Author: Батсүхийн Янжмаа

УДЭТ-ын жүжигчин, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ж.Оюундарьтай ярилцлаа. Тэрбээр “Гэгээн Муза” 13 дахь удаагийн олон улсын театрын наадмын Драмын жүжгийн төрөлд “Шилдэг эмэгтэй туслах дүр” номинацид “Ромео & Жульетта” жүжгийн өрлөг эхийн дүрээр нэр дэвшээд буй.

-Таны бүтээсэн өрлөг эхийн дүр дэндүү эрч хүчтэй, цоглог, уламжлалт төсөөллөөс огт өөр санагдсан?

-Энэ жүжиг манай театрт хоёр дахь удаагаа тавигдаж байгаа. Өмнө нь Ч.Найдандорж найруулагчийн тавьсан “Ромео Жульетта”-д өрлөг эхийн дүрд Ардын жүжигчин С.Сарантуяа тоглож байсан. Энэ дүрийг авна гэж бодоогүй. Настай, мяраалагдуу, будлиу дүр төсөөлөгддөг. Энэ жүжигт дандаа залуучуудыг авна гэж ярьж байсан л даа. Дүр хуваарилсан чинь надад өрлөг эхийн дүр таарсан юм. Сонгодог жүжгийн энэ сайхан дүрд итгэл өгч байгаад баярласан, дараа нь айсан л даа. Хүн болгоны мэддэг жүжиг, кино нь хүртэл гарсан шүү дээ. Яаж гаргах вэ гээд бодсон чинь дотор сонин болоод явчихсан. Зохиолыг нь уншаад, өөр хэлбэрээр яаж гаргах вэ гэж нэлээд бодлоо. Хувцасныхаа эскизийг харсан чинь маш өөр, орчин үеийн загварлаг, ганган, дэгжин эмэгтэйн хувцас зурчихсан байна. Бодоод байсан чинь энэ сайхан Жульеттаг өсгөж байгаа хүн бол өөрөө маш сайхан хүн. Харагдах талаасаа ч сайхан, боловсролтой мэдлэгтэй хүнийг энэ дээд зиндааны гэр бүл шалгаж авсан байх гэж бодогдлоо. Ажиллаж эхлэхэд үг, хувцас, үйлдэл зөрөөд эхэллээ. Яаж харуулах вэ гээд найруулагчтайгаа яриад, гэгээлэг, цайлган сэтгэлтэй эмэгтэйн дүрийг шингээж өгвөл зүгээр юм гэж бодож ажилласан. Охины хүмүүжилд өрлөг эхийн нөлөө ажиглагдаж байгаа юм. Ийм дүрийг босгож ирэх гэж хичээсэн дээ.

-Та яаж ингэж түлхүүрдчихсэн юм шиг байнга хурдтай хөдөлж, ярьж чадсан бэ, угаасаа ийм эрч хүчтэй хүн үү?

-Үнэхээр их эрч хүч гаргадаг. Энэ жүжигт тоглоход миний цамц нойтон болчихдог юм. Ялангуяа эхний зургаан үзэгдэл хүртэл хөлс урсаж байдаг. Үнэхээр хүч гарсан дүр. Үзсэн хүмүүс ч бас “Ямар аймаар хурдтай юм бэ, залуучуудаас ялгагдах юм алга” гэдэг.

-Танд цайвар үс зохиж байна лээ. Бодит амьдрал дээр та үсээ цайруулах, шарлуулах гэх мэтээр зоригтой өөрчлөлт хийж үзсэн үү?

– Ер нь үзээгүй. Сор тавиулж үзсэн. Бидэнд үсээ будаж болохгүй, цайруулж болохгүй гэх мэтээр шаардлага тавьдаг. Одоогийн үстэйгээ гучаад жил театрт ажиллаж байна. Өөрийгөө нэг өөрчлөх юмсан гэж бодогдох үе бий. Гэвч жүжигт үс залгах, боох шаардлага гарна. Дээхнэ үед үс тайрсан гэдэг шалтгаанаар дагалдан болж байсан хүн ч бий. Хагас цэргийн зохион байгуулалттай мэргэжил.

-Урьд тавин настай хүн эмээ өвөө гэж харагддаг байсан бол одоо энэ насныхан хөгшин гэж тооцогдохгүй. Та энэ нас, ирж байгаа он цагийг яаж мэдэрч байгаа вэ?

-Хүний нас уртсаад, ритм ч хурдтай болсон. Бүхнийг амжуулахгүй бол болдоггүй цаг үе. Хүний туулдаг амьдралыг туулж, насыг насалж өнгөрүүлнэ. Тухайн цаг үедээ зохицож амьдрах хэрэгтэй.

-Та ч бас орчин үеийн ээж?

-Бидний үед тийм байсан гээд орчин үеийн хүүхдэд шаардлага тавих онцгүй санагддаг. Бүх л юм өөрчлөгдөж байна шүү дээ.

-Та багадаа жүжигчин аавыгаа хүлээж, дэлгэцээр гарахад нь харж байжээ. Одоо харин таны хүүхэд жүжигчин ээжийгээ хүлээж байгаа. Нэг талаар ижил юм шиг мөртлөө огт өөр хүлээлт байх. Та түүнийг анзаарсан уу?

-Багадаа ээж аав хоёр гэртээ яагаад байдаггүй юм бэ гэж боддог байсан л даа. Манай хүүхэд бас “Та ядаргаатай ажилтай юм аа. Та гэр бүлтэй гэдгээ мэддэг үү” гэдэг. Бид бол ээж ааваасаа тэгж асууж байгаагүй. Ажилтай байгаа, ингэж явах ёстой хүн л гэж боддог байж.

-Та багадаа ангийн дарга, нийгмийн идэвхтэй хүүхэд байсан гэсэн. Одоо олон нийтийн ажилд оролцдог уу?

-Үйлдвэрчний хорооны гишүүн. Уг нь ямар нэг олон нийтийн ажилд оролцохыг боддог ч даанч цаг зав гардаггүй. Гэхдээ “Эх орныхоо үйлдвэрийг дэмжээд рекламанд тоглоод өгөөч” гэх мэт хүсэлтийг хүлээж авдаг. Чадах чинээгээрээ дэмждэг.

-Дөчин насанд амьдрал дөнгөж эхэлдэг гэсэн үг байдаг. Та энэ үгийг хүлээн зөвшөөрөх үү?

-Ямар хүн ингэж хэлсэн юм бол. Бас л нэг амьдрал туулсан хүний л үг байх. Ухаан суугаад эхлэхээрээ хүн илүү утга учиртай амьдардаг болов уу. Гэхдээ дөчин насанд миний амьдрал үнэхээр эхэлсэн. Дөчтэйдөө хүүхдээ төрүүлсэн. Амьдрал огт өөр болдог юм билээ. Амьдралыг харах нүд өөрчлөгддөг. Ямар сайндаа ээждээ “Би хүүхэдгүй яаж өдий хүртэл явж ирсэн юм бэ. Амьдралын баяр баясгалан энд байсан юм байна шүү дээ” гэсэн. Амьдралын шинэ өнгө төрх дөчин насанд эхэлдэг гэж үнэн.

-Таныг шүлэг бичдэг байсан гэсэн. Хүн бүр залуудаа толгой холбодог гэдэг. Эсвэл та одоо ч бичдэг үү?

-Ичмээр дамшиг даа гэдэг шиг. Гуравдугаар анги хүртлээ бичиж байсан. Хөгжүүлбэл болох байсан байх. Яруу найрагт их дуртай. Гуравдугаар ангид байхдаа таван минутын шүлгийн уралдаанд оролцоод түрүүлж байсан удаатай.

-Зарим хашир хүн өдрийн тэмдэглэл хөтөлж байгаад хожим дурсамжийн ном болгочихдог юм билээ. Та энэ талаар боддог уу?

-Бодол байдаг. Гэхдээ бичдэггүй. Залхуу юм шиг байгаа юм. Аав маань биднийг багад “Оросын алдартай жүжигчид хөгширсөн хойноо ном бичиж гаргадаг юм байна. Би ном бичнэ” гэж байсан. Тэмдэглэлийн дэвтэр нээгээд өдөр тутмын тоглолтынхоо явцуудыг бичдэг байв. Дараа нь өнгөрөхөөсөө жилийн өмнө ном гаргасан юм. Түүнээс жишээ аваад боддог юм. Эргээд харахад дүрдээ гаргаж байгаа ажиллагааг өөрөө л мэдэхээс биш хүн мэдэхгүй. Нээрэн бичих хэрэгтэй шүү гэж боддог.

-Ном уншиж суух цаг гаргах хэцүү л дээ. Гэхдээ та хамгийн сүүлд ямар ном уншсан бэ?

-Би яг одоо “Болор судар”-нэг, хоёр гээд шүлгийн ном уншиж байгаа. Түрүүхэн Ц.Хулангийн “Ганцхан ээждээ унших шүлэг”-ийг дахин харж байлаа. Урьд нь уншсан ч ахиад харахад өөр мэдрэмж төрж байна.

-Та уран унших чиглэлээр ажиллаж байгаа юм уу?

-Уран унших тухай боддог. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Г.Равдан багш маань “Чи уран уншлагаар яв” гэдэг. Урилга ирдэг. Амжихгүй л яваад байгаа юм. Г.Равдан багш маань гайхалтай сайхан уншина. CD-г нь сонсдог. Хэллэг нь их өөр. Кино драмын ангид орохоос өмнө шүлэг унших гэхээр аав “Загварт орчихно” гээд уншуулдаггүй байсан.

-Таны хошин шогийн дүр ч бас өвөрмөц шүү. Хошин шог гэхээр зүгээр нэг марзганал биш сонгодог байж болно гэдгийг харуулсан үе байжээ. Сэтгэлд хоногшиж үлдсэн нэг хэсэг бий. “Бирд” гээд жүжигт та нэг хөгшин харамч баяныг “хошгируулдаг” эмэгтэйн дүрд тоглодог доо. “Эр хүн гэдэг чинь ийм л байдаг даа” гээд бөгсөөрөө “нудардаг” хэсгийг янзтай гаргасан?

-Биднийг дөнгөж төгссөний дараахан “Сонгодог инээд” гэж уралдаан зарлагдсан юм. Анги даасан Л.Лхасүрэн багш маань сонгодог инээдмийн жүжгүүдийг тавьдаг, биднийг ажиллуулдаг байлаа. “Бирд” жүжгийг дипломын ажил болгож байсан. Д.Бямбацогт бид хоёр тусдаа бэлтгэж байж тэр жүжигт байдаггүй юмнуудыг ч хийсэн л дээ. Бараг анхны маань инээдмийн дүр.

-“Эзэнгүй айл” гээд Монголын анхны олон ангит телевизийн кинонд тоглож байсан. Одоо энэ киног хүүхдүүд үзэхдээ “Шилжилтийн үе гэж ийм байжээ” гэж гайхах байх даа?

-Үнэхээр өөр нийгэм. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ч.Гомбо гуай гайхалтай сайхан зохиол бичиж, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн найруулагч О.Соёлт найруулсан. Сайн жүжигчид авсан. Зах зээлд дөнгөж ороод, барьцгүй гүн ёроол руу орсон үе байсан. Яг тэр үеийг үзүүлсэн кино. Одоо бол цаг өөр болжээ.

-Савхиар гангардаг үе байж?

-Саяхан энэ кино зурагтаар гарахад инээд хүрээд байсан. Ийм хувцас өмсдөг байжээ гэж бодсон. Гал тогоондоо ээж аав нь амьдардаг шүү дээ. Одооны хүүхдүүд үзээд “Яагаад гал тогоондоо амьдарч байгаа юм бол” гээд гайхдаг. Тэр үед хүүхдүүдтэйгээ нэг өрөөнд хамт амьдрах ердийн үзэгдэл байжээ. Хүмүүс захиалж байгаа гэнэ лээ. “Эзэнгүй айл”-ын үргэлжлэл бичигдэж байгаа гэсэн.

-Та тайзан дээр адтай, шидтэй харагдаад байдаг. Амьдрал дээр болохоор их л төлөв даруухан харагддаг. Таны бүтээсэн дүрүүдийг хараад “Энэ хүнээс бас ийм авир гарах л юм байна” гэж заримдаа санагддаг?

-Би нэг их адтай биш шүү дээ. Миний тоглосон зарим дүр хөдөлгөөнтэй, хурц харагдаад байдаг. Мэдэхгүй ээ, тийм зан характер надад байдаг юм байлгүй. Бид янз бүрийн дүрд тоглодог. Дүрийн судалгаа хийдэг. Янз янзын характеруудыг өөртөө суулгадаг. Задгай характерыг өөртөө бэлтгэж суулгасан л даа. Надад задгай байдал дутмаг санагддаг. Ийм дүр ирвэл тоглох хэрэгтэй гэж боддог.

-Та “Ану хатан” киноны Юм Агас хатны шивэгчин хөгшин эмгэний дүрд та аймаар хувирчээ?

-Юм Агас хатуу чанга хүн. Энэ хүний хажууд байгаа хүн ямар байх вэ гэж их бодсон л доо. Маш их зовлон бэрхшээл үзсэн, зодож зодуулж үзсэн хүн байх гээд нүүрэндээ сорви хийлгэсэн. Найруулагч маань “Бөө удган гэхэд биш, лам гэхэд биш яаж хэлэхээ мэдэхгүй байна, ийм дүр байгаа” гэсэн. Тодорхойлж хэлэхэд хэцүү ийм дүр гадна талаасаа ч содон байвал зүгээр гээд нүүрээ хөх өнгөөр будуулсан.

-Хөгшин болж хувирахад юу бодогдох вэ. Би энэ насан дээр ирэхэд юунд харамсах бол гэх мэтийн бодол төрөх үү?

-Төрнө. Алхаа гишгээ харцнаасаа эхлээд өөрчлөгдөж эхэлдэг. Өөрийн эрхгүй бие хумигдаад, юманд даацтай хандана. Сэтгэхүй ч өөрчлөгдөнө. Гурав дахь удаагаа “Өртөө” гэдэг кинонд хөгшин дүрд тоглосон. Хувь тавилангийн дүр л дээ. “Харагдах талаасаа нэг л өөр баймаар байна” гэж найруулагч маань хэлсэн. Нүүрэнд өөрчлөлт хийсэн юм. Цавуу шиг юм нүүрэнд түрхсэн. Энэ дүрд тоглох гэж нүүрэнд маань нэлээд үрчлээ суусан. Эвгүй юм билээ. Дараа нь салгах гэж бөөн юм болсон. Энэ муу нүүрийг чинь цавуудаад, базчихсан. Хүүхнүүд нүүрээ үрчийлгэхгүй гээд арьсаа татдаг байтал базчихаж байгаа юм чинь. Урлагийн төлөө золиос гардаг гэж бид ярьдаг. “За дүүрч ээ, энэ зургийг л богино хугацаанд аваарай” гэсэн.

-Ромео Жульетта гэснээс та өмнө нь энэ жүжигт Жульеттагийн найз охины дүрд тоглож байсан гэсэн. Жульеттад тоглох сон гэж бодогдож байв уу?

-Тэгж бодогдоогүй. Оюутан байхдаа Жульеттад тоглож байсан. Нас насандаа энэ мундаг зохиолыг “мөлжсөн” гэж боддог. Залуу насандаа Жульеттад тоглосон. Одоо бол өрлөг эхэд тоглож байна.

-Хүмүүс бясалгал хийх тухай ярьдаг. Бодит амьдралаас өөрийгөө чөлөөлөөд, огт өөр дүрд хувирдаг болохоор жүжигчин хүн бясалгал хийсэнтэй адил болдог байх гэж бодлоо?

-Ямар нэг дүр авахад тархи ажиллаад эхэлдэг болохоор амарч чадахгүй л дээ. Гэртээ очоод байхдаа ч дүрээ, үгээ бодож байдаг. Цаад санаа нь юу байсан юм бол гээд бодно. Бясалгалд явах сан гэж боддог л доо. Заримдаа манайх хичээл, сургалт явуулдаг юм. Бясалгалын багш авчирч бясалгал хийдэг. Манай ээжийн дүү нар бас бясалгал хийдэг. Манайд ирээд “Дариа минь, чи ажил ихтэй хүн, бясалгал хий” гэдэг. Хэдэн минут бясалгал хийхээр амралт болчихдог юм. Уянгын намуухан дуунуудыг сонсохоор бас бясалгал болчихдог.

-Та өмнө нь бас “Гэгээн Муза” авсан байх аа?

-Музад найм, ес дэх удаагаа нэр дэвшиж байна уу даа. Хоёр удаа авсан. Энэ жил бас дэвшиж байгаадаа баяртай байна. Уран бүтээлч бид 13 жил сэтгэл хөдөлж, Музагаа угтаж байна. Бүтэн жилийн хөдөлмөр маань үүгээр үнэлэгддэг. Нэр дэвшинэ гэдэг бахдалтай.

-Өмнөх Музануудаа хаана залсан бэ?

-Би гэртээ шагналын булантай. Бүх шагналаа гэрийнхээ хоймортоо байрлуулдаг. Ээж маань миний шагналыг зүлгээд зогсч байгаа харагддаг. Хайр нь дотроо хал нь гаднаа гэгчээр миний хөдөлмөрийг хүндэтгээд, бахархаад зогсч байна даа гэж бодогддог юм.

Монголын телевизүүдийн холбооноос мэдээлэл хийхдээ Үндэсний баяр наадам, АСЕМ-ийг хамтарч үзэгчдэд хүргэнэ гэж зарлав.

Монголын телевизүүдийн холбооны гүйцэтгэх захирал Э.Дагиймаа ийнхүү мэдээллээ.

-Үндэсний баяр наадмыг манай гишүүн телевизүүд дөрвөн байрлалаас шууд дамжуулна. Долдугаар сард Монголын телевизүүдийн холбооны гишүүн 16 өргөн нэвтрүүлгийн телевиз хамтдаа Үндэсний их баяр наадам болон АСЕМ-ийг шууд дамжуулна. АСЕМ-ийн болон Үндэсний их баяр наадмын мэдээлэл бүх телевизийн эфирт ирнэ. Телевизийн залуус мэдэж байгаа. Төв цэнгэлдэхэд 40-50 камер байрлуулахгүйгээр онцгой эрхтэй арван камер ажиллаж, мэргэжлийн өндөр түвшинд хүргэнэ. 16 телевизийн найруулагчид сонголтоо хийж үзүүлнэ. Телевиз юугаа үзүүлж харуулах нь тухайн телевизийн мэдлийн хэрэг. Бид олимп хүргэж байсан шигээ мэргэжлийн өндөр түвшинд бөх, хурдан морь, сурыг тайлбартайгаар хүргэж байгаа. Бид яагаад ингэж хамтарсан гэхээр нэгдүгээрт, мэргэжлийн өндөр түвшинд, олон талаас нь мэдлэгтэй, тайлбартайгаар хүргэхгүй бол телевиз болгон ирээд бичлэг хүргэхээр дүрс нь муу, байрлал олддоггүй, тайлбарлагч нар үнэд ордог, сайн тайлбарлагч олддоггүй. Энэ мэтээс болоод үзэгчид сэтгэл дундуур үлддэг. Өнгөрсөн жил Үндэсний баяр наадмыг хамтдаа дамжуулахад үзэгчид янз бүрээр үнэлсэн. Гэхдээ сэтгэл хангалуун үлдсэн хүн илүү олон байх аа. Энэ удаа бид технологийн шинэ шийдлүүдийг гаргаж тавих юм. Бид ноднин тав, зургаан нисдэг дрон нисгэхээр бэлтгээд, хууль тогтоомжоос шалтгаалаад чадаагүй. Энэ технологийг ашиглах боломж нээгээч гэж наадам болохоос гурван сарын өмнө зарлаж байна. Урьд нь наадмын өмнө хамтрах гэж байгаагаа зарлаж байсан. Одоо ингэж эрт зарлаж байгаа учраас цагдаа, хүчний байгууллага, наадмын комиссынхон анхааралдаа аваасай гэж хүсч байна. АСЕМ-ийн хувьд Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, АСЕМ-ийг зохион байгуулах ажлын хэсэгтэй хуралдаад, ойлголцолд хүрсэн. Мэдээж АСЕМ олон улсын хурал учраас олон улсын том телевизүүдийн зөвлөхүүд ирж зөвлөсөн. АСЕМ-ийг олон талаас нь хүргэх боломж нээлттэй байгаа. Дэлхийн улс орнуудын төрийн өндөр дээд түвшний хүмүүс Олон улсын нисэх онгоцны буудалд бууж байгаагаас авахуулаад, АСЕМ-ийн салбар хуралдаануудыг сонголттойгоор үзэх боломжийг бид үзэгчдэдээ олгох юм гэж ярилаа. Үүнийхээ дараа тэрбээр үзэгчдээс авдаг хураамжийн асуудлаар ярьсан юм. Энэ тухай түүнээс тодрууллаа.

-Үзэгчдээс авдаг хураамжийн тодорхой хэсгийг Монголын телевизүүдийн холбоо авах талаар Олон суваг дамжуулах үйлчилгээ эрхлэгчидтэй хэлэлцээ хийж байгаа юм байна. Энэ яриа хэр амжилттай өрнөж байгаа вэ?

-Монголд чөлөөт хэвлэл, телевиз үүсч хөгжөөд 25 жил болсон байна. Энэ хугацаанд үзэгчээс хураамж авч байсангүй. Харин бидний дунд гүүр болсон Олон сувгийн үйлчилгээ эрхэлдэг компаниуд хэрэглэгчдээс мөнгө авдаг. Энэ мөнгийг бидэнд ирдэг гэж хэрэглэгчид ойлгодог. Ийм юм байхгүй. АйПи ТВ буюу олон сувгийн үйлчилгээ эрхэлдэг компаниудыг үзэгчдээс авдаг хураамжаасаа тодорхой хэсгийг манай холбооны гишүүн телевизүүдэд өгөх шаардлага тавьж байгаа. Одоо хэлэлцээрийн шатанд авах хувиа ярилцаж байна. АйПи ТВ бас бизнес хийж байгаа компани. Бид бусдын бизнест оролцох гээгүй. Бидний контентыг хүмүүст хүргэж мөнгө олж байгаа учраас тодорхой хэмжээний хувь авъя л гэсэн юм. Ихийг нэхээгүй, бага гэж чамлахгүй, эхний алхмаа хийе гэсэн юм. Та бүхэн мэдэж байгаа, МҮОНТ төрөөс татаас авдаг, үзэгчдээс хураамж авдаг, тодорхой хэмжээгээр зар сурталчилгаа явуулдаг. Чөлөөт өрсөлдөөний зах зээлд манай телевизүүд зөвхөн зар сурталчилгаагаар мөнгө олоод өрсөлдөөд явна гэдэг хүнд байна. АйПи ТВ ч гэсэн нааштай хандаж байгаа. Хэлэлцээрийн үр дүнгээс шалтгаалаад асуудлыг ойрын хугацаанд шийдвэрлэнэ гэсэн байр суурьтай байгаа.

-Бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байгаа үйлдвэрлэгчид бага мөнгө очоод, орлогынх нь багагүй хувь түүнийг нь зарж борлуулж байгаа дэлгүүрт очдог гаж гэхээр тогтолцоо Монголд бий. Энэ асуудлыг яаж шийдэх бололцоо байна вэ?

-Хамгийн гол нь бидний контентыг тэд зарж байна. Бид нэг контент хийхэд зардал өндөр гардаг. Тухайлбал сониныхон та бүхэн мэдээ бэлтгэх явцад унаа тэрэг, хоол унд, утасны зардал, хэвлэлтэд ороход цааснаас авахуулаад зардал их гардгийг мэдэж байгаа. Гэтэл сонин борлуулагч нар сониноо 500-гаар зарсан мөртлөө та бүхэнд зууг нь өгөөд, өөрсдөө 400-г нь авч таарахгүй шүү дээ. Олон сувгийн үйлчилгээ эрхэлдэг компаниуд өнөөдөр монгол контентыг үнэгүй гэж үздэг. Тэгсэн мөртлөө HBO ч юм уу дэлхийд алдартай сувгуудад үнэ төлдөг. Үзэгчдийн судалгааг харахад гадны сувгийг үздэг ч монгол хүн юм чинь монгол сувгаа үздэг, Монголд болж байгаа үйл явдлаа сонирхдог, мэдээгээ үздэг. БНСУ-д нэг ийм жишиг байдаг юм билээ. Хэрэв АйПи ТВ бидний контентыг борлуулчихаад мөнгө өгөхгүй бол бид өөрсдийн сувгаа татдаг. Өөрөөр хэлбэл бид АйПи ТВ-гээс 16 өргөн нэвтрүүлгийн сувгаа татаж болно. Бидэнд тийм эрх бий. Ай Пи ТВ бидний сувгийг холбож байгаа, үнэгүй явуулж байгаа гэж эрх авдаг. МҮОНТ-ийг үздэг гээд манай үзэгчид мөнгө төлдөг. “Та нарт их мөнгө төлдөг” гээд биднийг бас загнаад байдаг. Гэтэл бидэнд нэг ч төгрөгийн хураамж ирж үзээгүй юм. Тэгэхээр бид Олон сувгийн дамжуулах үйлчилгээ эрхлэгчидтэй хэлэлцээд, тодорхой хэмжээний мөнгө төл гэж байгаа. Бид дааж давшгүй ихийг нэхэхгүй байгаа. Том мөнгө яриад яахав 500, мянгаар эхэлье. Телевизүүдийн хөгжилд шинэ үеийг авчиръя гэсэн юм. Тэгэхгүй бол 16 телевиз бор зүрхээрээ явж байгаа. Төрөөс ямар ч мөнгө авахгүй байна. Зар сурталчилгаа хийж байна. Олон хүнийг ажлын байраар хангаж, үнэтэй контент үйлдвэрлэдэг. Тэрийг зарим нь зарж мөнгө олж байна.

-Арилжааны телевизүүдийг зар сурталчилгаа хангалттай олж байгаа. Зар сурталчилгаагаараа амьдрах боломжтой гэж олон хүн боддог байх?

– Угаасаа бүх телевиз зар сурталчилгааны орлогоор амьдардаг. Телевизийн салбарын зохицуулалт нь муу учраас иргэд телевиз, кабель, суваг, сумын студи, продакшныг хүртэл ялгахын аргагүй болгож байна. Телевизийн зах зээлийн менежмент нь буруу байгаа учраас тэр л дээ. Яагаад бид өргөн нэвтрүүлгийн суваг гэдгээ онцолж байна гэхээр бид кабелийн суваг биш ээ. Өргөн нэвтрүүлгийн гэдэг нь Олон нийтийн телевиз шиг статустай, үйл ажиллагаа явуулдаг, түүн шиг чиг үүрэг хариуцлагыг бид дүрэм журам хууль тогтоолоор хүлээдэг. Танин мэдэхүйн нэвтрүүлэг хийх ёстой гэх мэтээр олон үүрэг хүлээж авдаг. Олон нийтийн телевизтэй адилхан шаардлага тавьдаг мөртлөө тэрэнтэй адилхан эдийн засгийн механизм бидэнд үйлчлэхгүй байна шүү дээ. Үнэхээр шаардлага тавьж байгаа бол бид ч бас үзэгчийн хураамж авмаар байна, төрөөс мөнгө авмаар байна. Шаардлага, эдийн засгийн хөшүүрэг хоёр нь зохицолдохгүй байна.

Ямар ч нөхцөлд бид контент үйлдвэрлээд, миний барааг дундаас нь бусдад зараад мөнгө олоод байна гэдэг системийн хувьд байж таарахгүй. Олон суваг дамжуулах үйлчилгээ ч бас шинэ бизнес.

-Олон шинэ телевиз адилхан мэдээ, нэвтрүүлэг хийдэг гэсэн шүүмжлэл явдаг. Ялгарал бий болгоход Монголын телевизүүдийн холбоо ямар нэг үүрэг гүйцэтгэх үү?

-Ялгаатай байж болно. Гэхдээ Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос гаргасан журамд чи заавал хүүхэлдэйн кино хий, өв соёлыг сурталчилсан нэвтрүүлэг хий гэх мэтээр хувь тогтоосон заалтууд тулгадаг. Энэ нэгдсэн стандарт чинь ялгарах аргагүй юм тулгаад байгаа биз дээ. Бод доо, ТВ-5 телевиз өөр уриатай, өөр менежменттэй явах гэж байсныг МҮОНТ-ийн стандартыг тулгахаар ялгарах аргагүй. Одоо биднийг “Цагийн хүрд” шиг мэдээ хий гэдэг шаардлагыг бараг тавиад байна шүү дээ. Энэ стандарт буруу байна гэж бид яриад байгаа.

-Арилжааны гэгддэг телевизүүдийн хувьд төрөөс, олон нийтээс тодорхой хэмжээгээр дэмжлэг авах өөр ямар боломжит хувилбар байж болох вэ?

-Бид өрсөлдөөнөөр гарч ирнэ. Гэхдээ зөв менежмент бол үзэгчдээсээ хураамж авах юм. Төрөөс мөнгө авахгүй. Төрөөс мөнгө авна гэхээр төрөөс хараат болчихно. Цензурт орчихно. Төрөөс мөнгө авахгүй байх нь зөв. Үзэгчид, гүүр болоод явж байгаа дамжуулагч компани бидэнд мөнгө төлдөг энэ менежмент зөв. Ийм тогтолцоо руу Монголын телевизүүд орох ёстой.

-Сонгуулийн үеэр мэдээллийн хэрэгслүүд мөнгө олдог гэж хүмүүс хардаг. Гэхдээ Сонгуулийн хуулиар энэ боломж олгогдсон уу?

-Хүмүүс тэгж хардаг. Гэхдээ энэ бол боломж биш. Өнөөдр Монгол Улсын Сонгуулийн хуулиар 60 минутын сурталчилгааны цаг телевизүүдэд гаргасан. Нэг телевиз 12-24 цагийн эфиртэй. Түүний нэг цаг нь сурталчилгааны цаг. Тэр цагт хүн ярилцлаганд орно. Тарифийг нь Харилцаа холбооны зохицуулах хороо журмаар заачихсан. Миний өмнөх хуушуурын үнийг, хэнд өгөхийг маань зааж өгөхөөр сонгуулийн үеэр ялангуяа 18 хоногийн сурталчилгаагаар телевизүүд мөнгөтэй болно гэсэн ойлголт байхгүй. Нэр дэвшигчид телевизэд л их мөнгө төлдөг мэтээр ярьдаг. Үнэндээ иргэнд санал худалдаж авах гэж тараадаг мөнгө нь их байдаг байх гэж боддог.

-Монгол контентыг ихэсгэх агуулгатай хууль та бүхэнд дэмжлэг болж байна уу, дарамт болдог уу?

-Монгол контент ойлголтын зөрүүтэй байна. Салбарын нэг агентлагт очоод монгол контентын тухай ярихад клип монгол контентод орохгүй гээд байгаа юм. Тэр клипийг монгол оператор зургийг нь аваад, монгол дуучин дуулсан. Энэ монгол контент мөн үү, мөн. Монгол уран бүтээлч, монгол сэтгүүлч, найруулагч ажилласан бүх юм монгол контент мөн. Нөгөө хэсэг нь контент гэдгээ уран сайхны кино, шоу нэвтрүүлэг, сериал гэж ойлгодог. Клип, жижиг мэдээнээс авахуулаад бүх юм монгол контент. Мэдээ бол контент шүү дээ. Өнөөдөр бид дэлхийн 40 оронтой мэдээ солилцож байна. Контентоо солилцож байгаа хэрэг. Гэтэл манайхан мэдээг контент гэж үзэхгүй үйл явдал гэж хардаг. Монгол контент гэж нэгдсэн ойлголттой болмоор байна. Уран сайхны нэвтрүүлэг, нийтлэлийн нэвтрүүлгээ ялгахгүйгээр хууль дүрэм журам хийхээрээ бидэнд саад болоод байна.

Театр урлагийн шилдгийг тодруулдаг “Гэгээн Муза” наадмын хүүхдийн жүжгийн төрөлд Хүүхэлдэйн театрын “Мял богдын намтар” жүжиг дэвшээд буй. Мял богдыг амьдруулсан жүжигчин Ц.Цэрэндоржтой ярилцлаа.

-Хүүхэлдэйн театрт хэдэн жил ажиллаж байгаа вэ?

– 2011 оноос хойш ажиллаж байгаа. Кино урлагийн дээд сургуулийг төгссөн.

-Хүүхэлдэйн театрыг яагаад сонгов?

-Хүүхэлдэйн театр их гоё. Би Говьсүмбэрт өссөн хөдөөний хүүхэд. Хүүхэд байхдаа Хүүхэлдэйн театрын тоглолт очиход үзээд сайхан санагдсан. Жүжигчин байх ийм гоё юм байна гэж бодогдсон. Чоно, баавгай, туулай есөн шидийн амьтанд хувираад, тэднийхээ дуу хоолойгоор ярихад гоё санагддаг юм билээ. Ерөөсөө жүжигчин болно гэж тэгэхэд шийдсэн.

-Хүүхэлдэйн театрын жүжигчид хүүхдэрхүү хүмүүс байдаг уу?

-Манайхан даруухан хүмүүс байдаг. Тайзан дээрээ “галзуу” тоглоно. Нэр алдрын төлөө явдаггүй. Биднийг хөшигний араас хуруу хүүхэлдэй тоглуулдаг хүмүүс гэж зарим хүн боддог. Олон янз байдаг л даа. Таягт хүүхэлдэй, хуруу хүүхэлдэй, бээлий хүүхэлдэй, багт хүүхэлдэй, биеэр тоглох гээд дөрөв, таван янз байдаг. Хүүхдийн байгууллага гээд зарим хүн тоодоггүй ч манай театрт чадварлаг жүжигчид зөндөө бий.

-Хүүхэлдэйн театрын жүжигчид “Гэгээн Муза”-гаас удаа дараа шагнал авч байна. Энэ удаа “Мял богдын намтар” жүжгээрээ дэвшсэн байна лээ. Мял богд гэдэг маш их зовлон үзэж гэгээрсэн хүн. Энэ түүхийг Хүүхэлдэйн театрт, хүүхдэд ойлгомжтой хэлээр тоглоно гэдэг амаргүй болов уу?

-Мял богд гэж бодит хүний дүр. Төвдөөс гаралтай хүн. Уйлъя гэвэл Уушандарыг, ухааръя гэвэл Мял богдыг, инээе гэвэл Ил дандийг унш гэдэг. Драм тал руугаа жүжиг. Гэхдээ хүүхдэд маш ихийг ойлгуулдаг. Мял богд хэлдэг л дээ. “Хүн нүцгэн төрснөөсөө ичих үү, ядуу хоосноосоо ичих үү. Үгүй, хүн муу санаа, хар сэтгэлээсээ л ичих ёстой гэдэг. Алдас бурууг таньсан атлаа аав ээжийгээ гомдоож болохгүй гэдэг. Мял богд баян айлын хүүхэд болж төрсөн. Аав нь өөд болсны дараа ээжтэйгээ үлдэхэд авга ах, эгч хоёр нь бүх эд хөрөнгөд нь эзэн суудаг. Тэд “Эд хөрөнгөө авъя гэвэл олуулаа цэрэглэж ирээд ав, ганцаараа бол хараал хийгээд авахгүй юу, чи” гэдэг. Ээжийнхээ хэлснээр хараал хийх аргад суралцахаар 15 наснаасаа ээжээсээ салаад, гурван жил хараал сурдаг. Буцаж ирээд 35 хүнийг хараал хийж тонилгочихоод, түүндээ гэмшиж, энэ зовлонгоос гэтэлгэх багш хайдаг юм. Хамгийн сүүлд багштайгаа уулзаад бүх биеэ ариусгаж, хижээл насандаа гэгээрдэг.

-Уг нь бол хүн өс хонзонгоо авсны дараа уужирмаар. Гэтэл Мял богд гэмшээд “Суувал явмаар санагдаж, явбал суумаар санагдаж” бачуурч байсан юм билээ. Тийм учраас л гэгээрлийн замыг сонгосон байх л даа. Мял богдын намтрыг уншихад насны нүгэл ариусдаг гэдэг юм билээ. Танд ч бас ариусах мэдрэмж төрсөн болов уу?

-Хамгийн сүүлд гүр дуугаа дуулахад хүмүүс өөдөөс алгаа хавсарч чин сэтгэлээсээ залбирч байдаг. Би ч чин сэтгэлээсээ дуулдаг. Энэ дүрд тоглохын тулд хоёр гурван том ламд хандсан. Ц.Хулан захирал Буддын шашинтай хүн. Гандантэгчинлэн хийдийн том лам нарыг авчирч ном хуруулсан. Тэр лам нар надад хэлж байсан л даа. “Миний хүү, энэ дүрийг гаргахын тулд битгий арзганаж тоглоорой. Бодит хүний дүр, чамайг тэнгэрээс харж байгаа. Яг энэ хүний дүрд ороод энэ хүний амьдралаар үзэгчдэд хүр” гэсэн. Би бол жаахан хошин талдаа хүн ш дээ. Тэгэхэд драм тал руугаа, дотогшоогоо хандсан дүрээс ихийг ухаарсан л даа. Урьд нь “Гэгээн Муза” арав дахь наадамд Ц.Хулан захирлын “Лусын хааны охид” жүжгийн алиа тийрэнгийн дүрээр туслах эрэгтэй дүрийн шагнал авч байлаа. Түүнээсээ эсрэг дүрд нэр дэвшээд явж байгаа.

-Мял богдын намтар хүүхдүүдээс гадна томчууд ч үзэх ёстой бүтээл юм билээ?

-Манайх хоёр тайзтай. Нэг нь мини театр. Нэгээс зургаан настай хүүхдүүдэд тоглодог. Таягт, хуруу хүүхэлдэйгээр тоглодог. “Улаан малгайт”, “Чоно ба долоон ишиг” гэх мэтээр. Их тайз нь 160 хүний суудалтай. Ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдүүд гол үзэгчид. Дунд сургуулийн сурагчид энэ жүжгийг үзээд сэтгэл хангалуун үлддэг. Үзсэн сурагчдын дунд эссэ бичлэгийн уралдаан зарлахад сурагчид ухаарсан зүйлээ бичдэг. Манай жүжигт багш шавийн барилдлагын тухай өгүүлдэг хэсэг бий. Багшийн авшиг хүртэх гэж тэр хүн зовж байж, багшийнхаа таалалд багтаж, адис номыг нь хүртдэг. Багш нар ч “Энэ жүжгийг үзээд манай хүүхдүүд их өөрчлөгдсөн” гэдэг.

-Ийм том түүхэн хүний дүрийг бүтээхийн тулд маш их судалгаа хийсэн байх даа?

-Судалгаа хийнэ л дээ. Анх зузаан номыг нь уншихдаа юу ч ойлгохгүй унтаж байсан удаа бий. Сүүлдээ Ц.Хулан захирлын цомхотгосон зохиолыг уншаад ийм хүн юм байна гэсэн төсөөлөл буусан. Дараа нь зузаан номоо бүтнээр нь уншиж дуусгасан л даа. Энэ хүний дүрд тоглохын тулд нас насны хүмүүсийг судалсан. Балчир нас, идэр нас, өтөл насыг судлахын тулд аав, өвөөгөө ч ажигласан. Настай хүн үгээ зөөж цэгнэж ярьдаг, хүүхэд шулганаж ярьдаг, хөдөлгөөн нь хурдан гэдгээс авахуулаад анхаарах юм их. Энэ жүжигт тоглож эхлэхэд 73 кг байсан, одоо 68 кг болчихоод байгаа.

-Өмнө нь алиа тийрэнгийн дүрээр “Гэгээн муза”-гаас туслах эрэгтэй дүрийн шагнал авч байсан гэсэн. Алиа тийрэн гэдэг маань ямархуу амьтан бэ?

-“Лусын хааны охид” жүжгийн дүр. Хүний ертөнц зургаан үе шаттай байдаг гэнэ. Хамгийн дээд талд бурхад, тэнгэр, нар. Дунд хэсэгт хүмүүс, доошоо ад тийрэнгийн ертөнц байдаг гэнэ. Хүн байхдаа ан гөрөө, наймаа арилжаа хийдэг байсан хүн өөд болонгуутаа тийрэнгийн ертөнц рүү унасан. Муу зүйл хийсэн хүн тийрэнгийн ертөнц рүү, сайн зүйл хийсэн бол тэнгэрийн оронд очно гэсэн. Тийрэнгийн ертөнц рүү очоод тэр бүхнээ ухаарсан ч тэндхийн хүмүүст инээд бэлэглэж алиалж марзганаж явдаг дүр. Дотроо гэмшиж, зовлон шаналалтай байсан ч бусдыг “Битгий санаа зов, хүний ертөнцөд ахиад төрнө” гэж явдаг. Зөв зүйлдээ итгэж явсаар байгаад лусын хаантай уулзахад түүнийг өршөөж, хүний ертөнцөд ирдэг юм л даа.

-Хүүхэлдэйн театрт гүн ухааны өнгө аястай, том санаа, утга агуулгатай бүтээл туурвидаг юм байна?

-Хүүхдийг соён гэгээрүүлэхэд оюун санаа, хүчээ зориулж яваа хүмүүс ээ, бид.

-Хүүхэлдэйн театрт ажилладаг аав хүүхэдтэйгээ хялбар ойлголцдог байх?

-Манай хүүхэд гурван нас хүрч байгаа. Гэхдээ театрт ирээд жүжиг их үздэг. Хоёр, гурван настай хүүхдүүдийн дунд алиалагчийн хувцастай эсвэл Том, Жерригийн хувцастай зогсоход зарим хүүхэд айгаад уйлах тийшээ хандана. Манай хүүхэд бол “Аав” гэнэ. Сая нээлтээ хийсэн “Алтан залаат азарган тахиа” жүжигт би өгүүлэгч тарвага болсон. Битүү үстэй хувцаснаас жаахан хүүхдүүд цэрвэнэ. Манай хүүхэд хажууд сүүлнээс чирэгдээд гүйгээд байдаг. Тоглолт дээр их хөөрхөн. Азарган тахиа, хөөндэй шувуу, муур гээд олон дүр гарч ирэхэд нэг их анзаарахгүй мөртлөө аав нь гарч ирээд “Хиго хого” гэхэд учиргүй инээд алдаад хардаг.

-Өнгөрсөн хугацаанд олон дүрд тоглосон байх?

-Ер нь таван жилийн хугацаанд өөрийнхөө санасан хэмжээнд тоглосон шүү. Жилд гурван уран бүтээл тавьдаг. Хамгийн доод тал нь тав түүнээс ч олон дүрд тоглоно шүү. “Лусын хааны охид” гэхэд л хоёр дүрд тоглоно. Дээрээс нь “Одноос төрсөн ханхүү” жүжигт дөрвөн дүрд тоглодог. Шувуу, хаан аав, гуйлгачин, харуул болно.

-Нэг хүүхдийн зохиолч “Би хүүхдээс будаа иддэг хүн” гэж байсан. Та бас хүүхдийг их ажиглана биз?

-Тэгэлгүй яахав. Хүүхдүүд бүхнийг байгаагаар нь шууд хүлээж авдаг. Манайх цэцэрлэгийн хүүхдүүдэд мини театраар “Чоно ба долоон ишиг” гээд тоглодог. Чоныг гарч ирэхээр хүүхдүүд “Муухай чоно” гээд, Улаан малгайт цаанаас дуулаад гараад ирэхээр “Улаан малгайт аа, чоно чоно” гэж хашгирна. Гартаа барьж байсан юмаа чулуудна.

-Ц.Цэрэндорж ямар төрлийн кино үзэх дуртай вэ?

-Би ер нь хуучны Монголын уран сайхны кино үзэх дуртай. “Улаанбаатарт байгаа миний аав”, “Сэрэлт” гэх мэт киног хэд дахин үзсэн ч уйдахгүй. “Зүрхэнд шивнэсэн үг”-ийг үзэхдээ “Ээж таныг мөн ч их хүлээсэн шүү гэж хэлээрэй гэсэн” гэж хэлдэг хэсэг дээр нь уйлдаг.

-Кинонд том дүр бүтээх сэн гэж бодогдох уу?

-Бодогдолгүй яах вэ. Би чинь Кино урлагийн дээд сургууль төгссөн хүн. Тогломоор санагддаг юм. Даанч очоод пробонд орохоор туслах дүрд оруулна л даа. Яах вэ, хэзээ нэг цагт тоглох байх аа. Гэхдээ Хүүхэлдэйн театртаа хайртай. Манай ахмад жүжигчид хэлдэг юм. Бид өөд болохоороо тэнгэрийн оронд очно. Энэ хүүхдүүдийн энерги бидэнд шингэсэн байгаа гэдэг. Ер нь бид нар ч ярьдаг юм. Хүүхдийн үсний найранд гурван удаа уригдаад тоглочихвол тэр жилдээ барцадгүй гоё явдаг шүү.

-Үсний найранд бас уригдах уу?

-Урина, биднийг. Бид чинь бас гадуур явж тоглодог хөтөлбөртэй. Бидний амьдрал бас гоё шүү.

-Хүүхэлдэйн театрын жүжигчний нэг өдөр яаж өнгөрдөг вэ?

-Өглөө арваас ажил цуглана. Цуглангуутаа өглөөний дасгал хийнэ. Гучин минут зааландаа гүйгээд, биеийн хөдөлгөөний дасгал хийнэ. Дараа нь өгүүлэх эрхтний дасгал хийнэ. Тэгээд жүжиг рүүгээ орно. Эсвэл манай ахмад жүжигчид хүүхэлдэй яаж барих дасгал хийлгэнэ. Суганыхаа булчирхайг цочтол гараа дээшээ өргөөд хүүхэлдэй барьж зогсоно шүү дээ.

-Хүүхэлдэй барьж удаан зогсоход амаргүй байх аа?

-Бид дор хаяж 30-40 минут тайзан дээр барьж зогсдог. Хүүхэлдэйг суух босгох, хажуу тийшээ эргүүлэхэд учир бий. Савчуулаад байвал хүнд ерөөсөө ойлгогдохгүй. Есөн шидийн хоолой оруулна. Чоно, баавгай, туулай гээд олон дуу авиа гаргана. Би бас элэглэл сонирхдог. Элэглэгч ах нартай холбоотой байдаг. Миний дуурайдаг тав, зургаан хүн бий.

-Хэн хэнийг дуурайж байна?

-С.Ламбаа гуай, Д.Сосорбарам гуай, Унагалдай, Э.Бат-Үүл, хөл бөмбөгийн тайлбарлагч Э.Балжинням ах байна.

“Анир” студийн захирал, хөгжмийн зохиолч Б.Алтанхуягтай ярилцлаа.

-“Тунгалаг тамир” зохиолыг хүмүүс сайн мэднэ. Хөгжмийн зохиолч Цогзолын Нацагдорж агсан та хоёр хамтарч мюзикл болгосон гэсэн. Яаж мюзикл болгосон юм бол, хүмүүс сонирхох байх?

-Бид хоёр олон жилийн өмнөөс бие биенээ мэднэ. Би 2001 онд хойноос сургууль төгсч ирээд ажиллаж байх явцдаа багштай танилцаад, хамтарч уран бүтээл хийдэг байлаа. Багш “Хоёулаа томоохон бүтээл дээр ажиллая” гэдэг байсан. Өмнө нь өөрийнх нь концертуудыг бичиж аваад, ганц нэг дууны найруулга хийгээд явлаа. “Нутгийн чулуу”-г өөр маягаар хиймээр байна гэнэ. Дандаа шинийг санаачилж явдаг. Байгаа юмыг байгаагаар нь байлгахгүй шүү дээ. Заавал нэг юмтай холино. Би яагаад энэ хүнийг багшаа гэж хүндэтгэж явдаг гэхээр оюутан нь байгаагүй, гэхдээ багшаа гэж хүндэтгэхээс аргагүй. Надад маш их юм өгсөн хүн. Чиний алдаа энэ байна, оноо энэ байна гээд хэлдэг.

–Ц.Нацагдорж агсан хөгжмийн зохиолчоос гадна маш олон хөгжмийн зохиолч бэлтгэсэн багш юм билээ?

-Маш олон хөгжмийн зохиолч бэлтгэж, бүтээлч болгож төлөвшүүлсэн хүн.Өөрөө симфони оркестроос авахуулаад хөгжмийн найруулга зүйг мэддэг, монгол маягаар сайн дуугаргадаг хүн л дээ. 2009 онд “Тунгалаг тамир”-аар мюзикл хийе гэсэн. Мюзикл гэдэг Монголд одоо орж ирж байгаа шинэ төрөл. Хүмүүс мюзикл гээд хийдэг л юм. Хэдэн дуу холбочихоод дундуур нь зохиолорхуу юм гүйлгэсэн мюзикл ч байдаг. Ийм биш ээ. Мюзикл жинхэнэ дуулаачийн уран чадвар шаардсан, шоу хэлбэртэй, хөгжимт драмаас эрс ялгаатай бүтээл байх ёстой гэж үзээд энэ мюзиклийг барьж авсан. Багш “Үүлэнзаяа”, “Өгөөдэй хаан”, “Гэсэр хаан”, “Гүн гэрийн гүнж” гээд олон дуурь бичсэн хүн шүү дээ. “Би энийг хийх ёстой. Надаас өөр хийх хүн байхгүй юм шиг байна” гэсэн. Мэргэжлийн хувьд анхны бүрэн хэмжээний мюзикл байгаа юм. Сэдвээ харж байгаад “Тунгалаг тамир”-ыг сонгож авсан юм. Яагаад гэсэн чинь “Чи бод доо, “Учиртай гурван толгой” гэдэг шиг Монголын анхны мюзикл “Тунгалаг тамир”. Яагаад болохгүй гэж. Зууны манлай роман, мундаг зохиол гээд санал нэгдлээ. Шууруулдаг хүн байна лээ. Харамсалтай нь гуравны хоёр хавьцаа хийгээд дуусгаж чадалгүй бурхан болчихсон. Бид ч харамсаад өнгөрлөө. 2010 онд өөд болсон шүү дээ. 2011 онд жаран насных нь ойгоор энэ мюзиклийг тавихаар шийдсэн юм. Яаж тавих вэ гэж ярьж байгаад Д.Төрбат цомнолыг нь бичсэн, эхнэртэй нь ярилцаад Д.Ганхуяг гэж гавьяат жүжигчин, найруулагчтай хамтрахаар болсон юм. “Сэлэм гялс толгой бөндгөс” гэдэг шүү дээ. Д.Ганхуяг өөрөө “Тунгалаг тамир”-т хүүхэд байхдаа тоглосон хүн. “Тунгалаг тамир бол миний ширээний ном, Библи гэдэг шиг миний байнга үздэг, ухаарал авдаг зохиол “ гэж Д.Ганхуяг ярьсан юм. Энэ хүн ерөнхий найруулагчаар нь ажилласан. Дуусгах болоход бүх юм миний толгойн дээр бууна шүү дээ. Ганцаараа дуусгачихъя гэж бодсонгүй. Шавь нараас нь оролцуулъя гээд Т.Сэр-Одоор нэг хэсгийг, Г.Түвшинтөрөөр нэг хэсгийг, Цэн.Эрдэнэбат гэж хөгжмийн зохиолчоор нэг хэсгийг нь, өөрөө гол гол хэсгүүдээ бариад, үлдэгдэл гуравны нэгийг нь гаргасан. Гэхдээ энд хөгжмийн зохиолч гэж нэрээ оролцуулсангүй, бүгд нэрээ татаад авчихсан. Дуурийн театрын найрал дууны ангийнхан эхлээд тоглосон. Мөнгө төгрөг муутай байлаа. Дуурийн театрт Б.Сэргэлэн дарга байсан. Н.Дашбямба гэж манай хоормейстер удирдаад сайхан тоглосон, болсон. Тэгээд л өнгөрсөн. Сая багшийн 65 насны ойгоор СУИС-ийн мюзик холлын ангийн оюутнууд тоглосон. Энэ удаа Ц.Батнайрамдал гээд СУИС-ийн багшийн найруулгаар хийсэн түүхтэй.

–СУИС–ийн тавилт танд ямар санагдав?

-Би чадварын тухай ярихгүй. Оюутан бол чадлаараа л хичээсэн байгаа. Түрүүний удаа мэргэжлийн хүмүүс тоглосон. Аль болох олон хүн тоглож л байх хэрэгтэй. Найруулагчийн тавил хоёр өөр янз байсан. Эхний тавилтын үед Нацагаа багш хэлсэн. Би “Тунгалаг тамир” гэмээргүй байна. Тунгалаг тамирын Итгэлт баян гэж нэрлэмээр байна гэсэн юм. Эрдэнэ гол дүр биш Итгэлт гол дүр. Итгэлт гэдэг хүн өнөөдрийн нийгэмд ямар байх вэ. Энэ сэтгэлгээг гаргаж өгөх гэсэн юм. Би Итгэлтийн талд байдаг гэж өөрөө хэлсэн юм. Тэгээд Д.Ганхуяг найруулагч бол Итгэлтээ барьж хийсэн. Итгэлтдээ Д.Ганхуяг найруулагч өөрөө дуулж байсан шүү дээ. Мундаг тоглосон. Энэ удаа Ц.Батнайрамдал гүн ухааны маяг оруулж ирсэн. Эхлэхдээ хоёр хүн тооно үүрч гарч ирсэн, тэр тооноор амьдралыг илэрхийлж байгаа юм. Хамгийн сүүлд “Үнэн үү” гэхэд Долгор “Үнэн” гэхэд тооно доошоо унадаг. Иймэрхүү сонин болсон байгаа юм.

–Энэ мюзикл тайзан дээр урт наслах болов уу, эхний үзэгчдийн сэтгэгдэл ямар байв?

-Их сонирхолтой байх шиг байна лээ. Мюзикл гэдэг чинь 1905 онд АНУ-д хийгдсэн юм билээ,анх. Түүнээс хойш янз бүрээр тавигдсан. Манайхан хөрөнгөтний урлаг гээд нэг хэсэг тоогоогүй. Мюзикл гэхээр бас кабаре бродвей ороод ирэхээр шалиг завхай гэдэг ч юм уу янз бүрээр ойлгоод, урлаг талаас нь олж харахгүй байлаа. Ерээд оноос хойш л хүмүүс ганц нэг мюзикл тавих гээд хичээгээд байна. Жанраа барьж явах хэцүү. Хийгээд явж байтал хувираад өөр чиглэл рүү орчихдог. Эргээд харахаар “Өө наадах чинь рок драм болчихсон байна шүү дээ” гэдэг. Хошин шогийнхон хүртэл мюзикл хийгээд байсан. Бид харин мэргэжлийн түвшинд мюзикл хийхээр зорьсон.

–Кино нь бол олон ангитай. Цаг гучин минутын мюзиклд хэрхэн багтаасан нь сонин байх л даа?

-Эхлэхдээ Эрдэнэ, Долгор хоёр нутгаасаа хөөгдсөн цагаач тооноо үүрч гарч ирээд л дуусахдаа “Үнэн үү”, “үнэн” гээд дуусч байгаа. Долгорын том дуулаачийн хэсэг байдаг. Гэр бүл нь нураад унаж байгааг харуулдаг. Яг л зохиолынхоо дагуу. Хүмүүс мэддэг. Дуурийг манайхан мэдэх нь мэднэ, мэдэхгүй нь мэдэхгүй. Харин дуурь мэддэггүй хүмүүст их ойрхон байх шиг. Шууд зохиол харагдана. Дээр нь дуулаач нь маш их энгийн дуулдаг. Дуу биш ари энэ тэр гээд том хэлбэрээр бас биш. Өгүүлэмжтэй, драмтай, яриатай, бүжигтэй, ерөөсөө хүнийг уйдаахгүй. Мэддэг зохиол, хажууд нь Галсан салбаганаж гүйгээд, зогисуулаад “Манай ах шиг баян хүн халх дөрөв, шавь тавд байхгүй” гэж орилоод. Итгэлт болохоороо “Ува дамшиг” гээд “алж” өгнө шүү дээ.

–Анир студи хуучных. Энэ хооронд та олон дуу гаргасан байх даа?

-Би бол дандаа хөгжмийн найруулга хийсэн. Өөрийн бүтээлүүд бий. Дан хөгжмийн бүтээл, ганц нэг киноны хөгжимтэй. 10000 орчим дуу хийсэн. Өнгөрсөн жил Увс аймгийн 90 жилд зориулсан бүжгэн жүжиг хийсэн. “Увертюра” хамтлаг Милл кино компанийнхантай “Надад үлдсэн найз” мюзикл хийсэн. Гэгээн Музад дэвшчихсэн явж байгаа.

–Ц.Нацагдорж гуай ямархуу хүн байв. Та удаан хамт ажиллаж байсан хүний хувьд сонин дурсамж байгаа болов уу?

-Хүн чанар бол мундаг. Их номтой. Өөртэйгээ их тэмцдэг хүн байсан юм болов уу гэж боддог. Бүх юмаа уран бүтээлийн төлөө зориулсан. Хямдхан аргаар мөнгө олчихъё гэсэн бодол ерөөсөө байхгүй. Жишээ нь “Энэ дууг хийгээд өгвөл танд тийм мөнгө өгье“ гэхэд “Тэр яах вэ, амьдрал нурж уначихгүй л бол энэ нэг бүтээлийг л дуусгачихмаар байна” гээд явдаг. Тэр бүтээл нь хэнд хэрэгтэй гэхээр хойч үе, мань мэтэд гарын авлага болохоор “Багш ингэж хийж байжээ” гээд үлдэхээр, хөгжим судлалд, багш оюутнуудад хэрэг болохуйц юмнууд хийж байсан. Түүгээрээ гайхамшигтай. Морин хуурын нэг аяздаа латин америкийн салса маягийн ритмийг морин хуурын татлагатай холбочихсон байгаа юм шүү дээ.

Яагаад ч боломжгүй юм шиг санагдах юмны сэжүүрийг бариад авчихсан байх жишээтэй. Уртын дууг задлаад үзэхээр том форм байна гэнэ ээ. Бид бол олж харж чадахгүй. Манай хүн болохоор нэвтэрхий сайн мэдэж байсан учраас олж харж байна. Дундговийн хүн шүү дээ, өөрөө. “Уяхан замбуутивийн наран” дуугаа задлаж хэлбэрийг нь бодож байгаад тавдугаар симфонио хийсэн шиг байгаа юм. Энэ симфони нь их алдартай. Япончууд одоо хүртэл гуйдаг гээд бод доо. Тийм форм ховор. Манайхан мэргэжлийн хөгжим бичихдээ форм их харж хийдэг юм л даа. Хэлбэртээ баригдаж хийдэг. Маш их ном эмхэтгэсэн. Шооч, тусархуу. Юм зааж байгаа бол ой тойнд ортол хэлнэ. Нэг үг хэлэхэд одоо хүртэл мартагддаггүй. Шавь олонтой хүн байсан л даа. Бүх амьдралаа мэргэжлийн хөгжмийн төлөө зориулсан хүн. Төрийн шагнал авахдаа “Хөдөөгийн сайхан” симфони чуулбар, “Үүлэн заяа” дууриараа авч байсан. “Гийнгоо” гэж нэг хөөрхөн дуу нь байдаг юм. Багадаа л сонсч байсан. Багш мундаг юмнууд хийж байсан. Их л даруухан хүн байсан даа. Хөөрхөн юм ярина аа. Нэг өдөр архи уучихсан ороод ирлээ. Өө багш яаж байгаа юм бэ гэсэн чинь “ Мэргэжил нэгт хүнээсээ үнэлгээ авна гэдэг том шагнал шиг байдаг гэнэ”, өөрт нь. Би уг нь гэртээ зүгээр байж байсан гэнэ. Шинэ бүтээл хийгээд хаана ч гэлээ тоглуулсан юм байна. Түүнийг нь төрийн соёрхолт Б.Шарав найз нь сонсоод гэнэт ярьсан юм байна. “Үгүй ээ, Нацгаа минь чи энийг алж өгч ээ” гэжээ. “Аа тийм үү” гээд их томоотой хүлээж авч гэнээ. Гэртээ жаахан сууснаа “Ерөөсөө явъя тэсэхгүй юм байна” гээд тэгээд л уучихлаа гээд явж байх жишээний. Тийм л хүн байж дээ.

–Цогзолын Нацагдоржийн 65 насны ойгоор СУИС–ийнхан, шавь нар нь бүтэн долоо хоногийн турш бүтээлүүдийг нь толилуулж байна. Энэ өдрүүдийн тухай сонирхуулна уу?

-Шавь нар, СУИС-ийн Хөгжим, урлагийн сургуультай хамтарч зохион байгуулсан. Гол нь энэ хүний хийсэн бүтээснийг мартагдуулахгүй юмсан гэж хичээсэн юм, бид. Энэ хүн үнэхээр их юм хийсэн хүн юм билээ. Бидэнд уран бүтээл нь өдөр тутам нөлөөлж байдаг. Ямар ч байсан 2-ноос 9-нийг хүртэл үргэлжилсэн. Концерт болгон өөр өөрийн онцлогтой. “Тунгалаг тамир” мюзиклээр эхэлсэн. “Нүүдэл” бүжгэн жүжгийг нь тоглуулсан. “Аялгуу мандал” гээд шавь нар нь өөрсдийн бүтээлээр тоглолт хийсэн. “Мэргэжлийн хөгжим шинэ зуунд” гээд эрдэм шинжилгээний хурал боллоо. “Нутгийн чулуу” гээд дан хөгжмийн бүтээлээр нь тоглолт хийлээ. “Гүн гэрийн гүнж” дуурь нь тоглогдсон. Өөрөө үүнийгээ үзэж чадаагүй. Энэ дуурийг долооны өдөр тоглосон. Ая зохиогчдын уралдаан, “Хувь тавилангийн симфони”, хүндэтгэлийн гала концерт болсон.

Энэ олон юм яагаад хийгээд байгаа гэхээр энэ хүн бүх төрлөөр ажилласан. Хөгжмийн бүх л жанр төрлөөр хийсэн. Тэгэхээр аль нэгийг нь орхигдуулж болохгүй байна л даа.

Universe Best Songs” наадмын шүүгчээр ажиллаж байгаа дуучин С.Нарантай ярилцлаа.

-“Universe Best Songs” наадмын шүүгчээр ажиллах саналыг яаж хүлээж авсан бэ, сэтгэгдэл ямар байна?

-Ер нь шүүгчээр ажиллана гэдэг маш хэцүү. Шүүгч гэдэг мэдлэгтэй, туршлагатай, хүн шүүх хэмжээний чадвартай байх ёстой гэж би боддог. Хамгийн гол зүйл залуучуудыг амьдралд хөл тавихад өөрийн туршлагаас хэлж өгөх, ойлгохгүй байгаа зүйлийг нь тайлбарлах, дараагийн шатанд өсч орж ирэх бололцоог нь хангах учиртай. Дуулна гэдэг зүгээр нэг дуу дуулахын нэр биш, маш их чадвар мэдрэмж мэдлэг шаардсан зүйл гэдгийг залууст ойлгуулах үүрэгтэй гэж бодсон юм. Шүүгч хийх дуртай биш. Цаг зав шаардсан хэцүү ажил л даа. Зарим нь уурлана, гомдоно. Миний хувьд ийм зүйлээс зайлсхийдэг. Гэхдээ энэ тэмцээн маш олон жил болсон, хүмүүс ч сайн мэддэг юм байна. Ер нь залууст ухамсарт нь нөлөөлөх ямар нэгэн зүйл хэрэгтэй гэж бодсон юм. Урлаг соёл гэдэг нийгэм хөгжих эхний шат байдаг л даа. Соёл урлагаар дамжуулж хүний ухамсарт нөлөөлдөг. Хятадуудын том бодлого бол 2000-2008 он хүртэл олимпийн өмнө найман жил урлаг соёлын том арга хэмжээ зохиосон. Бараг найман жил Хятадад урилгаар очиж дуулсан юм. Хөдөө орон нутагт ч бай том ододтой нь хамт шоунд оролцдог байлаа. Би эхлээд ойлгодоггүй байсан. Зүгээр л уригдаад дуулж байгаадаа баярлаж байсан ч сүүлдээ энэ айхавтар том бодлого гэдгийг мэдэрсэн л дээ. Янз бүрийн улс орны нэртэй том дуучид ирээд хамтарсан том шоу хийдэг. Тэр үед хятадууд бас бүдүүлэг байв. Наад захын “Hello” гэдгээ ч хүмүүс нь мэддэггүй байсан үе. Тэгэхэд маш олон том тоглолтуудыг хөдөө орон нутгаар бодлоготойгоор хийсэн. Миний ойлгосноор урлаг соёл, гадаад ертөнцөөр дамжуулж хүмүүсийн сэтгэхүйд нөлөөлж эхэлсэн байгаа юм л даа. Хувцаслалт сурталчилгаанаас авахуулаад тоглолт хийхийн өмнөх бүх зүйл маш их бодлоготой явж байсан. Ингээд 2008 он гэхэд Бээжинд ч, хаа ч тэр наад захын “Hello” гэдэг үгээ мэддэг болсон, такси хүртэл соёлжсон. Нийтийн жорлон нь хүртэл сайжраад ирсэн юм. Энэ их соёлын түгээлтээр улс орноо хөгжүүлж, хүмүүсээ гэгээрүүлсэн. Гадагшаа явж чадахгүй байгаа хүмүүстээ, гаднын хүмүүсийг авчрах замаар нүдийг нь нээсэн байгаа юм л даа. Шүүгчээр сууна гэдэг хүүхдүүдийн олж харахгүй зүйлийг аль хэдийнэ мэдэрсний хувьд хэлж ойлгуулах, үүгээрээ дамжуулж хүмүүст хэлэх гээд байгаа зүйлийнхээ зах зухыг хүргэмээр санагдсан юм.

-Дуучин С.Наран хатуу чанга, зарчимтай шүүгч гэж харж байгаа хүмүүс байгаа болов уу. Гэхдээ та нэг их хатуурхая гэж бодоогүй биз дээ?

-Ер нь хатуу зөөлөндөө биш л дээ. Хэзээ, хэнд хатуурхах вэ гэдэг юм бий. Урлагийн замаар явж уран бүтээл хийх хүмүүст бид хатуу шаардлага тавьдаг л даа. Тэрийг ойлгохгүй, мэдрэхгүй дуулж байгаа хүнд хичнээн хэлээд нэмэргүй шүү дээ. Зарим үед хэлэх юм байсан ч хүлээцтэй өнгөрөхийг хичээж байгаа. Энэ бүгдийг ялгаж салгах хэрэгтэй л дээ. Энэ замаар явж магадгүй, авьяастай, тодорхой хэмжээнд ажиллаж болох хүүхдэд зарим үед хатуу хэлчихэж байна. Ойлгуулах гээд тайлбарлаж байна. Хүлээж авах хүнд нь хэрэгтэй зүйлүүдийг нь хэлж, хүлээж авахгүй хүнд хий дэмий цаг гарздах хэрэггүй л дээ. Цаашаа явах хүчийг хүүхдэд өгөх хэрэгтэй, дандаа урам биш хатуу үг сонсох хэрэгтэй болно. Ерөнхийдөө би тэгж л ажиллаж байгаа.

-Бүгд гингэнээд дуу хуур хөөгөөд явбал энэ улс хөгжих үү гэсэн шүүмжлэл байдаг. Эсвэл урлаг хүнийг гэгээрүүлж, зөөллөж байдаг гэсэн хандлага ч бий, яахав хүүхдүүд бол од байхыг хүсдэг ?

-Дуучдын амьдрал маш хэцүү ертөнц. Тэвчээр ухаанаар энэ амьдралыг сонгож, үүний төлөө мятаршгүй тэмцэж байж хүмүүст хүндлэгддэг. Нэг л муу үйлдэл хийхэд бидэнд хүмүүс эргэлзээд ирэх жишээтэй. Хүн тайвшрах гэж хөгжим сонсдог, хөгжим байж л хүний амьдралд сайхан өнгө нэмэгддэг. Хүний зүрх сэтгэл зөөлөрч баясч хөөрч байж улс орон хөгждөг. Өдөр болгон улс төр, хэрүүл сонсоод та нар залхдаг биз дээ. Би бол заримдаа зурагтаа асаадаггүй. Тэрний оронд сайхан хөгжим сонсоод сэргэх хэрэгтэй. Тэртээ тэргүй энэ богинохон амьдралд ирлээ, буцлаа. Энэ хооронд хэтэрхий их зовж биенийгээ урж идэх ямар хэрэг байна. Шуналаас болж маш их зовлон үүсдэг шүү дээ. Урлаг сайн ойлгодог ард түмэн л бизнес сайн хөгжүүлнэ. Урлаг ойлгодоггүй хүн бизнес хийхэд хэцүү. Яагаад гэвэл тодорхой хэмжээний мэдрэмж нь дутуу байдаг. Урлаг ойлгодог, мэдрэмжтэй хүмүүстэй би ярилцах дуртай. Хөгжим сонсдог, урлаг мэдэрдэг маш олон бизнесмэнүүд байдаг. Тэд нь бусдаас илүү зөөлөн зөв, амжилттай байдаг. Би маш олон урлагийнхан, бизнесийнхэн, улс төрчидтэй ч уулздаг. Үхсэн ч бидний дуу үлддэг учраас би их бардам байдаг. Маш их тэвчээрээр энэ бүхний ард гардаг учраас тэр шүү дээ. С.Наран гэдэг нэрийг олон хүнд таниулахын төлөө би маш их ажилласан. Хөгжим мэдэрдэг, ном уншдаг, ертөнцийг өөр нүдээр харж чаддаг хүний бизнес амжилттай байдаг гэж санадаг. Яагаад гэвэл хүнийг мэдэрч чаддаг.

-Урлагийнхан хөнгөмсөг гэсэн үзэл бодол газар авсан ч дуучин С.Нарангийн хувьд илүү нухацтай мэдрэмж төрүүлдэг?

– Өнгөн талаас нь харахад нэг гоё хүн тайзан дээр гараад л дуулаад байдаг. Амар гоё амьдрал харагддаг байх. Гэхдээ тийм биш. Тайзан дээр нэг дуулахад нурууны хөлс тэр чигтээ асгардаг. Дуулахад ямар их хүч энерги зарцуулдаг гэж бодож байна. Хүний зүрх сэтгэлд очтол дуулж үлдээнэ гэдэг хэцүү.

-Хамгийн сүүлд өөрт чинь эргэцүүлэл, ухаарал хайрласан хүн эсвэл ямар нэгэн зүйл таарсан уу?

-Зөндөө шүү дээ. Би бол олон хүнтэй уулздаг. Хүн болгоны зүрх сэтгэл өөр өөр ертөнцтэй. Хүнтэй ярьж байхад олж мэдээгүй, уншиж ойлгоогүй үзэж хараагүй зүйлсээ хүмүүсийн амнаас сонсдог. Өглөө бүр би дасгал хийдэг. Хамт дасгал хийж байгаа эмэгтэйчүүд, багш нар амьдралын өнгийг ойлгуулж байдаг. Тэр “ангийхан”-тайгаа дасгал хийж хөлсөө гаргаж, тэдний яриаг сонсч бодол санаагаа солилцох дуртай. Саяхан бид ярьж байхдаа “Монголчууд ямар сайхан ард түмэн бэ” гэдэг дүгнэлтэд хүрсэн. Манай нэг хүүхэн Хөвсгөлийн мэхээртэй тос авчраад амсуулсан юм. Мэхээртэй тосны тухай ярьсаар байтал манай монголчууд байгальтайгаа холбоотой, ямар их гүн ухаанч хүмүүс гэдгийг мэдэрсэн. Үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ гэж найзууд маань хэлдэг. Туулай үсчсээр түрүүлсэн ч юмгүй хоцорч байхад үхэр тэрэгтэй хүн замаасаа хазайхгүй явсаар байгаад зорьсондоо хүрэх нь байна. Логикийг нь бодоход байгаль дэлхийтэйгээ холбоотой, гайхамшигтай мэдрэмжтэй хүмүүс байжээ. Одоо бид дөрвөн ханан дунд хашигдаад, суурин амьдралын сул талыг амсаад энэ бүх мэдрэмжүүд нь багасаад ирж байна.

-Уртын дууны гүн ухаан бас агуу санагддаг. Ингэхэд та уртын дуу дуулдаг уу?

-Уртын дуу ер нь хэцүү ш дээ. Ер нь бүх төрлийн дууг дуулахыг хичээдэг. Би уртын дуу дуулж чаддаг гэж хэлэхгүй. Ямар ч байсан аялачихна аа.

-Би ротари клубынхэнтэй уулзаж байгаад таныг бас “Хүрээ” ротарид харьяалагдаг гэж сонслоо. Тэр шугамаараа Японд хог хаягдлыг дахин ашиглах төслийн чинь талаар яриа хөөрөө дэлгэсэн гэсэн үү?

-Тэгсэн тэгсэн. Ер нь бид нийгэмдээ хандсан ажил хийхгүй бол болохоо байжээ гэж боддог юм. Бидний сэтгэхүй ухамсар муу тал руугаа өөрчлөгдөөд байна. Зөвхөн өнөө маргаашийн төлөө хэнийг ч яахаас ч буцахгүй ёс суртахууны доголдолд их орж байна. Аргацаасан байдлаар амьдардаг хүн их байна. Хүн бүтээж байж юмханаар юм хийж орчинтойгоо зөв харьцаж байж улс орон хөгжинө гэж их боддог. Энэ талаар ажиллах юмсан гэж “ДЭКО” төсөл эхлүүлсэн. Тодорхой хэмжээгээр жижиг жижиг ажлууд хийгээд явж байна. Миний тоглолтын үеэр “ДЭКО” төслийнхөн маань юмханаар юу хийж болохыг харуулсан жижиг үзэсгэлэн гаргасан шүү дээ. Санаа зоволгүй, юу ч бодохгүй хогоо шууд хаячихдаг хүмүүс байна. Зарим нь үүдэндээ хогоо хаячихаж байна. Наад захын жишээ энэ.

-Та тийм хүмүүст шууд хэлчихдэг үү?

-Би шууд хэлдэг. Цахилгаан шатанд байгаа хогийг өшиглөөд хогийн савны ойролцоо шидчихдэг. Цахилгаан шатанд хогтой байх муухай. Би хогоо авч явж байгаад хогийн сав тааралдахгүй бол гэртээ авчирч хогийн саванд хаядаг.

-Өөр олон нийтийн ажилд хэр оролцдог вэ?

-Ротарид л байгаа. Ротарид тодорхой хэмжээгээр өөрийн салбарт амжилт гаргасан, тэмцэж ажиллаж байгаа туршлагатай хүмүүс байдаг. Тэднээс маш олон зүйлийг мэдэж авах боломж гардаг. Хүний ухамсарт нөлөөлөх тухай би хамгийн их ярьж байгаа. Ёс суртахуун дээр бид хамгийн их доголдож байна.

-Уран бүтээлийн ургац хэр их байна вэ?

-Энэ жилийн сүүлээс эхлээд шинэ уран бүтээл рүүгээ дайрна даа. “Никитон”ыы Бачка бид хоёр сүртэй дуу хийж байгаа. Саяхан тоглолт дээрээ хамт дуулсан. “Хурд”-ын Отгоо бид хоёр дуу хийж байгаа. Шинэ уран бүтээлүүд эхнээсээ гарч байна аа.

-Шүүгчид маш гоё үс толгойтой харагддаг. Өдөр болгон үсчинд суудаг байх даа гэж бодогдсон?

-Өдөр болгон үсчинд орох цаг байхгүй. Заримдаа малгайтайгаа орчихдог. Би байрныхаа доод талын үсчинд орчихдог юм. Гоо сайханд бараг л ордоггүй байсан. Гэхдээ одоо өөртөө цаг их зарцуулдаг болж байгаа.

-Өнөөдөр өглөө яаж эхлэв?

-Өглөө долоон цагийн үед сэрсэн. Найм гэхэд гэрээсээ машинтайгаа гараад дасгалд явлаа. Өглөө түгжирдэг учраас эрт гарахаас аргагүй. Есөн цагт дасгалаа эхлээд, шүршүүрт ороод гэртээ ирэхэд 11 цаг болж байлаа. Тэгээд үсчинд ороод сууж байна. Бусад үед төлөвлөсөн ажлаа хийнэ, заримдаа шөнөдөө орж ирнэ.

-Гэр бүлтэй болж байгаа юу?

-Энэ асуудлыг яримааргүй байна. Энэ бол миний хувийн асуудал. Бүх юмаа олон нийттэй хувааж болохгүй шүү дээ.

-Та багш болвол мундаг зохих юм биш үү?

-Тэгж өөрийгөө ядраагаад яах вэ. Хувиа хичээх хэрэгтэй байна, бас (инээв)

Мөнх хааны өмнө шавар бишгүүр … хөгжимдөж байсан тухай зарим эх сурвалжид тэмдэглэгдэж үлджээ. Шавар бишгүүр буюу хөгжим судлаачдын “Хурган чих” хэмээн нэрлээд байгаа алганд багтам авсаархан, хурганы толгойн хэлбэртэй хөгжмийг иргэн Ш.Сүхбатын хувийн цуглуулгаас олж аваад, уг гарвалыг нь тогтоож, сэргээхээр ажиллаж байгаа гэнэ. Цуур юм уу лимбэ шиг хөг аялгуутай энэ хөгжмийг СУИС-ийн Хөгжимдөх урлагийн тэнхимийн эрхлэгч Ц.Цэвэгсүрэн үлээж сонирхуулсан юм. Өдгөө устаж мөхөхөд хүрээд буй цор ганц хөгжмийн зэмсгийг үлээхэд ямар сэтгэгдэл төрж буйг нь сонирхлоо. “Үлээж байгаа хэсэг нь лимбэтэй адилхан. Дуугаралтын хувьд шал өөр. Аргадангуй, зөөлөн аялгуутай” гэж тэр хэлсэн юм.

-Ш.Сүхбат гэж хүнээс “Хурган чих”-ийг олж авсан гэсэн. Яаж та бүхэнтэй холбогдсон бэ?

-Манай Дорно дахины хөгжим судлалын профессорын багийнхан энэ тал дээрээ гаршиж байгаа. С.Соронзонболд маань тэр хүмүүстэй холбогдоод, “Ямар учиртай хөгжим бэ” гээд асууж лавлаад, уламжлагдаж ирсэн гэдгийг мэдсэн юм билээ. Энэ сонин сайхан хөгжмийг нэг айлд хадгалах биш эргэлтэд оруулах хэрэгтэй гэж үзсэн. Шинэ юм гэж удтал мартагдсан хуучин юм байдаг. Бид хурган чих хөгжмийг сэргээн засварлаад, гаргаж ирэх шалтгаан нь нэгдүгээрт эртний хөгжмийн зэмсгийг сэргээх. Манай өвөг дээдэс гайхалтай юм бий болгож чаддаг байж. Хөгжим бүтээсэн шаврыг нь судалж үзэхэд гайхамшигтай бүтэцтэй гэж байгаа юм. Техник технологи хөгжөөгүй үе шүү дээ. Хонио хариулаад явж байгаа хүү янз бүрийн шавар элдэв долоон юм эвлүүлээд, ая эгшиг оруулж бүтээсэн эд болов уу гэж бид таамаглаж байна. Хэдэн зуун жилийн турш гар дамжиж явсаар байгаад энэ олдвор лакадсан юм шиг гялгар болжээ. Энэ юу вэ гэсэн чинь хүний гарын хөлс нэвчсээр байгаад өнөө үед ч байхгүй сонин технологи гаргаад ирчихэж. Бид янз бүрийн юмаар орлуулах биш яг тэр шороонуудыг нь эвлүүлээд яавал бутарч унахгүй, зөв хөгтэй, хүнд сөрөг нөлөөгүй хөгжмийн зэмсэг бий болгох вэ гэж анхаарч байгаа. Монголд байсан хөгжмийн зэмсэг яг эргээд Монголынхоо хөрс шорооноос бий болсон. Сэргээгээд сургалтад нэвтрүүлнэ. Ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалтад энгийн хөгжмийн зэмсгүүдийн тухай заадаг. Монгол агуу, олон хөгжмийн зэмсэгтэй. Сэргээн засварласан гол үндэс нь бид өөрсдийнхөө хөгжмийн зэмсгээ сургалтад хэрэглэх юм. Манай Хөгжмийн урлагийн сургуулийн энэ төсөл дээр ажиллаж байгаа баг эхлээд өөрсдөө энэ хөгжмийн зэмсгээ бүтээгээд, урын сан, заах арга бий болгоод сургагч багш нар бэлтгэнэ. Ингэж сурагчдад энэ хөгжмийн зэмсгээ дэлгэрүүлэх юм. Ийм сайхан эр хонгор дуутай хөгжим үндэсний найрал хөгжимд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ дээ. Манай үндэсний найрал хөгжимд үлээвэр хөгжмийн ай цөөхөн. Нэг хөгжмийн зэмсгээр нэмэгдэж дуугаралт нь баялаг болохоор ийм олдвор оллоо. Соёл урлагийн салбарт маш хүчтэй явагдаж байгаа юм бол Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл. Бүтээлийг сансар огторгуйгаас, оргүй хоосноос биш эцэг өвгөдийн үлдээсэн өв соёлоос аваад, сургалт судалгаанд нэвтрүүлэх чухал төслийг хэрэгжүүлж байгаа. Үүнийгээ олон улсын төсөл болгоод Дэлхийн банкинд өргөн барилаа. Дэмжигдэнэ гэж найдаж байгаа.

-Хувь хүний гэрээс олсон гэсэн. Хадгалж байсан хүмүүс нь энэ хөгжмийн зэмсгийг ямар үед яаж хэрэглэж байсан бол?

-Яг энэ хөгжмийг олоход бутарсан байсан. Их л эртний эд гээд даалимба бааданд боогоод нандигнаад тавьчихсан байгаа шүү дээ. Аливаа бутарсан юмыг эвлүүлэхэд буцаад хэвэндээ ороход амаргүй. Гэтэл энэ хөгжмийн зэмсэг хэвэндээ их амархан орсон. Хэдхэн минутад эвлүүлээд наасан. Дотор талдаа хурууны хээ байгааг бодоход гараараа л хийсэн нь мэдэгдээд байгаа юм. Эвлүүлээд дуугаргаад үзэхэд гайхамшигтай эгшиг авиатай.

-Хурган чих гэдэг энэ хөгжмийг хаана яаж хэрэглэж байсан тухай түүхийн судар бичигт тэмдэглэгдэж үлдсэн үү?

-Дорно дахины хөгжим судлалын багийнхан эртний хөгжмийн зэмсгүүдээ бүгдийг нь судлаад явж байгаа. Энэ хөгжмийг Мөнх хааны үед хэрэглэж байсан. Найрал хөгжимд хэрэглэж байсан гэхээсээ ахуйн чанартай болов уу. Байгалийн гамшигт үзэгдэл бороо шорооноос сэргийлж, уул усаа аргаддаг гэж байгаа юм. Төлөө голсон малд энэ хөгжмийг сонсгоход ивлэж байдаг. Тэр утгаараа мал аж ахуйтай холбогдож гарч ирсэн зэмсэг болов уу. Гэхдээ мэргэжлийн хөгжмийнхөн авч хэрэглэж болохуйц сайхан хөг аялгуутай. Их л энгийн юмнаас үүссэн. Гэхдээ энгийн юм агуу байдгийн нэг жишээ энэ.

Түүхийн олон судар бичигт энэ хөгжмийн тухай дурдагджээ. Энэ чиглэлээр судалгааны баг маань ажиллаж байна. Шаврын ордыг нь олох гээд манай Дүрслэх дизайн урлагийн сургуулийн багш нар орон нутагт шороо судлаад явж байгаа. СУИС дотроо зургаан сургуультай. Сургууль болгон маань хамтын судалгаанд оролцож байгаа. Манай Дүрслэх дизайн урлагийн сургуулийн Керамикийн Лхагвацэрэн багш үүнийг бүтээх, технологи талаас нь судалж байна. Энэ хөгжмийг биежүүлж, гаргаж ирэх ажлыг манай Керамикийн лабораторийнхон хийсэн. Инновацийг яаж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх вэ гээд бид яриад байгаа. Бүх юм уялдаатай. Тэдний бүтээсэн хөгжмийн зэмсгийг бид түгээн дэлгэрүүлэх ажил хийж байна.

-Энэ мартагдсан хөгжмийг босгож ирэхэд судалгааны ажлуудыг санхүүжүүлэхээс аваад маш их зардал гарах байх л даа. Шаардлагатай мөнгийг яаж босгож байна вэ?

-Манайх сургалтын байгууллага. Оюутныхаа төлбөрийг үүнд зарчихаж болохгүй. Тийм болохоор Дэлхийн банкинд том төсөл бичиж өгсөн юм. Их нааштай хүлээж авсан. Үйлс нь өөрөө их гэгээн юм. Хүн том сэдэж, том зорилготой явбал бүтдэг юм билээ. Бүтдэгийн жишээ нь төрийн их ятга. Төрийн гурван ятгыг бүтээхэд Засгийн газрын нөөц хөрөнгөнөөс БСШУЯ-ны Соёлын өвийн газраас тодорхой хэмжээний төсөв санхүүжилт өгсөн юм.

-Өв соёл руугаа хандахаар судалгаа шаардлагатай болдог. Судлаачид, хүний нөөц хэр хангалттай бэлтгэгдэж байна вэ?

-Аливаа нэг ажлыг судалгаанд үндэслэж хийхгүй бол өчигдөр зүүдэлснээ өнөөдөр хэрэгжүүлнэ гэж байхгүй. Судалгааны багууд чухал. Манай мэргэжлийн хөгжим судлал, хөгжмийн боловсрол тал дээр ажилладаг нөгөө багийг маань доктор Н.Жанцанноров ахалдаг. Тэд мэргэжлийн урлагаа судлахын зэрэгцээ боловсролын асуудлыг хариуцдаг. Бид эртний хөгжмийн нот тэмдэглэгээний судалгааг хийсэн. Ятга, “Хурган чих”-ийн дараа гаргаж ирэх хөгжмийн зэмсгийн судалгаа нөөцөд бий. Даан ч нэг өдөр 24 цагтай юм даа. Бид бараг 25 цаг ажиллаж байна гэхэд хилсдэхгүй. Хөгжим судлалын хувьд энэ шинэ түвшин. Орчин цагийн хөгжмийн түүх үндсэндээ 1910-1920 оноос эхэлж байгаа. Нэг хэсэг бид Европын соёл, урлагийг хаа сайгүй дагаж давхилаа. Бүтээлчээр суралцсан гэж ярья даа, түүнээс биш хүнийг хуулбарласан гээд яах вэ. Одоо бид өөрсдийн гэсэн дэгтэй болчихлоо. Хүний соёлоос сурч болдог юм билээ. Гэхдээ өөрийнхөө соёлыг мэдэхгүй байж хүний соёлоос суралцана гэдэг асар учир дутагдалтай. Хүний соёлоос сураад ирэхээрээ бид чинь юутай билээ гээд эрж хайж эхэлдэг. Өөрийнхөө үндэсний соёл урлагийг судлах нь бидний нэн тэргүүний зорилго гэж бид үзэж байгаа. ЮНЕСКО-д бүртгэгдсэн соёлын өвүүдээс манай сургууль дээр долоон өв сургалтад явж байна. Уртын дуу, морин хуур, хөөмий, тууль, бүжиг, битүү амьсгаа, цуур гээд энэ бүхэн манай сургууль дээр жинхэнэ утгаараа мэргэжлийн түвшинд сургалт, судалгаа, уран бүтээлийн эргэлтэд орж яваа. Тэгэхээр СУИС үндэснийхээ ёс дэг уламжлал, соёл дээр тулгуурласан гэж болно.

-Та бүхэн эртний монголчууд ийм юм өмсч байжээ гээд эртний монголчуудын хувцсыг үзүүлж харуулсан. Эртний хөгжмийн зэмсгүүдийг олж гаргаж ирлээ. Сургуулийн дэргэд музей байгуулах уу. Энэ бүх олдворыг яаж хадгалж хамгаалах вэ?

-Яг үнэн. Хийсэн бүтээснээ хүмүүст үзүүлж харуулах хэрэгтэй. Хувцасны чиглэлээр гэхэд л том судалгаанууд явсан. Хөгжмийн зэмсгүүд байна. С.Дулам доктор бүжгийн профессорын багийн тэргүүлэх профессороор ажиллаж байгаа. Хадны сүг зургаар нэлээд олон бүжиг бүтээж бүжгэн жүжиг гаргахаар ажиллаж байна. Үзүүлж харуулах олон юмтай боллоо. Түүнийгээ тахиа өндгөө дарж байгаа юм шиг дараад сууж таарахгүй. Инновацийн төвүүд бий болгоод эргээд үүгээрээ гарааны компаниуд байгуулж байна. Аливаа нэг юм гарч ирэхэд түүнийг дагасан үйлдвэрлэл бий болдог. Бидний хийж байгаа бүтээлч үйлдвэрлэл инновацийн төвийг нэхэж байна. Бид том олдвор олж илрүүлж байгаа ч түүнээс ч том ай саваас дөнгөж халбагаар хутгаж байна шүү дээ.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Л.Чаминчулуун гавьяатыг СУИС–д тайзны ярианы хичээл орж байхад нь олж очив. Олны танил жүжигчин тэрбээр хурц тод өнгийн урт цамц, цэцгэн хэлбэртэй, улаан өнгөтэй ээмэг зүүлтээр гоёсон харагдана. Бас дэрвэгэр сормуусаар гангарсан хэвээрээ. “Нүдний гал цог бууруу харагддаггүй. Хүний нүдэнд аятайхан харагдах хэрэгтэй” гэж боддог гэнэ. “Ус аваад ир” гээд нэг оюутанг гүйлгэчихээд “Би сургууль дээр оюутан их зардаг. “Гараад ус аваад ир, талх аваад ир, энэ сандлыг тийш нь тавиадах” гэдэг юм байна. Гэртээ очоод тэр барилаараа өвгөнтэйгөө харьцаад “Удирдлага аваад ир”, “Надад нэг ус аваад ир” гэхээр “Өдөржингөө оюутан зарчихаад, гэртээ ирээд намайг оюутан шиг зарлаа” гэсэн хэмээн хуучлав.

–Дөрөвдүгээр сарын 1 дөхөхөөр Б.Батзаяа, Б.Туяа, Л.Чаминчулуун хаана яваа бол гээд үгүйлдэг хүн олон. Ингэхэд Л.Чаминчулуун хаана юу хийж байна вэ?

-Би зурагтаар нэг их гарахгүй байгаа л даа. Гэхдээ захиалгат тоглолтод оролцдог. Бөхийн өргөөнд очно. Энд тэндэхийн тоглолтод сардаа гурав заримдаа дөрөв ч очиж тоглодог. Хандивын тоглолтод их оролцдог. Дөрөвдүгээр сарын 1-ний өдөр Бөхийн өргөөнд бас нэг хандивын тоглолттой байгаа. Бас Тусгаар тогтнолын ордонд Д.Жагдаг, Б.Батзаяа, Д.Сосорбарам бид хэд тоглолтод оролцох юм. Б.Туяа маань Хөх хотод хоёр сар ажиллахаар саяхан явсан.Хошин шогийнхон бөөнөөрөө цугласан тоглолт болох юм билээ.

–Хууччуул маань ямар тоглолт босгож байгаа бол?

-Яахав, бид хуучин хийж байснаараа нэг юм хийнэ. Б.Батзаяа бас юм бодож байгаа гэсэн. Тэрийг дэлгээд яахав. Би болж өгвөл ард түмнээс нийгэмдээ хандсан ёгтлол егөө унших бодолтой байна даа. Би улс төрийн хошин шог их сонирхдог. Нэлээд хэдэн ёгтлол, егөө бичсэн юм. Би ер нь дүрстэй CD гаргаж байгаагүй. Энэ жил дүрстэй СD гаргах санаатай байгаа.

–Улс төрийн ёгтлол, егөө эрчүүдэд зохих юм шиг санагддаг. Таны хувьд бодсон санасан юм бий байх, хашир хүн?

-Бүсгүй хүн амьдралыг ямар нүдээр харж байгаагаас бүх юм шалтгаалж байгаа шүү дээ. Эр хүн ноён нуруутай, жинтэй боддог, даацтай, алсын хараатай гэдэг л дээ. Гэтэл тэр бүхнийг ганцхан атганд хийх нарийн уран шаглаа эмэгтэй хүнээс гардаг.

–Улс төр хошин шог гараа шиг боллоо гэж хүмүүс яриад байгаа. Та бол улс төрөөс инээдэм эмгэнэлийг хэр их олж харж байна?

-Өнгөрсөн түүх инээдэм болж үлддэг. Өнөөдөр бол улаан туг бариад “Ура” хашгираад явбал сонин. Гэхдээ тухайн үед тийм л байсан. Тэр дундаа улс төрийнхөн буурьгүй бодлогогүй, төлөвлөгөөгүй судалгаагүй юм хийх тусмаа ард түмнийхээ элэг доог болдог. Нийгмийн байдлын талаар саяхан Оросын телевизээр нэг нэвтрүүлэг гарлаа. Гурван орны хүн асуулт асуусан. Франц хүнээс “Та амьдралдаа сэтгэл хангалуун байна уу” гэж асуухад “Дээр байгаа улсууд сайн ажиллаж байгаа болохоор би сайн байгаа” гэсэн. Энэ бол гоё үг. Тэгтэл нэг хятад хүнээс асуухад “Ажил байвал бид хангалттай амьдарна. Энэ олон хүнийг хооллож ундалж хувцаслана гэдэг хэцүү ш дээ. Гэхдээ бид ажлаа л хангалттай хийж байвал боллоо” гэсэн. Тэдэнд амь зогоох ажил байнга олдож байдаг гэнэ. Харин орос хүн “Новшийн” гэсэн. Бид ажил хийх гэхээр ажил олддоггүй. Хийж чадах юм дэмий сэлгүүцэх, зугаацах л үлдлээ дээ гэсэн. Тэр хариултуудыг харахаар манайх Оростой ойролцоо болчихоод байгаа юм. Энэ новшийн амьдралаар амьдарч байгаа хүмүүс дээр байгаа дээдсийг зарим нь шоолж, зарим нь харааж байгаа. Урьдын цагт монголчууд “Төрийн сүлд өршөө” гэж даатгадаг байсан. Одоо тэгэхэд бид “Төр минь яана аа” гэдэг болж дээ.

–Дөрөвдүгээр сард олон сайхан дурсамж сэргэдэг болов уу?

-Дөрөвдүгээр сард “Азтай бадарчин” гээд сайхан тэмцээн болдог байлаа. “Азтай бадарчин”-г авах гэж хошин урлагийнхан нэлээд их бэлтгэж, зүтгэдэг байсан шүү дээ. Би бол тасралтгүй арван хэдэн жил оролцож бүх шагналыг нь хүртэж байлаа.

–Тэр үеийн хөгжилтэй дурсамж, бас эмзэглэл үлдсэн байх?

-Би хувьдаа эмзэглэл тээж явах дуртай биш. Хошин урлагийн жүжигчид нэг их эмзэглээд сэтгэлээр унах нь гайгүй болов уу. Яагаад гэвэл хүнд байдлаас гарах гарц нь инээдэм байдаг учраас.

–Хуучны хамтрагчид уулзаж, хөөрөлддөг үү?

-Бараг үгүй, тааралдахгүй дээ. Би бол өглөө сургууль руу орж ирээд үдэш харьдаг хүн. Б.Батзаяа, Д.Жагдаг, Б.Туяа гурав чинь чөлөөт уран бүтээлч. Хаа дуртай газраа явна. Би бол СУИС-иас уяатай юм шиг л байдаг. Хамгийн сайхан сэтгэл хөөрүүлдэг юм бол “Шинэ үе” продакшны Бооёо их гоё буянлаг үйл ажиллагаа хийдэг. Нэгдүгээр сарын 1-нд биднийг хүлээж авч, шинэ жил тэмдэглэдэг. Өнгөрсөн жил ёолк, цагаан сар тэмдэглэж чадаагүй ш дээ. Нэг банди маань өнгөрөөд. Тэрнээс өмнөх шинэ жилээр азын сугалаагаар би тоос сорогч хожоод бөөн юм болов оо. Анх Бооёо ганцаараа бид тавыг хүлээж авдаг байлаа. Биднийг суулгачихаад хоол авч өгөөд, дээлийн өнгө, боов өгдөг. Би боддог байсан юм. Хүн хэдий чинээ буян үйлдэнэ төдий чинээ буян нь өөрт нь ирнэ. Дараа нь продакшнууд биднийг хамтарч хүлээж авдаг болсон.

–Нэг мэдэхэд ахмад болчихсон явна. Өдий насан дээр хүүхэд, залуу үеэ дурсах сонин болов уу, та ямар хүүхэд байв?

-Би ангидаа нэлээд хөдөлгөөнтэй хүүхдийн тоонд ордог байлаа. Би чинь Хөгжим бүжигт байсан шүү дээ. Манай ангиас мундаг улсууд төрсөн юм. Морин хуурын Батчулуун байсан, хөгжмийн зохиолч, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Эрдэнэ-Очир, бас ҮДБЭЧ-ын Цэдэн-Иш гэж хүн байна. Ихэнх нь тэтгэвэртээ гарч дээ. Манай ангиас нэг Ардын жүжигчин, дөрөв таван гавьяат төрсөн. Улаанбаатар телевизийн уран сайхны удирдагч Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ж.Баяр бас манай анги. Би 23 дугаар сургуульд байж байгаад дараа нь Хөгжим бүжигт шанзны ангид очсон юм. Тэгээд хаячихсан даа. Сүүлд хойшоо драмын сургуульд явсан. Үйлчлэгч, нүүр будагч хийж байгаад хойшоо сургуульд явсан юм. 1975 онд хойшоо яваад, 1980 онд төгсч ирсэн.

–Жүжигчин болъё гэж их боджээ?

-Ерөөсөө эхнээсээ бодож байсан. Миний аав Лувсангомбо сайдын референт хийж байсан. Соёлын яаманд удсан хүн. Аавыгаа дагаад энд тэндхийн урлагийн бригад янз бүрийн юманд явсаар байгаад урлагийн хүн болох хүсэл төрсөн болов уу. Аав кларнет их гоё тоглодог. Удирдах ажил хийж байсан тийм л хүн. Миний ижий Алтангэрэл гэж маш уран хүн байлаа. Харамсалтай нь би аавынхаа хуучин монголоор сийлсэн юм шиг гоё бичдэгийг, ээжийнхээ уран гоё оёдог, хатгадгийг сурч үлдээгүй. Хөх зүү хөндлөн барьдаггүй. Надад зааж өгч байхгүй яасан юм бол доо гэж үе үе боддог юм.

–Хуучны гэр бүлийн уур амьсгал одоогийнхоос их өөр байж?

-Одоо манайхан хайр аа, хайрт минь гэцгээгээд байдаг. Дээр үеийн улсууд ёстой хайр нь дотроо хал нь гаднаа байсан. Хайр аа хайр аа гээд жинхэнэ хайрлаж чадаж байгаа ч юм уу. Гэтэл дээр үеийн улсууд хайртай гэж бараг хэлдэггүй байсан мөртлөө сайхан хайрыг зүрх сэтгэлдээ хадгалж явдаг байсан гэж боддог. Нууцгайхан байхдаа сайхан, ил гараад байвал үнэ хүндээ алддаг юм бас бий. Жинхэнэ хайртай байж чадсан эсэх нь нас өтлөх тусам мэдэгддэг юм билээ. Одоо ингээд хоёр биендээ хандаж байгаа хандлага, биенээ халамжилж хайрлаж өхөөрдөж байгаа нь өөр. Бас хэдий удаа аж дээ гэж өвгөнөө хараад бодох үе бий. Болж өгвөл эвгүй сэтгэгдэл төрүүлэхгүй, гомдоочихгүй юмсан гэж бодогддог. Залуу байхад бодогдож байгаагүй юм нас өтлөх тусам бодогддог юм байна.

–Ер нь тан шиг олны танил гал цогтой эмэгтэйн нөхөр байх нь яаж тусдаг байсан бол?

-Мэдээж хэцүү. Би чинь маш их энергитэй, хурдтай. Өглөө эрт гараад явна, харанхуй шөнө харина. Миний муу өвгөн урьд нь ажил хийдэг байсан болохоор анзаардаггүй. Одоо тэтгэвэртээ суучихсан, би ажиллаад байхаар “Өнөөдөр бас ажилтай юм уу” гэдэг. Нэг удаа хэлсэн үг нь ерөөсөө мартагддаггүй. “Насаараа л хүлээхийн жаргал эдэллээ дээ” гэсэн. Тэгэхээр нь би “Би ч гэсэн бүх насаараа тэмүүлэхийн жаргал эдэлж явна” гэсэн юм. Тэмүүлдэггүй бол өөр тийшээ яваад өгнө шүү дээ. Гэр рүүгээ л, хань руугаа яардаг. Нөгөө хоол унд нь юу болж байгаа бол гэж гүйдэг. Өдөрт хоёулаа байнга л утсаар ярина. Юу хийж байна, хоолоо идсэн үү босоорой, унтаарай, идээрэй, уугаарай гээд амьдрал их сонирхолтой, гоё.

–Ингэхэд та хоёрын хэн нь анх санал тавьсан бэ?

-Манай өвгөн надаас дөрөв ах шүү дээ. Би чинь дөнгөж аравдугаар анги төгсөөд драмын театрт үйлчлэгч байлаа. Манай өвгөн Багшийн дээдийн гуравдугаар курсын оюутан.

–Танаас зиндаа дээгүүр байжээ?

-Аймаар дээгүүр байсан. Тэгээд л суусан даа.

–Дараа нь та олны танил болж эхэлсэн?

-1980 онд сургууль төгсч ирээд, 1985-1986 он гэхэд хүмүүс намайг таньдаг болж эхэлсэн л дээ. Гэхдээ намайг өдий зэрэгтэй явахад миний хань их тус дэм болсон доо. Том хүү маань нэг настай байхад нөхөр маань хүүхдээ авч үлдээд, намайг сургуульд явуулсан юм. Хэрэв тэгээгүй бол би өнөөдөр ийм байхгүй. Ханьдаа биширч, шүтэж хайрлаж явдаг юм даа.

–Нөхөр тань цэргийн хүн бил үү?

-Манай хүн маш даруу дөлгөөн. Уг нь Багшийн дээдийн Биеийн тамирын анги төгссөн. Гэхдээ насаараа цэргийн газар ажилласан даа. Биеийн тамирын албаны дарга, жагсаалын дарга хийдэг байсан.

–Инээлгэхээс гадна уйлуулдаг уран бүтээлүүд байдаг. Таны “Ээжийгээ хайрлаж яваарай”-г сонссон хүний ой тойнд тэр чигээрээ үлддэг. Ээж тань ямар хүн байв?

-Би чинь айлын өргөмөл хүүхэд байгаа юм. Лувсангомбо, Алтангэрэл гэж хоёр хүний хүүхэд болж хажууд нь байсандаа баярладаг. Миний муу аав ээж хоёр миний төлөө зүтгэсээр байгаад өнгөрсөн дөө. Хоёр хүүхдийг маань гараас минь хөтлүүлж өгсөн. Сар болгоны шинийн хоёронд ээж, аав хоёртоо маанийн ерөөл айлдуулж, долоон бурханд сүү өргөж явдаг даа. Ямар их ухаантай, өгөөмөр байсныг нь бодож явдаг. Би ээжийнхээ үгийг зааварчилгаа болгож явдаг. Хүмүүс атаархаад хэцүүдүүлэх үе гарна. Ээждээ очоод хэлэхээр “Яг тэр муу зантай нь тэнцэхээр сайхан сэтгэл гарга” гэдэг. Би тэгж чадах уу ээж ээ гэхээр “Чад, чадахаас өөр зам байхгүй” гэдэг. Хүнийг буруутгахгүй, муу санахгүй байж чадвал чи өөрөө аз жаргалтай явна гэдэг. Хүн надад хичнээн муу байх нь хамаагүй би байдгаараа л байя гэж боддог. Хүнд их гомдвол холдоод явчихдаг муу зантай.

–Танай хүүхдүүд ямар мэргэжлийн хүмүүс вэ?

-Дөрвөн ачтай, том ач маань энэ жил СУИС-ийн жүжигчний анги төгсөнө. Манай том хүү япон хэлний орчуулагч мэргэжилтэй. Бага хүү маань хуульч.

–Та сайн эмээ юу?

-Би сайн эмээ биш. Маш их ажилтай байдаг учраас ямар сайндаа “Хүүхэд харах хүн байхгүй” гэхээр нь “Хараад өгөх сайн хүн олчих, мөнгийг нь өгье” гэхэв. Би ач нараа ерөөсөө хараагүй.

–Жүжигчний хувьд биелээгүй хүсэл байдаг уу?

-Би нэг сайхан ээжийн дүрд тоглох юмсан гэж боддог юм. Биелэх юм уу мэдэхгүй. Зохиол нь ч хаана байгаа юм, намайг тоглуулахаар авдаг хүмүүс байгаа ч юм уу.

–Таныг хошин шогийн дүрээр хардаг хүмүүс гэртээ хэр наргианч бол гэж боддог байх?

-Гэрт бол наргих нь ховор. Өглөө эрт таван цаг өнгөрөөгөөд босно. Би өдөр оройн хоолоо хийж гардаг юм. Арагшаа яарахгүйгээр ажил дээрээ бүх энергиэ гаргах бодолтой байдаг.

–Таны утас руу залгахаар дарь эхийн тарни явах юм. Их шүтлэгтэй хүн байх гэж бодлоо?

-Нэг их бурхан минь дарь эх минь гээд байх нь ч юу юм. Гэхдээ хүн заавал шүтэх юмтай байх ёстой. Бас нэг даатгадаг хэлчихдэг ярьчихдаг байх хэрэгтэй.

–Та цэцэг, навч болсон хурц тод өнгөтэй хувцас өмсөх юм аа?

-Эмэгтэй хүн байгаагаасаа залуу байх ёстой. Тэгж байж урагшлах эрч хүч нэмэгдэх болов уу. Би хөгширч байна гэж аль болох бодохгүй байх хэрэгтэй.

–Таны найзууд ямар хүмүүс байдаг вэ?

-Миний үеийнхэн ангийнхан мэр сэр бий. Миний шүтэж биширдэг ламч эмэгтэй найз бий. Болохоо байвал гүйгээд очно. Тэр хүүхэнтэй нэлээд холбоотой байдаг. Гурван эмэгтэй дүүтэйгээ найз. Болж бүтэхгүй юмаа тэдэнтэйгээ ярина, заримдаа айлгана.

–Таны хамгийн дуртай баяр?

-Цагаан сар. Гэрээр дүүрэн хүн бужигнаад сайхан ш дээ. Хүний алга тэнийлгэнэ гэдэг буян. Их бэлтгэсэн баяр үнэ цэнтэй байдаг. Эртнээс бэлтгэнэ. Шавь нар, нөхрийн дүү нар, манай дүү нар ирнэ.

–Олны танил байна гэдэг амаргүй. Хүмүүс тантай таарахаараа яаж ханддаг вэ?

-Маш сайхан ханддаг. Маш их хайрлана. Гудамжинд явж байхад “Хоёулаа зургаа авахуулчихъя” гэнэ. “Сайхан харагдаж байна, баяр хүргэе”, “Гараас чинь нэг атгачих уу” гэнэ.

“Нагояа их сургуулийн Амано байна” гэж өөрийгөө даруухан танилцуулах эрхэм 2014 онд физикийн салбараас Нобелийн шагнал хүртсэн Амано Хироши доктор юм. Тэрбээр “Туушин” зочид буудалд “Лед гэрлээр дэлхийг гэрэлтүүлэх нь” сэдвээр лекц уншлаа. Амано доктор нөхдийн хамт цэнхэр лед гэрэл зохион бүтээснээр бидний хэрэглээ болсон гар утас, таблетууд, болон хавтгай дэлгэц, гэрлийн лампууд өнөөдрийн түвшинд хүрсэн билээ.

Амано гуай лекцийнхээ эхэнд оршил хийхдээ “Монголын түүхийн талаар тодорхой хэмжээгээр мэддэг” гэлээ. Сүүлийн үед Монгол Улс хэрхэн яаж хөгжиж байгаа талаар сонирхож амжжээ. Ингэхдээ тэр “Монгол Улс залуу улс” гэдгийг ойлгосон гэнэ. Япон улс 120 сая хүн амтай бол Монгол Улс гурван сая хүнтэй. Японыг хүний насаар тодорхойлбол 45-тай гэж болох бол Монгол Улс 25 настай гэж эрдэмтэн хэлэв. Монгол Улс цаашид улам хөгжих нь гарцаагүй юм. Нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээгээр Монгол 4000 доллар буюу Японоос арав дахин бага байгаа. Харин Япон улсынх 38 000 доллар орчим ажээ. “Та бүхэн ирээдүйдээ арав дахин баяжих болно” хэмээн Амано доктор сайн амлав.

Нобелийн шагналт эрхэм лекцийн танхимын үүдэн хэсэгт суудалгүй зогссон оюутан залууст хэдэнтээ хандсан. Энэ өдрийн лекцээ залууст зориулж буйгаа ч онцолж байв. Агаарын бохирдол, замын түгжрэл, зуд гэх мэт асуудал Монголд байгааг тэр анзаарчээ. “Эрдэмтэн хүн асуудлыг шийдэхийг эрмэлздэг” гэж тэр онцлоод “Монголын залуучууд та бүхэнтэй хамтарч тулгарсан асуудлыг шийдэхийг хүсч байна” гэлээ. Шийдлийн нэг жишээ болгоод, хөх өнгийн лед гэрэл хэрхэн зохион бүтээсэн талаар та бүхэнд тайлбарлая гэсэн юм. Лекцийн нарийн ширийн рүү орохоосоо өмнө бас Нобелийн шагнал хүртэх үеийн дурсамж, мэдрэмжээ дэлгэц дээрх гэрэл зургийнхаа тусламжтайгаар наргиантайхан хуваалцсан. Түүний лекцэнд дурдагдсан мэргэжлийн нарийн тайлбаруудыг эс өгүүлэн, товчлон хүргэж байна. Лекц цаг гучин минут үргэлжилсэн билээ.

-Уржнан жил би Нобелийн шагнал авсан. Шагнал авсандаа итгэж өгөхгүй байлаа. Нобелийн шагнал авсан долоо хоногт юу болсон талаар хуучилъя. Шагнал авснаа онгоцоор нисч байхдаа мэдсэн. Франкфуртын нисэх буудалд онгоц хүлээнгээ мэйлээ шалгахад “Баяр хүргэе” гэсэн олон мэйл ирчихэж. Баяр хүргэсэн шалтгаан нь байгаагүй учраас “Спам мэйл байна” гэж бодов. Дараагийн сэлгэн суусан “Lyon” онгоцны буудалд сурвалжлагч нар олноор ирсэн байсан тул Нобелийн шагнал авах болсноо мэдсэн юм. Тэр үед Нагояагийн их сургуульд хэвлэлийн бага хурал болжээ. Их сургуульдаа хаашаа явж байгаагаа мэдэгдэх учиртай. Тухайн үед хэт яарснаасаа болоод хаашаа явахаа хэлэхээ мартчихаж. Тэгээд Нобелийн шагналтан нь эзгүй үед хэвлэлийн хурал болжээ. Уулзалтуудаа цуцлаад, хэвлэл мэдээллийнхэнд ярилцлага өглөө. Баасан гарагт Япондоо буцсан. Бямба гарагт шавийнхаа хуримд очихоор төлөвлөсөн байсан тул оролцлоо. Энэ өдрийг хүртэл Нобелийн шагналын сангийнхантай холбоо тогтоож амжаагүй. Мэйлээ шалгатал Нобелийн шагналын сангаас “Маш олон удаа тан руу мэйл болон утсаар хандсан ч хариу өгсөнгүй. Энэ маягаар долоо хоног өнгөрвөл шагналыг цуцлах магадлалтай гэсэн мэйл ирсэн байв. Санаа зовоод утсаар ярих гэтэл холбогдож чадаагүй тул “Яах вэ” гэж сандарсан. Яавал дээр вэ гэдгээ удалгүй ойлголоо. Бүтэн сайн өдөр байсан юм чинь аргагүй шүү дээ. Дараагийн өдөр нь ахин утасдлаа. Дахиад холбогдохгүй болохоор нь сандарч эхлэв. Гэтэл Швед, Япон цагийн зөрүүтэйг саналаа. Орой нь тэдэнтэй холбогдож санаа амарсан. Шагналаа нэг өдөр очоод л авчихдаг юм байх гэж төсөөлж байсан ч Нобелийн шагналын долоо хоног гэж байдгийг мэдсэн юм. Долоо хоногийн турш маш олон үйл ажиллагаанд оролцдог юм байна лээ. Эхнийх нь Нобелийн музей үзэж, ямар нэгэн дурсгал үлдээх байдаг. Хамтарсан хэвлэлийн хурал хийж, Японы хэвлэлд ярилцлага өглөө. Эхний хоёр өдөр ийм ажилтай өнгөрөв. Гурав дахь өдрийн өглөө 1300 хүнд сайхан илтгэл тавьж чадсан. Өдөр нь Японы ЭСЯ хүлээн авалт хийв. Сэтгэл хөдлөөд оргилуун дарс, пиво нэлээд уучихсан. Үдээс хойш Нобелийн шагналтанд зориулсан концерт тоглодог юм байна. Маш сайхан тоглолт болсон гэж би дуулсан. Өглөө илтгэл тавиад, өдөр нь нэлээд уусны дараа ямар байхыг та бүхэн төсөөлж байгаа гэж найдъя. Тоглолтын үеэр маш сайхан амраад, унтчихсан тул охиндоо загнуулсан. Дараагийн өдөр нь ахлах сургуультай танилцах болов. Эхэндээ сурагчидтай ярилцаад, тайван байтал гэнэт “Англи хэлээр лекц унш” гэхээр нь ямар ч бэлтгэлгүй байсан болохоор их сандарч, хөлс гоожсон. Дараагийн удаа хурдны галт тэргээр зорчиход 16 вагон бүгд надад зориулж, хүнгүй явсныг яана. Маргааш нь Нобелийн шагналаа авах байлаа. Шагнал гардуулах ажиллагаа ёслол төгөлдөр өрнөдөг учраас урьдчилан сургуулилт хийдэг юм байна. Гэсэн ч ёслол дөхөх тусам сандарч эхэллээ. Бүгд ёслолын хувцас өмссөн байв. Ойролцоох байшингийн хананд Нобелийн шагналын тухай мэдээлэл тавигдаж, замуудыг хаажээ. Маш ёслол төгөлдөр байсан учраас өглөө хийсэн бүхнээ мартаад сандарч эхэлсэн. Шведийн эзэн хаан, Шинжлэх ухааны академийн хүлээн авалт үдэшлэгт оролцсон. Энд ч 1300 хүн цугласан байв. Голын ширээнд Шведийн эзэн хааны гэр бүл, зочид төлөөлөгчид сууцгаасан юм. Шведийн эзэн хааны ойролцоо суугаад өдөр тутам хийдэг ажлынхаа тухай сонирхуулсан. Орой нь Алтан танхимд бүжигт оролцлоо. Япончууд маш ичимтхий. Бүжиглэж чаддаггүй хүн олон байдаг. Накамура сан бид хоёр бүжиглэж чадахгүй, бусдын бүжиглэж байгааг харж зогслоо. Шөнийн нэг цагт дуусах болов уу гэтэл Оюутны зөвлөлийн үдэшлэг үргэлжилж, өглөө дөрвөн цаг хүргэсэн. Дараа өдөр нь шагналын диплом бичгээ гардан авав. ВВC телевизэд ярилцлага өглөө. Орой нь Шведийн эзэн хааны ордонд уригдаж, Виктория гүнжийн дэргэд суув. Харьцангуй тайвширч чөлөөтэй ярилцсан. Ингээд лед гэрлийнхээ тухай ярианд оръё.

Гэрэлтүүлэг бол дөрвөн үеийг дамжсан. Лед гэрэл дөрөвдүгээр үед багтана. Нэгдүгээр үе нь гал. Энэ бол химийн урвалыг ашигласан гэрэлтүүлэг гэж болно. Хоёрдугаар үед улайсдаг гэрэл орно. Гуравдугаар үе нь өдрийн гэрэл. Өдрийн гэрэл бол энергийн түвшинг ашигласан квант механизмын онол оролцсон эд. Нэг дутагдал нь шилэн хоолой, мөнгөн усны хийг ашиглах шаардлагатай. Байгальд хөнөөлгүй, мөнгөн усны хий биш хатуу биетээс шууд гэрэлтдэг дөрөвдүгээр үеийн лед гэрэл нь давуу тал ихтэй юм. Энд лед гэрлийн хөгжлийг илэрхийлсэн график байна. Хамгийн түрүүнд бүтээгдэхүүн болгон гаргаж авсан нь улаан өнгийн лед гэрэл байдаг. 1962 онд эрдэмтэд улаан, 1974 онд ногоон өнгийн лед гэрэл гаргаж чадсан. Харин 1970 он хүртэл хөх лед гэрлийг хэн ч хийж чадалгүй орхигдсон байлаа. Оюутан байхдаа төгсөлтийн дипломын ажил бичихээр энэ судалгааны сэдэв рүү орсон. Яагаад хөх өнгийн гэрлийн судалгаа руу орсноо тайлбарлахаар бага насны түүх рүүгээ оръё. Багадаа би бие муутай хүүхэд байв. Маш их өвдөж, хичээлээс чөлөө авдаг байлаа. Тухайн үед эмээ маань өдөр шөнөгүй асарч халамжилж билээ. Эмээгийнхээ ачаар ямар ч байсан бага сургуулиа төгсч чадсан юм. Эмээдээ талархаж, ачийг нь хариулна даа гэж боддог байлаа. Харамсалтай нь дунд сургуульд байхад эмээ маань нас барсан юм. Хүн арддаа тус хүргэх юмсан гэдэг бодол эмээгийн түүхтэй холбоотой. Ахлах сургуульд бие сайжирч, спортоор хичээллэх түвшинд хүрсэн. Японд дунд сургуулиас ахлах сургуульд ороход шалгалт өгдөг. Шалгалтын бодлогууд маш хэцүү байв. Яагаад ахлах сургуульд орох гэж ингэтлээ хичээх ёстойгоо ойлгохгүй байлаа. Ахлах сургуульд ороход маш сайхан учрал тохиосон. Математикийн багш маань математик ямар сонирхолтой болох, логикоор сэтгэх чухал болохыг уйгагүй зааж өгсөн юм. Бас л яагаад ингэж их хичээл хийх ёстойг ойлгоогүй л байлаа. Их сургуульд ороод хичээл хийх ямар шаардлагатайг ухаарсан гэж болно. Инженер гэдэг шинжлэх ухаан хүнийг хооронд нь холбодог ухаан гэж их сургуульд зааж өгсөн. Хичээлийг хүний төлөө хийх ёстой юм гэдгийг ингэж ухаарч билээ. Энэ бүхний дараа хичээл хийх дуртай болсон. Дөрөвдүгээр курст орохын өмнө дипломын ажлын сэдвийг сонгох ёстой. Олон сэдэв дундаас галийн нитридэд суурилсан хөх өнгийн лед гэрэл гэдгийг сонгосон юм. Тухайн үед Билл Гейтс “Майкрософт” компаниа байгуулж, “Apple”-ийг Стив Жобс эхлүүлж байсан цаг үе. Тэр үед компьютерийг хувь хүний түвшинд хэрэглэх боломж бий болсон. Компьютерийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулахыг хүсч байлаа, би. Тэр үеийн компьютерийн дэлгэц бараан, зуйван байсан. Цахилгаан эрчим хүч ихээр хэрэглэдэг, нүсэр эд байв. Хэрэв хөх өнгийн лед гэрэл хийж чадвал аль хэдийнэ нээгдсэн улаан, ногоон лед гэрлийг нэмээд гурван өнгө нийлснээр бүх өнгийг гарган нимгэн дэлгэцийг хийх боломжтой л гэж төсөөлж байсан. Тийм учраас ийм сэдэв сонгосон хэрэг. Миний төрсөн нутгийн Kenjiro Ta­kayanagi гэж профессор телевизийн дамжуулалтыг амжилттай хэрэгжүүлсэн хүн. Маш алдартай багш байв. Миний сонгосон ажил амжилтад хүрвэл энэ багшийг давах юм байна гэж бодсон. Иймэрхүү бодолтойгоор хөх өнгийн лед гэрлийг бүтээхээр ажиллаж байв. Миний багш Акасаки өмнө нь хөх өнгийн гэрлийн туршилт хийж байсан. Ажиллаж байсан компани нь үүнээс цааш хөх гэрлийн туршилт хийхгүй гэсэн болохоор Нагояагийн их сургуульд үргэлжлүүлэн судалгаа хийхээр ирсэн юм. Багш хуучин аргыг хэрэглэлгүйгээр шинэ аргаар ажиллах бодолтой байлаа. Оюутан бидний хувьд шинэ аргын тухай мэдэхгүй байсан. Багш ч оюутнууд ч шинэ аргын тухай мэдэхгүй болохоор чөлөөтэй туршилт судалгаа хийж байлаа. Туршилтыг хийх багажийг худалдаж авбал барагцаагаар зуун сая иен шаардлагатай. Тухайн үед Акасаки багшийн лабораторийн жилийн төсөв гурван сая иен байсан юм. Тийм учраас оюутнууд бид шаардлагатай багажаа өөрсдөө зохион бүтээхээр шийдсэн. Халаахын тулд ороомог шаардлагатай байдаг. Ороомог үнэтэй учраас бид өөрсдөө зэс утас олж ороож байлаа. Ийм байдлаар бүгдийг гараар хийсэн тоног төхөөрөмж маань зураг дээр харагдаж байна. Дэлхийд хаана ч байхгүй ганцхан багаж. Энэ төхөөрөмжөөр мянга гаруй туршилт хийсэн. Дэлхийд нэртэй эрдэмтэд 1970-аад онд зэрэг зэрэг ажиллаад амжилтад хүрч чадаагүй талстыг ургуулах ажлыг туршлагагүй оюутнууд амархан хийчих боломжгүй. Магистрын сүүлийн жил Саваки багшийн семинар дээрээ ярьж байсан тайлбаруудыг эргэж санангаа туршилтдаа зөвлөмжийг нь тусгаж ажилласны дүнд тухайн үед дэлхийд хаана ч байгаагүй цэвэрхэн талстыг ургуулж чадсан юм. Үүний дараагийн алхмаа хийхэд Японы Шинжлэх ухаан технологийн сангийн Akio Shida гуай бидний ололт амжилтыг олж харж, судалгааны ажлын мөнгийг тусгаж өгснөөр ажил сайн явсан. Шинэ төрлийн талст ургуулах төхөөрөмжийг энэ мөнгөөр авч чадсан. Тухайн үед Shida гуай их сургуулийг хувийн компаниудтай хамтарч ажиллахыг дэмжиж байлаа. Зөвхөн их сургууль хийж байсан бол энэ ажил ийм өргөн хүрээнд дэлгэрэхгүй байсан болов уу. Докторын ажлын эхний гурван жилд амжилтад хүрч чадаагүй. Японы боловсролын системд туслах багшаар ажиллахын тулд докторын зэрэг хамгаалах шаардлагатай байдаг. Тухайн үед доктор болж чадаагүй ч Акасаки багш туслах багшаар авч байлаа. Ажиллангаа судалгаагаа үргэлжлүүлэх боломжтой болсон. Туслах багш болчихоод сурах бичиг, ном уншиж байгаад ногоон өнгийн лед гэрлийн асуудалтай таарсан. Өнөөг хүртэл хагас дамжуулагчийг бүтээхэд цайрыг ашиглаж ирсэн. Гэтэл магни байж болох юм гэдгийг эндээс мэдсэн л дээ. Тэгээд өмнө нь юун дээр алдаж байснаа ухаарлаа. 29 настайдаа пи төрлийн хагас дамжуулагчийг бүтээх ажил амжилттай болсон юм. Оюутан байхдаа зурагтын дэлгэцийг бүтээхээр мөрөөдөж байсан. 1996 онд Ничиа компани маш сонирхолтой үзэгдлийг олж гаргасан юм. Энгийн хөх өнгийн лед гэрэл байна. Цагаан өнгийн лед гэрэл улаан хөх, ногоон гурван өнгийг нийлүүлж гардаг гэж ихэнх хүмүүс бодож байгаа байх аа. Тэгэхээр гадуур зарагдаж байгаа цагаан лед гэрэл ихэвчлэн шар өнгийн ялтасны цаанаас хөх өнгийн лед гэрэл тусгаснаар цагаан өнгө гэрэлтдэг хэлбэрийг өргөн ашигладаг юм. Ногоон, улаан лед гэрэл ашиглан цагаан өнгө гаргах боломжгүй. Цэнхэр өнгийн лед гэрлээр зөвхөн цагаан өнгө үүсгэх боломжтой. Хэрэв гурван гэрэл гурвуулаа шаардлагатай бол маш их эрчим хүч зарцуулагдана. Лед гэрэл ганц бол үүсгүүр нь ганц байхад хангалттай. Маш хямд өртгөөр цагаан гэрэл буюу гэрэлтүүлэг бий болгох боломж ингэж үүссэн юм. Цахилгаанаас гэрэл үүсгэж байгаа ашигт үйлийн коэфициент нь улайсдаг чийдэнгээс арав дахин, өдрийн гэрлээс хоёр дахин бага юм. Эрчим хүч хэмнэж байгаа жишээг Японы жишээн дээр харуулъя. 1990-2011 он хүртэл Японы нийт эрчим хүчний гуравны нэгийг атомын цахилгаан станц гаргаж байлаа. 2011 оны ослоос хойш бүх атомын цахилгаан станц зогссон. Атомын цахилгаан станцын оронд дулааны цахилгаан станц, газрын тос ашигласнаар нүүрсхүчлийн хийн ялгаруулалт нэмэгдсэн юм. Нүүрсхүчлийн хийн ялгаралтыг багасгахын тулд атомын цахилгаан станцыг эрх баригчид сэргээхийг хүсч байгаа. Зарим атомын цахилгаан станц ажиллаж эхэлсэн боловч орон нутгийн шүүхийн шийдвэрээс болоод түр зогссон. Нүүрсхүчлийн хий буурч, гаднаас авах газрын тос багасах ч аюулгүй байдал асуудалтай учраас эрдэмтэн бидний дэвшүүлэх санал эрчим хүчний хэмнэлтийг хэрхэн яаж хийх вэ. АНУ-ын Эрчим хүчний яамнаас гаргасан мэдээгээр 2030 он гэхэд тус улс дахь нийт гэрэлтүүлгийн дөрөвний гурав нь лед гэрэл байх болно гэж таамаглаж байна. Ингэж чадвал АНУ дахь эрчим хүчийг долоон хувь хэмнэж чадна гэсэн тооцоо бий. Япон улсад харин 2020 он гэхэд лед гэрэл илүү дэлгэрнэ. Үүний үр дүнд эрчим хүчний хэмнэлт адилхан долоон хувь байх болно. Жилд нэг тэрбум иений хэмнэлт гарах юм. Л.Гантөмөр сайд Нагояа их сургуульд айлчлахдаа “Та бол Монголын залуус, малчин ард түмэнд гэрэл түгээж өгсөн” гэж надад хэлсэн юм. Сайдын тэр үгийг сонсоод, би догдлон баярласан. Сүүлийн үед лед гэрлийн ямар судалгаа явуулж байгаа тухай ярья. Лед гэрлийг Нагояагийн их сургууль дээр харилцаа холбооны чиглэлээр ашиглахаар ажиллаж байна. Японд ихэнх замын хөдөлгөөний гэрлэн дохио лед болсон. Яваандаа лед гэрлэн замын гэрэлтүүлгийг харилцаа холбооны чиглэлээр ашиглах боломжтой. Маш олон лед гэрэл ашигладаг учраас өндөр багтаамжтай харилцааг үүсгэх ирээдүйтэй. 4K түвшний орчин үеийн телевизийн өндөр нягтаршилтай 1,5 цагийн видео файлыг хэдхэн хоромд татах боломж бий.

Та бүхэн бүгдээрээ Wi fi хэрэглэдэг. Энэ маань өөрөө гэрэл учраас яваандаа Li fi гэж цаашдаа дэлгэрэх байх аа. Өөр нэг сонирхолтой жишээг та бүхэнд танилцуулъя. Хүнсний ногоо ургахад шаардлагатай гэрэл бол улаан, ногоон байдаг. Улаан, ногоон өнгийн лед гэрлийг ашиглаад, нарны тусгал муутай газар ч хүнсний ногоо тариалах боломжтой байдаг. Японд орчин үеийн электрон төхөөрөмж хийдэг компаниуд одоо бол хүнсний ногоо тарьж ургуулж ашиг олж байна. Дараагийн жишээ усны асуудал. Цэвэр ус хэрэглэж чадахгүй хүмүүс өнөө хэр олон байна. Олон хүн ариун цэврийн шаардлага хангасан нөхцөлд амьдарч чаддаггүй. Усыг цэвэршүүлэхэд хөх өнгийн лед гэрлийг ашиглаж, хэт ягаан туяаны цэвэршүүлэх төхөөрөмжийг бий болгохоор ажиллаж байна. 1997 оноос эхэлсэн энэ ажил маш их хугацаа шаардлаа. Одоо бид усанд байгаа вирусийг устгах боломжтой болсон. Ахуйн хэрэглээний усны шугаман дээр цэвэрлэх төхөөрөмжийг шууд угсрах юм хэмээн тэр ярив.

Дараа нь Амано гуай сонсогчдын асуултад хариуллаа. “Лед гэрэл цахилгааны хэмнэлттэй учраас айл өрхүүд ч ихээр хэрэглэдэг болсон. Харин энэ гэрэл нүдэнд ядаргаа үүсгэдэг үү, хүнд хэрхэн нөлөөлдөг талаар та ярьж өгнө үү” гэсэн “Өдрийн сонин”-ы асуултад хариулахдаа:

– Маш чухал зүйл асуулаа. Хүний бие махбод гэрлийн долгионы өнгөнөөс хамаараад өөрчлөгдөх тохиолдол байдаг. Жишээлбэл хөх гэрлийг мэдэрдэг мелатонин гэж бодис бий. Мелатонин нь хүний нойрыг хүргэдэг бодис. Тэгэхээр хэт хөх өнгийн лед гэрлийг удаан харвал нойр хүрэхгүй болох тохиолдол байж болно. Бид өдөр сэргэлэн байдаг ч шөнө нойргүйддэг нь мелатонинтой холбоотой. Хүнд нөлөөлдөг гэдэг утгаараа лед гэрэлтүүлгэн дээр дулаан өнгө, хүйтэн өнгө гэж хоёр сонголт байдаг. Хүйтэн буюу цагаан өнгийн гэрлийг олон нийтийн газар, сургуульд хэрэглэх нь хүнийг сэргээж өгдөг. Сургууль дээрээ нойр нь хүрээд байдаг оюутан, сурагч их бол хүйтэн өнгөтэй лед гэрэл тустай. Дулаан шаргалдуу өнгийн лед гэрлийг оройн цагаар, унтлагын өрөөнд хэрэглэх нь зохимжтой. Бодит байдал дээр хөх өнгийн лед гэрэл тийм их нөлөөтэй эсэхийг нарийвчлан судлахаар шууд хамаарал гардаггүй. Эрүүл мэнд талаасаа хөх өнгийн лед гэрэл нь тийм ч айхавтар нөлөө байхгүй ч урт хугацаандаа ямар нэг байдлаар нөлөөлж болох юм гэвэл зөв байх гэлээ.

Гэрэл зургийг Ц.Мягмарсүрэн

“Монгол аура” төвийн тэргүүн,
доктор Б.Сарандаваатай ярилцлаа.

-Та бол олны танил хүн, харин
хувь хүнийхээ хувьд хэн бэ гэж хүмүүс сонирхож байгаа болов уу. Таны төрсөн
нутаг, аав ээжийн тухай дурсамжаар яриагаа эхлэх үү?

-Би эцэг, эхээс наймуулаа. Хүнд
өргөгдсөн хүүхэд байгаа юм. Одоо ч ээж, аавынхаа ачийг бодож явдаг. Миний аав
бол өргөж авсан ээжийн маань төрсөн ах нь. Дүүдээ л намайг өргүүлсэн юм. Би
Хөвсгөл аймгийн Рашаант суманд төрөөд, дараа нь Дундговьд өссөн. Тэр сайхан
газруудын энерги надад үйлчилсэн байх гэж би боддог. Би Дундговь аймгаа төрсөн
нутаг шигээ боддог. Тиймдээ ч миний хоёр хүү Дундговьд мэндэлсэн. Миний номын
багш хоёр хүүд маань Занабазар, Аюурзана гэж нэр хайрласан юм. Одоо бодоход
Өндөр гэгээн Занабазар гайхамшигтай мэдлэгтэй, ур ухаантай хүн байжээ. Бодоод
үз дээ. Дэлхийн бүх энерги 21 цэг дээр явдаг. Олон улсын энергийн маш олон
хуралд оролцлоо. Дэлхийн энерги, газрын энерги, хүмүүс хоорондын энерги
долгионыхоо давтамжаар 21 циклтэй байдаг. Өндөр гэгээн Занабазар 21 дарь эхийн
дүрийг бүтээсэн нь 21 энерги юм гэж би ойлгодог. Өндөр гэгээний бүтээсэн
бурхадаас гадагшаа гарсан ганц нэг нь 200-300 сая доллараар үнэлэгдэж байх
жишээтэй. Ямар агуу их бүтээл, агуу их оюун ухаан бэ. Намайг хүндрэлтэй төрөхөд
аав маань багш дээр очиж, хадаг барьж, миний амийг аварсан гэдэг. Түүнээс хойш
миний багш намайг ивээлдээ аваад “Ум дари дүдари дүри суха” гэсэн тарнийг бичиж
өгсөн нь надад байдаг. Тэр нь абшиг болж явдаг юм байлгүй. Тарни өгснөөс нь
хойш энэ ажлыг нь сайхан уламжилж яваа. Дээрээс надад багшийнхаа замналаар яв
гэж өгөгдөл өгсөн байх аа гэж боддог. Аюурзана чинь ч нэг дарь эхийн нэр шүү
дээ. Одоо миний хоёр хүүгийн үр үндэс өсч үржээд олон дарь эхтэй болж байна.
Өнөрдарь, Анударь, Өлзийдарь Номуударь гээд олон дарь эх бий дээ.

-Та ач охиддоо нэр өгдөг үү?

-Нэр өгч байна.

-Юу мөрөөддөг хүүхэд байв?

-Би их мөрөөдөмтгий хүүхэд
байлаа. Дандаа гоё юм бодож явдаг. Ном их уншдаг. Д.Нацагдорж тэмдгийн болзол
хангана, “Номын сайн нөхөр” болно гэж хичээдэг байлаа. Ээж, аав хоёр маань
“Нүдний чинь хараа муудлаа” гээд загнахаар хөнжил дотроо гар чийдэн тусгаад ном
уншдаг байв. Дараа нь Д.Нацагдорж тэмдгийн болзол хангасан, таван онцын эзэн ч
болж байлаа. Аав маань гурван дугуйттай. Намайг дэргэдээ суулгаад, хөдөө
цайныхаа сүүнд явна. Тэгэхэд нь үүл хараад дандаа дүрсэлж боддог сонин хүүхэд
байсан. Багаас л энэ бүхний үндэс суурь тавигдсан гэж боддог шүү. Би Хөдөө аж
ахуйн дээд сургуулийг төгссөн. Оюутан байхдаа ч ангийнхныгаа Гандан хийдэд очиж
мөргүүлдэг байлаа. Одоо бодоод байхад хүн залбирлаа зөв бодож, бодлоо зөв
хэлсэн цагт тэр нь биелж байдаг. Хүн сүсэг бишрэлтэй байх ёстой юм билээ. Сүсэг
гэдэг нь гурван төрөл. Итгэж сүсэглэх, залбирч сүсэглэх, сэтгэлээсээ сүсэглэх
гэж байдаг. Зарим хүн “Би сүсэггүй” гэдэг. Сүсэггүй хүн гэж байдаггүй. Үгүйдээ
л сэтгэлийн сүсэгтэй байгаа шүү дээ. Сэтгэлийн сүсэгтэй улсууд чинь ямар ч
байсан гутлаа тайлаад, бурхан дээрээ аваачаад тавьчихгүй. Хувцсаа ээж аавынхаа
зурган дээр овоолчихгүй л байх.

-Бага байхад маань эмээ тарни
уншаад л “Урт насалж удаан жаргах болтугай” гээд миний өмнөөс залбирдаг байсан.
Ээжүүдийн залбирал хэр нөлөөлдөг бол?

-Нөлөөлөлгүй яах вэ. За миний
хүү Ногоон дарь эхийн тарни “Ум дари дүдари дүри суха” гээд уншаарай гэж
хүмүүст хэлдэг. “Энийг уншихаар хүү маань юмнаас айхаа больчихлоо” гэдэг.
Судлаад үзэхээр нэг тарнийн нэг үсгийг хэлэх төдийд хэдэн галавын тамаас
аврахын сацуу, очир эрдэнийн адил хамаг муухайг зайлуулж авран нигүүлсэхүйн
увдистай гэдэг. Тарнийг санскридээр уншина уу төвдөөр уншина уу монголоор
уншина уу хамаагүй. Гагцхүү Дарь эхийн тарнийг уншихад миний айдас алга болж,
бүх юмнаас аврагдана гэж тархиндаа кодолсон учраас л тарни ид шидээ олж байгаа
юм. 2004 онд би “Сэтгэл судлалын уламжлалт арга” сэдвээр боловсрол судлалын
доктор хамгаалахдаа нууц тарнийн аргыг судалсан юм. Сэтгэл судлалын уламжлалт
аргаар бид жил бүр арга хэмжээ зохиодог. Таван хишгийн даллага нэг дор авдаг.
Энэ даллага авахдаа хамгийн эхлээд хийморь гэж юу юм бэ гэж тайлбарладаг. Шашин
талаас нь хийморийг ингэж тодорхойлдог юм байна, шинжлэх ухаан талаас нь ингэж
хэлдэг юм байна, энерги талаас нь ингэж тодорхойлдог гээд хэлдэг. Мөнгө дууддаг
гээд л шүүмжлээд байдаг. Гэтэл бид Намсрайн даллага авч өгдөг. Намсрай бурханы
бүх арга барил, бэлгэ тэмдгийг хэлнэ. Монголчууд бүх бурхан тахилдаа
бэлгэдлүүдийг шингээж өгсөн байдаг. Дараа нь Гонгорын даллага авна. Гонгорыг
сайхан тайлбарлаж өгнө. Яагаад гавлынх нь ясан дотор дүүрэн алт эрдэнэс байдаг
гэхээр “Монголчууд аа, тархиа ажиллуулсан цагт алт эрдэнэс та нарын гарт шүү”
гэдгийг хэлж байгаа юм. Яагаад Намсрай бурханы гарт алт эрдэнээр бөөлжөөд
байдаг үхэр хулгана бариулсан гэхээр хулгана хөеөгөө цуглуулдаг учраас “Ард
түмэн минь та нар хуримтлалтай байсан цагт аз жаргалтай амьдарна” гэдгийг
хэлсэн байх жишээтэй. Дараа нь бид буян хишгийн даллага авдаг. Даллагынхаа
уутыг бие махбодын өнгөөр хийх ёстой гээд тайлбарладаг. Нэг лекцийн дараа нэг
ном гаргадаг. 21 аймгаар дөрвөн удаа тойроход янз янзын даллагын ууттай байсан.
Энэ тухай бичээд ном гаргасан юм. Буян хишгийн даллага авсны дараа Өлзий
хутгийн даллага авдаг. Ажлаа яаж бүтээх вэ. Хүн бодлоо яаж удирдах ёстой юм.
Бодол биелдэг, үг амилдаг гэдгийг бодолцох учиртай. Үг амилсан цагт үйлдэл
дагадаг. Тийм учраас манай монголчууд “Сайныг дагавал сарны гэрэл, мууг дагавал
могойн хорлол” гэдэг ш дээ. Саваагүй нохой саранд хуцна гэдэг чинь хүн битгий
муу хэлж бай. Хүнтэй битгий жөтөөрх. Энэ муухай долгион чинь өөрт ирдэг юм шүү
гэдгийг хэлж байгаа юм. Би чамд нэг ном өгөхөд чи авахгүй бол надад л үлдэнэ.
Түүн шиг хүн муухай харааж зүхэж, атаархаж жөтөөрхөж байсан ч авахгүй гэсэн
кодыг толгойдоо суулгасан бол тэр муухай долгион та нарт очихгүй. Тийм л учраас
“Өөдөө хаясан чулуу өөрийн толгой дээр” гэсэн үгтэй. Тавд нь бид мөнгөөр
далладаг. Түүнийг маань баахан шүүмжилдэг. Мөнгө даллах гэдгийг би зохиогоогүй
юм. Монголын ард түмэнд өдий хүртэл уламжлагдаж ирсэн зүйл. Олуулаа нэг дор
цуглаад, нэгэн дуугаар, нэгэн зэрэг сайхан даллага авахад тэр их оюун ухааны
давтамж, тэр их хэлбэлзэл далд ухамсар нэгдэнэ. Буян хишгийн даллагын утга учир
үүнд оршдог юм.

-Зөвхөн таны хүч чадал биш олон
хүний хүч чадал нэгдэх нь ээ?

-Нэгэн дуугаар, нэгэн зэрэг
даллага авна гэдэг бол тэр хүмүүсийн буян хишиг оршиж байгаа хэрэг. Худгийн ус
хэмжээтэй гэдэг. Саяхан Ийгл телевизээр нэг эрдэмтэн Чой хамбатай суугаад ярьж
байна лээ. Сарандаваа нэг дор 3000 хүн цуглуулчихаад транст оруулдаг гэж байна
лээ. Тэр олон хүн ухамсраараа нэгдэж байгаа. Далд ухамсар дээд хүчтэй
холбогдоод, оюун санааг нэгэн тогоон дотор, нэг тойрог дотор транс хэлбэрт
оруулахад бүгд нэгэн зэрэг хурайлаад, нэгэн зэрэг босоод, нэгэн зэрэг сууж
байгаа гэж тэр эрдэмтэн хачин сайхан тайлбарласан. Хурайлна гэдэг чинь дээд
хүчнээс хурааж авч байна гэсэн үг юм билээ. Та нар борооны дусал мэт их буян
хишиг бууж байна гэж бодоод өөрт ногдохыг хэр хэмжээгээрээ ав гэж би хүмүүст
хэлдэг. Хүн болгон баян болно гэж үгүй. Хүн бүрийг төрөхөд төчнөөн хуй торго
хэрэглэнэ, төчнөөн амуу буудай иднэ гээд төрсөн өдрийн төөрөг байдаг. Нар зөв
хурайлна гэдэг энергийн хуйлрал бий болгож байгаа гэсэн үг. Даллаж авна гэдэг
дотоод гадаад энергиэ өөртөө дуудаж байгаа хэрэг. Монголчууд замд явахдаа
өмнүүр нь хонь адуу явахад “Буян хишиг орж ирж байна” гэж бэлгэшээдэг ийм
учиртай. Уухайлна гэдэг хүч оруулдаг. Хурай гэдэг өөрийн дотоод энергийн эрч
хүчээр хурайлж авч байна гэсэн үг. Даллана гэдэг тэнгэрээс торсон орны эрчилсэн
эрч хүчийг буулгаж даллаж авч байна гэсэн үг. Тэгээд бид уухайлаад өвөртөө
хийгээд авч байна гэдэг чинь гадаад дотоод энергийн эрч хүчийг дотоод
сэтгэлийнхээ эрч хүчээр өөртөө оршоож авч байгаа юм. Үүнийг шинжлэх ухаан
талаас нь ч шашин талаас нь ч хэлж өгдөг. Өдий олон жил уламжлагдаж ирсэн ёс
заншлыг дорд үзэж болохгүй. Зарим хүн намайг доромжилно биз. Ард түмнийг мал,
мухар сүсэгтэй гэж доромжилж таарахгүй.

-Сарандаваа гэдэг ямар утгатай
нэр вэ?

-Манайх найман даваатай.
Сарандаваа нь сар сар гэсэн утгатай.

-Та 21 дарь эхийн хийдээ яаж
босгосон бэ. Энэ хийд эхлээд таны сэтгэлд ямар дүр төрхтэй бууж байв?

-Монголчууд эрт үеэс Дарь эх
бурханыг шүтэж дээдэлж ирсэн. Энэ амьдралыг үүрч яваа бүсгүйчүүддээ туслах
юмсан, болж бүтэхгүй бүхэнд нь засал хийж өгөх юмсан гэж би олон жилийн турш
бодож “21 дарь эхийн бодлын орон түлхүүр хийд”-ээ босгохоор зорьсон юм. Уг нь
миний багш хэлдэг байсан. Чингэлтэй хайрхан дээр бурхан багш суугаад, бүх ард
түмнээ харж байдаг. Туул голын эрэг дээр Ногоон дарь эх ард түмнээ, рашаанаа
хараад ивээлдээ авч байдаг гэж ярьдаг байсан. Газар хөөцөлдөөд бараагүй.
Хашааныхаа газар дээрээ л хийдээ босгосон юм. 2008 оны наймдугаар сарын 8-ны
найман цаг, найман минутад шав тавиад, өөрсдийнхөө хүчээр босгосон. Анхандаа
өөрийнхөө мөнгийг эндээ оруулж бага багаар босгож байгаад нэг давхраа босгоод
банкнаас зээл авсан юм. Зарим улсууд “Сарандаваа чинь мөнгө дууддаг байж зээл
аваад байхдаа яадаг юм” гэдэг. Ард түмэндээ зориулж сайхан юм босгохын тулд
урьдчилж мөнгө аваад, дараа нь 21 аймгаар явж, ард түмнийхээ хандиваар
бүтээсэн. “Та нарын лекцэнд суусан мөнгө чинь энэ хийдэд орж байгаа шүү” гэж би
хүмүүст хэлдэг. Яг манай гэр бүлийнхэн бол унтлагын өрөөтэй, гэртэй л улсууд
шүү дээ. Одоо энд 21 дарь эхийн бүхэл бүтэн орд харш босчихсон байгаа. Нэг
давхарт нь гэхэд л 21 дарь эхийн хот мандал бий. Нэг лам ирж үзээд “Ямар мундаг
юм бэ, Монголд битгий хэл Азид ч 21 дарь эхийн хот мандал байхгүй шүү” гэж
хэлсэн. Ер нь хот мандал нь бясалгалын зан үйлд хэрэглэгддэг орон. Хот мандлыг
хүний биеийн анотомийн маш нарийн зохион байгуулалтаар бүтээдэг. Хоёр давхарт
гарахдаа 21 дарь эхийн түлхүүрээр явж, бие хэл сэтгэлээр үйлдсэн үйлийн үрээ
арилгадаг учиртай. Хэлээрээ битгий муу үг хэл, сэтгэлдээ битгий муухай юм
агуулж бай гэдэг. “Болно, бүтнэ, явна, эдгэнэ, чадна, ялна дийлнэ” гэж бодож,
сэтгэлээ амирлуулдаг. Битгий муу муухайг үзэж хар, дандаа инээмсэглэж яв
гэдгийг шашин хэлдэг. Шинжлэх ухаан талаасаа бол бодол биелдэг, үг амилдаг
гэдгийг аль дээр үеэс хэлчихсэн байдаг. Альберт Эйнштейн хүртэл “Нэг муухай үг
хэлэхэд 13 эерэг үг хэлж байж тархинаас чинь гарна шүү” гэж тайлбарласан
байдаг. Энерги талаасаа хүн дандаа сайхныг бодож нар сар ертөнцдөө залбирч
явсан цагт бүх юм сайхан болно. Сайн юм бодсон хүнээс сайхан энерги ялгарна.
Муу юм бодсон хүнээс муу энерги ялгарна. Дээр үед монгол эмэгтэйчүүд 21 дарь
эхийн түлхүүрийг шаглаж оёсон эсгий дээрээ аргаа түшээд, амарждаг байжээ.
Хийдийн гурван давхраас дээшээ спирал маягийн энергийн шатаар гарч, Ногоон дарь
эхийн дотор буюу сав шимийн ертөнцөд орно. Энд бие сэтгэлээр үйлдсэн үйлийн
үрийг арилган дахин шинэ хүн болж мэндэлж байна гэж бодож, дээшээ гарч ирэхэд
долоон метр 77 см Ногоон дарь эх бурхан угтана. Гурвалжин дотор байдаг нь
учиртай. Гурвалжин дотор амин цэнэг хуримтлагдаж байдаг учраас тэнд гарч ирэхэд
сайхан болно. Тэнд бас Бүжинлхам бурхан, Насны бурханд мөргөөд, хүсвэл 21
шатаар гараад дээд хүчдээ гэрэлт зул өргөдөг. Ингээд дахин давхцахгүй 108
шатаар гарч, амин энергиэ тэтгээд буцна. Ингэж 21 циклиэр энерги авахаар бодсон
юм.

-Багш тань хэн гэдэг хүн байв?

-Багшийнхаа нэрийг хэлж
болохгүй. Манай багш гэвш цолтой, Зава Дамдингийн шавь нь байсан хүн.

-Та тоог их бэлгэдэх юм. Орой
унтах, өглөө босохдоо ч нарийн цаг минут товлодог гэсэн үү?

-Ихэнхдээ гурван цаг 33 минут
33 секундэд унтахаар хэвтдэг. Гурван гурвын ес гэдэг. Манай ажилтнууд ч мэднэ.
Хөдөөгүүр болон гадаадад явж байсан ч наана нь унтахгүй. Өглөө долоон цаг
долоон минут долоон секундэд босно. Зургаа өнгөрөөд сэрчихдэг ч юм бодож
байгаад цагтаа босдог. Тэр нь гурван долоон 21 гээд энергийн тоо. Дандаа ингэж
бэлгэдлээр амьдардаг. Монголчууд амны бэлгээс ашдын бэлгэ гэдэг шүү дээ.

-Та энэ их олон ном бичихийн
тулд өөрийгөө байнга цэнэглэх шаардлагатай болно. Юу таныг цэнэглэдэг вэ?

-Манай өрөөнд таван номын сан
байдаг. Дээр хоёр том номын сан бий. Одоо ч хэдэн ном унших гээд гаргаад
тавьчихсан байна.

-Гадаадад олон улсын хуралд их
суудаг юм аа?

-Гадаадад энергийн хуралд явж,
бас лекц уншдаг. Яваагүй газар байхгүй. Японы Эмото Масару гуайтай хамтарч
ажилладаг. 2012 онд Хадо гуай усны энергиэр хамтарч ажиллаад надад “Дэлхийн энх
тайвны шагнал” өгсөн. Өөрийнх нь хүндэт шагнал байхгүй юу. Дэлхийн энергийн
төвөөс “Дэлхийн хамгийн их энергитэй хүн”-ээр намайг тодруулж байлаа. Хятадад
хоёр удаа лекц уншлаа. Тэнд цагдаагийн хамгаалалттай явдаг юм. Өнгөрсөн жил
Малайзад олон улсын хурал болоод, илтгэл тавьсан. “Дэлхийн энергийн мастер”
гэдэг цолыг надад энд ирж гардуулсан.

-Та яаж ингэж их энергитэй
байдаг юм бэ?

-Манай ажилчдаас асуугаарай.
Бид нар лекцэндээ бэлтгээд заримдаа унтдаггүй шүү дээ. Манай нөхөр “Чи өчигдөр
таван цагт унтсан. Өнөөдөр унтаач” гэдэг. Ийм үед өөрийнхөө их энергитэйг
мэдэрдэг. Хоёр, гурван цаг нам унтаад энергиэ нөхчихдөг юм. Миний бясалгал
хийдэг нэг өрөө бий. Дээр бясалгалын нэг гэр байдаг.

-Та дууны шүлэг бичдэг гэсэн.
Хамгийн сүүлд ямар шүлэг бичив?

-Усны тухай дууны шүлэг бичсэн.
Н.Жанцанноров гуай ая хийсэн юм. Усны дуулал гэж дуу байна. 21 дарь эхийн
тухай, шүтээн, галын тухай дууны шүлэг бичсээн. Ингэхэд би 53 ном бичсэн. 16
төрлийн эрдэм шинжилгээний ажил хийсэн байна. 1993 оноос өнөөдрийг хүртэл 258
мянган хүн үзсэн байдаг. 32500 хүн дээр судалгаа хийсэн. Яагаад ханьгүй, үрийн
заяагүй байна гээд судалдаг. Нас барсан хүн дээр хүртэл судалгаа хийсэн.

-Нас барсан хүн дээр ямар
судалгаа хийх вэ?

-Хүн зүгээр байж байгаад нас
барахгүй шүү дээ. Давтамж энерги гээд нарийн юмнууд бий.

-Ямар дүгнэлт гарсан бэ?

-Нас барсан 108 хүн дээр
судалгаа хийсэн. Хүн эхээс төрөхөд өмсөх хувцас, идэх хоол, насны тоо заагдсан
байдаг атал энэ бүгдээ гүйцээлгүй гэнэт осол, өвчин эмгэгээр нас бардаг. Төрсөн
он сар, гариг эрхсийн нөлөөг судалсан. Хагацлын үүд нээгдэнэ гэж хүний био ритм
байдаг. Хүн 12 жил болоод жил ордог шиг таван жил болоод хагацлын үүд нээгддэг.
Жил орсон, мэнгэ голлосон, хагацлын үүд нээгдсэн гэх мэт нөлөөлдөг. Хүн ерөөсөө
зүгээр байж байгаад өөд болдоггүй. Ердийн тоон дээр хүн нас бардаггүй, жилээ
угтдаг юм уу, жил ороод гарахдаа юм уу нас барсан байдаг. Од эрхсийн нөлөөг
тооцож байх учиртай. Хүний давтамж ингэж нөлөөлдөг. Би энэ бүхнийг зохиогоогүй.
Манай монголчууд аль дээр үеэс “Жил орох нь заслаа хийлгэе” гэж ярьдаг байсан.
Засал номоо хийлгээд, бурхан тахилдаа мөргөөд сайхан боллоо гэдэг кодыг
тархиндаа хийх учиртай. Түүнээс биш “Жил орох нь ээ, яанаа үхэх нь ээ гээд
яваад байж болохгүй нь.

-Таныг лекц уншиж, цэнгүүн хийж
маш их мөнгө олдог байх гэж хүмүүс ярьдаг, та тийм их мөнгө олдог юм уу?

-Саяхан дуун сүүн энергийн
цэнгүүнээ хийлээ. Намайг энэ олон хүнийг цуглуулаад нэг их мөнгө олчихлоо гэж
яриад байдаг. Үнэндээ бол энэ жилийн энергийн цэнгүүн дээр гэхэд л алдагдалтай
үлдсэн. Итгэлт хамбад мөргөх 13 азтан тодруулсан. Зарим хөтлөгч, дуучиндаа өгөх
ёстой мөнгөө өгч чадаагүй л байна. Хүн юм хийхэд ашигтай гардаг бол минийх тэг
ашигтай гардаг. Сүүлийн цэнгүүний орлого нь 12 сая, зарлага нь 14 сая байх
жишээтэй.

-Та тайзан дээр гоё харагдаж
байсан. Хувцсыг чинь ямар хүн хийдэг вэ?

-Би ерөөсөө долоон энергийн
хувцас өмсдөг. Хувцас хийж өгдөг хүн бий.

-Таныг олны танил болохоор
сонгуулийн өмнө нам хүчнээс санал тавьдаг уу?

-2010 онд хэлсэн. Би хэзээ ч
намд элсэхгүй. Олон түмэндээ л өөрийнхөө бодсон санаснаа чадах ядахаараа түгээж
явна гэдгээ амлачихсан. Мөнгөний ханш ихэссэн ч бай багассан ч бай 10 мянгаараа
л та бүхэнд лекцээ уншиж байна гэдгээ хэлсэн. Чи бодоод үз. Нэг лекцийн
билетэнд гэхэд 21 зүйлийн юм дагуулдаг. 7000 гаруй төгрөгийн өртөгтэй билет
гардаг. Сувд, шүр гэх мэтийг дагуулж өгдөг. Ойлгох нэг нь ойлгоно биз.
Ойлгохгүй нэгэнд нь заавал өөрийгөө ойлгуулах гээд хэлээд байх юм байхгүй.
Саяхан нэг хүн “Таныг УИХ-д оруулна гээд нэрийг чинь гаргачихсан байна” гэсэн.
Би хэзээ ч нэр дэвшихгүй ээ. Яахав шоронд суулгана гэсэн биш УИХ-д суулгана гэж
байгаа нь бэлгэтэй юм. Гэхдээ би бүх шоронгоор явж лекц уншсан л даа. Хандивын
юм маш их хийсэн.