаг сургууль биш, хамгийн авьяастай хүүхдүүдийг шигшиж авдаг сургууль болно. Өнгөрсөн жилийнхээс суралцагчдын тоог бууруулна гэж төлөвлөж байна. Яг элсэлт явахад зарим салбарт бидний бууруулсан тооноос ч цөөн оюутан элсч байна. Жишээлбэл байгалийн ухааны чиглэлээр гэхэд бидний төлөвлөснөөс ч цөөн хүүхэд элссэн учраас нөхөн элсэлт зарлаж байгаа.

Б.Янжмаа

Монгол Улсын Хөдөл­мөрийн баатар, Төрийн шагналт, академич Ш.Биратай Хубилай хаан болон тэнгэр үзлийн тухай ярилцлаа. Түүний тэнгэр үзлийн тухай санааг монголчуудаас илүү гадныхан их сонирхсон гэнэ. Итали, Англи зэрэг олон оронд түүний тэнгэр үзлийн талаарх өгүүлэл хэвлэгдсэн байна лээ. Их эрдэмтэн өдгөө нас сүүдэр 88 зооглож буй. “Настай болохоороо өөрийн бичиж судалж байсан зүйлсээ уншиж, өөртэйгөө танилцаж байдаг” гэж тэр хуучилсан.

-Хубилай хааны 800 жилийн ой ирэх есдүгээр сард болох гэж байна. Хубилай хаан бол Чингис хааны отгон хүү Тулуйн хоёрдугаар хүү. Түүний ээж Сорхагтан хатан эрдэм чадалтай байсан болохоор хөвгүүд нь чадалтай хаад болон өссөн болов уу?

-Сорхагтан хатан Эши буюу ижий хатан гэж алдаршсан. Хэрэйдийн Тоорил ханы дүү Жаха Хамбугийн охин. Христийн шашинд ороод Сорхагтани гэдэг нэр авчихгүй юу. Хөвгүүд нь Мөнх хаан, Хубилай хаан , ил хаан Хүлэгү нар нь алдартай. Ариг бөх нь Хубилайтайгаа эрх мэдэл булаацалдаж дайн байлдаан хийж байгаад нас барсан. Ижий нь хаан хөвгүүдээ гэрийн сургуулиар айхавтар сайн хүмүүжүүлжээ. Ижийгийн нөлөө их байсан гэдэг. Хаан болоход нь ч Эши хатны нөлөө их байжээ.

-Хубилай хаан тэр их улсыг дагуулахад тэнгэр үзэл тусалсан гэж та хэлэх үү?

-Тийм. Тэнгэр үзэл бол Хубилай хаанаас өмнө үүссэн. Нүүдэлчид бүгд тэнгэрийг шүтдэг байжээ. Тэнгэр бол маш өргөн уудам хязгааргүй. Бүх газар нутгийг бүрхдэг. Монголын их хаад тэнгэрийн доорх бүхнийг нэгтгэх их том гадаад бодлого явуулж байсан.

Тэр үзэл онолын үүднээс тэр их байлдан дагууллыг Чингис болон түүний удмынхан хийсэн хэрэг. XIII-XIV зуунд үзэгдсэн монголчуудын ер бусын гэнэтийн их өрнөлт бол хэрэг дээрээ тэнгэрийг тахих шүтлэгтэй нь шууд холбоотой байсан гэж хэлж болно. Тэнгэр шүтлэг хөгжсөөр бүхэл бүтэн улс төрийн үзэл бий болсон хэрэг. Тэнгэр үзэл Чингис хаан 1206 онд Их Монгол Улсыг үүсгэн байгуулсан үеэс дэлгэрч хөгжсөн. Энэ үед тэнгэр үзэл нь Евразийн нүүдэлчдийн их эзэнт гүрний засаг төрийг ёсчлон дээдлэх Монголын зорилгыг хэрэгжүүлэхэд чиглэж байжээ. Чингис хааны дараах залгамжлагч хаадын үед ч тэнгэр үзэл ноёрхож байлаа. Тэнгэрийн дор бүхнийг монголчуудын эрх мэдэлд нэгтгэх ёстой хэмээх ертөнц дахины шинж чанартай тун нарийн чанд үзэл суртал болж хувирсан юм. Хубилай хаан болоод Юань гүрнийг үндэслэсэн. Юань гэдэг нь язгуур улс гэсэн утгатай. Язгуур гэдэг нь ч учиртай байх. Монгол язгуурын улс гэсэн үг. Тэр Хятадыг дайлан дагуулж, улмаар Монголын даяар ертөнцийн эзэнт улсыг төвхнүүлэн байгуулсан. Хубилай хаан бол байлдан дагуулахаас илүүтэй ертөнцийн эзэнт гүрнээ номхотгон төвшитгөхийг эрхэмлэж байсан юм.

-Монголын эзэнт гүрний их хаадыг тэнгэр ивээж байсан гэж та үзэж байна уу?

-Яг тийм. Бөө мөргөлийн дуудлагад “Хүмүн, тэнгэр, газар гурвын хүч сүлд буян хишгийг хүрэн ирүүлж бидэн дор хүслээр өгөн соёрх” гэдэг. Энэ бол нүүдэлчдийн үндэслэсэн айхавтар гүн ухаан. Үндсэндээ эцэг тэнгэр, эх газарт л мөргөдөг. Дунд нь хүү нь байдаг. Энэ гурав хүйн холбоотой.

-Бага хаадын үед тэнгэр биднийг орхисон гэсэн үг үү?

-Тэнэг юмнууд хоорондоо байлдаад тэнгэр үзлээ мартчихгүй юу. Үндэстэн гэж дандаа хөгжиж, мандан бадарч байдаггүй. Янз янз байна. Мандаж байх үедээ тэнгэрийг шүтээд бүх дэлхийг тэнгэрчлэх санаатай байсан. Одоогийн даяарчлал гээд байгаа тэнгэрчлэх үзлийн эх үүсвэрийг нүүдэлчид бий болгож байжээ.

-Хубилай хаан Хятадын эдийн засгийн хүчийг байлдан дагуулахдаа ашиглаж байсан гэдэг. Цэргийн хүчийг хэрэглэж байсан болов уу?

-Яг цэргээр тусалж байсан нь юу л бол. Морь унаж чадахгүй, сум харваж чадахгүй шүү дээ. Яг дайчид нь монголчууд л байсан.

-Хубилай хаан юугаараа дэлхийн түүхэнд нэрээ үлдээсэн юм бэ?

-Хубилай хааны хаанч­лалын 35 жилд л Монголын тэнгэрчлэх бодлого оргилдоо хүрч, Монголын эзэнт улс үнэхээр даяар ертөнцийн шинж чанартай болсон юм шүү дээ. Дэлхий ертөнц хэрэг дээрээ нэгэн улс төрийн ноёрхолд нэгдсэн гэж хэлж болно. Улс орнууд Монголын морин өртөөгөөр холбогдон, түргэн шуурхай харилцаа холбооны сүлжээтэй болов. Энэхүү сүлжээгээр дамжин үзэл санаа, мэдээлэл болон арилжаа худалдааны идэвхтэй урсгал хөдөлгөөн явагдаж байлаа. Дөрвөлжин үсэг хэмээх нэг ёсны олон улсын бичиг үсгийг бий болгосон нь олон улс үндэстний нэгдэл нягтралыг үүсгэн бэхжүүлэх зорилготой байжээ. Гэсэн ч дөрвөлжин бичиг төдийлөн дэлгэрч чадаагүй л дээ.

-Хубилай хааны үед Одон орон судлалын төв хүртэл байсан гэдэг?

-Азербейжаны Марагхах хотод Одон орон судлалын газрыг байгуулж, одон орон судлагч их эрдэмтэн Насир ад-Дин удирдаж байжээ. Тэнд Араб Ираны болон Хятад зэрэг улс орны судлаачид хамтран ажиллаж байсан гэдэг юм. 1267 онд Хубилай хаан Ираны одон орон судлаач Жамал ад Динийг Ханбалиг нийслэлд урьж ажиллуулж байжээ. Энэ судлаач Ил хаан Хүлэгүгээс ах Хубилай хаанд явуулсан одон орон судлалын багаж төхөөрөмжийг авчирч өгчээ. Хятадын алдарт одон орон судлаач Гүо Шоу-жин Ираны Жамил ад-Динтай хамтран эзэнт гүрний нийслэлд одон орон судлалын газрыг үүсгэн байгуулж, үр бүтээлтэй ажиллуулж байсан юм.

-Тулуйн хүүхдүүд түүхээ бичиж үлдээхэд нэлээд анхаарсан гэдэг?

-Да Юань буюу Монголын их язгуур улсын үед монголчууд Хятад, Энэтхэг, Түвд, Араб Ислам, ба Төв Азийн төрөл бүрийн соёлтой шууд харилцаа холбоотой болсон юм. Буддын утга зохиолыг янз бүрийн хэлнээс монгол хэлэнд орчуулж байж. Цөөнгүй монгол хүн хятад хэл бичгийг сурчээ. Оюуны бүтээлийн ололт амжилтын солилцоо нийт Евразийн хэмжээнд идэвхтэй явагдаж байсны нэгэн гэрч бол “Судрын чуулган” хэмээх дэлхийн анхны түгээмэл түүхийг Ираны түүхч Рашид ад Диний удирдлагаар Монголын алдарт түүхч Болод чинсян зэрэг олон түүхчдийн баг анх удаа зохиосон юм. Рашид ад Дин, Болод чинсян хоёрын хамтын ажиллагаа бол Дорно, Өрнийн эрдэм соёлын ойртон нягтралын тод бэлгэдэл болж түүхэнд орсон доо. Энэ бүхэн дэлхий ертөнцийг бүхэлд нь хамарсан их үйл явцын зарим нэг илрэл гэж тооцогдож байсан. Үүнийг нь зарим талаар эдүгээгийн дэлхийчлэлийн үйл явцтай зүйрлэн авч үзэж болохоор байгаа юм. Globalization гэдгийг манайхан даяаршил гэж орчуулаад байдаг юм. Би бол дэлхийчлэл гэх нь зөв гэж үздэг.

-Хубилай хаан их гүрнийг захирахын тулд Күнзийн суртлын эсрэг ямар үзэл суртлыг тавьсан хэрэг вэ?

-Хубилай хаан бол Монголын уламжлалт тэнгэрийн үзэл суртлыг шинэчлэн өөрчлөгч байсан юм. Тэр нүүдлийн иргэншлээс гадна Күнз, Буддын болон Араб Ислам, Европ Христийн иргэншлүүдийг сайн мэддэг байсан. Тэдгээрийн ололт амжилтыг өөрийн тэнгэрчлэх бодлогын зорилгод тохируулан сонгож авч чаддаг байжээ. Хубилай хаан өөрийн шашны бодлогын талаар айлдсан байдаг. “Хүн бүрийн шүтэж байдаг дөрвөн бурхан байдаг.Тэдгээр нь христийнхний Есүс Христ, иранчуудын Мохаммед, еврейчүүдын Моусис ба Будда Чандамани. Миний хувьд бол эдгээр дөрвөн шашныг бүгдийг нь хүндэтгэмүй. Гэвч чухам хэн нь Тэнгэрт хамгийн агуу бөгөөд хамгийн шударга нь л намайг өршөөгөөсэй гэж хүснэ” гэж хэлсэн байдаг. Буддизмийг бусдаас илүү төвийг сахигч, илүү ертөнц дахины шинжтэй хэмээн үзэж болгоон таалсан байдаг.

-Хубилай хаан лам багштай байсан болохоор Буддаг сонгоход нөлөөлсөн болов уу?

-Хубилай хааны Буддагийн шашныг талархсан бодлогод Түвдийн Саж хийдийн мэргэн хамба Пагва лам шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн нь үнэн. Буддагийн шашинт Түвдийн талаар Хубилай хааны явуулсан бодлого бусад орнуудынхаас ялгаатай байсан. Монголчууд үнэндээ Түвдийг байлдан эзлээгүй юм. Харин шашин номын харилцааг голчлон тогтоох аргаар Түвдийг Монголын эзэнт гүрэнтэй нэгтгэсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл Өглөгийн эзэн хаан ба Номын эзэн багш лам хэмээх хос ёсны нандин харилцаа байжээ. Хубилай хаан, Пагва лам хоёр анх уулзахдаа ширүүн маргалдсаны дараа тохиролцоонд хүрсэн гэдэг. Энэ тохиролцооны дагуу уламжлалт хос ёсны сургаалд томоохон өөрчлөлт хийжээ. Хубилай хаан номын ёсон ертөнцийн ёсноос дээгүүр байдаг Буддагийн үзлийг хязгаарлан өөрчилж, харин Пагва лам өөрийн оронд Монголын эзэнт гүрний шашин номын төвийн онцгой эрхт байдлыг олж авсан юм. Хубилай хаан бөөгийн мөргөл үзэл суртлаас бүрэн татгалзаагүй, харин Буддагийн даяар ертөнцийн үзлээс гол баримтлалуудыг нь авч тэнгэрчлэх бодлогодоо хэрэглэхийг зорьжээ. Хубилай хаан Буддизмийг эзэнт гүрнийхээ төрийн шашин болгон залж, Пагва ламыг Улсын багшаар томилсон юм. Үүнийхээ зэрэгцээ Тэнгэрийн хүчин хааны суу зальд үнэнч болохоо онцлон тунхаглаж, засгийн эрх дархыг шашнаас нэг ёсондоо тусгаарлан, хааны засгийн давууг эрхэмлэн заажээ. Энд нэг зүйлийг онцлоход Буянт хаан зэрэг Хубилай хааны дараагийн хаадын бараг бүх зарлигт “Мөнх тэнгэрийн хүчин дүр, хааны суу залийн ивээл дор” хэмээн давтсан байдаг нь уламжлалт Тэнгэрийн үзэлд үнэнч хэвээр байснаа илэрхийлсэн хэрэг. Тухайн цагийн Монгол хаадын зарлиг баримт бичгүүдээс үзэхэд Монголын тэнгэр үзэл нь Хубилай хааны үеэс Бурхан Буддаг дээдлэх болсон ч өмнөх хаадын үед Христ, Исламын шашинтай тэрсэлдэж байсан шиг бусад шашныг гадуурхан үзэж дайсагнаж байгаагүй. Ялангуяа Түвдийн сурвалж бичгүүдээс үзэхэд Монгол хаан Хубилай, Пагва ламын оролцоотойгоор Буддизмийг өөрийн даяар ертөнцийн эзэнт гүрний үйлс сонирхолд захируулан бүрэн ашиглаж чаддаг байжээ. Дэлхий ертөнцийг тэнгэрчлэх монголчуудын бодлогыг зөвтгөн дэмжих зорилготой улс төрийн шинэ гүн ухаан үүсэн бий болсон гэдгийг онцлох гээд байгаа юм. Пагва лам нэгэн ерөөлдөө Хубилай бол “Номын их садан, эрхэм дээд Боддхисатва, Ертөнцийг нигүүлсэн тэтгэгч мөн” гэсэн бол бас нэг ерөөл бичигтээ Хубилай хааныг “шударга сэтгэлээр газрыг тэтгэгч шашны садан болсон шалгадаг дээд Боддхисатва Хубилай сэцэн хаан” хэмээн өргөмжилжээ. Хубилай хааныг ингэж магтсан нь учиртай. Буддагийн сургаал ёсоор Боддхисатва хаан зөвхөн харьяат албат иргэдээ гаслан зовлонгоос чөлөөлөх төдий бус ертөнц дахины нэгдэл нягтрал эв найрыг хангах ёстой. Иймэрхүү ерөөл магтаал Хубилай хааны таалалд нийцэж байсныг төсөөлөхөд төвөгтэй бус. Иймэрхүү сургаал номлол нь “Тэнгэрийн доорх бүхнийг нэгтгэх” Монгол хааны зорилгод нийцэж байсан нь ойлгомжтой. Хубилай хаан өөрийн биеэр Пагва ламаас гурван ч удаа абшиг хүртэж, Бурхны шашинд албан ёсоор орсон нь Монголын тэнгэрчлэх бодлогод томоохон өөрчлөлт гарсныг илтгэдэг. Хүрдэн эргүүлэгч хаадын тухай Буддагийн үзлийн загвар бол Тэнгэрийн үзлийг орлохоосоо илүү шинэчлэн өөрчилж, Монголын хаадын ертөнцийн ноёрхлыг зөвтгөн хуульчлах чармайлтыг тэтгэн дэмжсэн хэрэг.

Б.Янжмаа

УИХ-ын гишүүн Ц.Оюун­гэрэлтэй ярилцлаа.

-Фейсбүүкт яваад байгаа МАН-ын зургаан сайдын оронд тавигдах хүмүүсийн нэрс үнэн бол өмнөхөөсөө ч дордож мэдэхээр байна?

-Дараагийн зургаан сайдын тухай ерөөсөө яригдаагүй. Ямар хүмүүс яригдахыг одоогоор хэлж мэдэхгүй байна. Ямар ч байсан улстөрийн асуудал нэгэнт өрнөөд эхэл­чих­сэн учраас МАН-ын зур­гаан сайд засгаас гарах байх. Араас нь гарч ирэх сайд нарт бодлогыг үргэлжлүүлэх тууштай ажиллах, ард түмэнд ойлгомжгүйгээр төрийн бод­логыг хэт эргүүлэхгүй байхыг шаардана гэж бодож байна.

-МАН-ын зургаан сайдыг солих ямар шаардлага байсан юм бол. Яригдаж байгаа шалтаг нь ялихгүй сонсогдоод байсан?

-Анх энийг АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөл дээр яригдаад орж ирэхэд нь бүлгийн гишүүд ерөөсөө оролцоогүй. Бүлгийн гишүүд тодорхой хэмжээгээр улс төрийн чиглэл авсан. Миний хувьд ч бүлэг дээр энэ асуудлыг анх ярьж байхад засгаа тогтвортой бүрэн бүтэн байлгаач гэдэг байр суурьтай байсан. Гэхдээ улс төрийн өрсөлдөөн ойртоод ирэхээр дараагийн сонгуулиар хоёр талд гарч өрсөлдөх бэлтгэл ажил явагдаад эхэлчихдэг юм шиг байна. Тийм ч учраас МАН яаран сонгуулийн кампанит ажил шиг зүйлийг эхлүүлжээ. Тэр нь улс орныг хамарчихсан. Түүнээс болоод хагарал дээрээс биш үзүүрээсээ эхэлчихсэн юм байна шүү дээ. Түүнийг би сая хөдөө явж байхдаа л анзаарлаа. Улаанбаатарт вакумжаад байжээ. Бүлгийн хурал дээрээ “Үг хэлээ ололцож чадахгүй яагаад байгаа юм бэ” гээд шүүмжлээд байсан. Яг хөдөө орон нутгийнхантай уулзахаар сонгуульд хоёр тал болоод өрсөлдөх учраас уралдаад нэгнийгээ халаад эхэлдэг. Уралдаад орон нутгийнхны амьдралд нөлөөлдөг. Уралдаад сонгуу­лийн сурталчилгаа маягийн юм хийдэг юм байна. МАН “Хамтдаа хөгжье” гээд кампа­нит ажил явуулсан юм уу даа. Хөдөө очиж байж л тэр нь гүнзгий ажил болоод байгааг мэдлээ. Тиймэрхүү ажил хийгээд суман дээр бас хамтраад явж байснаа АН-ынхныгаа халаад, ИТХ нь хуралдаад засгаа 100 хувь МАН-ынх болгож аваад сум дотроо улстөржөөд эхэлсэн юм байна. Хагарал үзүүрээсээ эхлээд наашаа цуурайтаж явсаар, “Нүүрэн дээрээ хамтраад, нидэр дээрээ салаад байгаа энэ юмаа нэг тийш нь болгооч ээ” гэдэг шаардлага болж хувирчээ. Ордон дотор бол соёлтой хүмүүс бие, биетэйгээ сайхан харьцдаг шүү дээ. Гэтэл амьдрал дээр 100 хувь хамтарсан ч биш л юм байна л даа. Тэртэй тэргүй салж сарниад байгаа учраас бодит шийдвэр гарах цаг нь болоод ийм юм яригджээ гэдгийг мэдэрсэн.

-Ерөнхий сайд том мэдэгдэл хийдэг, маргааш нь юу ч болдоггүй. Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг хэтэрхий хүчгүйдүүлж байгаа юм биш үү?

-Монгол Улсын Ерөнхий сайдын хэлсэн нэг үг байтугай АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обамагийн үг ажил болохгүй долоо, найман жил болдог. Б.Обама дөнгөж Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоод “Би АНУ-ын ард түмнийг бүх нийтийн эрүүл мэндийн даатгалтай болгоно” гэж амалсан. Мэдэгдэл хийх болгондоо “Бүх нийтийн эрүүл мэнд” гээд ярьдаг. Тэрийг нь конгресс нь унагаадаг. Конгрессийн нэг хэсэг нь дэмжлээ гэхэд нөгөө хэсэг нь унагаадаг. Ингээд тэр хүний хэлсэн үг зургаан жил ярьсны дараа ажил болсон. Ардчилсан нийгэмд улстөрчийн мэдэгдэл ажил болтлоо бэрх зам туулдаг гэдгийг Обамагийн мэдэгдлүүд харуулдаг. Манай монголчууд ардчилсан нийгэмд нэгэнт орчихсон юм бол дарангуйлагч нийгмийн үеийнх шиг төгс шийдлийг хүлээх хэрэггүй. Дарангуйлагч үг хэллээ, маргааш нь ажил болдог нь “Мэдлээ гүйцэтгэе” гэдэгтэй агаар нэг. Манай нийгэм бол нэг улстөрч үг хэллээ. Энэ зөв үү буруу юу. Дэмжих үү дэмжвэл ямар хувилбараар дэмжих вэ гээд бөөн асуудал болдог. Хэлэлцүүлэг өрнөж байх хооронд анхны хэлсэн үг биелсэнгүй гэдэг ойлголт бидэнд ирчих гээд байна. Хэлсэн үг хэзээ нэгэн цагт биелж болно, гэхдээ явцын дунд маш их өөрчлөгддөг. Обама жишээлбэл бүх нийтийг эрүүл мэндийн тэгш даатгалтай болгоно гэж амалж гарч ирээд яг биелэгдэхдээ орлого багатай оюутан залуус, ахмад настнуудын даатгал болж хувирч байж хууль нь гарсан.

-Яахав, АНУ-ын нөхцөлийг ойлгож болно л доо. Эрүүл мэндийн даатгалын асуудал Клинтоны үеэс л яригдсан. Завсрын сонгуулиар сөрөг нам нь олон санал авч орж ирээд Ерөнхийлөгч нь нэлээд хүчгүйддэг. Гэхдээ энэ тохиолдолд АН-аас гарсан Ерөнхийлөгчийн саналыг БНН-ынхан унагаж байна. Харин манайд нэг намын удирдах шатны хүмүүсийн зөрчил мэтээр харагдаад байгаа?

-Улстөрчид эндээс ямар сургамж авах ёстой гэхээр мэдэгдэл хийхийн өмнө мэдээлэх ёстой талууддаа мэдээлэл сайн хүргэх ёстой юм байна. Огт мэдээлэлгүй байсан хүмүүс гэнэт буруу реакц гаргаж асуудлыг унагаадаг. Эсвэл мэдэгдэл хийж байгаа зүйлд нь өөрийнх нь эрх ашиг хохирох гээд байгаа талууд боож хаадаг. Асуудлыг хэлэлцэх, том мэдэгдэл хийхийн өмнө мэдээллээ бусдад өгөх соёлд суралцах ёстой. Ингэх ёстой тэгэх ёстой гэхээс өмнө ингэж болох уу тэгж болох уу гэдэг шат дамжлага маш их дутаж байна. Ардчилсан аргаар шийдвэр гаргуулахын тулд сая Нийтийн сонсголын тухай хууль гарлаа шүү дээ. Ийм тушаал гаргах гээд байна. Ийм хууль гаргаж болох уу гэж ард түмнээсээ асуудаг дамжлагыг хуулиар сая бий болгосон.

-Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга хоёр АН-аас гарсан хүмүүс. Энэ том албан тушаалтнуудын зөрчилтэй мэдэгдлүүд намын рейтингэд сөргөөр нөлөөлж байгаа талаар гишүүд нь сануулж хэлдэг үү?

-Бид сануулж байгаа. Намын бүлгийн хурал болгон дээрээ “Төлөвш, хоорондоо ярилцаж сур, бие биедээ дутуу мэдээлэл өгснөөс болоод та нарын үл ойлголцол улс төрд нөлөөлөх гээд байна, хурдан төлөвш, сур, үг хэлээ ололц” гэдгийг ярьж байгаа. Аль аль нь их хурц, өөрийн байр сууриа үнэн зөв гэж бодохоор зан араншингийн тулгаралт зохих хэмжээгээр явж байгаа болов уу. Гэхдээ төрийн өндөр албан тушаалд байгаа хүмүүс бодлого шийдвэрээ уялдуулж мэдэгдэл хийх шаардлагатай. Энэ хоёр хүн парламентын маргалдаж, мэтгэлцдэг түвшинд хангалттай ажилласан. Гэхдээ маргалдаж мэтгэлцэхгүйгээр зуун хувь зөвшилцдөг түвшинд анх удаа ажиллаж байгаа хүмүүс. Монгол Улсад 100 хувийн зөвшилцөлтэй гурван хүн байх ёстой. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга. Энэ зөвшилцлийн түвшинд улс төр хийж хараахан сураагүй байна. Байгаа түвшиндээ хүн бас суралцдаг шүү дээ. Зөвшилцөж сурах үйл явц нь бидний нүдэн дээр явж байна. Хурдал гэсэн шаардлага бид тавьж байгаа.

-Орон нутагт ажиллаад ирсэн гэсэн. Ямар ажлаар явав?

-Хог хаягдлын тухай хуулийг УИХ-д өргөн барьсантай холбогдуулаад энэ хуулийг хэлэлцүүлэхээс өмнө иргэдэд хамаатай жорлонгийн асуудлаар илэн далангүй ярилцаад ирсэн. Бас малын бууцыг бордоо болгох, хог хаягдлыг эргэлтэд оруулах, сэргээн ашиглах гэдэг цоо шинэ зүйл хуульд орж ирж байгаа. Сэргээн ашиглахтай холбоотой асуудлаар иргэдийн саналыг сонсч мэдээлэл хүргээд ирсэн. Хүмүүс хог хаягдлыг дахин ашиглах гэдгийг ойлгодог, харин сэргээн ашиглахыг тэр бүр ярьж байгаагүй. Гэтэл энэ хуулиар сэргээн ашиглахыг орон нутгийн зөвшөөрлөөр хийдэг болох гэж байгаа. Орон нутагт өгч байгаа сэргээн ашиглах үйл явцыг яаж дэмжих талаар гол нь ярьсан. Сэргээн ашиглах гэдэг био бордоо үйлдвэрлэх асуудал учраас голдуу бууц бордоо, биологийн хог хаягдал ихтэй дээр нь жорлон нь усны түвшинд ойрхон байдаг газруудыг түүж очсон юм.

-Гишүүн жорлонгийн асуудлаар ярина гэхээр хүмүүс сонирхож хүлээж авсан байх?

-Их сонирхож байсан. УИХ-ын гишүүний хувьд тойрог дээр ажилладаг. Энэ бол тойргийн уулзалт биш. Говь, хангайн хүн байгаль орчныг бохирдуулахад хоёр өөр байдаг. Говийн хүний хоёр метр жорлон бол гүний усыг мөд бохирдуулахгүй. Яагаад гэвэл гүний ус нь зуун метрийн дор байгаа учраас. Гэтэл хангайн хүний хоёр метр жорлонгийн нүх бол ундны усыг шууд бохирдуулна. Яагаад гэвэл ундны ус нь дөрвөн метрийн дор байдаг. Гүний ус руугаа бохир нь орчих гээд байгаа хангай газрынханд түрүүлж мэдээлэл хүргэх ёстой гэж үзсэн. УИХ-ын гишүүн та нартай жорлонгийн асуудлаар ярих гэж ирсэнд гайхаж байна уу гэж асуухад “Бид яг энэ сэдвээр ярихыг, мэдээлэл авахыг маш их хүсч байсан. Одоо тэгвэл хууль гарч байгаа юм байна. Хуульд сэргээн ашиглах гэдэг заалт орж байна. Одоо бид юугаа сэргээн ашиглах, юугаа байгальд хоргүй болгох вэ” гээд л маш идэвхтэй сонссон.

-Гадны орнуудад хүний ялгадсыг метан хий болгоод цахилгаан гаргаж байна, бордоо болгоод ногоогоо, цэцэрлэгээ бордож байна. Монголын нөхцөлд жорлонд ямар боломж байгаа бол гэж судалж үзсэн үү?

– Гадаадын орнуудад био хаягдлыг сэргээн ашигладаг тэр бүх боломж Монголд байгаа. Энэ боломжийг бий болгохоор ACF гээд олон улсын байгууллагынхан бүхэл бүтэн төсөл Монголд хэрэгжүүлсэн юм билээ. Одоо тэр төсөл дуусаад Wash Action Mongolia гэдэг төрийн бус байгууллага байгуулжээ. Тэдэнтэй хамтарч ажиллаад хүмүүст хүргэх мэдээллээ тэднээр бэлтгүүлсэн. Хууль гарахад орон нутгийн зөвшөөрөлтэйгөөр сэргээн ашиглах асуудал яригдана. Та нарын эндээс чинь бордоо гарна, хий гарна, цахилгаан гарна гэсэн.

-Эндээс гэж жорлонг хэлж байна уу?

-Жорлонг хэлж байна. Малын бууц, аргал хорголоо хэлж байна. Энэ биологийн хаягдлууд чинь бүгд ашигтай зүйл болдог. Тийм учраас та бүхэн нэмэлт мэдээлэл авахаар бол ариун цэвэр, биологийн хаягдлыг сэргээн ашиглахад чинь зориулж, мэдээлэл төвлөрүүлдэг ийм төрийн бус байгууллага байгаа шүү гээд холбож өгсөн.

-Хог хаягдлын тухай их ярьсан ч Улаанбаатар хогноосоо салдаггүй. Юу хийвэл улсын нийслэл цэмцгэр байх вэ?

-Хоёр юм байгаа. Нэгдүгээрт хогтой холбоотой хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл хотыг хогноос нь салгаж байдаг цэвэрлэгч нарын тоо олон байх ёстой. Хогоо удаахгүйгээр цуглуулдаг тээврийн хэрэгсэл машин хангалттай байх учиртай. Дараа нь хогоо ялгаж ангилдаг үйлчилгээ сайн байх хэрэгтэй. Энэ бүхэнд мэдээж мөнгө орно. Үүнээс гадна цэвэрлэх байгууламжууд бие даасан статустай болох хэрэгтэй. Цэвэрлэх байгууламжуудын тухай бүхэл бүтэн бүлэг Хог хаягдлын тухай хуульд орж байгаа. Энэ хуулийг 15 гишүүн өргөн барьсан. Цэвэрлэх байгууламжуудтай холбоотой олон тодорхой заалтууд бий. Түүнийг хэрэгжүүлж байж цэвэрлэх байгууламжууд хөл дээрээ босч ирнэ. Цэвэрлэх байгууламжууд маш сайн ажиллагаатай, технологийн горимтой байх учиртай. Энэ горимыг хангах хэмжээний хууль эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгох юм. Хог хаягдал тэр чигээрээ эдийн засгийн нөөц шүү дээ. Хүн ундаа уугаад нэг шил, сав сулрангуут цуглуулж авдаг сүлжээ улс орон даяар хэрэгтэй. Энэ сүлжээг бий болгох олон заалт орсон. Хамгийн наад зах нь сав баглаа боодолтой бүтээгдэхүүн зардаг борлуулдаг байгууллагууд сав баглаа боодлоо буцааж авдаг цэгтэй байх ёстой. 24 цагийн хүнсний дэлгүүрээс, найман нэрийн барааны дэлгүүрээс талх ундаа сүү усаа авдаг байж болно. Ямар сав баглаа боодолтой юм худалдаж байна. Түүнийгээ буцааж авах саваа тэндээ бэлтгэх ёстой.

-Хөгжсөн орнуудад бол супермаркетууд дээр нь ундааны шилээ буцааж үнэлж авдаг. Аюултай хог хаягдал болох батерейнуудыг буцааж авдаг машин ажиллаж байдаг юм билээ. Манайд үүнийг яаж бий болгох вэ. Урамшууллын тогтолцоо санал болгосон уу?

-Хог хаягдлын тухай хуульд хоёр урамшуулал бий. Нэгдүгээрт тодорхой нэг газар байрлалд тодорхой нэг дахивар (дахин ашиглаж болох хог хаягдал)-ыг цуглуулж авдаг, түүгээр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид монополь лиценз олгоно. Өөрөөр хэлбэл ундааны лаазаар үйлдвэрлэл явуулдаг байлаа гэхэд түүнд өрсөлдөгч гаргаж өгөхгүйгээр ганцхан тэр үйлдвэрийг тасралтгүй ажиллуулах нөхцөлөөр тухайн орон нутаг хангах ёстой. Монополь эрх гэдэг бол бизнест маш том урамшуулал. Өөрөөр хэлбэл өрсөлдөгч гараад ирвэл бүтээгдэхүүнийх нь үнэ унаад, үйлдвэрлэл нь түүхий эдээр хангагдахаа болиод баларна. Ийм учраас хог хаягдлаасаа салсан ихэнх орнууд дахиврыг боловсруулдаг үйлдвэрүүддээ монополь эрх олгож урамшуулдаг юм байна. Хоёрдугаар урамшуулал бол Монгол Улсын газар нутагт хаана байхаас, хэний гараас зарагдсанаас үл шалтгаалаад дахивар бүтээгдэхүүн бүгд суурь үнэ нь адилхан байна. Суурь үнийг Засгийн газраас тогтоохоор оруулсан. Жишээлбэл бүх лаазнууд арван төгрөг шүү гээд суурь үнэ нь адил байхад Улаанчулуутын хогон дээр ч, 24 цагийн дэлгүүрийн үүдэнд ч 10 төгрөг байна. Хатуу үнэтэй болохоор хүмүүс ундааны лааз хог гэж харахгүй энэ бол арван төгрөг гэж харна. Хатуу үнийн тогтолцоогоор хоггүй байлгах туршлага байдаг юм билээ.

-Ундаа, архины үйлдвэрүүд шил, лааз, хуванцар саваа татаж авах үүрэг хүлээх үү?

-Зуун хувь татаж авах үүрэг оноохгүй. Татаж авах цэг заавал байлгана гэсэн заалт оруулсан. Жишээлбэл ундаа, архи байлаа гээд тэр бүтээгдэхүүнийг аваад хүмүүс зүг бүр рүү явж байгаа. Тэр бүхнийг цуглуулж авах зардлыг компани гаргах албагүй. Гэхдээ компани тухайн бүтээгдэхүүнээ зардаг төвлөрсөн цэгтээ лааз, шилээ авдаг цэгийг давхар ажиллуулах үүрэг хүлээж байгаа юм. Ингэхээр гудамжинд хог ховордоно. Хог ховордохоор Улаан чулуут дээр хог ялгаж байгаа хүмүүс ирээдүйдээ дахивар цуглуулдаг цэгүүдийн менежментийг авч явна.

-Хувийн цэвэрлэх байгууламжууд ашигтай ажиллах боломж байгаа юм уу?

-Хураамж аваад эргээд хөрөнгө оруулалт хийх эрхийг цэвэрлэх байгууламжуудад өгч байгаа. Одоо бол хэний өмчид байгаа нь мэдэгдэхгүй цэвэрлэх байгууламж олон байдаг. Мэдээж төв цэвэрлэх байгууламж нийслэлийн өмч гээд ойлгомжтой. Гэтэл тэр цэвэрлэх байгууламжуудад бохир нийлүүлж байдаг дэд байгууламжууд маш их. Жишээлбэл нэг эмнэлэг сургуулийн хашаан дотор янз бүрийн бохирын танк, насосууд байдаг. Энэ дэд байгууламжууд хуулиар бүгд эзэнтэй болно. Эзэнд нь дэд байгууламжаар дамжиж байгаа бохирыг бүртгэх, хураамж авах эрх үүснэ. Хүмүүс урьд нь жорлонгийнхоо усыг хаашаа явж байгааг мэдэхгүй татдаг байсан бол одоо бол бохир усны хураамж нь байгууламжийн хураамж гэдгээр орж ирэх юм. Байгууламжийн хураамж гэхээр Төв цэвэрлэх байгууламжийн хураамж арван төгрөг, дамжуулах байгууламжийн хураамж 5 төгрөг гээд гараад ирнэ. Ингэснээр байгууламж бүрт хөрөнгийн эх үүсвэр бий болно. Утасны мөнгөө тушаахдаа бид Мобиком тэдэн төгрөг, Юнивишн тэдэн төгрөг, Скайтель тэдэн төгрөг гээд оператороороо тушаадаг биз дээ. Түүн шиг бохироо оператороороо тушаадаг болно. Операторууд ачааллынхаа хэмжээгээр хөрөнгө оруулалтаа хаанаас авах нь тодорхой болно. Хог хаягдлын тухай хууль хэрэгжиж эхлэхэд зургаан сарын дараа эрс өөрчлөлт мэдрэгдэнэ гэж тооцоолж байна.

Б.Янжмаа