Author: Батсүхийн Янжмаа

“Сити” дээд сургуулийн дуурийн дуулаачийн багш Ж.Цэцгээ Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цолоо авч гарч ирээд, гараа тэнгэр рүү алдалж, бурханд одсон ээж, аавдаа бахархалт мэдээгээ хамгийн түрүүнд дуулгажээ. Дуурийн театрын гургалдай хоолойт дуучин бүсгүйг алдарт хуурч Г.Жамъяангийн охин, Төрийн соёрхолт дуучин Д.Болдын ээж гэдгийг хүмүүс мэднэ. Биднийг ярилцаж суухад дуучин Д.Болд ээж рүүгээ утасдаж, өглөө телевизийн нэвтрүүлэгт оролцохдоо ямар хувцастай байсан, гавьяатын тэмдгээ зүүж очсон эсэхийг нь лавлаж байна лээ. Ж.Цэцгээ багш 1974 оноос 2000 он хүртэл дуурийн театрт гоцлол дуучнаар ажиллаж байгаад одоо багшилж байгаа гэнэ.

–Гавьяат цол авсанд баяр хүргэе. Нэлээд хожуу ирсэн гавьяат уу?

– Яах вэ, “Лучше позже чем никогда” гэгчээр авсандаа баяртай байна. Ажил хийсэн, дуулсан нь үнэн л юм чинь.

–Таны мөрөөдөл биелсэн болов уу, дуурийн дуучны оргил үе, мөрөөдлийн дүрүүдийнхээ тухай хуучлаач?

– Би Римский Корсаковын нэрэмжит Ленинградын консерваторыг 1974 онд төгссөн. Ленинградын хөгжмийн дээд сургууль гэдэг урлагийн том сүм шүү дээ. Тийм сайхан сургуульд сурсандаа баярлаж явдаг юм. Төгсч ирээд, Улсын Дуурь Бүжгийн академик театрт ажилд орж билээ. Тэр үед манай театр дэлхийн сонгодгуудаас тавьчихсан, Азидаа тэргүүлж байлаа. Би төгсч ирээд Дж.Вердийн “Травиата” дуурийн Виолеттад, нөгөө нь Риголтеттогийн Жильдад гээд мөрөөдөж явсан Вердийн хоёр ч дуурийн дүрдээ дуулсандаа баярлаж байдаг. В.Мураделийн “Октябрь” дуурийн Ленагийн дүрд ч дуулж байлаа. Жижиг, том гуч гаруй дүрд дуулсан. Д.Лувсаншарав гуайн “Шивээ хиагт” дуурийн Гэрэлд дуулсан, миний хайртай дүр байгаа юм.

–Зарим дуурийн дуучид нийтийн дуу дуулаад олны танил болсон байдаг. Харин та зохиолын дуу дуулдаг уу?

-Цаг цагаараа байдаг. Бидний үед “Монгол дуу битгий дуул, хоолой эвдэрнэ” гэдэг байлаа. Ю.Цэдэнбал даргын сонгодог урлагийг Монголд сурталчлах тушаал гараад, тэр битгий хэл хөдөө бригадаар явахдаа ари, романс, жүжгийн хэсгээс дуулдаг байлаа. Би бол “Алтан гургалдай”-г дуулдаг байсан. Сайхан хүлээж авна. Өвлийн хүйтэнд галлагаатай клубт онгорхой даашинзтай, гял цал амьтан сонгодог урлаг сурталчилж явлаа. Шувуу шиг жиргэдэг, эмэгтэй хүний хамгийн нарийн хоолойг бурханаас надад заяаж дээ.

–Та Г.Жамъяан хуурчийн охин. Мэргэжлээ сонгоход аав, ээжийн нөлөө байсан уу?

-Аав, ээжийн нөлөө байлгүй яахав. Бид эхээс тавуулаа. Том нь би, Батсайхан “Соёл эрдэнэ” хамтлагаар овоглодог, Баярсайхан хийл хөгжимчин, манай дүү Жаргалсайхан, Цогтсайхан хоёр өөр мэргэжилтэй, нэг нь хэлний хүн, нөгөө нь эдийн засагч. Харин би яалт ч үгүй урлагийн хүн болох дуртай байв. Аав ээжийгээ дагаад театрт очно, урлагийн тогоонд явна. Манай ээж хөгжимчин, хийл, хуучир эзэмшсэн хүн. Гэртээ шавь нартаа хичээл заана. Аав бас морин хуураа дарна. Манай аав зөөлөн, биднийг огт загнадаггүй, өглөө зургаан цагт явж, радиогоор төрийн сүлд дууллаа амьд хөгжмөөр тоглодог. Тэгээд театр дээрээ ажиллана. Киноны дуу бичнэ гээд шөнийн гурав, дөрвөн цаг хүртэл явна. Тийм хүн байлаа.

–Таны хүү Д.Болд Төрийн соёрхол хүртсэн. Хүү нь ээжээсээ өмнө өндөр цол хүртэхээр юу бодогдох юм бэ?

-Би их бахархаж явдаг, би авсантай л адил шүү дээ. Манай хүүгийн хийлийн багш нь миний дүү Баярсайхан, эстрад талаасаа манай Батсайхан бас тэгж дуул гээд багад нь зааж өгдөг. Хүү маань гурав, дөрөвтэй байхдаа микрофон бариад дуулж үзүүлдэг, намайг дагаад дуурийн театрт ирнэ. Хүүхдийн дүрд тоглодог. “Чио чио сан”-д гэхэд л Х.Уртнасантай ээж хүү болж дуулсан. Чоно долоон ишигт туулай болсон. “Үнэн” дуурьт хүүхэд нь болоод дагаж явсан. Д.Болд миний отгон хүү. Том охин маань бас СУИС төгссөн шүү дээ. Дараа нь спортоор яваад, буудлагын спортын мастер болчихсон. Одоо Солонгост байгаа. Дараагийн хүү маань бас хөгжимчин виолончель (морин хийл) тоглодог байлаа. Зуурдаар өөд болсон, түүний хүү нь бас виолончель тоглодог.

–Танай үеийнхэн бараг монголоос илүү оросоор ярьдаг байх шүү?

-Би чинь долдугаар ангиасаа Орост сурсан, 1959 он байлаа. Удирдаач Жамсранжав, Ерөө, Эрдэнэчимэг бид хэд шүү дээ. Тэр үед манайх Соёлын яамтай, Ч.Лодойдамба гуай сайд, урлагийн бодлогыг мундаг хийдэг байсан. Биднийг Москвад дунд сургуульд сургасан. Би чинь хормейстерээр төгссөн. Ирж гурван жил ажиллаад, тэр хугацаандаа Дуурийн театрт аав, ээжийг дагаж очоод дуучин болох юмсан гэж боддог болсон. Дараа нь дээд сургуульд дуурийн дуулаачийн мэргэжлээр сурсан даа.

–Нөхөр тань таны шүтэн бишрэгч үү, яаж олж харсан бэ?

-Биширнэ ээ, манай нөхөр чинь архитектор. Эрдэнэтийн ерөнхий архитектор С.Доржсүрэн гэж залуу байлаа. Би Эрдэнэтэд тоглолтоор явж байгаад танилцсан юм. Эрдэнэтийн хүнийг хот руу авчирсан. Би чинь Дуурийн театраа хаяхгүй ш дээ.

–Хүүхдүүдэд чинь ч урлагийн тал нь давамгайлжээ?

-Тийм. Нөхөр маань Д.Болдыг архитектор болгоно гэдэг байсан. Тэр үед нэг их барилга босдоггүй байсан. Тэгээд л Хөгжим бүжигт өгсөн.

–Шагнал авсны дараа баяр хүргэсэн дуудлага тасрахгүй байна уу?

-Баяр хүргээд, ёстой л авах ёстой хүн авлаа гэх шиг янз бүрийн л юм ярих юм. Гоё юм аа.

–Д.Болд хүү тань шагналыг чинь яаж хүлээж авав?

-Өө бүр нулимс дуслуулсан. Надтай хамт л Засгийн газрын ордонд гүйгээд байсан ш дээ. Надаас илүү сэтгэл нь хөдөлсөн. Ер нь сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй хүн.

–Таныг дуулж байхад аав тань ямар нэг зөвлөгөө өгдөг байв уу?

-Аав маань “Сайн л дуулах хэрэгтэй. Үнэн зүтгэх хэрэгтэй гэдэг байсан. Бид нар сонгодог тал руугаа болохоор эхэн үедээ ардын дуу дуулж чадахгүй. Анх төгсч ирчихээд “Үлэмжийн чанар”-ыг дуулсан чинь аав “Яг л орос хүн дуулж байгаа юм шиг байна, больж үз” гэж билээ. Аав өөрөө гоё дуулна. Тенор хоолойтой. Ардын дуу бас хэцүү шүү. Сүүлд нас ахиад ирэхээр ардын дууг ингэж дуулах ёстой юм байна гэж ойлгосон л доо.

–Урлагийнхны атаа хорсол мөнхийн сэдэв шиг байгаа юм?

-Тийм юмгүй урлаг гэж байхгүй шүү дээ. Багш маань биднийг төгсөхөд хэлж байсан юм. “Тайзны арын атаа жөтөө байдаг, тэрийг тэвчиж өнгөрөх хэрэгтэй, сөгдөж болохгүй” гэсэн. Тийм юм байдаг л юм байх даа гэж бодож байлаа. Байдаг л юм билээ.

–Таныг зарим хүн хэлмэгдсэн, атаа хорслоос болоод дарагдсан гэх яриа явдаг?

-Дарагдсан ч юу байх вэ. Тэвчээртэй явсны хүчинд зах зээлийн давалгаанд улсууд наймаанд явахад бид үнэнчээр театртаа байсаар байгаад л 2000 онд тэтгэвэртээ гарсан. Багшилж яваад ямар ч байсан гавьяатаа авлаа. Урлагт үнэнч явсан маань л боллоо. Бусад юманд анхаарч санаагаар унаж, тэрнээс болж театраа хаяж явсангүй.

–Бүсгүй хүний хувьд хүссэнээрээ амьдарч чадсан болов уу?

-Чадсан гэж боддог. Хүүхдийнхээ ачаар сайхан амьдарч байна, тайван ажлаа хийж байна. Хүүхэд харж суусангүй. Харин миний муу ээж хүүхдүүдийг маань өсгөсөн дөө. Би бол тэгээгүй.

–Дуулаачийн хувьд тайзан дээр гарч байгаа юу?

-Заримдаа дуулах юм байвал дуулна. Жар гарсан улсууд хүнд том дуурьт дуулахгүй ш дээ. Одоо харин монголжчихоод байгаа. Ардын дууны манер сурчихаад байгаа. Хөдөө их явдаг байлаа. 16 аймгаар явсан. Театрын орлого төлөвлөгөө биелүүлнэ. Тэр үеийн улсууд сонгодог урлагийг харин ч сайн хүлээж авдаг байсан. Бид хөдөө сум фермээр явдаг байсан. Хүүхдэд, том хүнд тоглоно. Манай урлаг хөдөөд хангалттай хүрдэг байсан. Гурван жилд хувцасны мөнгө өгнө, улсаас. Якут, Улаан Үдэд ч “Кармен”, “Учиртай гурван толгой тоглож байлаа. Сайхан хүлээж авдаг, биднийг. Анх бидний үед Монголдоо сонгодог урлагийг сурталчлах, ард түмэндээ ойлгуулахын тулд орчуулж дуулдаг байсан. “Травиата”-г монгол хэлээр дуулахад зарим хүн уйлж байсан.

–Урлагийнхан хүүхэд төрүүлэх ч хориотой байсан гэдэг, үнэн үү?

-Дуурьт дуулж байгаад хүүхэд гаргаад чөлөө авбал цалин хасна. Тэр битгий хэл хэзээ сарын тэмдэг ирсэн гээд туслах найруулагч тэмдэглэл хөтөлдөг байсан. Манай бүжигчид бол бүр ганц нэг л хүүхэдтэй байгаа. Үсээ ч тайрах эрх байхгүй. Наадах чинь төрийн юм, зөвшөөрөлгүй үсээ тайрлаа, таргаллаа л гэнэ. Хожимдвол арга хэмжээ авдаг байлаа. Хатуу байлаа. Ю.Цэдэнбал даргын гэргий удирдаад, хөгжим бүжиг бүх юмыг анхаардаг байсан. Жүжиг тавилаа гэхэд эхлээд театрын уран сайхны зөвлөл үзнэ. Дараа нь Соёлын яамны уран бүтээлийн хэсэг, Улс төрийн товчооныхон үзнэ. Гурван шатаар дамждаг байсан.

–Таны ид дуулж байх үеийн бичлэг үлдсэн үү?

-Радиод бий. Саяхан залуу авьяаслаг сэтгүүлч архивын бичлэг ашиглаад миний тухай нэвтрүүлэг хийсэн байна лээ.

–Та ямар дуунд дуртай вэ?

-Дууриа л сонсоно шүү дээ. Хүүгийнхээ шинэ дуу, клип гарлаа гэвэл заавал сонсоно. Хүү маань яруу найраг сонирхоно. Багадаа “Болор цом”-ын яруу найрагчдыг дуурайж шүлэг уншдаг байлаа.

–Дуулахаас өөр хобби байсан уу?

-Бодоод байхад үгүй л юм байна. Нэг хэсэг бараа ховор байхад бие биенээсээ асуугаад наполеон торт, вафли хийдэг байлаа. Хоолны сонирхол бас байсан.

–Зах зээлийн үеийг яаж тэсч өнгөрөв?

-Урлагийн улсууд цалингаас цалингийн хооронд амьдарна. Өөр юм хийж чадахгүй юм чинь. Цагаар энд тэнд багшилдаг байлаа. Мөнгө ч сайн тоолж чаддаггүй улсууд шүү дээ, бид чинь. Мөнгө тоолохоор ямар хачин барьж тоолдог юм гээд намайг шоолдог ш дээ.

–Та ямар зүүлт чимэгт дуртай вэ?

-Чулуун зүүлт их сонирхоно доо. Анар бугуйндаа зүүчихсэн явж байна. Нэг сард төрсөн хүмүүст тохиромжтой гэдэг юм билээ.

“Монгол кино нэгтгэл” ТӨҮГ-ийн ерөнхий захирал Ж.Солонготой ярилцлаа.

-Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цол хүртсэнд баяр хүргэе. Өнгөрсөн он таны ажил амьдралын өрнүүн жил байсан бололтой?

-Тийм ээ. Үндэсний кино урлаг үүсч хөгжсөний 80 жилийн ой боллоо. Ойгоо угтаад нэлээд ажил хийсэн. Киночдын тухай 80 цуврал нэвтрүүлэг хийлээ. Кино хамтын бүтээл. Олон хүн, техник тоног төхөөрөмж орсон бүтээл байдаг юм гэдгийг олон нийтэд ойлгуулах үүднээс 80 цуврал хийж, телевизүүдээр гаргасан. Хөгжмийн зохиолчид гэхэд л киноны хөгжим бичиж үзээгүй хүн байхгүй. Бүх жүжигчид кинонд оролцсон байдаг. Киноны түүхээ бичсэн ном гаргаад нэр өгөх гээд бодоод байсан чинь бидний түүх Монголын түүх юм билээ. “Аман хуур” киног 1960-аад онд хийхэд одоогийн Э.Бат-Үүл эд нарын хийх гээд байгаа хотын дахин төлөвлөлт хийж байжээ. Бас л нүүхгүй барихгүй гээд улсууд эсэргүүцсэн ч, киногоо зөв хийгээд хүмүүстээ ойлгуулчихсан. “Хүргэн хүү”-г хийсэн түүхийг мэднэ. Монголбанкнаас ганцхан хуудас материал өгсөн гэдэг. Түүнийг нь Д.Дожоодорж гуай, С.Удвал гуай хоёр зохиол болгоод, Д.Жигжид гуай найруулаад, банкинд мөнгөө хадгалуулахгүй бол будаа болдог гэдгийг хүний сэтгэлд хийж өгсөн. Тэр үед барилгажилт эхлэхээс өмнө “Аман хуур” киногоо хийсэн. Атар газар эзэмшихээс өмнө “Хөхөө гэрлэх дөхлөө”-г хийсэн байдаг.

-Нийгмийн сэтгэл зүйгээ урьдчилаад айхавтар бэлтгэдэг байжээ?

-“Хөхөө гэрлэх дөхлөө” кинонд Б.Дашдаваа гэдэг тухайн үеийн хамгийн гоё залуугаар дамжуулаад, атар газрыг яаж эзэмшдэг, юу саад болж байгаа тухай кино хийчихээр залуучууд хуйларч байсан. Төрийн бодлого гэдэг юм байж.

-Кино гэдэг социализмын үед үзэл суртлын том зэвсэг байж, орчин үед юу болж хувирсан юм бэ?

-Америкчууд мөнгөний маягийн кино хийдэг. Оросууд, манайх үзэл сурталжсан кино хийдэг бол, Европын орнууд, Франц, Англи урлаг тал руугаа кино хийдэг. Ийм л гурван урсгал явсаар байгаад одоо үзэл нь суртал нь байхгүй болоод дуусч байна. Манайх 1990 он хүртэл улсын соёл урлагийн төсвийн 41,7 хувийг зөвхөн кинонд өгч байжээ. Жилд 4-8 найман кино гаргадаг. Бүх киног зохиолоос нь авахуулаад нарийн үзэж, бараг Улс төрийн товчоо зөвшөөрөл өгдөг байж. Тэр үеийн удирдлагад нийгмийнхээ сор болсон хүмүүс ажиллаж байсан. Тэдний шүүлтүүрээр ороод гарсан нь сайн явдаг юм байна л даа.

-Том гүрнүүдийн бодлого киногоор дамждаг юм биш үү. Солонгос кино үзсээр байгаад хүүхэд залуус солонгосчуудыг дуурайдаг боллоо гэцгээдэг оргүй ч биш байх. Монгол сэтгэлгээ уламжлал, үндэсний онцлог гэдэг юм киногоор дамжих ёстой юм болов уу?

-Киногоор дамжих ёстой. Орос тэр талаараа мундаг байна. Солонгос өөрийн соёл, уламжлал, бүх юмыг киногоор дамжуулахын тулд асар их мөнгө хаяад, дэлхий даяар цацаж байна. Зөвхөн манайд ч биш Япон, Европ, Хятадад гаргадаг. Солонгосын нэг эрэгтэй жүжигчин гэхэд Хятадад 51 сая дагагчтай байна. Хятадаар ярьчихдаг, сайхан дуулчихдаг. Түүгээрээ дамжуулаад, Солонгосын соёлыг сурталчилдаг. Тэгэхэд монголчууд ерэн оноос хойш кинондоо мөнгө зарцуулаагүй. Гадуур яваад байгаа кинонуудаа болж байна гэж боддог. Мөнгөний кинонууд шүү дээ, хөөрхий.

-Монголд кино үйлдвэрлэж байгаа юу?

-Бид киноны ийм том мангасуудын дэргэд кино үйлдвэрлээд ашиг олно гэж байхгүй. Энэ ард түмэн үндэстэн юм чинь өөрсдийн соёл, урлагтай байх ёстой шүү дээ. Монголын соёл уламжлалыг харуулсан юм л гаднынханд сонин байгаа юм. Жишээлбэл, “Ингэн нулимс“ гээд кино 22 мянган долларын өртөгтэй, хамгийн бага зардалтай кино. Тэгсэн мөртлөө Оскарт дэвшиж байсан, бүх орнууд худалдаад авчихсан, нэрд гарчихсан. Кино төсөв мөнгөндөө биш утга агуулгадаа байдаг юм байна. Европынхон тэмээг араб тэмээгээр төсөөлдөг. Гэтэл монгол тэмээ хөгжим сонсоод уяраад, үр зулзагаа голсноо эргүүлээд авдаг гэдгийг нөгөөдүүл хараад “ухаан алдаж унана”. Бидний хувьд жирийн л зүйл. Бусад улсуудад гайхмаар үзэгдэл. Монголынхоо нүүдэлчдийн соёл уламжлалаар кино хийвэл гадаадад гарна. Өөрөөр кино хийгээд, гадаадад гараад сүртэй нөлөөлөх юм одоохондоо харагдахгүй байна.

-Монгол кино нэгтгэл төрийн өмчит үйлдвэрийн газар гэдэг статусаар ажилласаар байх уу, хөрөнгө мөнгө өгөхгүй бол яаж амьдрах учиртай юм бол?

-Бид 20 жил улсаас мөнгө аваагүй. Харин бид улсад жилд 180-200-гаад сая төгрөгийн татвар өгч байна. Төр засгаас кино хийгээрэй гэж мөнгө өгсөнгүй. Баримтат кинонд жаахан мөнгө өгдөг. Тэр нь бага л даа. Энэ жил түүнийгээ ч өгч чадахаа байлаа. Баримтат киног гаргуунд нь гаргаж байна. 1935 оноос өнөөдрийг хүртэл бүх үйл явдал баримтат киноны хальсанд бий. Хэдэн жилийн дараа ойлгоно л доо. Хуучны улсууд баримтат кинон дээрээс дүрсээ сэргээж авдаг. Видео бол сэргээж өгөх арга байхгүй, дөрвөн жил болоод байхгүй болчихож байгаа юм чинь.

-Баримтат кино гэснээс таныг ардчилсан хувьсгалын үеэр баримтат киноны гол зургуудыг авсан гэж сонссон?

-Би ардчилсан хувьсгал дөнгөж эхлэнгүүт бүх зургуудыг нь авч эхэлсэн. Ц.Элбэгдорж, өлсгөлөн, анхны жагсаал цуглааныг бүгдийг би авсан. Дэлгүүрийн хоосон лангууны зургийг авахад улсууд загнаж байлаа. Одоо энэ бүхэн түүх болоод үлдсэн.

-Та тэгэхээр ардчилсан үзэлтэй, тухайн үедээ бол нэлээд эсэргүү нөхөр байж таарах нь ээ?

-Ардчилсан үзэлтэй юу байхав. Тэр үеийн бүх хүн боссон. Ардчилсан холбоог анх үндэслэгчдийн нэг байлаа. Би Ц.Элбэгдорж, Дарь Сүхбаатар эд нарт С.Зоригийг аваачиж танилцуулж байсан. “Энэ шинжлэх ухаан, коммунизмын онол заадаг, их сургуулийн багш, бид нарыг эрх биш зүглүүлээд өгнө” гэсэн юм. Анхны жагсаал цуглаан бүх гол үйл явдлыг бичдэг. Тэр үед плёнк үнэтэй, надад хамаагүй өгөхгүй. Би улсуудаас гуйгаад хадгалчихсан. Тэгсээр байгаад, найман сар хагасын зургийг авсан. Сүүлд нийлүүлж байгаад нэг кино хийчихсэн. Ямар ч байсан ерэн оны гол үйл явдлуудыг авсан даа. Ж.Батмөнх дарга, Улс төрийн товчоо огцорч байгаа, өлсгөлөн бүх л юм бий. Орос цэрэг гарч байхад зураг авах гэж бөөн ажил болсон доо. Орос цэрэг буцахад 100 гаруй мянган цэрэг Улаанбаатарын орчимд байсан. Танк бүх юмаа ачаад явж байгаа зургийг нь хөөцөлдөж байж авсан юм. Орос цэргүүдийг найрч, архи дарс өгч байж билээ. Эргээд харахад сайхан. Баримтат киног одоогийн төр засаг тоохгүй гаргуунд нь гаргаж байгаа нь буруу. Баримтат киног хаяж болохгүй гэж цөхрөнгөө бартал хэлсэн.

-Ингэхэд эхнэрийг тань бас Солонго гэдэг шүү дээ. Анх танилцахад нэр нөлөөлсөн үү?

-Нөлөөлөөгүй байх аа. Манай авгай Москвагийн их сургуульд оюутан байсан, би Москвад киноны сургуульд байсан, тэгээд л танилцахгүй юу. Манай эхнэр хуульч. Бүх сурсан сургуулиа онц төгссөн. Би тэгж онц төгсөөгүй л дээ. Гэхдээ хүний адаг байгаагүй.

-Та эмэгтэйлэг нэртэй юм аа?

-Тэнгэрт байгаа солонгыг эр, эмийг нь хэн үзсэн юм бэ?

-Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын төмөр хатагтай гэртээ хэр эзэгтэй бол?

-Манайх хоёр хүүтэй. Эхнэр хөөрхий, ядарч байгаа хүн. Гурван эрэгтэйгийн хувцас хунарыг угаана. Хоол ундыг хийнэ. Хааяа өрөвддөг. Хагас бүтэн сайнд угааж арчина. Гэртээ бүх юмаа өөрөө хийгээд сурчихсан. Ийм л эмэгтэй. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед Н.Алтанхуягтай хууль ном яриад нэг халагдсан.

-Харин сайд байсан нэг хүн надад хэлсэн юм. Ажлаа мэддэггүй, дураараа аашилдаг шинэ сайд нарыг ЗГХЭГ-ын Солонго байх ёстой байранд нь аваачдаг хүн гэсэн?

-Хашир 16-17 Ерөнхий сайдтай ажилласан. Бас л сургууль төгсч ирээд, Засгийн газарт орж ажилласан. Анх сургуульд явахдаа Сайд нарын зөвлөлийн нэр дээр сурсан. Ирээд эндээ ажилласан. Би ч гэсэн киноноос өөр салбарт ажиллаагүй.

-Тууштай юм аа?

-Тууштай гэх юм уу, би лав өөр ажил хийгээгүй. Сургууль төгсөөд ирсэн. 1984 онд ирээд, 1990 он хүртэл ажилласан. 1990 онд бүгдийг нь хөөгөөд гаргасан. Та нарт цалин байхгүй, чөлөөт уран бүтээлч шүү гэсэн. 1993 он хүртэл гудамжинд өөр өөрийнхөөрөө амьдарсан. Тэтгэвэртээ гарахаараа энэ олон материалаараа юм хийнэ дээ. Сүүлийн 20-30 жилийн түүхийг мэдэж байна. 1935 оноос эхлээд Монголын түүх хадгалагдаж үлдсэн. Зуд турхан, үер бүгд бий.

-Хальс хэр настай эд вэ?

-Хальс нэг метр нь нэг доллар 50 цент. Нэг метр плёнк нэг секундэд явдаг. Плёнк мөнгөний түрхэцтэй учраас удаан хадгалагддаг. 1895 онд хийсэн анхны кино одоо ч шинээрээ хадгалагдаж байдаг. Плёнк бол тийм чанартай эд. Монголын радио 1993-1994 оны үед CD гэж юм гарахад бүх л дуугаа CD-д буулгасан. Гурван жилийн дараа бүгд байхгүй. Муу бичсэн юм уу, муу CD-д бичсэн юм уу. Сүүлд хальснаасаа дахиж сэргээж авсан. Монголын түүхийг 1935 оноос авахуулаад хальсанд буулгачихаад, хэлмэгдүүлэлт эхлэхэд 1938 он хүртэл маш их хальс устгасан. Дамба, Гэндэн гээд эсэргүүний зураг орсон байна гээд анхны зургуудыг устгасан. Дараа нь 1937-1938 онд эсэргүү болсон бүх хүний зургийг устгуулсан. Дараа нь 1964-1965 оны үед Лоохууз, Нямбуу, Сурмаажавтай холбоотой зургуудыг устгасан. Сүүлд миний мэдэж байгаагаар Жалан-Аажав гээд Улс төрийн товчооны гишүүнийг огцроход энэ хүний оролцсон бүх зургийг устга гэсэн. Тэр комисст орсон улсууд суугаад, хайчлаад устгаж байхыг би харсан. Баяр ёслолын үеэр дарга нар бунхант индэрт цуг зогсдог. Тэрийг яах вэ гэхэд Төв хорооныхон тэрийг үлдээ, бусдыг устга гэсэн. Тэр хэсгийг устгахаар өөрсдийнх нь зураг бас алга болчих гээд байсан юм.

-Устгасан зургуудыг харж байж булуулах уу?

-Шатаалгадаг. Одоо бол шатаахгүй ч түүхийг бичүүлэхгүй устгаж байна.

-Хуучны сайхан кинонуудыг бүх үйл явдлыг нь мэддэг ч дахин үзэхэд сайхан байдаг?

-Киног бүтэн жил хийдэг байсан. Олон хүн ажил төрлөөсөө чөлөөлөгдөнө. Нэг түүх байдаг. Нэг кинонд тоглосон хүүхнийг Москвад зураг авахуулахаар явуулсан. Ирсэн чинь тэрний зураг байдаггүй. Нөхөр нь зураг авахуулаад өчнөөн хоногоор явсан зураг чинь байдаггүй гээд бөөн юм болж. Тэгсэн чинь хайчлаад хаячихсан байсан. Гэрээс нь барьж явахад шатан дээр ээмэг үлддэг хэсгийг нь л үлдээжээ. Ганц зурганд ороод гардаг хэсгийг авах гэж бүтэн дөрвөн сар ажлаасаа чөлөөлөгдсөн байдаг. Кино хийхэд тэгж их анхаарч байж.

-Богд хааны үеийн Да хүрээ, гудамж харагдаад байдаг зургуудыг гаднынхан авсан байх нь уу?

-Орос, францууд авсан кадрууд байдаг. Тэр үед оросууд их зураг авсан байдаг. Орост бол Монголын холбогдолтой зураг их. Д.Сүхбаатарын амьд байх үеийн бодитой нэг зураг бий. Түүнийг Зандраа гуай Оросын архиваас олж авчирсан. Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн хойно II Николой хаанаас тусламж гуйх үеийн зураг байдаг.

-Т.Намнансүрэн гэснээс Д.Сүхбаатар, Ленин хоёр уулзсан уу гээд маргаад байдаг. Тийм зураг үлдсэн үү?

-Тэр хоёр уулзаагүй юм билээ. Жинхэнэ Ерөнхий сайд нь Данзан байсан юм чинь.

-Ингэхэд та ямар төрлийн кино үзэх дуртай вэ?

-Түүхэн сэдэвт кино үзэх дуртай. Өөрөө түүхэн сэдэвтэй кино хийе гэж боддог. 2000 онд “Хааны сүүлчийн хатан” гэж кино хийсэн. Тэр үед намайг кино хийж байхад харааж загнадаг хүн олон байлаа. Богдын буянаар Монгол Улс тусгаар тогтнолоо авч үлдсэн гэдгийг үзүүлэхийг бодсон. Одоо Б.Догмид бид хоёр “Талын зам 505” гээд кино хийж байгаа. Мөнгөгүй зогсчихоод байна. Наушикаас Замын-Үүд хүртэл төмөр замыг оросууд барьсан байхгүй юу. 80 мянган хоригдлыг Сибирээс авчраад, гараар нь газар ухуулж байгаад бариулсан. Энэ тухай кино хийж байгаа. Тэр олон хоригдлыг явганаар хилээр оруулж ирээд, буутай цэргээр хамгаалуулаад барьсан. Газар ухаад газар дор амьдраад төмөр замаа бариад явсан. Бүгд 505 дугаартай байсан гэдэг. 67 мянга нь буцсан байдаг. Арав гаруй мянга нь энд үхэж үрэгдсэн. Ажил хийхгүй оргож зугтаавал шууд буудаж алах эрхтэй. Зам байгаагүй үед манайхан Дорноговиос жаахан арьсаа ачаад, 40 тэмээтэй хоёр сар явж, Хиагт хүрээд арьсаа цай, даалимбаар солиод эргээд хоёр сар явдаг. Дорноговьд нэг нөхөр байдаг. Одоо өндөр настай. Жинчид авчирсан хүүхэд. Замд орос хүүхдүүд тоглож байж. Манайхан арган дотроо хийгээд аваад иржээ. Хүүхэд төөрөөд, чонын хоол болох нь гэсэн юм байж. Монгол айлуудаар дамжсаар байгаад хүн болсон байдаг.

-Одон тэмдэг авахаар өөр мэдрэмж төрөх юм уу?

-Би бол яах вэ. Сайхан гэхээсээ хариуцлага ирдэг гэмээр юм уу даа. Өөр юм хийж салбаганасангүй. Кино үйлдвэр алга болсонгүй.

-Энэ том байшинд юу хийдэг вэ?

-Кино хийж байгаа улсуудад хувцас хунар техникээр тусалдаг. Жишээ нь “Долоон бурхан харвадаггүй” гэдэг киноны зураг авахад 2000 дээл манайхаас авсан. Манай энэ студиудад телевизийн том клипүүд, уран сайхны кинонуудын зураг авалт явагдаж байна. Оочертой. Цаг цагаар зураг авдаг. Хувцас жижиг хэрэглэлийг нь хангаж өгдөг.

-Кино үйлдвэр музей шиг байж болохоор санагдсан. Монгол киноны өдөрлөгөөр Богд, хатан хоёртой зургаа авахуулах гэсэн хүмүүс дараалалд зогсч байсан шүү?

-Мөнгө авахын тулд музей байгуулах ёстой юм билээ. Жишээ нь манайд хүүхдийн ямар л тэрэг гарч байсан, үе үеийнхээрээ хадгалагдаж байдаг. Мосфильм бол яг Улаанбаатар хот шиг том. Оросын нэг мундаг найруулагч А.Довженко “Мосфильмд хүний хөл хүрээгүй газар зөндөө бий” гэж хэлж байсан. Кинонд хэрэгтэй бүх л юм манайд бий. Арав, хориод хуучны машинтай “Монгол транс” гэж анх байгуулагдахад тэмээн жинг халж байсан машинууд.

Яруу найрагч Р.Эмүжинг шинэ номоо гаргасных нь дараа ярилцсан ярилцлагаа өнөөдөр та бүхэнд онлайнаар хүргэж байна

-Р.Эмүжин эрос ном бичжээ гэцгээж байна. Тэр нь их л зузаан байхыг хараад энэ сэдвээр бичих юм их байжээ гэж бодлоо. Магадгүй энэ сэдвийг хүн бүр өөр өөрөөр төсөөлдөг байх?

– Эротик роман гэхээр ор хөнжлийн ажил гэдэг талаас нь хүмүүс төсөөлж байгаа болов уу. Олон хүн өөрийнхөөрөө төсөөлөөд арав, хорин минут, ганц хоёр хуудсаар хэмжиж магадгүй. Гэхдээ хайр гэдэг нь урлаг юм бол хайрлана гэдэг урлахуй гэж би боддог. Нөгөө талаар хүн төрөлхтөнд үлдсэн сүүлчийн амьтанлаг мэдрэмж нь хайрлах урлаг юм уу даа гэж санадаг. Эротик гэхээр хүн зөвхөн үйл явдал талаас нь бодчихож болно. Үнсэлцээд цаашаа алхаж таарна. Тэгээд асуудал дууслаа гэж бодож болно. Үүний цаана хос хоёрын сэтгэл зүрхэнд тарчлаан шаналал, эргэлзээ, хайр, уйдсан сэтгэл, үзэн ядалт, гал халуун учрал, хүсэл дурлал гээд маш олон юм өрнөж байдаг шүү дээ. Тэр болгоныг задалж бичвэл нэг номоор дуусахгүй.

-Үргэлжилнэ гэсэн үг үү?

-Үргэлжлүүлж болно. Уншигчдынхаа реакцийг харж байна. Гол дүрүүд маань амьдралд хайртай болохоор үргэлжлэх боломжтой.

-Эрос зохиол гэхээр содон сонсогдож байна. Ийм зохиол бичих санаа яаж төрөв?

-Би хүнээс хүнийг л харахыг хүсдэг. Эцсийн эцэст хүн мөнгөтэй ханилдаггүй. Байшин савтай ханилдаггүй. Хүнтэй л ханилдаг. Ганцаардахын цагт хүн хүндээ л хань болдог. Гэтэл хүн, хүний нийгэм гэдэг ойлголт өнөөдөр юу болж хувирав. Бид бүгдээрээ байгалийн амьтан. Олон хүний боддогчлон бурхны бүтээл. О.Дашбалбарын шүлгэнд гардагчлан хоолтой хоолгүй тэнэж яваа талын хөх чонотой л адилхан амьтан. Тэгсэн хэрнээ гутлаа гялалзтал тосолчихоод, зангиа зүүчихээд, охид нь өндөр өсгийт дээр дэнжигнээд эхлэхээрээ бид хээнцэр амьдрах ёстой, сарнайн дэлбээгээр дүүрсэн ваннд хэвтэх ёстой, бэлгэнд авч байгаа цэцэг маань торгон туузаар ороолттой байх ёстой гээд материаллаг амьдралаас хэт хараат болчихдог. Уг нь хүн ууланд урамдаж байгаа бугатай л адилхан, хээр талд гавраа зуугаад явж байгаа үнэгтэй л адилхан амьтанлаг мэдрэмжтэй. Гэтэл энэ төрөлхийн мэдрэмжүүдээ алдсан байна. Эр, эм амьтныхаа хувьд хайрлаж дурлах цагт л энэ мэдрэмж нь сэргэдэг юм болов уу даа. Байгалиас заяасан эл мэдрэмжээ олон хүн олж авч чаддаггүй. Нөгөө гоё зангианыхаа цаана нуугдаад он жилүүдийг элээдэг. Надад үгүйлэгдээд байгаа хүн гэдэг байгалийн бүтээгдэхүүн бусдад ч үгүйлэгдэж байгаа. Би хүнийг хүн гэдгийг жинхэнэ утгаар нь сануулсан зохиол бичихийг хүсдэг байсан. “Хөх сарны явдал”-ыг анх бичиж эхэлсэн шалтгаан ердөө л энэ юм даа. Хүнийг хүн гэдгийг нь, байгалийн бүтээл гэдгийг нь бусад амьтантай л адил гэдгийг энэ зохиол маш олон талаар сануулна гэдэгт итгэлтэй байна.

-Эмүжин амьтанлаг мэдрэмжтэй байж таарах нь ээ?

-Би сэтгэлийнхээ дуудлагаар л амьдардаг хүн. Хүн сэтгэлийнхээ маш олон дуудлагыг хүлээж авахаас зайлсхийж, олон олон хүлээсээр өөрийгөө баглаж хүлдэг. Гэтэл сэтгэл гэдэг эрхтэн дүүлэн нисэж, амирлан жаргахыг хүсдэг. Сэтгэлийнхээ дуудлагаар, мэдрэмжээрээ амьдрах үед амьдрал зарим талаараа хэцүү ч илүү амттай. Би төрөлхийн ийм сэтгэлдээ хэт автдаг хүн шиг байгаа юм. Тийм биш байсан бол өдийд амьдрал маань жигтэйхэн сайхан тогтчихсон, олон хүүхэдтэй намбайсан эхнэр байхгүй юу.

-Эмэгтэй хүн олон юманд баригдан номхорч, заримдаа өөрийгөө ч мэдрэхээ байдаг үе бий. Ялангуяа эх хүн маш олон юмнаас татгалзаж, бүсгүй хүний сэрэл мэдрэмжүүд хумигддаг, торлогддог юм шиг?

-Тэр торыг ямар байлгах нь эмэгтэй хүнээс шалтгаална. Би яах аргагүй л хоёр хүүгээ өөрөө өсгөж байна. Заримдаа шантрах үе бий. Гэхдээ хөвгүүдээсээ маш их суралцсан. Хөвгүүд маань хэлдэг юм. Ээж таны хамгийн их хэлдэг үг чинь “Өөрөө л мэд” гэдэг. Заримдаа хүүхэд юм болохоороо зүг чигээ олох гээд бухимддаг юм байна л даа. Би өөрөө дураараа чөлөөтэй, сэтгэлийнхээ дуудлагаар амьдардагтайгаа адилхан хөвгүүдээ тэгж өсгөсөн юм болов уу даа. Эд нар маань багаасаа шийдвэр гаргадаг, сэтгэл зүрхний дуудлагаа сонсдог болж өссөн юм байна. Хөвгүүдээ багад нь хөгжүүлж, оюун санааны хувьд тэтгэж байсантай адилхан эд нар маань намайг шүүмжилж, магтаж, хүмүүжүүлж, хөгжүүлж байна. Зарим талаараа миний сонирхдоггүй байсан юм руу хөтөлж байна. Хөвгүүдээ дагаад би өөрөө өөрчлөгдөж байна. Тэгэхээр ээж хүнд зайлшгүй ирдэг ядаргаатай асуудлуудыг ямар өнгөөр будах вэ гэдэг нь тухайн хүнээс л шалтгаална. Гэрээ цэвэрлэх үргэлж л ядаргаатай байдаг. Тийм үед сахилгагүйтэж байгаа хөвгүүдээ харахаар бүр бухимддаг. Харин хамтдаа нийлж сахилгагүйтээд, дараа нь хамтраад цэвэрлэчихвэл амьдрал илүү уужимхан болно.

-Нас ч бас ямар ч халуухан эмэгтэйг өөрчлөх том шалтгаан байх?

-Би 42 настай. Фэйсбүүкт тавьсан “42 нас” гэдэг шүлгийг маань 200 шахам мянган хүн уншсан байна. 3000 гаруй хүн сэтгэгдэл үлдээжээ. Яг энэ цаг хугацааны дараа байгалийн жамаар, амьдралын эрхээр өтөлсөн байж болно. Гэхдээ л өөрийнхөөрөө сэтгэдэг араншин хийгээд мэдрэмж маань хэвээрээ үлдсэн. Үүний хэрээр үнэ цэнийг нь ч олж харах боломж бүрдсэн. Саяхандаа би:

Зүрх, тархи, сэтгэл

Зүс царай, зүсрэх хайр

Үзэг барьдаг гар

Үнсүүлэх дуртай хүзүүнд минь үлдсэн

Үрчлээ болгон үнэ цэн болохоор

Үргэлж гайхуулж амьдарна, би гэж шүлэглэлээ. Хэрвээ торон дотор дуулдаг шувуу байсан бол, хэрвээ би чөдөртэй дэгэлздэг морь байсан бол, хэрвээ би уяатай ботго байсан бол чиний хэлээд байгаа насны эрхээр ирдэг олон дарамт, дотогшоо хумигддаг сэтгэл намайг нөмрөн авах байх л даа. Өөрийгөө чөлөөлж амьдарч чадсанаараа бахархдаг. Хүний сэтгэл хязааргүй орон зай. Гэтэл бид өөрсдөө түүнийг бачуурам явцуу болгож байдаг. Сэтгэлийн дуудлагаа дагана гэдэг нэг талаар тэнэг зориг юм. Нөгөө талаар хүссэн цагтаа жигүүрээ дэлгэж чаддаг байх сайхан.

-Хүүтэй ээжүүдэд хүү нь хорвоод хосгүй эр хүн. Гэхдээ Эмүжин мөрөөдлийнхөө эр хүнтэй учирсан уу?

-Учирсан. Бас сайхан хөвгүүдийг нь төрүүлсэн. Би бас их гэнэн эмэгтэй. Эмэгтэй хүн эр хүнтэй танилцаад боддог. Энэ хүн надад хань болох уу. Мөнгөтэй юм уу, үгүй юм уу. Ажилтай юм уу, ажилгүй юм уу, ааштай болов уу, агсам болов уу гээд олон талаас нь эргэцүүлж боддог. Харин би хайрлаж дурласан л бол хайртай хүнийхээ үр хүүхдийг тээж төрүүлэхийг хүсдэг. Түүнээс биш суух уу, болих уу, хүүхдийг нь гаргах уу гэж тооцоо хийдэггүй. Би хайрласан. Сайхан хөвгүүдийг нь төрүүлсэн. Тэгээд яагаад салчихдаг юм гэж чи надаас асуух байх л даа. Яагаад гэвэл тэд зарим талаараа хайр даадаггүй. Эсвэл эмэгтэй хүн бүх сэтгэлээ, байгаа бүхнээ өгч, өөрийгөө тасалж, үр хүүхдийг нь хүртэл төрүүлдэг учраас магадгүй тийм хайрыг эргээд олж чадахгүй болохоороо гомддог байх. Нэг л өдөр сэтгэлээ чагнахад хайргүй болсон байдаг. Хайргүй мөртлөө хүүхдээ бодож байна гээд худлаа дүр эсгээд амьдрах хүсэл байдаггүй. Сэтгэлээ чагнаад, миний зүрхэнд хайр байхгүй болсныг ойлгох цагтаа олон талаас нь бодож байгаад “Хоёр тийшээ болъё доо” гээд үнэнээ шулуухан хэлчихдэг.

–Дэндүү хайртайдаа

Чамтай би ханилахгүй,

Дэргэд чинь өнгөө гээж,

Дээлэнд чинь нулимсаа шингээхгүй гээд өөрийн чинь мөрүүд байдаг. Энэ үнэхээр бодож үзмээр сонин философи шүү?

-Зарим талаараа амьдралын хүнд хэцүү, болсон болоогүйг хамт туулаад ирэхээр бие биенээ анх олж харсан харц, хайраа мартдаг шиг байгаа юм. Нөгөө л сэгсийсэн эхнэр, нөгөө л телевиз ширтсэн нөхөр. Тэгж л харагддаг байх. Гэхдээ би энэ талаар сайн мэдэхгүй. Өөрөө хүнд хань болоод, өчнөөн олон жилийг хамт туулаагүй юм чинь гэр бүлийн амьдралыг үнэндээ мэдэхгүй байна. Би хөвгүүдээ төрөхөд нь л аавуудаас нь салчихсан хүн шүү дээ.

-Уг нь хүүхдээ төрүүлсний дараа дэргэд эр хүний нөмөр хэрэгтэй байх?

-Хуурмаг нөмөр, дарамттай нөмөр, сэтгэлд сүүдэр унагасан түшиг тулгуурт хоргодох гэж шархтай далавчаар зуун зууныг гаталснаас хурдхан шиг хоёр тийшээ болоод, асуудлаа шийдээд явсан нь дээр.

-Эмүжингийн урт, долгионтой үс, гадаад дүр төрх хэвээрээ үлджээ. Харин эрос шүлэг бичдэг байснаа эрос роман бичдэг болж өөрчлөгдсөн шиг байна?

-Хөвгүүдээ бага байхад би үлгэр бичихийг хүссэн. Үлгэрийн номуудаа гаргасан. Орь залуу насыг хөглөдөг зүйл нь хайр сэтгэл. Хайрын шүлгүүдээрээ ч бас жигүүрлэсэн. Одоо ч би шүлгээ бичиж байгаа. Н.Найруулагч Наранбаатар бид хоёр нэг удаа телевизийн ярилцлаганд хамт орлоо. Мань хүн надаас “Чи яагаад роман бичихгүй байгаа юм бэ” гэж асуусан. Би “Арай болоогүй байна аа. Аливаа юмыг шүүрч авах цаг хугацаа гэж бас байдаг. Би өөрийгөө чагнаж байгаа юм” гэж хариулж байсан л даа. Энэ роман төрөх цаг нь болсон юм байгаа биз. Одоо бол би уран сайхны түүхэн роман дээр сууж байна. Анхны роман маань эротик байсанд баяртай байгаа. Эхлээд түүхэн сэдэв барьж авсан бол хэллэг, сэтгэлгээ, гол дүрийн араншингийн задаргаа дээр өөрийгөө цэгнээд, биеэ барих байсан биз. Эротик роман, бас эмэгтэй хүний эмзэг мэдрэмжээр бичиж байгаа болохоор гол дүрүүдийнхээ сэтгэхүй, дотоод мөн чанарт тулгуурлан, хангалттай задалж чадсан. Зохиолчийнхоо хувьд энэ роман дээр хөгжиж, урагшаа ахиж чадсандаа баяртай байна.

-Эротик роман гэснээс нэг марзан юм санаанд орлоо. Эротик өгүүллэг яаж бичдэг байна аа гэж нэг нь хэлсэн чинь танил эмэгтэй маань “Бичиж ядах юу байх вэ. Үзсэн харсан дээрээ мөрөөдлөө нэмээд биччихэд болно” гэж билээ. Харин та юу хэлэх вэ?

-Миний номыг уншиж үзвэл ойлгоно. Солонго гээд гол дүрийн эмэгтэй маань Малайзад хүний наймааны золиос болж, бараг бүтэн жил хүний эрхэнд амьдарч байгаа хэсэг бий. Үүнийг бичихийн тулд ардаа нялх хүүхдээ үлдээгээд, өөрөө биеэ үнэлж мөнгө олохоор Эрээн рүү гараад, тэндээсээ Хонгконг руу худалдагдаж, адаг сүүлд нь бичиг баримт ч үгүй Монголын Элчин сайдын яаманд аврал эрж очсон эмэгтэйтэй нэлээд хэдэн удаа уулзаж ярилцсан. Зохиолч хүнд бичих гэж байгаа сэдвээ маш олон талаас нь судлах шаардлага гардаг. Заримдаа улаан гэрэл дээр машиндаа сууж байхдаа гарцаар гарч байгаа хүмүүсийг ажиглахад ямар нэг дүр заавал тэдний дунд байдаг. Бичнэ гэж хэлэх амархан. Өөрийнхөө үзсэн харсан дээр мөрөөдлөө юм уу төсөөллөө нэмээд биччихнэ гэж хэлэх ч бас амархан. Зохиолч хүний дотор сэтгэлд өөрийнх нь босгож амьдруулах гэж байгаа дүр удаан амьдарч, оюун бодлыг нь эзэлж байж төрдөг. Нэг талаараа хүүхэд төрүүлж байгаатай адил хариуцлага. Би нэгэнт номоо бичээд гаргасан л бол тэр дүр өөрийнхөө тавиланг хөөж, уншигчдын сэтгэлд амьдардаг.

-Романаа хэр удаан бичсэн бэ?

-Дөрвөн жилийн өмнө эхлүүлээд хаячихсан. Зориг дутсан юм болов уу даа. Харин өнгөрсөн хавар дахин барьж аваад, хоёр сар л зарцуулсан.

-Номын нээлт орой болсон болохоор эрчүүдэд сонин санагдсан бололтой. Эмүжин торон даашинзтай байсан болов уу, очсон эрчүүдтэй болзсон болов уу гэх мэтээр сонирхож байна лээ?

-Номын нээлт 22 цагт “Аз хур” номын их дэлгүүрт болсон. Эротик номын нээлтэд шөнө хагаслаж очно гэдэг зарим хүнээс зориг шаардсан байх. Үнэндээ юу өмсөхөө бодоогүй биш, бодсон. Богинохон даашинзаар гоёх уу, цээж мөрөө гаргах уу гээд эргэлзсэн л дээ. Яг гарахдаа жирийн л өмд, костюм өмссөн. Би уран бүтээлч хүн. Нэгэнт л сэтгэл, сэтгэлгээ, оюун санаагаа олны өмнө тайчиж хаячихаад дээрээс нь бас хувцсаа тайчаад яахав. Надаас илүү роман маань хүмүүсийн сэтгэлд хүрээсэй гэж л хүссэн. Гэхдээ номын нээлтийн үеэр үнэхээр галзуу шүлгүүдээ уншсан. “Хонгор хүү минь чи намайг энхрийл, хориглож байсан ч даашинзыг маань тайч” гээд л. Түүнтэй загас наадуулахсан, түүний энгэрт шургахсан гэдэг ч юм уу. Бас нэгэн үеийн яруу найрагч Б.Галсансүх маань гайхалтай чөлөөтэй шүлгүүдээ хэлж, оюутан цагийн анд, Түвд судлаач Б.Ням-Очир маань залуу халуун насны задгай шүлгүүдээ уншсан. Зохиолч Б.Сарантуяа, яруу найрагч С.Оюун нар маань том түшиг болсон.

-Хориглож байсан ч даашинзыг маань тайч гэснээс үүдээд эрчүүдийн хувьд эргэлзээ төрж магадгүй. Үнэхээр дургүйцээд байгаа юм уу эсвэл дургүйцсэн дүр үзүүлж байгаа юм болов уу гээд л?

– Мэдрэмж. Гол нь тэр эмэгтэйн дургүйцэл аальхан дургүйцэл үү, аймаар дургүйцэл үү гэдгийг мэдрэх л учиртай. Амьтанлаг мэдрэмжээ алдаагүй хүн түүнийг маш сайн мэдэрнэ.

-Хаврын хаварт л би дурлачихсан явдаг гээд өөрийн тань нэг шүлэг байдаг. Эмүжин дурлаж байгаа болов уу?

-Одоо ч гэсэн би дурлачихсан байна. Сайхан эр хүнээр хайрлуулж амьдарч байна.

-Хүүхдийн үлгэрийн зургаан ном гаргаад төд удалгүй эрос ном гаргана гэдэг мөн түргэн шилжилт ээ?

-Эхлээд ээж аав хоёр нь учрах ёстой. Тэгээд хүүхэд нь төрөх ёстой. Гэхдээ би дэс дарааллыг нь алдагдуулсан. Эхлээд хүүхдийн үлгэрийн номоо гаргаад, араас нь эротик романаа хэвлүүллээ. Нийгмийнхээ араншинд тааруулсан хэрэг. Би бас юунд ч баригддаггүй хүн биш, баригддаг хүн юм билээ. Эхлээд хүүхдийн үлгэр гаргаж ээж хүн гэдгээ харуулж, зарим талаар нэр төрдөө хамгаалалт хийж байгаа санаатай гэх үү дээ.

-Эрос романаа хаана бичсэн бэ?

-Хөнжилдөө гэж хариулах ёстой юу? ( инээв) Үргэлжилсэн үгийн зохиолыг тухалж байж бичдэг. Цаг хугацааны хувьд ёстой хэзээ ч хамаагүй, шөнө хагаслаад, эсвэл өглөө эрт гэхчилэн бичмээр санагдсан үедээ хурдхан л буулгаад авдаг. Шүлгийг бол зам зуур, ёстой хаана ч хамаагүй, заримдаа гэрлэн дохион дээр зогсож байхдаа ч тэмдэглээд авдаг. Нүүрээ будангаа ч нэг хоёр мөр биччихдэг.

Харин “ Хөх сарны явдал” романаа бичиж байхдаа би эрх чөлөө унтлагын өрөөнд байдаг гэдгийг олж харсан. Ийм галзуу чөлөөтэй, хүсэл шунал, хайр дурлал, халуухан учралуудаар дүүрэн ном бичлээ гээд намайг үзэн ядаж, үгүйсгэн муулж, адлан гоочилж, эсвэл өрсөн магтаж болно. Аль нь ч байсан одоо өнгөрсөн. Зохиолоо бичиж байхдаа би бүсгүй хүний хувьд өөртэйгөө хангалттай зөрчилдөж, эргэлзсэн. Одоо эргэлзэх хүсэл алга. “Хөх сарны явдал” бол энэ цагийнхны зүрх сэтгэлийн зүг илгээж буй хайр хийгээд хайрлах урлагийн галт тэрэг юм. Их зохиолч Д.Нацагдоржийн “Монголын үрс маш олон болтугай” хэмээх үгийг романыхаа төгсгөл болгосон нь ч учиртай.

“Нью медиа” группийн ажлын байранд компьютерийн дэлгэц ширтсэн залуус бага зайд чигжүүхэн сууцгаажээ. Цахим ертөнцөд ажил өрнөж байдаг учраас Нью медиа группийн ерөнхийлөгч А.Мэнд–Орших ажил хэргийнхээ тухай тайлбарлахдаа компьютер дээрээ зааж харуулна. Энд захирал тусдаа өрөөнд залардаггүй юм билээ. Ажилтнуудтайгаа зэрэгцэж суугаад ажилладаг. Харин бидний яриа уулзалтын өрөөнд өрнөсөн юм. А.Мэнд–Орших нэр төрөө эрхэмлэдэг бизнес эрхлэгчдийн “Даяар мөрдөх бизнес андгай”-д нэгджээ. “Өөрийн бизнест холбогдох нийт хүмүүсийн нэр төр, үндсэн эрхийг хүндэтгэн хамгаалж, аливаа ялгаварлан гадуурхах бүх хэлбэрийг эсэргүүцнэ. Өөрийнхөө болон шууд удирдлагадаа багтах бусад хүмүүсийн мэргэжлийн ур чадварыг хөгжүүлэхэд хөрөнгө оруулалт хийн ажиллана хэмээн андгайлж байна” гэх мэт мөрүүд “Даяар мөрдөх бизнес андгай”-д харагдана лээ. А.Мэнд–Оршихтой ярилцлаа.

–Мэдээлэл технологийн компани юу үйлдвэрлэдэг юм бэ?

– Нью медиа групп дотроо “Нью медиа технологи”, Маркетингийн зөвлөх үйлчилгээ явуулдаг “Нью медиа маркетинг агентлаг”, “Нью медиа крейтив студи” (график дизайн, видео, фото) гэсэн чиглэлээр ажилладаг. Мэдээллийн технологи маань задраад, олон бүтээгдэхүүн хийдэг болчихсон. Жишээ нь өвөөгийн маань санаачилсан “Эрхэт” онлайн санхүүгийн программ байна. Онлайнаар бүртгүүлээд ашиглах боломжтой. Манай бүтээгдэхүүн гарч ирэхээс өмнө санхүүгийн бүртгэлийн программ түвэгтэй байсан. Одоо бол онлайнд нэг, хоёр товч дараад гүйлгээгээ оруулчихна, нэг товч дараад тайлангаа гаргачихна. “Хишиг” хүний нөөцийн программ, “Ханлиг” гээд байгууллагын дотоод удирдлагын программ байна. Том байгууллагууд тухайлбал, Сүхбаатар дүүргийнхэн манай хийсэн программаар ажлаа явуулдаг. Иргэдээс ирсэн өргөдөл гомдлыг нэг цэгт хүлээж авдаг. Түүнийгээ файл болгоод, хүмүүс рүүгээ цохолт хийгээд илгээчихдэг гэсэн үг. Энгийнээр хэлбэл цахим оффис гэсэн үг юм уу даа. “Гэрэгэ” гэдэг нь цахим хуудас бүтээдэг программ. Mazаalai.biz гэж ажлын байрны программ бий. “Шилдгүүдийг зараар бус соёлоор” гэсэн уриатай. Ажилд орно гэдэг тухайн хүний карьерт чухал зүйл. Гэтэл өнөөдөр залуучууд сонголт хийхдээ тухайн байгууллагын соёл, хүндээ хандсан арга хэмжээ, үнэт зүйлийг харахаас илүү сохроор сонголт хийдэг. Ажил хайгч тухайн байгууллагад материалаа илгээхээсээ өмнө ажилтануудынх нь яриаг сонсоод, байгууллагын орчны зургийг үзээд сонголт хийх боломжийг бид олгосон.

–Ийм программ хэр эрэлттэй вэ?

-Одоо 71 байгууллагын танилцуулга, байгууллагын дотоод соёлын тухай мэдээлэл бий. “Таван богд” группийг үзье гэхэд хамт олны зураг нь байна. Энэ компанийн нээлттэй ажлын байрны мэдээллийг харчихна. Хүмүүс байгууллагынхаа тухай юу гэж боддог. Байгууллага нь хүндээ чиглэсэн ямар бодлого явуулдаг тухай мэдээлэл, ажлын зарууд нь байдаг.

–Сампин барьсан ахмад санхүүч, компьютертэй залуу үеийн хослол өвөрмөц санагдаж байна. Өвөөтэйгөө ер нь их ойлголцдог гэсэн үг үү?

-Би өвөө, эмээгийн хүүхэд.Намайг төрүүлээд л ээж аав хоёр Орос руу сургуульд явчихсан. Би Ж.Нямсүрэн, Х.Оюун гэдэг хоёр хүний бүтээгдэхүүн. Өвөөтэй ойр. Өвөөгөө байгаа дээр энэ программыг бүтээе гэсэн бодол байсан. Чаддаг юмаа энэ программд шингээж үлдээх өвөөд ч сайхан. Олон ч шавьтай. Аль ч байгууллагад очиход “Ж.Нямсүрэн багшийн программ ш дээ” гээд мэддэг. Өвөө нийгэмд тустай байх гэдгийг онцолсон. Жижиг, дунд 50 гаруй мянган хэрэглэгч манай программыг төлбөргүй ашигладаг. Аудитын байгууллага гээд арай томууд нь төлбөртэй ашиглаж байгаа. Үнэнийг хэлэхэд энэ салбарт хийсэн том хувьсгал. Ямар ч оюутан, бизнес эрхлэгч энэ программыг ашиглаж болохоор видео гарын авлагууд байрлуулсан.

–Бизнесээ анх эхлэхэд амаргүй байсан уу, мэдээлэл технологийн ажлыг ойлгоход хэцүү санагддаг?

-Анх компани “Нью медиа маркетинг агентлаг” нэртэй байлаа. 2010 онд энэ компанийг байгуулахдаа “Бизнес эрхлэгчид ээ, та нар ойлгоорой. Фэйсбүүк, твиттер, инстаграмм эрчээ авч байна. Та нар цахим хуудастай байх ёстой. Хэрэглэгчээ мэддэг байх ёстой” гэхэд ойлгодог хүн ховор байлаа. Фэйсбүүк, твиттерээр яаж манайх бүтээгдэхүүнээ сурталчлах юм гэдэг. Олон юм тайлбарлана, хэлнэ. Өнөөдөр фэйсбүүк мэдэхгүй бизнес эрхлэгч байхгүй. Твиттер мэдэхгүй улстөрч байхгүй болчихлоо. Анх С.Батболд Ерөнхий сайдад “Та твиттер ашиглах ёстой. Фэйсбүүктэй, өөрийн гэсэн вэбтэй байх ёстой” гээд твиттер, вэб хийж өгч байлаа. 2010 оны сүүлээр бид “Монгол блогчид” наадам хийсэн. Цахим орчинд сэтгэдэг, бичдэг хүмүүс цугласан. Үүнээс хойш манай бизнес эрхлэгчид бага багаар фэйсбүүкийг ашигладаг, хэрэглэгчтэйгээ харьцдаг, янз бүрийн уралдаан зохиодог болсон.

–Фэйсбүүкийг илүү үр дүнтэй ашиглахын тулд яах ёстой вэ?

-Хүмүүс чихээ бөглөж сурч байна. Хэт их мэдээлэл дунд би энэ сувгийг үзнэ, энийг үзэхгүй гэдгээ мэддэг болсон. Сонин, сэтгүүлийн хувьд ч сонголтоо хийдэг. Твиттер, фэйсбүүкийг ч богино хугацаанд, үр дүнтэй ашиглах тухай ойлгодог болсон. Бид тухайн байгууллага, хувь хүнийг хэрэгтэй хүмүүстээ, оновчтой сувгаар хүрэх арга замыг нь тодорхойлдог. Үндсэн үйл ажиллагаа маань ийм. Гэхдээ энэ бол дотоодын зах зээлд чиглэсэн бүтээгдэхүүн үйлчилгээ маань юм. Бидний гадаад зах зээлд хандсан ажил танд илүү сонирхолтой байх болов уу. 42 хүнтэй “Whatsup” гэдэг компани 19 тэрбум ам.доллараар Фэйсбүүкт зарагдлаа. Энэ бол технологийн компанийн хувьд том худалдан авалт болсон. Гэтэл Монгол Улсын ДНБ 12 тэрбум ам.долларт багтдаг шүү дээ. Энэ юу гэсэн үг вэ. “Whatsup” гэдэг нь гар утасны чатын апликейшн. Хоорондоо утсаар ярина, чатална, зураг илгээнэ. Хүн их ашигладаг, хэрэглээ нь өндөр, сар болгон 300-400 хувийн өсөлттэй байсан апликейшн. Өнөөдөр мэдээлэл, технологийн салбар гэдэг асар том боломж юм гэдгийг энэ харуулж байгаа юм. Америкт цагаачилж очсон, тухайн үедээ “Yahoo”, “Google”-д ажиллаж байсан хоёр инженер нийлж хийсэн ажил. Бид бас л энэ компани шиг зах зээлд үнэлэгдмээр байна. Энэ л бидний гэрэлт ирээдүй. Өнөөдөр Монгол Улс өгөгдлөө зөв ойлгож чадахгүй байна. Бид гуравхан сая хүнтэй. Ийм цөөхөн хүмүүс толгойдоо мэдлэгтэй байж л хөгжинө. Мэдлэгт суурилсан эдийн засгийг бүтээх иргэн л бэлтгэх ёстой.

–Гадаад зах зээл рүү та бүхэн ямар бүтээгдэхүүн санал болгож байгаа вэ?

-Бид таван жил дотоодын зах зээлд үйл ажиллагаа явуулсан. 40 гаруй IT-гийн инженертэй. Нийтдээ 80 гаруй хүнтэй компани. Бид 2012 оноос хойш гадаад зах зээлд хандсан гурван бүтээгдэхүүн хийж үзсэн. Амжилтгүй болсон л доо. Гэсэн ч бид маш том туршлага хуримтлуулсан. 2015 оноос хоёр бүтээгдэхүүн зэрэг хийж байгаа. Үүнийгээ гадаад зах зээлд сойно. Тууштай ажилласны эцэст нэг өдөр гадаад зах зээлд гарна даа. Дотоодын зах зээл IT-гийн компанид хангалтгүй. Бид яагаад үйл ажиллагаагаа өргөжүүлээд байна гэдэг зах зээлтэй холбоотой. Түүнээс биш бид фэйсбүүк шиг юм уу, Whatsup шиг нэг юмаа төгс болгохын төлөө ажиллах хүсэл зориг бий. Нэг юм руу төвлөрөхөөр зах зээл ханачихаар бэлэн мөнгөний урсгал багасаад, цалингаа тавьж чадахгүйд хүрнэ. Тэгэхээр бид санхүүгийн салбарт программ хийж байснаа “Ханлиг” гээд байгууллагын дотоод удирдлагын салбар руу орох жишээтэй. Гадаад зах зээл рүү хандсан бүтээгдэхүүнээ хийгээд, материалаа илгээгээд, бид ийм юм хийчихлээ. Хөрөнгө өгөөч гэж ханддаг. Бид гадаад зах зээлээс хөрөнгө босгож чадаагүй. Тэр болгонд хүнд байсан. Хүнд гэдэг нь сэтгэл санааны хувьд биш санхүүгийн хувьд хүнд туссан. Нэг бүтээгдэхүүнээ хийх гэж дор хаяж гурваас найман сар болдог. Тэгэхэд цалингаа тавьж чадахгүй болчихдог. Тэгээд дотоод зах зээлээ өргөжүүлэхгүй бол болохгүй юм байна гэдгийг ойлгосон. Гэхдээ л гадаад зах зээл рүүгээ бүтээгдэхүүнээ хийсээр байгаа. Нэг өдөр мөнгө босгоод сайн түүх бий болгоно. Монгол инженерүүдийн мэдээлэл технологийн компани гадаадын зах зээлд хөрөнгө босгожээ гэдэг мэдээлэл монголчуудад хэрэгтэй. Тэгвэл IT-гаар сурч байгаа залуучууд мөрөөдөлтэй болно.

–Нууц биш бол гадаадад санал болгож байгаа бүтээгдэхүүнийхээ тухай яриач?

-“Team on” гэдэг нь байгууллагаа гар утаснаасаа удирдана гэсэн үг. Нээлттэй эхийн бизнес загвар барьж байгаа. Төлбөргүй, хэн дуртай нь татаж аваад өөрийнхөө сервер дээр суурилуулаад ажиллах боломжтой бүтээгдэхүүн.

–Төлбөргүй программаас яаж мөнгө босгох юм бэ?

-Нээлттэй эхийн программчлалаар мөнгө босгож байгаа компаниуд олон бий. Мөнгөө хэрэглэгчээсээ босгоно. Хүн их ашигладаг болчихвол рекламаараа байна уу, бусад хөгжүүлэгч нарт бүтээгдэхүүн хийж зарах боломж олгодгоороо ч юм уу мөнгө олох боломжтой.

–Байгууллагаа гар утаснаасаа удирдана гэхээр яадаг юм бэ. Дарга хаана ч явж байж болно гэсэн үг үү?

– Хөгжилтэй орнуудад байгууллагаа удирдах технологи тийм байх ёстой гэсэн хүлээлттэй байдаг. Энэ программууд гаднын зах зээлд зориулагдсан. Эхний ээлжинд хүнд хэрэгтэй бүтээгдэхүүн хийж, олон хэрэглэгчид хүрэх, тодорхой хэмжээнд хөрөнгө босгох зорилготой. Нийт ажилтнуудын холбоо барих мэдээлэл, хэзээ ажилд орсон, төрсөн өдрийн мэдээллийг захиралд өгнө. Таны төрсөн өдөр болоход “Төрсөн өдрийн мэнд хүргэе”, “Та манай байгууллагад ажилд ороод гурван жил болсон байна. Баяр хүргэе. Хамтдаа байхдаа баярладаг” шүү гээд захирлаас мессэж ирэхэд ажилтан баярлана шүү дээ. Хүнээ дээдэлдэг, хайрладаг компанийн захирал, удирдлага, менежерүүд, баг хамт олонд зориулсан санаа л даа. Байгууллага дотроо чатална. Тэр юу болж байна, энэ юу болж байна гээд харилцчихна. Байгууллагын мэдээ мэдээлэл гар утсан дээр ирнэ.

–Иймэрхүү программ байдаг бол заавал оффист суух шаардлагагүй болох байх л даа?

-Ер нь тэгсэн үг. Манай байгууллагын соёл ч тийм. Та өнөөдөр манайд 80 хүн олж харахгүй. Бид үр дүнд суурилсан ажлын орчинтой. Манай ажилтнууд ажлын цагт баригддаггүй. Ажлын үр дүн л чухал. Жишээлбэл IT-гийн хүмүүс яагаад манайд татагддаг гэхээр хүүхэдтэй болдог, аавын өдөр гээд 14 хоног ч юм уу сарын чөлөө өгдөг. Гэхдээ тэр хэзээ ч хангалттай биш байдаг. Аав нар ажлын цагаа өөрөө зохицуулах сонирхолтой. Эхнэр нь багш учраас өдөр нь хүүхдээ хараад, орой нь ажлаа хийдэг аав манайд бий. Бид ийм зарчмаар ажиллаад, зургаа дахь жилдээ орж байна. Байгууллага дотроо trello гэж программ ашигладаг. Энэ программ руу орж харахад манай багууд байж байна. Төлөвлөсөн ажлууд ийм байна. Нийт хүн нь эндээ байна. Төслийн менежмент хийж байгаа ажлууд нь юу болж байна. Вэбийн дизайны хийж байгаа ажлууд нь юу болж байна. Программ хөгжүүлэлтийн ажил нь юу байна гээд компьютероосоо харчихна. Энд ажилтнууд хоорондоо харилцана. Ажил үндсэндээ цахим орчинд явдаг.

–Ингэхэд А.Мэнд–Орших ямар сургууль төгссөн бэ?

-Би нэгдүгээр сургууль төгсөөд, ШУТИС-ийн КТМС-ийг бизнесийн удирдлагаар дүүргээд, 2007-2010 он хүртэл Америкт байсан. Сургуульд сурч байгаад, бизнес хийж үзээгүй байж бизнесийн удирдлагаар магистрт сурна гэж юу байсан юм бэ гээд орхисон. Одоо бол эхнэр, гурван хүүхэдтэй. Манай эхнэр Нью медиаг үндсэндээ авч явдаг хүн. Гүйцэтгэх захирал хийдэг. Би бол гадаад зах зээлд хандсан бүтээгдэхүүнээ хариуцдаг. Манай эхнэр Б.Наран “Хас” банкинд ажиллаж байсан. Санхүү үйл ажиллагааг удирдахад зориулагдсан хүн л дээ.

–Орчин үеийн амьдралын хэв маягтай залуу өмнө зогсч байдаг. Гэхдээ л эмээ, өвөө дээрээ өссөн гэхээр ертөнцийг үзэх үзэлд нь хөгшчүүлийн нөлөө байж таарах нь?

-Манай өвөө бол санхүү, нягтлан бодох салбарын амьд түүх. Өвөө ажлын хэнээтэй хүн. Эмээгийн зохицуулалтгүйгээр хэцүүднэ. Би ямар өгөгдөлтэй хүн юм бэ, ямар орчинд өслөө гээд өөр рүүгээ харахад эмээгийн зааж хэлж байсан санагддаг. Юмыг чин сэтгэлээсээ хийх, юмны ард гарахыг эмээ өөрийнхөө амьдралаар үлгэрлэсэн. Амралтын өдөр Бэлх, Дамбад очоод хажууд нь байж байхад л сураад хөгжөөд байдаг. Намайг багад өвөөгийнх ногоо тарьдаг жаахан газартай. Ногоогоо услах ажилтай. Хоёр гурван поошигтой. Гол руу явж усаа зөөнө. Нэг поошигондоо ус авчихаарай гэсэн бол урмын үг сонсох гээд хоёр поошиг дүүргэхийг бодно. Энэ хандлага ирээдүйд хэрэг болдог. Би “Бага амлаад ихийг хийвэл хүн баярлана” гэж хүмүүстээ хэлдэг. Бага амлаж, давуулан биелүүлдэг байя гэж компани дээр ч яригддаг. “Эмээ шиг л эхнэр олж авна” гэж боддог байлаа. Олж авсаан. Амжилтанд хүрсэн эр хүний ард түүнээс илүү чадвартай эмэгтэй хүн байдаг гэдэгт итгэдэг.

–Ийм нэг залуу хүүхдээ яаж хүмүүжүүлдэг вэ?

-Том хүүдээ хэлдэг үгүүд бий. Суусан газраасаа шороо атга гэдэг. Үүний утга нь юу билээ гэхээр хүү маань “Шинэ юм сурах” гэж хариулдаг л даа. Эр хүн зоригтой бол чоно чацга алдана гэдэг. Зоригтой байх, өөрийгөө илэрхийлж сурах гэсэн утгатай.

Хүүхдийн зохиолч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ж.Дашдондогтой ярилцлаа.

-Та нүүдлийн номын сантайгаа Монголоо хэд тойрчихсон юм биш үү. Анх ямар зорилго тавьж байв?

-24 жил нүүдлийн номын сан аялуулж байна. Энэ хугацаанд 137 000 км явсан. Ардчилал эхлэхэд хүүхэд ямар ном унших вэ гэдэг асуудал тулаад ирсэн. Мэдээжийн хэрэг социализмын үеийн номуудыг уншиж болохгүй гэж би хувьдаа бодсон. Яагаад гэвэл өөр нийгэм рүү орчихож байна. Социалист реализм гэдэг арга барил өөр. Чөлөөт эдийн засгийн үеийн утга зохиолын арга барил өөр. Энэ хоёр таарахгүй юм байна. Лав л бидний зохиолыг уншихгүй юм байна. Өөр ямар ном унших нь вэ гэж 1991 онд Германы Мюнхэн хотод очиж байсан. Тэнд Олон улсын хүүхдийн номын сан байдаг. Номуудыг уншаад байлаа. Үнэхээр өөр түвшинд оччихжээ. Яагаад энэ улс орон хөгжсөн гэхээр хүүхдүүдийнхээ оюуныг цэнэглэсэн юм байна. Энэ цэнэгийг бий болгох гээд 40 орны зохиол орчуулаад, эртний утга зохиолоос ухаж үзээд, социализмын үеийн бүтээлүүдээс таарах зохиолуудыг нь түүж аваад, 108 ном гаргасан. Хүн ойлгодоггүй ээ. Наадахыг чинь хүүхэд ч ойлгохгүй гэнэ. Ялангуяа утга зохиолынхон, сэхээтнүүд, багш нар ойлгохгүй юм. Би сэтгэлээр унаад хөдөө Булгандаа очлоо. Намайг очихоор л хүүхдүүд ном унших гээд ирдэг юм л даа. Би хэдэн ном аваад очдог. Уншуулсан чинь маш сайн ойлгож байна. Ялангуяа миний хамгийн хэцүү бүтсэн номыг маань хүртэл маш сайн ойлгосон. Цэвэр сэтгэл хөдөө байгаа юм байна гэж бодоод, Нүүдлийн номын сан авч явсан. 108 номоо үүрээд, машин, морь, цаа буга, яваагүй юм байхгүй. Морин тэргээр ч гурван жил явлаа. Одоо эргээд харахад ихэнх аймгаар гурав явчихаж, Хөвсгөлд гэхэд есөн удаа очсон байна. Би хөдөө амарч байгаа хүүхдүүдэд ном уншуулдаг юм. Хөдөөгийн хүүхдүүд их баярлана. Би ч ямар мөнгөтэй хүн биш. Нүүдлийн номын сан аялуулахад шатахууны мөнгө хэцүү шүү дээ. Нүүдлийн номын сан гэж зөвхөн ном уншуулдаг юм биш. Янз бүрийн ажил зохионо. Хадны сүг зураггүй аймаг гэж байхгүй. Хүүхдүүдэд хадны сүг зураг үзүүлнэ. Би тэрийг дэлхийн хамгийн том номын сан гэж боддог. Одоогийн хүүхдүүдэд түүнийг үзүүлэхээр яг таарч байгаа юм. Яагаад гэхээр хүн төрөлхтөний балчир үеийн зураг шүү дээ. Хүүхдүүд маш сайн ойлгож тусгаж авдаг. Тэгээд би үлгэр зохиолгоод шилдэг үлгэрт нь шагнал өгдөг. Энэ бол номын сангаа байгалийн номын сангаар баяжуулж байгаа хэрэг. “Чулуун домог” гэж миний ном бий. Амьтны дүрстэй чулуунуудыг үзүүлээд, яагаад ийм дүрстэй болсон гэхээр орчин үеийн домог үлгэр зохиож байгаа юм. Домог үлгэр зохиолгоод түрүүлсэнд нь шагнал өгдөг. Бас хүүхэдтэй ном хаялцдаг. Надтай ном хаялцах хүүхэд байна уу гэхээр айгаад байдаг. Намайг ялсан 230 хүүхэд бий гэхээр гараад ирнэ. Гарч ирэхээр нь лам нар ном хаялцдаг шиг ном хаялцана. Намайг ялахаар нь “Номонд мэргэн” гэдэг алтан медалиар шагнана. Монголын ард түмэн харанхуй бүдүүлэг хүмүүс байгаагүй. Хүүхдийг хөгжүүлэх арван эрдмийн эхэнд нь ном байдаг. Номонд мэргэн, нойронд сэргэг үйлэнд уран, үгэнд цэцэн гэдэг.

-Энэ жилийн аяллаа яагаад “Ногоон морь” гэж нэрлэв?

-Нэгдүгээрт дорно дахиныхан Майдар бурхан ирээдүйн бурхан гэж ярьдаг. Ирээдүйн бурхдын хөлөг нь Ногоон морь байдаг. Түүнээс сэдэл аваад ирээдүй үеийнхний төлөө явж байгаа юм чинь тэдний хүлэг нь оюун санааны ногоон морь байх ёстой гэж тэнэглэж байгаа юм л даа. Хоёрдугаарт миний овог Ногоон морьт. Овог сэргээгээд ирсэн чинь овгоо мэдэхгүй, хүн бүр янз янзаар хэлэх юм. Аавтайгаа ярилаа. Манай нутагт Ногоон морьт гэж уул байдаг. Том асган дээр өвс нь морь болоод ургачихдаг. Лав л миний жааханд тийм байсан. Одоо ч тэр морь нь эвдрээгүй. Түүнийг ногоон морьт гэж нутгийнхан шүтдэг. Манай аав нас барахынхаа өмнө буу зэвсгээ тэнд аваачиж тавьсан. Ангийн махаар намайг тэжээсэн юм. Сүүлд нь уучлал гуйгаад, буу зэвсгээ өргөхөд нь би цуг овоон дээр нь гарч байлаа. Аавд хэлсэн чинь “Ерөөсөө Ногоон морьт гэж нэрлэе. Ногоон морьт уул эцэг, эхээс ялгаагүй биднийг тэжээсэн юм” гэсэн. Тэгээд Ногоон морьт овог авсан, түүнийгээ ч бодсон. “Ногоон морь” гэдэг миний үлгэр Японд хэвлэгдсэн юм. Зургийг нь зурах гэж япон зураач хоёр жил дараалан Монголд ирсэн. Их гоёор хэвлэсэн. Машин дээрээ “Ногоон морь” гэж наасан. “Go help” гэж Англид төвтэй олон улсын байгууллага байдаг. “Авто ралли” зохион байгуулдаг байгууллага. Нэг машин дээрээ далавчтай ногоон морь зураад зардал мөнгийг нь даагаад баруун таван аймагт энэ жил явуулсан. Энэ жилийнхээ аялалыг “Ногоон морьтой аялал” гэж нэрлээд байгаа юм. Эцэг эхчүүдэд лекц уншаад, хүүхдүүдэд ном уншуулаад яваа. Номоо зараад, шатахууны мөнгө олоод түүгээрээ 24 жил явлаа.

-Номын дэлгүүрээс хүүхдийн зохиол сонгож олоход хэцүү. Бидний үеийн зохиолууд таарахгүй. Сүүлийн үед гаднын хүүхдийн зохиолуудыг орчуулаад хэвлэдэг болсон байна?

-Хуучин зохиолууд таарахгүй гэдэг үнэн. Баян хүн муухай сэтгэлтэй, ядуу хүн сайхан сэтгэлтэй гэж бичдэг байсан. Ингэж хар цагаанаар хувааж загварчилсан юм одоогийн хүүхдэд тохирохгүй. Одоо баячуудыг хөлөөс нь татаад байна. Бид баян хүнийг жигшүүлчихсэн. Энэ улбаа тасраагүй. Баян хүн байхгүй бол энэ нийгмийг хэн авч явах юм. Энэ чинь бидний хийсэн нүгэл байхгүй юу. Хоёрдугаарт нэг юм бичихээр үүний цаана хэнийг хэлж байгаа юм. Аягүй бол чи Цэдэнбалыг шоргоолжоор хэлсэн байх гээд үйл үздэг. Хал балгүй юм бичиж бай. Битгий хоёрдмол санаатай юм бичиж бай гэдэг байлаа. Хоёрдмол санаа, гүн ухааны санаа гэдэг хамгийн гол нь. Хүүхэд зохиол уншаад инээнэ. Цаана нь арьсан дотор нь гүн санаа хийж өгөх ёстой. Тэгж байж хүүхдэд юм өгнө. Мөнхийн зохиол болно. Андерсены “Нүцгэн хаан” гэдэг үлгэрт гүн ухааны санаа хийчихсэн байхгүй юу. Хүн төрөлхтөнд зориулаад бичсэн болохоор ямар ч нийгэмд зохицно.

-“Гурван марал” гээд таны зохиолд бас л гүн ухаан яваад байх юм. Хүүхдэд хүнддэх биш үү?

-Хүнддэхгүй. Хуучин манай утга зохиолд нэг хандлага байсан. Хүүхдэд ойлгогдохоор бичнэ гээд хүүхдийн утга зохиолыг дээд зэргээр ядууруулсан. Хүүхэд өөрсдөө маш их гүн ухаантай улс. Магадгүй томчуудаас илүү ойлгоно. Хүүхдийн хэлээр бичээгүй байна гэж намайг насан туршид маань шүүмжиллээ. Хүүхдийн хэлээр бичнэ гээд зуун үгээр бичиж болох байх л даа. Цаашаа явах ёстой. Хэлгүй бол сэтгэлгээ нь хөгжихгүй. Нэг үг дагаж, нэг шинэ сэтгэлгээ нэмдэг. Одоо ч миний “Морьтой үлгэр” номонд хүүхэд мэдэхгүй үг их байна гэдэг. Хүүхэд мэдэхгүй байж болно. Тэр үгийн эрэлд гарна. Толиос хараад нэг том үгтэй үлдэнэ. Бэлэн юм шаарддаг сэтгэлгээ одоо хүртэл яваад байгаа юм.

-Хүүхдийн зохиолд санаа чухал байх?

-Том жишээ нь Андерсен байна л даа. Андерсенаас том багш бидэнд байхгүй. Энэ юу хэлж байна гэвэл ерөөсөө гүн санаа л хийсэн. Нүцгэн ноён гэхэд нийгэм яаж ялзарсан, ганц үнэн үг хэлсэн хүн нь хүүхэд байсан. Аюултай хэлж байна шүү дээ. Нугасны муухай дэгдээхэйг бүгд ад үзээд байсан. Ямар сайхан шувуу болов. Мундаг гүн санаанууд. Уншигчид харин дандаа шүүмжлээд байх юм.

-Эсвэл өөрсдөө ойлгохгүй болохоороо шүүмжилдэг байх?

-Өөрсдөө ойлгохгүй, хүүхэд ойлгоод байгаа юм. Жишээлбэл “Морьтой үлгэр” номыг маань багш нар, эцэг эх, шүүмжлээд “Хуучин үгээр бичсэн байна” гэцгээсэн. Г.Мэнд-Ооёо Соёлын яамны Соёл урлагийн газрын дарга байлаа. Түүнд энэ тухайгаа ярихад “Алив үзье” гэсэн. Таван настай ачдаа уншиж өгсөн чинь бүгдийг нь эргүүлээд тэр чигээр нь ярьжээ. “Та бол жинхэнэ хүүхдийн зохиолч байна” гэсэн юм. Тэр жилийн шилдэг номоор “Морьтой үлгэр” шалгарсан. Тэгэхээр хүүхэд ойлгох юм болов уу гэж боддог юм.

-Гадныхан таныг ойлгоод байх шиг санагддаг?

-Ойлгоод байна л даа. Японд дөрвөн ном, Солонгост долоон ном гарсан байна. Германд, Арабын орнуудад ч хэвлэгдсэн. Сая Солонгосын киноныхон ирээд “Гурван марал” номыг маань худалдаж аваад уншжээ. Энэ бол дэлхийн хэмжээний ном байна, хэвлэнэ гээд аваад явсан. “Хар шувууны цагаан түүх” гэж ном бичсэн. Эмгэн хэрээ хоёрын жаран жилийн нөхөрлөлийн тухай, гэрэл зурагтай, бодит түүхэн ном. Боловсролын яамнаас том уралдаан зарлахад байранд орсонгүй. Өвөрмонголчууд харин хэвлээд, намайг шагнал ав гээд дуудаж байна. Очсон чинь улсууд миний гарын үсгийг авах гээд дэлгүүрт ирчихсэн ч байх шиг. Тэрийг хятадууд сонирхоод, хятад хэл дээр орчуулаад гаргачихаж. Тэндээс захиа занаа ирж байна. Зарим нь “Чонон сүлд”-ийн дайтай ном байна гэж. За бүү мэд дээ. Хятадын зах зээлд орно гэдэг миний хувьд их том юм байгаа юм.

-Эцэг эхчүүдийн хувьд хүүхдээ яаж хүмүүжүүлэх вэ, юу уншуулах вэ гэдэг том асуудал?

-Анхны ном хүүхдийг хөтөлж, номын амтанд оруулдаг учраас маш хариуцлагатай сонголт. Жишээлбэл Америкт “Малгайтай муур” гэдэг номыг заавал уншуулдаг. Хүүхдийн гарт эхлээд муу ном оччихвол хүүхэд дахиад ном уншихгүй л дээ. Хүүхдийн анхны ном маш их эрчимтэй, хүүхэд шиг хөдөлгөөнтэй байх учиртай. Хүүхэд арга байхгүй сэтгэл татагддаг. Тэр номыг уншаад инээдэг, уйлдаг, үзэн яддаг. Сэтгэлгээг нь хөгжүүлж догдлуулсан ном эхэлж уншуулах ёстой. Түүнийг хүүхэд өөрөө сонгож олж чадахгүй. Ямар ном уншуулах вэ гэдгийг л би эцэг эхчүүдэд хэлээд явдаг. Зах зээлд сайн нь ч муу нь ч бий.

-Таны бүтээлээс анхны номоор санал болгох ном байгаа биз?

-Анхны номонд өөрийн бүтээлээ санал болгооч гэвэл Ерөнхийлөгчийн өнгөрсөн жил есдүгээр сарын 1-нд ярьсан “Гэр” гэдэг үлгэрийг л оруулаасай гэж хүснэ. Би тэр үлгэрийг Ар жанчивланд амарч байхдаа бичсэн юм шүү дээ. Гэр барих гээд хэдэн залуу өдөржин ноцолдоод чадсангүй. Тэгсэн чинь нэг муу өвгөн очоод бараг ганцаараа хэдхэн минутад барьчихаж байгаа юм. Түүнээс санаа аваад “Гэр” гэдэг үлгэр биччихсэн. Амьтад, хүмүүс эвтэй сайхан амьдарч байсан чинь юунаас ч болсон юм тус тусдаа гэртэй болсон. Шувууд тэнгэрт, зарим амьтад усанд, газар дор гэртэй. Хүнд гэр байхгүй. Долоон хүүхэдтэй өвгөн. “Өө, гэр энэ байна шүү дээ” гээд тооно гээд нарыг хараад, цацрагийг унь гэж заадаг. Эргэн тойрны уулыг хана нь энэ байна. Тээр тэнд байгаа хавцлыг хараад хаалга нь энэ байна гэсэн. Дэлхийгээ дуурайлгаад, монгол гэр хийчихгүй юу. Өвгөн ханан гэрээ орхиод, хадан гэр нь ойртоход хүүхдүүддээ ганцхан юм захьсан. “Бүслүүрээ чангалж яваарай” гэсэн. Хүүхдүүд нь ойлгосонгүй. Өвгөн өнгөрснөөс хойш гэр нь шалхайгаад унах гээд хүүхдүүд “Чи гарч чангал”гээд бие биедээ дээрэлхэж байтал гэр нь уначихаж. Хэрэлдээд таарахгүй, өмчөө хувааж авна гээд нэг нь тоонотой, нөгөө нь уньтай, өөр нэг нь ханатай, хаалгатай үлдсэн. Монголын зэрлэг талд ганц тоонотой хүн яаж амьдрах вэ. Амьдрах аргагүй болоод цөмөөрөө бүслүүрээс өөр юм үлдээгүй дүү дээрээ тал талаас унь, тооно, хаалгаа барьж иржээ. Гэрээ бариад, бүслүүрээ чангалж татаад, өвгөн аавын хэлснийг ойлгож гэнэ. Ерөөсөө л утга нь энэ. Ерөнхийлөгч үүнийг өөрөөр заасан. Би бол эв нэгдлийн үлгэр гэж бичсэн. Ерөнхийлөгч “За , хүүхдүүд ээ, хүүхдүүд нь хэрэлдээд унь тооноо аваад явчихдаг зөв үү гэж байна, хүүхдүүд буруу гэсэн. Монголын талд ганц ганцаараа амьдарч чадахгүй бүгдээрээ гэрээ эргүүлээд барьж байна, зөв үү” гэсэн. “Зөв” гэж хариулж байна. “Буруугаас зөв рүү явж байгаа үйл явцыг чинь л Зөв монгол хүүхэд гэнэ шүү дээ” гэж Ерөнхийлөгч өөрийнхөөрөө тайлбарласан. Хүн болгон өөр өөрийнхөөрөө ойлгох гүн ухааны үлгэр энэ байхгүй юу.

-Та олон улсын хүүхдийн номын яармагт оролцдог. Дэлхий хаашаа явж байна, хүүхдийн зохиол юу болж хувираад байна вэ?

-Миний харж байгаагаар бодит зохиол, баримтат зохиол руу сүүлийн үед орж байна. Уран сэтгэмжээс жаахан уйдсан ч юм уу. Насанд хүрэгчид ч Гитлерийн намтар, Жуковын намтар руу хошуурч байна. Баримтат юм сонирхоод байна шүү дээ. Ийм чиглэл харагдаад байна лээ. Баримт уран сайхан хоёрыг сүлжчихсэн. Хатуу баримт бол сэтгүүлчийн нийтлэл шиг болчихно шүү дээ. Уран сэтгэмж бол хэзээ ч хоцрогдохгүй, халаасанд байх мөнхийн сэдэв.

-Хүүхдийн зохиолч хүүхэд хэвээрээ үлддэг гэдэг. Таны зохиол бичих сэдэл хаанаас төрдөг вэ?

-Би хүүхдийн зургаас будаа иддэг хүн. Хүүхдийн зурагт маш их ухаан байдаг. Хүүхэд сэтгэлгээ нь зургаар илэрч гардаг. Жишээлбэл зургаан настай хүүхэд өөрийгөө зурж байна. Нэг чих нь том нөгөөх нь жижиг. Яагаад ийм байна гэхээр “Үглээд байхаар чих багасаад, үлгэр сонсохоор чих уртсаад байна” гэж байгаа юм. Дараа нь биеэ зурсан чинь толгой нь том байна. “Үгүй, энэ чинь рахиттай хүүхэд шиг яасан том толгой вэ гэхээр “Толгойд бодол багтахгүй байхад том зурахаас аргагүй” гэнэ. Тэгснээ зүүн гартаа дөрвөн хуруу зурчихаад, баруун гартаа зургаан хуруу зурчихав. “Баруун гар их юм хийдэг. Зүүн гар юу ч хийдэггүй залхуу болохоор нэг хуруугаа ийш нь зээлдүүлчихсэн” гэлээ. Хөлөө зурахдаа тэр нөхөр дөрвөн хөл зурчихлаа. Яагаад гэхээр “Шувууны бага нь жиргэдэг, хүний бага нь гүйдэг гээд намайг гүйлгээд байх юм. Хоёр хөл хаанаа ч хүрэхгүй байна. Дөрвөн хөлтэй бол дэлхийгээр нэг гүйгээд, хүн болгонд тусалчих юм сан” гэж байгаа юм. Энэ тэр чигээрээ гүн ухаан. Хүүхэд судлалыг зургаас нь эхэлдэг. Миний хамгийн сонирхдог үе нь сургуульд ороогүй хүүхдүүд.

Ю.Цэдэнбалын бие хамгаалагч, эмчээр ажиллаж байсан Л.Нанзад комиссартай ярилцлаа.

-Та ямар зам туулж, төрийн тэргүүнд хүрч очив?

-Би 1925 онд төрсөн хүн. Зургадугаар ангид байхдаа өнчирч үлдсэн. Эцэг эхийн оронд энэрч үлдсэн эх орондоо хайртай байдаг юм. Хотод орж ирээд, нэгдүгээр арван жилийн сургуулийг төгссөн. Тухайн үед аравдугаар анги төгссөн хүн эрдэмтэн гэж тооцогддог байв. 1943 онд дунд сургуулиа төгсөөд, МУИС-д суралцахаар очсон юм. Тэр үед МУИС-д анагаах, мал эмнэлэг бүгд харьяалагддаг байлаа. Б.Ширэндэв гуай захирал байсан. Их сургуульд орох ухаантай захирлын зөвлөлийн хурлаар орлоо. Би хэллээ. “Би сурах хүсэл их байна. Гэсэн ч би сурч чадахгүй нь. Гурван өнчин дүүтэй, орон гэр байхгүй. Би дүү нараа асармаар байна гэсэн. Нэг дүү хөдөө, хоёр нь техникумд сурч байсан. Намайг “Зориг гаргачихгүй юу” гэнэ. Би “Тун зориг гаргаж чадахгүй нь, захирал аа” гэлээ. “Үнэхээр хэцүү юм байна. Чи яая гэж бодож байна” гэж надаас асуухад нь “Би үйлдвэрт ажиллая” гэсэн. “Яахав чи, аж үйлдвэрийн комбинатад очоод үз. Харин дуртай цагтаа над дээр ирээрэй. Би захирал гээд сууж байвал хүссэн ангидаа ороорой” гэж билээ. Тэр хүнд одоог хүртэл баярлаж явдаг. Би сүүлд даргын комиссар, хурандаа болчихсон хойноо Б.Ширэндэв гуайтай таарсан. Дарга тэр хоёр РАФАКТ сурч байсан юм шүү дээ. Их найзууд, даргын гэрээр нь ирнэ. Тэгэхэд нь би “Б.Ширэндэв гуай, таныг тарчлааж байсан хүн чинь би шүү дээ” гэхэд “Юу….” гэсэн. “Тан дээр ороод, их сургуульд орох гээд чадахгүй зовлон тоочсон нөхөр байна. Харин та би захирал хийгээд сууж байвал чи ирээд дуртай сургуульдаа ороорой” гэж хэлж байсан гэсэн чинь “Хүүе, чи чинь одоо хаана явж байгаад хүрээд ирэв. Ямар зам туулав. Хачин тохиолдол юм даа” гэж их гайхаж билээ. Тэгээд л аж үйлдвэрийн комбинатад явж очсон. Миний тухай сонсоод, “За чи тоо бүртгэгч хий” гэсэн. 1943 он, эх орны дайны үе. Тоо бүртгэгч хийлээ. Боловсон хүчний эрхлэгч настай хүн ажлаа зааж өгнө. Эх орны дайны жил байсан учраас фронтод бэлэг хүргүүлнэ гээд шөнө үйлдвэрт ажилладаг. Шөнө нэг цаг хүртэл ажиллана. Тэгж явсаар мэргэжлийн үнэмлэхтэй болсон. Жилийн дараа Эвлэлийн үүрүүдийн тайлант сонгуулийн хурлаар Эвлэлийн үүрийн нарийн бичгийн даргаар сонгогдов. Ингэсээр байтал 1945 он гарав. Миний ах цэрэгт байж байгаад 1938 онд цэрэгт яваад сураггүй болсон. Хоёр дүү маань техникум төгссөн байлаа. Онгорхой гуталгүй явах юм байх гээд цэрэгт явъя гэж бодлоо.

-Дайнд явахаар үрэгдчих вий гэж бодсонгүй юу?

-Бодсонгүй. Миний ах дайнд яваад сураггүй болсон. Өшөөг нь авах тухай юм бодож явна. Цэргийн амьдрал сайхан гэж бодсон. Хилийн цэрэгт Сулинхээрийн отрядад хуваарилагдлаа. Шинэ цэрэг хүний захиа уншиж, бичиж өгдөг. Отрядын даргад миний тухай мэдээлэл хүрчээ. Хурандаа Халтар гэж сайхан хүн байлаа. “Штабын дарга бид хоёрын хэлснээр яв” гэсэн. Шинэ цэрэг байж заримдаа мах чануулж зооглодог боллоо. Биднийг говийн халуунд ангаж цангаж, хатаж хорчийсон хар юмнууд Жанчхүүгийн даваа бараг хүрч байхад дайн дуусч буцсан. Дайн дууссаны дараа ангидаа буцаж очсон. Отрядын дарга маань “Дотоод яамны төв сургуульд сургахаар бичиг хийж өгнө” гэсэн. Дотоод яамны төв сургуульд 1945 онд орж, дөрвөн жил сурсан. Гэнэт нэг өдөр захирал дуудаж байна гэлээ. Захирал миний амьдаа байсан. “Чамайг Хилийн цэрэг хариуцсан орлогч сайд Дорж гуай дуудсан” гэсэн. “Чамайг ЗХУ-д цэргийн академид явуулна. Дуртай юу” гэлээ. Дуртай байна л гэсэн. 1949 оны өвөл Ленинградын цэргийн эмнэлгийн академид зургаан жил сурахаар явлаа. Дорж гуай “Чи сайн сураарай, цол хайрлахгүй шүү” гэсэн. Хоёр жил болоод эх орондоо ирдэг байлаа. 1952 онд амралтаараа ирээд, шууд ахлах дэслэгч цол авсан. Зургаан жил сураад, хошууч цолтой төгсч байлаа.

-Зөвлөлтөд цэргийн академи төгссөн хүн Ю.Цэдэнбалын комиссар болохгүй яах билээ?

– Дунд мэргэжлээрээ би Аюулаас хамгаалах яамны хүн, дээд мэргэжлээрээ бол эмч гэдэг утгаараа тал талаасаа хэрэгцээтэй болсон байх л даа. 1956 онд төгсч ирээд, уулын аманд лаборатори гэдэг юманд очлоо. Томчуудын хоол ундыг үздэг хардаг газар. Лабораторийн дарга нэртэй томилогдож очсон. Тэндээ даргын эмч байснаа 1957 онд даргатай бүх ардчилсан орноор явлаа. Тэгсээр яваад бие хамгаалагч болчихсон хүн дээ, би. Гучин хэдэн жил тэр хүний дэргэд явлаа. Төр надад итгэл өглөө. Тэр агуу хүн, тэр гэр бүл надад итгэл үзүүлсэн юм.

-Ю.Цэдэнбал даргатай анх уулзсан мөчөө та санаж байна уу?

-Лабораторийн даргаар энэ хүн томилогдлоо, Ленинградын цэргийн академи төгссөн хүн. Нам төрийн удирдагчид, гадаадын зочид төлөөлөгчдийн эрүүл мэндийг энэ хүн хариуцна гэж танилцуулсан. Баяртай л байгаа бололтой сайхан угтсан. Гэр бүл, хүүхдүүдтэй нь ч харьцана.

-Тэгэхэд Ю.Цэдэнбал дарга ямар албан тушаалтай байсан бэ?

-Төв хорооны нарийн бичгийн дарга, Сайд нарын зөвлөлийн дарга байлаа.

-Ю.Цэдэнбал даргатай харьцахад түвэгтэй биш байх, эхнэртэй нь харьцахад ямар байв, хүмүүс янз бүрээр л ярьдаг?

-Хүүхдийн паркыг бий болгох, энэ Найрамдал зуслан, Залуу техникчдийн ордон, хүүхдийн ордон Хөгжим бүжгийн сургууль тэр хүний зүтгэлээр бий болсон. Хөөрхий, өглөө гараад л явчихна. Час улаан юм л явна. Би утасдана, хоолондоо ирсэнгүй барьсангүй гэнэ. Та нэг жаахан тэгээд байдаг, улс тэгээд байх юм гэхээр “Хүүе тэгж үү. Чи тэгчихвэл намайг загнаж байгаарай” гэдэг. Хааны авгай шүү дээ. Мундаг сэтгэл байхгүй юу тэр чинь. Тэр хүн Оросын харьяатаараа л үлдсэн л дээ. Монголын иргэн болж чадаагүй. Монголын залуу үе, хүүхдүүдийн төлөө ямар гайхамшигтай ажил хийсэн билээ.

-Таны үгийг сонсдог байжээ?

-Намайг аашилж байгаагүй. Хүүхдүүд ч надад сайн. Үнэндээ би тэр гэр бүлийнхнээс хатуу үг сонсоогүй. Бие биедээ түшиг болж явлаа. Даргатай хамт таван жил хойно цөлөгдсөн хүн дээ, би. 1984 оны долдугаар сарын 26-нд шинжилгээ хийлгэх нэрээр явсан шүү дээ. Шинжилгээ гэдэг тэнд цөлөх эхлэл бололтой байсан юм билээ. Шинжилгээ хийлгэх ёстой бол явахаас биш яахав гээд Москвад зоогдсон шүү дээ. Тэнд очоод даргыг 30-нд эмнэлэгт хэвтүүлсэн. Түүнээс хойш тэд нар зохион байгуулалт, хуйвалдаанаа хийсэн улсууд шүү дээ.

Ю.Цэдэнбалыг зайлуулах хуйвалдаан 1982 оноос эхэлсэн юм билээ. Цэдэнбалыг зайлуулах комисс ЗХУ-д ажиллаж байсныг сүүлд мэдсэн. Таван жилд тэнд цөллөгт л байлаа. Би тэнд долдугаар сарын 26-нд очсон. Уулын аманд нэг юманд хориотой. Тэгсээр байгаад нэг байртай боллоо. Тэр байрыг засуулж байж орууллаа даа. Явдал их байлаа. Төв хорооны тогтоол гараад жаран хэдэн мянган төгрөг өг гэсэн. Авахгүй гэсэн. Бид өөрсдөө болгоно гэсэн. Би бол өнчин өрөөсөн явсан болохоор онгорхой цоорхойгоо ч нөхчихнө. Гар оёдлын машин байсан. Хөшиг аваад, ямар сонирхолтойг нь мэднэ шүү дээ, би. Тэр муу гар машинаар би тэр байшингийн хөшгүүдийг хүртэл оёж байлаа. Хөөрхий, даргын авгай өглөө намайг ирэхээр бөөн хиншүү тавьчихсан байж байна. “Хүүе, уучлаарай” гээд байж байгаа нь ямар их өрөвдөлтэй байсан гэж санана. Өглөө очоод би цүнх чирээд дэлгүүр хоршоогоор явж, хоол унд цуглуулна. Надад хэдэн рубль өгчихдөг. Юм гэдэг нарийн. Авчирсан чек, төлбөр тооцоогоо хуучин дэвтэр дээрээ нэгд нэгэнгүй бичнэ. Ингэж яах нь вэ гэхээр нь “Юм нарийн” гээд шууд хэлдэг байв.

-Ю.Цэдэнбал дарга гэр бүлтэйгээ Зөвлөлтөд тусгаарлагдсны дараа дасан зохицоход хэцүү байсан болов уу. Бөөн эргэлзээ байсан байх?

-Яахав, би хоол ундаа цуглуулчихна. Хувцас хунараа хими цэвэрлэгээнд, цагаан хэрэглэлээ угаалгын газар авчаачиж өгнө. 1989 онд намайг тэтгэвэрт гараад нутаг буцахад бараг хоёулаа уйлах шахаж байв. “За, Нанзадыг минь аваад явчихлаа, өнчирлөө” гэж сонин дээр хүртэл тийм ярилцлага байсан. Би тэр улсын төлөө хийх ёстой бүхнээ гомдоохгүй хийсэн л байх. Монголчууд уг нь сайхан сэтгэлтэй ч албан тушаал, эрх мэдлийн төлөө тэмцэл аюултай юм билээ.

-Ю.Цэдэнбал даргын ээж сүүлд тэдний хажууханд нь амьдарч байсан гэл үү?

-Сүүлд хашаанд нь гэртээ байсан. Увсын хүн, сайхан цайтай. Бид гэрт нь давхиж ороод боорцог идээд, цай уучихна. Сайхан ч тэтгэсэн. Үнэндээ энэ орос авгай ухаантай эмэгтэй. Ганц хадам ээжээр зогсохгүй хоёр дүү, хамаатан садангийн хот орж ирсэн улсуудыг харна үзнэ, тэтгэнэ. Сайхан хандана. Орос авгай сайхан хүн байсаан. Орос, монгол хүний амьдралын хэв маяг ондоо шүү дээ. Гэлээ гэхдээ ээжийг нь гомдоогоогүй шүү. Дарга гэр орны ахуй амьдралыг анхаарахгүй. Москвад очоод, томчуулын хувцас оёдог газар хувцас захиалаад, дэлгүүр рүү арай хийж авч явна, гутал авах гэж дөнгөж хөлөө дүрсэн болоод л, “Хуруу дүрэх л зайтай” гээд авдаг. Ахуй амьдралдаа даан ч хайнга хандана. Авгайдаа найддаг байсан ч биз. Бид бол аюулгүй байдалд нь анхаарна.

-Та ч бараг л тэр гэр бүлийн хүн байжээ?

-Шөнө гэртээ 23 цагт ирвэл эрт ирж байгаа нь тэр. Өглөө зургаан цагт гараад явна. Гадаа машин ирээд зогсчихсон байдаг. Саарал байшингийн бүх цонх харанхуй байхад зүүн урд өнцгийн гурван давхар л гэрэлтэй байдагсан. Ажил хийгээд суучихна. Заримдаа явъя гэхээр “Би ажлаа хийж байна шүү дээ” гэхээр нь яах ч аргагүй.

-Эхнэр нь оройтлоо гэхгүй юу?

-Үгүй тийм юм байхгүй. Биеэ бодсонгүй л гэнэ. Жаахан амар, ажлаа зохицуул гэнэ. Тоохгүй шүү дээ. Эмч ч хэлнэ. Ажлын төлөө зүтгэсэн хачин хүн байсан шүү. Бүтэн сайнд ч амарна гэж байхгүй.

-Хөвгүүд нь яаж өссөн бэ?

-Тэд яахав, Монголдоо орос дунд сургууль төгсөөд, Москвад сурцгаасан. Хоёулаа цол хамгаалсан, боловсролтой, чадалтай хүүхдүүд.

-Даргын ээж орос бэртэй, хэл яриа нэвтрэхэд хэцүү байсан байх?

-Хөөрхий, хааяа авгай эд нар гэрт нь орно. Бид хэл ам нь болоод орчуулагч хийнэ.

-Та тэгэхэд гэр бүлтэй болсон байсан уу?

-Үгүй ээ би, явсаар байгаад 31 хүрч байж, авгай авч үзлээ дээ.

-Л.Шинкаревийн “Хайр дурлал, эрх мэдэл, эмгэнэл” гээд нэг ном байдаг даа. Танд ямар санагдсан бэ?

-Л.Шинкарев гэж Зөвлөлтийн “Извести” сонинд байсан хүн. Л.Шинкарев бол муухай еврэй л дээ.

-Яагаад вэ, их л мундаг бичсэн санагдсан?

-Үгүй ээ, зарим ч яах вэ дээ. Дарга гэрийн хорионд байх хугацаандаа авгайд цугласан элдэв баримт юмнуудыг Л.Шинкаревт “Юм болгож өгөөч” гээд өгчихсөн байхгүй юу. Надтай ч номынхоо ажлаар ирж уулзсан. Бид хоёр нэг их таатай сайхан уулзаж байгаагүй дээ.

-Тэр хүний номонд нэг сонин санаа байдаг. Филатова нөхрийнхөө ямар нэг сул талыг атгасан байж магадгүй, эхнэрээсээ болгоомжлох юм байсан байж мэднэ гэх маягийн юм байсан?

-Ямар болгоомжлох юм байх вэ дээ. Хөөрхий, гэр бүл юм болохоор авгай юу гэж хэлнэ, дагана. Хоёр хүү нь байна. Тэр талаараа явсанаас биш энэ авгай ийм тийм гэж хардах юм үнэндээ байхгүй. Харин ч өөрийг нь асарч тойглож байсан сэтгэлийг нь үгүйсгэх аргагүй. Юм нарийн шүү дээ.

-Тэр хоёр эхнэр нөхрийн хувьд гэртээ эрүүл харилцаатай байсан уу?

-Шөнө ажлаасаа тараад ирэхэд авгай нь хоолоо идээд унтаж байна шүү дээ. Тогооч хоолоо хийгээд, пийшин дээр тавьчихна. Заримдаа ажил, хурал ихтэй үед пийшингээ тойрч, босоогоороо хоолоо идчихээд явна шүү дээ. Тийм төрийн удирдагч байх уу даа.

-Ю.Цэдэнбал даргыг Л.Цогзолмаа гуайд ч юм уу, зохиолч С.Удвал гуайд сайн байсан гэсэн яриа байдаг?

-Д.Цогзолмаагийн нөхөр, “Үнэн” сонины эрхлэгч Ц.Намсрай эд нар найзууд байхгүй юу. Тийм юм үнэндээ байхгүй. Яахав дээ, нүүртэй царайтай болохоор магадгүй гэж хардаж байсан уу гэхээс. Тийм юм байгаагүй.

-Та байгаагүйг нь яаж мэдэж байгаа юм бэ?

-Харуул манаа юм чинь мэднэ шүү дээ. Би байхгүй гэхэд миний 24 цагийн харуул сууж байгаа шүү дээ. Юманд хавьтуулах уу.

-Эр хүн шүү дээ, хааяа нэг эмэгтэй хүнд цаг гаргадаг байсан байлгүй дээ?

-Цаг гаргах зай байхгүй. Би хавьтуулахгүй шүү дээ. Тэр чинь гэр бүлийн асуудал шүү дээ. Би хамгаална. Зун Хар далайд амарна. Далайн эрэг дээр очоод нэг сайхан жаргахгүй. Нөгөө муу бөөн цаастайгаа зууралдаад сууж байна. Массаж энэ тэр хийлгэвэл хийлгэчихээд, бөөн цаастайгаа байж байна шүү дээ. Москвад очихоороо бөөн цаастай явна шүү дээ. Хөдөө аж ахуйн яамныхан “Дарга явбал нэг юм бүтээгээд ирэх болов уу” гээд л сууж байна.

“Шар айраг” хамтлагийн ахлагч, дуучин, үүргэвчтэй аялагч, “Гранд хаан” айриш паб компанийн гүйцэтгэх захирал, нийслэлийн Иргэдийн хурлын төлөөлөгч, Иргэний зориг намын удирдах зөвлөлийн гишүүн гэх мэт олон ажил алба эрхэлдэг Г.Ганхүүтэй ярилцлаа. Тэрбээр “Мөрийтэй бол чартаа ч хамаагүй тоглоно гэдэг шиг ямар л бол ямар сэдвээр ярина” хэмээн наргиа болгосон юм.

–Шинэ жил дөхөхөөр та олдохоо болих юм аа. Энд тэнд тоглолтын урилга заллага ихтэй байгаа сурагтай?

-Тоглолтоос гадна хөтлөгч хийж байна. Намайг энд тэндхийн арга хэмжээн дээр урьж, хөтлүүлэх санал их ирдэг болчихож. Ялангуяа гадаад дотоодын байгууллагуудад англи хэл дээр хөтөлдөг хөтлөгч Н.Ганхуяг ах бид хоёроос өөр бараг байдаггүй шиг байгаа юм. Дээрээс нь би өөрийнхөөрөө хөтөлдөг юм байна. Юманд баригддаггүй, дөрвөн мөрт уншдаггүй, өөрийгөө их мэдрэмжтэй гэж хэлэх гээд байна ш дээ. Заалыг, хүмүүсийн настрыг хараад, тэр дор нь сэтгээд ярьчихдаг учраас намайг урьдаг юм байна.

–Хөтлөгч ханш өндөртэй байгаа юм биш үү. Манайхан хөтлөгчийн үнэ ханшны тухай мэдээлэл бэлтгэсэн. Бараг 1,5 саяас гурван сая төгрөг байсан байх шүү?

-Тийм, үнэн. Би 1,5 саяар үнэлдэг юм. Гэхдээ ярина, хөөрнө. Найз, нөхдийн компани уривал нэг өөр. Гаднын компани бас өөр. Бүх юм өөр ш дээ. Зарим нэгд нь туслах ёстой. Жишээлбэл, тэргэнцэртэй иргэдийн арга хэмжээг би дандаа үнэгүй хөтөлдөг. Хандивын арга хэмжээ хөтөлнө. Чаддаг зүйлээрээ хүнд туслаад дэм болж явахыг хичээдэг.

–Дуулж байгаа юу?

-Дуулалгүй яах вэ. Хамгийн эрэлт хэрэгцээтэй хамтлаг “Шар айраг”. Зарим хамтлагийнхан “Энэ жил аягүй муу байна” гэж ярьж байна. Манайх бол эрэлттэй байгаа. Шинэ жилээр хүмүүс нэг их уяраад, уянгалаад байхыг хүсдэггүй юм байна. Манайх бол англиар, оросоор дуулчихдаг, бүжиглүүлчихдэг юм байна. Тэндээ л гол нь байдаг юм байна. Ямар сайндаа Харангын Чука “Шар айраг” гээд балай нэртэй хамтлаг бүх халтуур түүгээд дууслаа шүү гэдэг онигоо хүртэл байна шүү дээ, цаана чинь.

–Наад онигоогоо та нэлээд хэдэн жил ярихыг бодоход шинэ жил таны ашиг орлогын үе бололтой?

-Дандаа орлоготой байдаг үе.

–Цагаан сараар харин яадаг вэ?

-Харин тэрийг өөрчлөх гээд “Цагаан сар” гэдэг дуу хийсэн ш дээ. Тэр маань шүүмжлэгдээд нам болсон л доо. Яагаад заавал зохиолын дуучид “Цагаан сар” гэдэг дуу дуулах ёстой юм гээд бид бүр “Цагаан сар” гэдэг дуу хийсэн ш дээ.

–Цагаан сар гэснээс цагаан сараар хүн амьтан хүлээж аваад намбатай суудаг уу?

-Амьдралдаа цагаан сар хийж үзээгүй. Хөгшчүүл дээрээ очиж золгодог. Хөгшчүүл дээрээ очиж золгох сайхан даа.

–Шинэ жилийг урьдынхаараа угтах уу. Эсвэл онцлог шинэ жил байх уу?

-Энэ жил миний хувьд маш онцлог шинэ жил болж байгаа. Яагаад гэхээр хүүтэй болсон. Хүүгийн маань төрсөн өдөр нь болж байгаа. Би гурван хүүхэдтэй. Охин маань 20-той, хүү маань аравтай, бага хүү маань нэг нас хүрч байна.

–Гэр бүл төлөвлөлт сайн хийдэг юм байна?

-Мундаг төлөвлөнө, арав арван жилээр төлөвлөнө. (инээв) Би одоо тавь хүрч байна. Морь жилтэй, миний хүү бас морь жилд төрсөн. Тийм учраас шинэ жилээ гоё тэмдэглэх гэж байгаа.

–Та хариуцлагатай аав гэж хэлсэн шүү дээ. Хүүхдийн хүмүүжилд аавын нөлөө их байдаг гэж судалгааны дүн гарсан байна лээ?

-Хүн бүр хүүхдээ өөр өөрийнхөөрөө хүмүүжүүлдэг байх. Би бол бусдаас ялгарч айхавтар хүмүүжүүлээд байгаа юм үгүй. Хамгийн чухал нь цаг зав гаргах ёстой юм билээ. Би тэгж л ойлгосон. Багыгаа гарахад л ойлгож байна шүү дээ. Өмнө хоёр дээр нь байхгүй ээ. Бага хүүхдэдээ цаг зарцуулдаг шигээ дунд хүү, том охин дээрээ ийм байсан уу гэвэл ерөөсөө үгүй. Том охин маань Чехэд төрсөн, би энд байсан болохоор хоёр талд явсан. Дунд хүүгээ жаахан харж л байсан. Нас өндөр болоод хүүхэдтэй болох гоё юм аа. Ямар сайндаа манай найз нар “Пиво уухаа болилоо” гээд байгаа. Ажил дууслаа л бол гэр рүүгээ явдаг. Тийм л болгочихдог юм байна, хүнийг. Их уяхан болчихдог юм байна. Хүүхдүүдээ зөв л хүн болгох хэрэгтэй юм билээ. Хүний амьдралд их юм хэрэггүй. Их мөнгөтэй төгрөгтэй хүмүүс сайхан амьдардаг гэж хүмүүс гаднаас нь хараад боддог. Би эд нарыг чинь бүгдийг нь танина шүү дээ. Шударга хөдөлмөрөөрөө бизнес хийж баяжсан нь бол сайхан л яваа. Хулгай хийгээд баяжсан миний найз зөндөө л байна. Тэд бол хэцүү ш дээ. Хэзээ нөгөө АТГ нь дуудах бол гээд шөнө нойр нь хүрэхгүй.

–Та ер нь иргэдийн төлөөлөгч хийнэ, нэвтрүүлэг хөтөлнө, бизнесээ эрхэлнэ, дуулна, хуурдана, яаж ийм хүртээмжтэй байдаг юм бэ?

– “Хоёр туулай хөөсөн анчин хоосон хоцорно” гэдэг үг худлаа санагддаг. Өнөөдөр бол хоёр байтугай туулай хөөх ёстой. Над шиг дөрөв, таван туулай хөөх учиртай. Ядаж нэгд нь хүн амжилт үзүүлдэг юм. Дэлхий дээр зургаан тэрбум хүн заавал нэг юмаараа бусдаас авьяастай байдаг гэдэг. Түүнийгээ нээж чадахгүйд л асуудал бий.

–Та юунд илүү авьяастай вэ?

-Мэдэхгүй, би бүх юмны зах зухтай. Гэхдээ амжилтад хүрээгүй гэж болохгүй. Уулчин биш л дээ. Гэхдээ сонирхолдоо хөтлөгдөөд, ууланд авирдаг. Дэлхийн долоон том оргилын гуравт нь Монголын далбааг мандуулчихлаа. Уулын спортын мастер хүн шүү дээ. Дуу хөгжимд багаасаа л дуртай байсан. Өнөөдөр “Шар айраг” гээд хүн болгон мэддэг хамтлагтай болсон. Соёлын тэргүүний ажилтан. Дөрөв, таван цомог гаргасан. Криштиану Рональдугаас “Та аз жаргалтай хүн үү” гэж асуухад “Энэ дэлхий дээр над шиг аз жаргалтай хүн хаана байна. Дуртай юмаа хийсний төлөө сая сая доллар төлж байна. Би хөл бөмбөгт дуртай. Хөл бөмбөг тоглосны төлөө сая доллар авч байна” гэж хариулжээ. Би бол хөгжимд дуртай. Дуулах дуртай. Тэрний төлөө надад сая доллар биш юм аа гэхэд сая төгрөг өгч байна шүү дээ. Оцойж овойтол Оюу толгой шиг бизнес байхгүй ч гурван хүүхдээ гайгүй сургуульд оруулчих хэмжээний мөнгө хуримтлуулж чадсан байна. Энэ бол миний хувьд амжилт. Иргэний зориг нам байгуулалцсан. Тасралтгүй 15 жил явлаа. Манай нам байгуулагдсан цагаасаа УИХ-д суудалтай явсан. Би намаа төлөөлөөд, иргэдийн төлөөлөгч 45 хүний нэг болчихоод сууж байна. Миний барьж авсан бүхэн ямар нэг хэмжээгээр амжилтад хүрлээ. Цаг зав хүрэлцэхгүй гэж үгүй. Хүсвэл бүхнийг амжуулж болно. Дээрээс нь би марафон гэдэг гоё спортод дурлачихаад Хонгконгийн марафонд анх удаа 42 км дуусгаж, өөрийнхөө амжилтыг эвдлээ. 106 орноор аяллаа. Сүүлдээ хүмүүс аялаач ээ, мөнгө өгье гэдэг болж байна. Арваад салбарт хүч үзэж байна.

–Үүргэвчтэй аялал үргэлжлэх болов уу?

-Болно ш дээ. Хамгийн сүүлд хийсэн далбаат завины аялал маань хүмүүст их хүрсэн байна лээ. Монголын хамгийн анхны “Далбаат завины ахмад” гэдэг цол авлаа шүү дээ, би чинь.

–Ингэхэд Иргэний зориг намын гишүүний хувьд юу хийж байна?

-Манай нам АН-тай нэгдэх асуудлаар нам дээрээ цөөнх болоод байгаа. Нэгдчихье гэсэн саналыг анх би гаргасан юм л даа.

–Гэхдээ хоёр том намын рейтинг унаж байгаа үед гуравдагч хүчинд сонгуулиар нэлээд хэдэн суудал авах боломж байгаа юм биш үү?

-Гуравдагч хүчний орон зай гэж байхгүй. Манай Сонгуулийн хууль чинь тийм шүү дээ. Яаж ч мундаг яваад байхгүй. Үсрээд л найман суудалтай.

–Таныг Иргэдийн хуралд хүч үзэхийн оронд УИХ-д нэр дэвшсэн бол гарч ирэх байсан гэж боддог. Адилхан үүргэвч үүрээд явсан хүн гишүүн болсон уу болсон. Олны танил уу танил?

-Нийслэл надад хамаагүй ойр байдаг юм. Э.Бат-Үүл дарга бид хоёр чинь ах дүү хоёр.

–За, хэзээнээс тэр вэ?

-Бид хоёр чинь багаасаа л ах дүү хоёр ш дээ. 40 мянгатын хүүхдүүд, тэгээд ч хамгийн хүндэлж явдаг улстөрчийн нэг яалт ч үгүй Э.Бат-Үүл. Пянз гуйгаад явдаг жаахан хүүхдүүдийн нэг би байхгүй юу.

–Хотын замын түгжрэл хэрээс хэтрэхээр таны яриад байдаг метрог хааяа санагалзах юм. Метроноос арай наахнуур замын түгжрэлийг шийдэх арга зам бий юу?

-Ерөөсөө л метро, өөр ямар ч арга зам байхгүй.

–Метро чинь аймаар их мөнгө шаардлагатай, манайх шиг улсад Мянгуужингийн үлгэр юм биш үү?

-Мэдээж өртөг зардал өндөртэй. Гэхдээ хэзээ нэгэн цагт заавал хийх ёстой ажил. Арван жилийн өмнө нийтлэл бичиж байхад хүмүүс инээж байсан нь үнэн. Одоо бол хүмүүс инээхээ больчихоод байгаа. “Үнэхээр энэ түгжрэл замаа алдлаа, шийдэхгүй бол болохгүй нь ээ” гээд байгаа юм. Шийдэх ганц гарц нь метро гэдгийг зөвхөн би хэлээд байгаа юм биш. ЖАЙКА маш том судалгаа хийлээ. Тэрний үндсэн дээр үнэхээр хот төлөвлөлт нь ийм түвшинд хүрчихсэн, тэлэх магадлал багатай, анхнаасаа 500-600 мянган хүн амтай байхаар төлөвлөлт хийгдсэн хотод замын түгжрэлийг метрогоор шийдвэрлэнэ гээд байгаа юм. Бүх л газар ингэж шийдвэрлэж байгаа. Өмнө нь бүүр Мянгуужингийн үлгэр байсан юм. Харин ч овоо урагшлаад, метро байгуулах нь зүйтэй гэдгийг хаа хаанаа хүлээн зөвшөөрдөг болчихсон. Бичиг цаасны ажил нь жигдэрчихсэн. Хичнээн замтай, аль хэсэг нь газар дээгүүр, аль хэсэг нь доогуур явах юм, хичнээн буудалтай, өртөг зардал нь хэд байх юм гэдэг бүх юмыг гаргаад тавьчихсан. Манайхан нэг юм ойлгодог болчихоод байна. Урьд нь байшингийн зураг гэхээр тоодоггүй байсан бол одоо аливаа төслийн 50 хувь нь сайн зураг гэдгийг ойлгодог болчихоод байна. Сайн зураг, төлөвлөлттэй байж л ажил явах гээд байна. Метроны ажил зогссон гэж хэлэхгүй. Эдийн засгийн хямрал гээд мөнгө төгрөггүй хойшилж байгаа тал бий.

–Метро байгуулахад хэдий хэр юм шаардлагатай вэ?

-1,5 тэрбум ам.доллар шаардлагатай. Өмнөх Г.Мөнхбаяр даргын үед бол 4,6 тэрбум гэж байсан ш дээ. Багассаар хөрсөн дээрээ бууж байна. Ямар ч байсан 1,5 тэрбум ам.доллараар 17 өртөөтэй метро байгуулах юм. Тэрний талаас илүү мөнгийг 40 жилийн хугацаатай, бага хүүтэй зээлэнд хамруулж болно гэдгийг Японы Засгийн газар мэдэгдчихлээ. Энэ баг ахиад дөрвөн жил Улаанбаатарын удирдлагад сонгогдох юм бол бид ямар ч байсан 2020 он гэхэд метротой болно. Энэ бол миний хамгийн том мөрөөдөл.

ШУТИС-д өрнөсөн “Буддизм ба шинжлэх ухаан” сэдэвт хэлэлцүүлгийн үеэр шашны мяндагтнууд, шинжлэх ухааны судлаач эрдэмтэд сөргөлдөх биш хамтрах, нийгмийн оюун санаа, сэтгэл зүйд гүйцэтгэх үүрэг, нэгнээ таньж мэдэх сэдвээр яриа өрнүүлсэн юм. Анхны хэмээх тодотголтой уг хэлэлцүүлэгт Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн хамба Д.Чойжамц, Дашчойлин хийдийн тэргүүн хамба Ч.Дамбажав тэргүүтэй лам нар хүрэлцэн ирсэн бол академич, физикч, Х.Намсрай, философич Б.Даш-Ёндон зэрэг олны танил эрдэмтэн судлаачид, философичид ч энд байлцлаа. Хэлэлцүүлгийн салхийг хагалж, Д.Чойжамц хамба, Б.Даш-Ёндон, Х.Намсрай нарын эрхмүүд юуг онцолсныг хүргэж байна.

Д.Чойжамц хамба: БИДНИЙ ТОЛГОЙД СУУЛГАСАН КОМИНТЕРНИЙ КОД БАТ БӨХ ХЭВЭЭР БАЙНА

-XIX зууны эхэн үеэс авахуулаад Европ хөгжил дэвшлээрээ давамгайлж, Европын нүдээр Азийг дүгнэх болсон. Шинжлэх ухааны нээлт гарч эхлэхтэй зэрэг Христосийн шашны зүгээс эсэргүүцэл гарч, дэлхий бөөрөнхий гэдэг ч юм уу шинжлэх ухааны үзэл, онолыг нь эсэргүүцсэн. Шинжлэх ухааныг түгээн дэлгэрүүлж, хөгжил дэвшлийг авчрахын тулд Европт шашинтайгаа тэмцсэн. Нэг хэсэг үеийн турш шашин, шинжлэх ухаан дайсагналцсан учраас тэр хандлагаараа Буддын шашныг ойлгосон шиг санагддаг. 1917 оны нөлөөгөөр орж ирсэн коммунистууд яг тэр үзлийг баримталж, Монголын шашныг устгах ажилдаа шаламгайлан орсон. Тийм ч учраас шашингүйн үзэл эхэн үедээ эрдэмтдийнх байгаад, дунд үедээ нийгмийг соён гэгээрүүлэх үзэл болоод, одоо Монголд энгийн чалчаа үг болсон. Коминтерний бидний толгойд суулгасан код, шашнаа буруугаар үздэг тэр үзэл өнөөдөр ардчилсан нийгэм тогтоод 25 жил болчихоод байхад улам бат бөх болж, залуучуудын үзэл бодолд тогтож, ямар нэг ном үзэхгүйгээр мэдэхгүйгээр, шашин соёл уламжлалт түүх рүүгээ довтолдог, дайрдаг боллоо. Чингисийг ганцааранг нь үлдээгээд бусдыг нь харлуулдаг. Өөрийнхөө түүхийг ангич намч үзлийн үүднээс үзэж, зарим үеийн түүхийг шүдээ зууж байгаад муулдаг. Зарим нэг үеийн түүхийн алдааг харахгүйгээр жигтэйхэн магтдаг болсон. 1921 онд л монголчуудыг шорооноос нь сэгсрээд, сая нэг хүн болсон. Түүнээс урьд ярандаа баригдсан, хоцрогдсон орон байсан гэж ярьдаг. Хүннү Сүннүгийн үеэс 2000 жил яртай ямхтай байсан юм бол тэр их хоцрогдол дотроо XXI зуунд ирж чадахгүйгээр дэлхийн хөрснөөс арчигдах байсан, энэ ард түмэн. Монгол маань хөгжил дэвшилтэй, уруудал доройтолтой 2000-3000 жилийн түүхийг давж, Азийн цээжин дээр амьдаараа үлдсэн орон гэж боддог. Эрдэмтэн мэргэд, шинжлэл судлалын улсууд энэ талаас нь хэлэхгүй бол ардчилсан нийгэм жигдэрч өгөхгүй байгаа. Хуучин түүх рүүгээ харж байгаа харц нь буруу учраас алдаа онооноосоо сургамж авч чадахгүй. Бүх л үеэ ангич намч шинж чанараар хардаг. Өнөөдөр үндэсний хөрөнгөтнүүд татварын мөнгөөр хүн ардаа ажилтай, цалинтай байлгана. Гэтэл тэднийгээ нүдэнд орсон хог шиг болгож байгаа нь коммунист нийгмийн өв юм. Тийм ч учраас үндэсний хөрөнгөтнүүд нь бойжиж чадахгүй ажилгүй хүн олширч байгаа нь хуучирсан үзэл хандлагатай холбоотой. Бие биедээ итгэдэггүй, дандаа гаднаас юмаа асуудаг нь нөлөөлөөд энэ улс орон өнөөдөр эзэнгүй мэт, эзэн хайдаг үзэл бодол давамгайлж байгаа. Тийм учраас шинжлэх ухаанчаар судалж, нээн илрүүлж шинэ нийгмийг жигдрүүлэхгүй бол болохгүй. Коммунизмын дарангуйлалд шашны тухай үг хэлж чадахгүй тэр үед ч манай эрдэмтэд энэ дотор сайхан юм бий гэж мэдэрч байсан. Тийм учраас Ш.Бира гуай Жүгдэр гуай эд нараас авахуулаад судалж шинжилж байсан улсууд бий. Тэдний урд талын үе нь Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн гуай, Хөдөөгийн Пэрлээ гуай, Лувсанвандан гуай зэрэг маш олон эрдэмтэд бий. Манай багш дээр эрдэмтэд ирээд, ном хэлэлцээд суудаг байлаа. Засгийн хурал дээр шашнаа муу хэлчихдэг ч цаагуураа агуу юм гэдгийг мэдэрдэг. Б.Ринчен гуай манай багшийнд ирээд ном яриад сууж байдагсан. Ш.Бира гуай Хонхорт гэр барьчихаад, Буддын шашны номыг манай багшаар заалгаж байсан. Улам лавшруулаад, Оросын мундаг эрдэмтэн Рерихээр ном заалгаж байсан гэж яригддаг. Шинжилгээ судалгааны ажил Лувсанцэрэн багшаас авахуулаад, Ёндон, Хүрэлбаатар гэхчилэн олон хүнээр дамжаад, одоо хүртэл буддын уламжлалыг судалж, сайхан талыг нь илрүүлж ирсэн.

Үүнийг өндөр түвшинд хүргэх ёстой юм. Сүүлийн үед бид хоцрогдох шинжиндээ орж байна. Яагаад гэвэл бид Буддын судлалаар овоо явж байсан юмсан. Сүүлийн үед түвдүүд, тэр дундаа Энэтхэгт цагаачилж байгаа түвдүүд биднээс давах шинжиндээ орж байна. Сүүлийн үеийн Квант физик байна. Тархины судлалаар түвдүүд илүү гараад явчих шиг боллоо. Жилд хоёр удаа Америкийн эрдэмтдийг авчирч хуралддаг. Буддын гүн ухаан үзэж байгаа асар их эрдэмтэй гэвш нарыг Америкт сургаж, тэд том том эрдэмтэд болчихоод буцаад, лам нарыгаа татаад, сургалт явуулаад, шинжлэх ухааны ажлууд хийж байна. Эрдэмтэн сэхээтнүүд нь шашныгаа хоцрогдсон, мөнгө авдаг энэ тэр гээд хүн ардаа шашин руугаа явдаг замыг хаачихдаг. Шинжлэх ухааныг амарчилсан, хялбаршуулсан байдлаар тайлбарлахгүй болохоор шинжлэх ухааны бодит мэдээллийг хүмүүс авч чадахгүй. Дундуур нь янз бүрийн Аравтын онол, хаан, хатан ухаан гэж өчнөөн юм гарсан. “Хутагтын найман үнэн”-д хамгийн түрүүнд үзэл онолыг нь тогтоож өгөхгүй бол хүний нийгэм урагшлахгүй гэдэг. Үзэл онол баримтлах юм байхгүй, хаа сайгүй саваа бэлтгэхгүй болсон. Ардчилсан нийгмийн савыг бэлтгэхгүй бол Солонгос, Америк, Орос киноны савтай хүмүүс олширлоо. Хажуугаар нь гарч ирж байгаа олон үзэл урсгалууд хаан хатан ухааны гэх мэт олон савнууд Монголыг эвцүүлэхгүй болгож байна. Хөрөнгөтөн орнуудад бол нигүүлсэл энэрэл хайрын тухай, хүнийг хүн болгодог үзэл нь шашиндаа явдаг. Үзэл бодлын цөвтөлт аюултай. Сэтгэхүйн буруу үзэл гэдэг арван хар нүглийг хийлгэчихдэг юм. Өнөөдөр сайхан эхлэл байна. Бид дэлхийн гайхамшигтай эрдэмтдийг залж авчирч сайхан хэлэлцүүлэг хийнэ. Хэн нэгнийгээ дийлэх тухай биш. Үзэл бодлын цэвэршилт, бие биенээсээ туршлага судлах, хамт хөгжиж дэвших нь цаагуураа Монголын ард түмний сэтгэл зүрхийг нэгтгэх, үзэл бодлыг нь төлөвшүүлэхэд хэрэг болох ёстой юм даа.

Философийн ухааны доктор Б.Даш-Ёндон: ХООСОН ЧАНАР ГЭЖ БАЙДАГ БОЛ ХООСОН ЖАРГАЛ ГЭЖ БАС БАЙГАА

-Манай хүн ардын оюун санааны амьдрал өнөөдөр тун их таа муутай байгаа. Буддизм ба шинжлэх ухаан гэсэн сэдвийг сонгож авсан нь онцгой сэтгэгдэл төрүүлж байна. Шинжлэх ухаан гэдэгт хоёр утга байна гэж ойлгож байна. Нэгдүгээрт, Буддын гүн ухаан. Буддизм бол гүн ухаан мөн. Хоёрдугаарт, Буддын гүн ухаан байгаль шинжлэлтэй яаж холбогдох вэ гэдгээрээ дэлхийн том эрдэмтдийн анхаарлыг татаж байгаа. Бурхан багшийн болон Нагаржунайн хоосон чанарын онол нь нөхөх зарчмын онолтой, Берталафийн системийн онол гэдэгтэй ойролцоо очиж, сайтар судалбал авцалдах шиг байгаа юм. Буддизмыг бид хоёр талаас нь хардаг. Нэгдүгээрт, анх үндэслэсэн Будда, хоёр дахь Будда буюу Нагаржунайн гүн ухаан. Энэ бол гайхалтай хоосон чанарын сургаал. Шашин, философи хоёрын харилцааны асуудлыг энэ хэлэлцүүлгийн үеэр философчид хөндөх болов уу. Энэ талаар би нэг санаа хэлэх гэсэн юм. Үндсэндээ бидний ойлгож хэвшсэнээр шашин үлгэр домог, философи үүсэх эх сурвалж болсон гэж үздэг. Тийм биш байна. Ганц хоёр ном харлаа. Аристотель Грекийн философи үүссэн тухай судалж бичихдээ шашнаас гаралтай тухай ганц үг , өгүүлбэр хэлээгүй. Эртний Грегийн философийг шашинтай огт холбож үзээгүй. Хэрвээ энэ хоёр байгаа бол паралель явж байсан гэсэн санаа илэрхийлсэн. Буддын гүн ухааныг аваад үзвэл Буддизм бол философи, шашны сургаал. Буддизмын шашны тал нь Буддын гүн ухааныг олон түмэнд ойлгуулж, хялбарчилж, тайлбарлаж, сэтгэл зүрх рүү оруулах гэсэн онцгой маягийн тайлбар шиг надад санагддаг. Хоосон чанарын онол, Буддын гүн ухааныг бүх хүнд ойлгуулах нь бүтэхгүй ажил. Ойлгох хүн цөөхөн гэдгийг Нагаржунай ч хүлээн зөвшөөрсөн. Тэгэхээр хоосон чанарын онол, тэр гүн нарийн юмыг хүн ардад ёс суртахууны сургаал болгож хүргэж байгаа. Үүгээрээ Буддизм хүн төрөлхтний дотор оршиж байгаа бусад бүх философиос өөр. Том агуу юм. Энэ философи Монгол оронд олон жилийн өмнө дэлгэрч, Монголын том сэтгэгчид гарч ирсэн. Ардын хувьсгалын дараа Монголын шашин хэлмэгдэлд өртсөн бол шашны тухай Марксын сургаалийг бид мөн буруу ойлгосон. Буддын шашин бол Европын шашнаас огт өөр. Марксын үгийг манайхан “Шашин бол ард түмнийг мунхруулагч хар тамхи мөн” гэж орчуулаад, үүнийгээ дагаад шашин огт хэрэггүй юм байна гэдэг буруу ойлголтоор явсан. Марксын хэлсэн үг бас өөр утгатай. Тэгээд ч манайхан орос хэлнээс зөв буулгасан уу гэдэг эргэлзээтэй байдаг юм. Марксын хэлсэн үгийг хойноос нь залгуулаад уншвал “Шашин бол хүн ардын оюун ухаанд байгаа хоосон жаргал мөн” гэсэн утга санаатай. Хэрэв хоосон чанар гэж байдаг юм бол хоосон жаргал гэж бас байгаа. Жаргал зовлон гэдэг чинь хүний сэтгэлийн үзэгдэл. В.Инжинаш абугайн номонд үүнийг маш амархан тайлбарлаж хэлсэн. “Эд хөрөнгөгүй, үр хүүхэдгүй, өвлийн хүйтэнд бусдаас юм гуйж яваа тэнүүлч хүн жижиг талх, жаахан архи олоод, үүнийгээ идэж уугаад хорвоогийн дээд цэнгэл, жаргалаа эдэлж байна гэж боддог гэж хэлсэн байгаа юм. Хоосон чанарын онол маань байгалийн ухааны том том сэтгэгчдийн зорилтуудтай таарч байгаа.

Академич, физикч Х.Намсрай: ШАШИН, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ ЯВААНДАА НЭГ ЦЭГТ ТУЛЖ ОЧНО

-Шашин, шинжлэх ухаан судалдаг зүйл адил төстэй. Байгал нийгмийн хөгжлийн мөн чанарыг танин мэдэх зорилготой зүйл. Шинжлэх ухаан, шашин хөгжсөний үр дүнд энэ хоёрын судалгааны арга зүй, зарчим, аливаа асуудалд хандах хандлага ерөнхийдөө ижил төстэй болж байгаа юм. Өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад шинжлэх ухааны гайхалтай нээлт эцсийн эцэст уураг тархины цэвэр бүтээгдэхүүн учраас шашин, шинжлэх ухаан хоёрын үзэл баримтлал яваандаа нэг цэгт тулж очих зүй тогтол гарч ирж байна. Жишээ нь 2012 онд Швейцарийн Женев хотод хийсэн гайхамшигт нээлт нь бидний бүх уг сурвалж, нарны, дэлхийн ч бүтэц бай, хүний амьдрал, оюун ухааны уг сурвалж ч бай нэгэн материаллаг зүйлээс яах аргагүй тогтож хөгжжээ. Энэ хөгжил, зүй тогтол 14,7 тэрбум жил явж, өнөөдрийн өдөрт хүрсэн байна гэдгийг нээсэн. Шинжлэх ухааны сүүлийн үеийн ололт болсон квант физик, ертөнцийн үүсэл хөгжлийн зүй тогтол нь яваа яваандаа бидний уураг тархины сэтгэлгээний хамгийн дээд түвшин болох оюун ухааны сэтгэлгээтэй холбогдож, арван тэрбум нейроноос бүтсэн бидний уураг тархины бүтээгдэхүүн, түүнийг холбож байгаа арван мянган тэрбум холбоосын хоорондох харилцаа яах аргагүй зүй тогтлоороо нийлж, хөгжих жам тогтол гарч байгаа юм. Бид шашин гэж нэг өөр зүйл юм байна. Шинжлэх ухаан гэж өөр зүйл байна гэж ойлгодог. Өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад энэ хоёр аливаа юмны уг сурвалж, нийлэх ёстой юм байна. Шинжлэх ухааны гайхалтай зүйл юу гэхээр байгалийг бүтээгч дөрвөн хүч болох цөмийн хүч, цахилгаан соронзон хүч, таталцлын хүч, сул харилцан үйлчлэлийн хүч нь эцсийн эцэст уураг тархины дээд түвшин болох нейроны үйл ажиллагаатай холбогдож, нэг юмны дөрвөн тал байна гэдгийг нээж байгаа. Тийм учраас Далай багш орчин үеийн шинжлэх ухааны хөгжлийг шашны бясалгалын төв цэгтэй холбож, яваандаа шинжлэх ухааны гол зорилго хиймэл оюун ухаан уураг тархийг бий болгох чиглэлтэй байгаа. Бясалгалын гайхамшигтай онолын үндсэн дээр супер компьютерийн зарчимд тулгуурлан, уураг тархины гол функц болсон ухамсар, өөрөө өөрийгөө жолдоодох энэ зүйлтэй холбох шаардлага аяндаа ургаж байгаа юм. Тийм учраас Далай багш сүүлийн жилүүдэд супер компьютер судалдаг эрдэмтэдтэй маш их харилцаж буй. Түвдийн бясалгалын гайхалтай зар­чим, супер компьютерээр дамжуулан хүний уураг тархийг жолоодох, зөв чиглүүлэхэд ямар нэг холбоос байна. Энэ холбоосыг олох чухал шаардлага тулгарч байгаа. Нөгөө талаас ертөнц яагаад үүссэн юм. Хаашаа яваад байгаа юм. Эцсийн эцэст юунд хүрэх юм, хөгжил хөдөлгөөний зүй тогтол юу юм. Хорвоо ертөнц хөгжөөд эцэстээ юу болох юм гэдгийг судлаад байгаа юм. Энэ хорвоо дээр гурван гайхамшигтай зүйл бий. Гэрэл байна. Цаг хугацаа байна. Хүний уураг тархи, оюун ухаан байна. Энэ гурав бол хязгааргүй бөгөөд юунд хүрэх гээд, ямар зорилгод очиж зогсох нь мэдэгдэхгүй гурван зүйл. Үүсгэгчээс гарсан гэрэл яваад л байна. Түүнийг хэн ч зогсоож чадахгүй. Цаг хугацаа яваад л байна, яваад л байна. Хэнээс ч үл хамаарна. Уураг тархи оюун санаа яваад л байна. Дээд хязгаар тааз гэж юм байхгүй. Энэ гурван холбоосын үр дүн, танин мэдэхгүйн гайхамшигт зүйл, манай бурхан шашны гүн гүнзгий бясалгал, холбоотой болж байгаа юм л даа. Бурханы шашны бусдаас ялгарах гайхамшигт зүйл нь бүх ертөнцийн үнэн мөн, зүй тогтол, бодит үнэнд хүрэх. Юмны уг сурвалж гэж юу юм. Бодит үнэн гэж юу вэ. Энд л зорилго чиглэл нь холбогдож, хүний хөгжил, урлаг соёл, хүмүүжил боловсрол, амьдралын сайн сайхан энэ бүгдийн холбоос, зүй тогтлыг олоход холбоо шинжлэх ухаан хэрэгтэй гэв.

Хэлэлцүүлгийн үеэр байлцсан ШУТИС-ийн ректор Б.Очирбат “Буддизм ба шинжлэх ухаан” хэлэлцүүлгийг ШУТИС дээр хийж байгаа нь санамсаргүй хэрэг биш” гэсэн юм. “Бидний хандлага өөрчлөгдөж байгаа. Орчин үед инженерийн өндөр боловсролтой, хатуу технократ хүмүүсийг бэлтгэхээсээ илүү орчин үеийн хүнийг бэлтгэх нь чухал байна” гэж тэр мөн онцолсон. Буддын мэдлэг ухаан нь орчин цагийн шинжлэх ухааны салбаруудтай дүйцэхүйц болохыг нотолсон эрдэм судлалын шинэ хандлага бий болсон гэнэ. Энэ талаар хийсэн туршилтын үр дүн философи, сэтгэл зүй, боловсрол, физикийн салбарт аль хэдийнэ гарч, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгджээ.