Author: Батсүхийн Янжмаа

Н.Даваадаш (МУСГЗ), Бүрд сумын нэгдлийн дарга н.Аюурзана, МУГЖ, дуучин н.Отгон, сэтгүүлч, яруу найрагч Ч.Гомбосүрэн, төрийн шагналт зохиолч, яруу найрагч П.Пүрэвсүрэн нар. 1989 он. “Залуучуудын үнэн” сонины соёлын өдрүүд. Өвөрхангай. Бүрд сум. Элсэн тасархай

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Н.Отгонтой ярилцлаа. “Ботго”, “Төлийн дуу”, “Адуучин аавын хүү билээ” гэж эхэлдэг “Хөх даалимбан тэрлэг” найраглалын “Бүүвэйн дуу”-гаар нь хүмүүс түүнийг одоо ч дурсдаг. Олны танил дуучинтай уулзахаар очиход тэрбээр гэртээ, олон ангит кино үзэж суулаа. Бас даралт ихсэхэд сайн гээд улаан чавгатай, нимбэгтэй цайгаар дайлсан. Түүний халамжит хань Угтаалын сангийн аж ахуйн дарга байсан Бааст гуай олны танил дуучны шүтэн бишрэгч байжээ. “Сайн байна уу, ээж ээ” гээд л “Хүсэлтийн хариу”-гаар “дахиулдаг” байсан дуучинтай ийнхүү хуучлав.

-Сүүлд таныг Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын “Жаран хар, арван цагаан”-ы тоглолтын үеэр харсан. Цэрэг хувцастайгаа ануухан, гоё харагдаж байлаа. “Бас л сайхан дуулж байна шүү” гэж бодогдсон. Бэлтгэл их хийсэн үү?

-Тоглолтоо хийе гэдэг санаачилгыг манай Ц.Чулуунцэцэг гавьяат маань анх гаргасан юм. “Хэдүүлээ хэдэн төгрөг олбол ядарсан зүдэрсэн, өвчтэй зовлонтой улсууддаа өгчихвөл яасан юм бэ” гэсэн юм. Дасгал сургууль ч юу байх вэ, угаасаа надад төрөлхийн жаахан авьяас байсан шиг байгаа юм. Хоёр, гурав дуулаад л хоолой маань эвдээ орчихдог. Урилга заллага ирвэл хааяа дуулаад өгдөг. Одоо тэгээд нас ахих тусам найр хуриманд дуулах дур хүрэхгүй юм аа. Хэдэн цаг суучихвал дуу шуугианд ядардаг болчихож. Гэхдээ дуулна гэдэг бидний хийж ирсэн ажил болохоор тайзан дээр гарахаар залуужих шиг болдог.

-Ц.Чулуунцэцэг гавьяат “Жаран хар, арван цагаан”-д дуулдаг гэхэд залуухан байх шүү?

-Залуухан залуухан. “Өнөр бүл” кинонд тоглож байхдаа манайд шалгуулаад орсон юм шүү дээ. Тэтгэвэртээ гараагүй залуу хүн л дээ. Гэхдээ ахмадуудаа ерөөсөө мартдаггүй. Үргэлж бидний нийллэг, уулзалтыг зохион байгуулж энэ тэгчихлээ, тэр ингэчихлээ гэвэл гүйгээд л ирнэ. Хөдөөнөөс ирээд, кинонд тоглоод манайд орсон болохоор бидэнд элэгтэй.

-Та ахмадууд, бид гээд л яриад байх юм. Бидний багын дурсамжид дуучин Н.Отгон гэхээр маш гоё эмэгтэй төсөөлөгддөг. Цангинасан өвөрмөц хоолойтой, хаанаас нь ийм хоолой гардаг байна аа гэж боддог байлаа?

-Үе үеэрээ л сайхан даа.

-Сая тоглолтын дараа ахмадууд “бут авав” уу?

-Яахав, зарим нэг нь орсон л байх. Би залуугаасаа ууж чаддаггүй. Эд нартаа загнуулна. Тоглолтоор яваа үедээ ерөөсөө ууж чадахгүй шүү дээ. Уучихвал хоолой хоёр талаасаа булчин нь бариад, чангарчихдаг. Манайхны зарим дуучин, жүжигчин ууж л байдаг, тамхи татаж л байдаг, дуулж л байдаг. Би бол их өөр. Тамхины утаа үнэрлэж чадахгүй. Хоолой гарахаа больчихдог. Тамхины утаанд байж чадахгүй, архи амсч чадахгүй. Зовлонтой. Улсууд дуулж хуурдаад ууж идэх болохоор намайг маяглалаа гэдэг. “Урлагаар өдий олон жил болчихоод уухгүй байхдаа яадаг юм, тамшааллаа” гэдэг.

-Та ч ааштай байхаар харагддаг л даа?

-(Инээв)

-Таны энэ өвөрмөц дуу хоолой хаанаас эхтэй вэ?

-Би багаасаа их дуулсан даа. Дунд сургуульд байхдаа Пионерийн ордонд дуулдаг. “Арвандолдугаар сургуулийн аварга дуучин” гэж явдаг байлаа. Пионерийн ордонд хүүхдийн дуурьт Хумбагын дүрд дуулна. 1000 хүүхдийн концерт Дуурийн театрт хийхэд бидний таван хүүхэд урд гоцлоод, дуулж л байлаа. Миний эцэг Төв аймгийнх, Дамба-Очир гэж хүн байсан юм. Бидний үед төрсөн он сараа ч мэддэггүй. Ээж маань намайг “1948 онд өвлийн дунд сарын 16-нд төрсөн” гэдэг. Аав урлагийн авьяастай, хуучир, шанз тоглодог, найруулагч хийгээд явдаг байсан гэж дуулсан. Эхээсээ эгч дүү гурвуулаа. Дүүг маань дөнгөж сууж эхэлж байхад аав маань өөд болчихсон юм шүү дээ. Тэр үед ээжээрээ овоглоод явсан. Хэрэв зээ Дамба-Очир гэж овоглогдсон бол аавын маань нутаг усныхан, мэддэг таньдаг хүмүүс нь зорьж ирж уулзах л байсан байх. Ээжээрээ овоглочихоор ээжийн нутаг Сүхбаатар аймгийнхан “Намжилмаагийн хүүхэд байна” тийм ч ах дүү нь, ийм ч төрөл садан нь гээд уулздаг байлаа. Аавыгаа сайн мэдэхгүй. Өөд болоход нь эгч маань тав, би гурван нас л хүрч байсан болов уу.

-Ээж тань тантай төстэй хүн байсан уу?

-Аавын урлагийн авьяасыг авсан байж магадгүй. Ээж маань урлаг талаа барьж явсан хүн биш. Ээж аавын тухай ярьж л байсан. Хүүхэд болохоор анзаардаггүй байж. Хүн нас ахих тусмаа ээж, аавыгаа бодож байхгүй яав аа гэж харамсдаг юм байна. Ээж маань 37 насандаа анхныхаа хүүхдийг төрүүлсэн. Түүнээс өмнө аав, ээж хоёр маань хүүхэд өргөж авсан гэдэг. Тэр ах байвал нэлээд хөгшин л хүн байх ёстой. Тиймэрхүү л амьдралтай хүн дээ. Одоо ганц эгч маань л байдаг даа. Өөрөө хоёр охинтой, хөгшин маань гурван охинтой. Бид хоёр таван охин, хүргэчүүлтэй, 17 зээ, гурван зээнцэртэй болж байна даа.

-Та цэргийн ансамблийн нүүр царай болж явсан хүн. Цэргийн чуулгад яаж орсон бэ?

-Анх наймдугаар ангийнхаа өвлийн амралтаар ансамбльд шалгуулахаар очсон юм. Тэгэхэд “Чи сургуулиа төгсөөд ир” гэсэн. “Би одоо орчихъё л доо” гэж гуйж байж билээ.

-Цэргийн ансамблийг онцлох учир шалтгаан байсан уу?

-Гавьяат жүжигчин Ж.Цэцгээ эгч аавын талын хамаатан. Анх Ардын дуу бүжгийн чуулгын дуучин байлаа. Багадаа эгчийндээ очдог байв. Манай эгч цэрэг хувцастай, жавхайсан гоё эмэгтэй. “Эгч шиг ийм гоё дуучин болох юмсан” гэж мөрөөддөг байлаа. Тэгээд л би цэргийн ансамбльд шалгуулсан.

-Тэр үеийн монголчууд шүтэн биширдэг дуучиндаа яаж ханддаг байв?

-Хүн алдар цол авч болно. Түүнийгээ дааж явах чухал.

-Хананд чинь Ю.Цэдэнбал даргаас гавьяатын тэмдгээ гардаж авч байгаа том зураг байна. Хэдэн он бэ?

-1977 онд 29 настайдаа авч байлаа.

-Бас л эрт авч шүү?

-Тэр үеийн бид одоогийнхтой адил амрахгүй. Их шалгана. Тэр үед намайг бригадаар явж байхад нэг хүн дагаад л явж билээ. Тухайн үед анзаардаггүй байж. Намайг гавьяатад тодорхойлсон учраас зрительтэйгээ яаж харьцаж байна, ард түмэндээ яаж үнэлэгдэж байна гэдгийг хянаж явсан юм билээ. Зритель бол маш олон дахиулна. “Ботго”, “Эхийн тухай дуу”-гаа дуулахаар хөөрхий хөгшид уйлна. Тоглолтын дараа настнууд үнсээд “Миний хүү ямар сайхан дуулдаг юм бэ” гэдэг. Яахав, би ансамблийнхаа орлогод хувь нэмрээ оруулж л явлаа. Бидний үед орлого их хөөцөлддөг. Хавар, намартаа хөдөө бригадаар маш их явна. Цэргийн баяр дөхүүлээд арми сурталчлах өдрүүд гээд баатруудаа, генералуудаа аваад явна. Тэд маань дайнд явж байсан тухайгаа ярина. Нутгийн сайн сурлагатай цэргийг эцэг эхтэй нь аваачиж уулзуулна.

-Үзэл суртлын ажил мундаг байжээ?

-Үнэхээр мундаг. Генералууд армиа сурталчлаад, бид ард нь яриа дуусахыг нь хүлээгээд үүрэглээд сууж байна. Дуусав уу, үгүй юу бид тоглоно. Цэргийн ансамбльд миний оролцоогүй тоглолт бараг байхгүй дээ. Хөдөө явах болохоор “Чи явахгүй бол болохгүй” гэсэн юм ярина. Хүүхэд төрүүлбэл “Хүүхдээ гаргаад сууж бай, ажил битгий хий” гэж загнана. Арайхийж хоёрхон охин төрүүлсэн. Тэр хоёрыг маань муу ээж маань өсгөсөн дөө. Эгч маань ч бас хүүхдээ төрүүлчихээд миний хүүхдийг цугт нь хөхүүлж л байсан. Манай хоёр чинь 24-ийн ясли, цэцэрлэгээр өссөн шүү дээ. Амьдрахын төлөө зүтгэдэг л байлаа. Ажилласныхаа хэрээр нэмэгдэл авдаг. Хөдөө гадаа явахдаа бид зузаан дэвтэр үзэгчдийн дунд аялуулна. Нэг уран бүтээлч тайзан дээр согтуу гарсан бол “Тэр хүн тайзан дээр согтуу гарч биднийг хүндэлсэнгүй” гээд биччихнэ. “Тэр хүн сайхан дууллаа, баяр хүргэе” гэнэ. Хэрэв аль нэг бригадыг тойроод явчихвал “Улаан тугаа намируулаад манайхыг алгасаад явсан” гээд биднийг очоогүй байхад араас матаас очно шүү дээ.

-Та гавьяат авахдаа Ю.Цэдэнбал даргатай үг сольж амжив уу?

-Амжаагүй. Ямар сайндаа анх удаа ойроос харж байгаа болохоор нүүр рүү нь ширтчихсэн зураг гарсан. Хацар нь толигор. “Ямар толиотой хүн бэ” гэж харж билээ.

-Та гавьяатаас өөр одон авсан уу?

-Авалгүй яахав. Байлдааны гавьяаны одонтой.

-Охид чинь урлаг хөөсөн үү?

-Үгүй ээ, хоёулаа амьдралаа хөөгөөд явж байгаа. Хойд, урд хоёр Америкт амьдардаг. Тэдний маань амьдрал нь л болж бүтэж байвал, би хүүхдүүддээ эрүүл саруул өвчин зовлонгүй харагдаж байвал боллоо гэж боддог шүү дээ, эгч нь.

-Та өдрийн ихэнх цагаа юунд зарцуулдаг вэ. Олон нийтийн ямар нэг ажилд оролцдог уу?

-Үгүй ээ. Өвгөн бид хоёр хөдөө жаахан явна. Хөгшин маань хөдөө хүүхдүүддээ чацаргана тарихад нь тусалдаг. Хөдөө аж ахуйн талын хүн шүү дээ, манай хүн чинь. Хааяа би хамт явна. Одоо бол би зурагт хараад, ойр зуур дэлгүүр хоршоогоор орж, хүнс хоолоо цуглуулдаг. Манай ахмадууд цуглавал нийлж, дуулж хуурдаж суудаг.

-“Хөх даалимбан тэрлэг” найраглалын “Бүүвэйн дуу”-г сонсохоор хамрын самсаа шархирдаг. Тэр дуутай яаж учрав?

-Хөгжмийн зохиолч, төрийн соёрхолт Д.Бадарч гуай ансамблийн уран сайхны удирдагч байсан. Д.Пүрэвдорж гуайн найраглалаас “Бүүвэйн дуу”-ны хэсгийг аваад дуу хийж өгсөн юм.

-Таны хувьд ажиллагаа шаардсан уран бүтээл бий юу?

-Тийм юм юу байхав. Жаран хар, арван цагаан гэж байлаа. Би эмэгтэй чуулгатайгаа өөрийн задгай хоолойг эвсүүлэх гэж их ажилладаг. Өөрийн дуу бол яах вэ. Эмэгтэй чуулгын хувьд би задгай хоолойтой гээд ганцаараа цойлж болохгүй.

-Цэргийн чуулга цэргийн дэглэмээр явдаг байх. Та ямар цолтой вэ?

-Бид хавар сайдын шалгалт өгдөг ажилтай байлаа. Цэргийн цол нь дээд зэрэг нь л ахлагч байдаг. Ахлах ахлах гээд хорь гучин жил ч байсан түүгээрээ л явж байдаг даа.

-Таны дууг сонсох юмсан гэж хүссэн хүмүүс цомгийг тань олж авах боломжтой юу?

-Миний цомог дуусчихсан л даа. Ахиад хийж чадахгүй л байна. Утсаар асууж л байдаг юм. “Таны цомог хаана зарагддаг вэ” гээд. Би өөртөө үлдсэн ганц хоёрыгоо өгөлтэй биш дээ. Уг нь цомгоо гаргая л гэж бодох юм. Тэтгэврээрээ амьдардаг хүмүүс чинь чадахгүй байна шүү дээ. Би мөнгө төгрөг хадгална гэж мэддэггүй байлаа. Цалингаа аваад идээд уугаад зарцуулаад дуусдаг. Одоо ч тэр хэвээрээ. Тэтгэврийн хэд маань жаахан жуухан юм аваад, сардаа сайхан таарч л байдаг юм.

Дэлгүүр хэсэх сайхан ч унаагаа тавих газар хайн бэдрэх нь тиймхэн. Гурав, дөрөвдүгээр хорооллын зам дагуу худалдаа үйлчилгээний гудамж үргэлжилдэг. Гэтэл автомашины зогсоолын хомсдолтой энэ хэсэгт унаагаа тавих газар хайж олох нь өдрийн од шүүрэхтэй адил шахуу. “Хүлээж байж машин гарахаар оронд нь ирж зогслоо” гэж нэрээ хэлэхийг хүсээгүй нэгэн залуу ярилаа. “Зогсоол олоход хэцүү. Энд давхарлаад тавьчихаар машин аччихдаг юм байна лээ” гэж тэр хэлсэн. Хорооллын “Номин”-гийн өмнө ч зогсоол гэхээр зай талбай үнэндээ алга. Таван давхартай, давхар бүртээ худалдаа үйлчилгээтэй энэ дэлгүүрээр үйлчлүүлэх дуртай хүн олон ч зогсоолгүйн зовлон их. “Зогсоолтой байсан юм. Зам өргөсгөхөд урд талын зогсоолууд байхгүй шахам болсон. Замын өргөтгөл хийх үеэр манайхан Баянгол дүүргийн замын асуудал хариуцсан түшмэдэд хандсан юм билээ. “Нийслэлийн эзэмшил газар учраас бид мэднэ. Танайд хамаагүй” гэсэн хариу өгсөн гэсэн. Цөөхөн хэдхэн машины зогсоолоо үйлчлүүлэгчдэдээ хямгадахаар дэлгүүрийн ажилтнуудыг машингүй ирэхийг шаарддаг” гэж “Номин плаза” салбарын эрхлэгч С.Цэцэн хэллээ. Шинэ жил, том баяруудын үеэр үүдэндээ зохицуулагч ажиллуулдаг гэнэ. Үйлчлүүлэгчдийнх нь машиныг ачаад явчихсан эвгүй тохиолдол ч гарч байжээ. Бараа ачсан машин ирэх цагаар энэ хэсэгт нэлээд түгжрэл үүсдэг гэнэ.

Шопинг хийхэд тааламжтай гэгддэг Малайз зэрэг орнууд лав том худалдаа, үйлчилгээний төвүүд нь доод давхартаа хангалттай зай талбай зогсоолуудтай юм билээ. Манайд бол нэгэнт барьсан байшин барилгуудыг буулгаж, доод давхарт нь зогсоол барилтай биш. Зай талбайгаа ухаалаг ашиглаж, бага зайд олон машин шингээхээр тооцох учиртай. Гэхдээ энэ хавьд ч бас үнэхээр уужим зогсоолтой газар бас бий. “Өргөө” кино театрын урд байрлах “Таван богд Смарт” электрониксийн хашаанд төлбөртэй зогсоолтой. KFC, Смарт төв, “Говь”-ийн үйлчлүүлэгчид нэг цагийн хугацаатай зогсвол төлбөр төлөхгүй гэнэ. “Эндэхийн нэг цагийн төлбөр 500 төгрөг. Өдөртөө 200-гаас дээш машин зогсдог. Шөнөдөө ч үйлчлүүлэгч арвинтай хонодог. Амралтын өдрүүдэд зогсоол хайсан машин их ирдэг” гэж зогсоол хариуцсан хүн ярилаа. Энэ сайхан уужим газарт олон давхар, ухаалаг шийдэлтэй зогсоол барьчихдаггүй юм байх даа. Хэрэв дүүрэг, хотын шийдвэр гаргагчид ухаалаг зогсоолыг бодлогоор дэмжвэл зогсоолын бизнест хөрөнгө хүчээ хаях компаниуд дороо олдоно доо.

“Өргөө” кино театр өмнөө зогсоолын талбайтай цөөхөн газрын нэг. Харамсалтай нь эндхийн зогсоол ч бас төлбөртэй. “Замын наана зогсчихоор машин тэрэг сигналдаад хэцүү байдаг. Энд кино үзэхээр зогсч байна. Кино үзэж байгаа хүмүүсээ зогсоолын төлбөрөөс чөлөөлдөггүй. Энэ хавьд машины зогсоол ховор, хэцүү байдаг” гэж Баянгол дүүргийн иргэн Н.Мөнхбат хэллээ. Тэрбээр өдөртөө зогсоолд овоо хэдэн төгрөг зарцуулдаг гэсэн. Ойр хавийн орон сууцны гадаа ч машин хахжээ. Зарим түрэмгий этгээд машинаа хашлага давуулан байрнуудад тулгаад сойчихож. Байрны эмээ, өвөө нар орцныхоо үүдэнд модон сандал дээр нарлаж суудаг дулаахан дүр зураг энд алга.

Зогсоолын хомсдолд орсон худалдааны гудамжинд машинуудыг зогсоолтой болгох зай талбай огт байхгүй мэт үзэгдэнэ. Замын дундах ногоон хэсгийг бол хөндөөгүй орхисон нь дээр. Харин хаа сайгүй таардаг хуучин муусайн гараашуудыг дахин төлөвлөлтөд оруулж, хуучин гараашаа шинэ ухаалаг автомашины байраар солихыг санал болгох хэрэгтэй юм болов уу. Гараашууд бие засах цэгийн үүрэг гүйцэтгэсээр удлаа. Харин орчин үеийн том хотуудад авто архитектур хөгжиж байна шүү дээ. Машинууд эздээсээ дутахгүй олон давхар, гоёмсог байранд “амьдарч” байна. Хамгийн гол нь эдгээр байруудад маш олон машин “чихэх” боломжтой. Машинаа тавих зай хайж наашаа цаашаа сүлжих шаардлагагүй. Төмөр хүлгийг тань лифтээр зөөгөөд аваад явна, авчраад өгчихнө. Авто замын түгжрэлийн 1/3 хувийг зогсоол хайсан машинууд үүсгэдэг гэсэн судалгаа бий. Ухаалаг авто зогсоолуудад “За” гэх цаг болжээ. Буянт-Ухаа II хороололд долоон давхар автомашины гарааж барьж эхэлсэн. Хотын удирдлагууд бодвол эхлээд гэрээ байраар солиод, дараа нь машинуудад шинэ зогсоолын шийдэл санал болгох байлгүй дээ.

Соёл судлаач, хөгжмийн зохиолч, Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбооны гүйцэтгэх захирал Д.Ганпүрэвтэй ярилцлаа. Тэрбээр “Монгол угсаатны хөгжмийн товчоо” ТББ-ын тэргүүн. Үүгээрээ дамжуулж эртний өв соёлыг судалж гаргаж ирэх, хөгжүүлэх талаар ажилладаг ажээ.

-“Алтай” хамтлагийн таван жилийн ойн тоглолтын үеэр та бүхэн үзэгч түмнийг өвөг дээдсийн дуу хууртай золгууллаа. Энэ тухайгаа хуучлаач?

-“Алтай” хамтлагийнхан “Золгоё доо” тоглолтоо хийлээ. “Алтай” хамтлаг манай “Монгол угсаатны хөгжмийн товчоо”-ны дэргэд 2011 онд байгуулагдсан юм. “Алтай” хамтлагийн гол зорилго мартагдаж үгүй болсон эртний өв соёлуудыг сэргээхэд зориулагдсан уран бүтээл тоглодог. Хамтлагийн гишүүд маань дөрвөөс арванхоёрдугаар үеийн өв уламжлагчид, голдуу баруун хязгаарын залуус байдаг. “Алтай” хамтлагийн тоглолтоор бид мартагдсан гурван өв соёлыг танилцуулахаар зорьсон юм. Түүнээс гадна өв уламжлагч гэж ямар үнэ цэнтэй чухал хүмүүс байдгийг мэдүүлэхийг хүссэн. Мартагдсан гурван соёл гэдгийн нэг нь 1400 жилийн өмнөх “Алтай” ятга. Дахин сэргээгээд хөгжүүлж байгаа “Алтай” ятга маань 2008 онд Ховд аймгийн Манхан сумын Жаргалант хайрхны хадны булшнаас олдсон, эртний нүүдэлчдийн нуман ятга юм. Энэ ятгыг 2008-2009 онд Германд судлаад, IV-VIII зуунд хамаарагдах эртний нүүдэлчдийн ятга гэдэг нь тогтоогдсон. Энэ хөгжмийн зэмсэг хадны булшнаас бүрэн бүтэн олдоогүй л дээ. Нэлээд хэсэг нь гээгдэж, ерөнхийдөө суурь мод нь гарч ирсэн. Энэ ятга “Алтай” хамтлагийн тоглолтын үеэр эгшиглэлээ.

-“Алтай” ятга ямар түүхтэй олдсон бэ?

-“Алтай” ятгыг нутгийн иргэн Н.Дандар гэж хүн олсон. Хонио хариулаад явж байхдаа хадны булшны цооногтой таарч шагайж үзээд, маш хуучирсан өвөрмөц, эмээлийн бүүрэг, эд өлгийн зүйлс байхыг хараад сонирхож үзсэн юм билээ. Цаанаас нь бас хүний араг яс, янз бүрийн юм гарч ирэхээр нь цэрвээд эртний булш байж магадгүй гэж Манхан сумын түүхийн багшид хэлжээ. Түүхийн багш нь ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнд мэдэгдсэн юм билээ. Тухайн үед Ховд, баруун хязгаараар явж байсан судалгааны экспедицийнхэн бас тэрүүгээр явж таараад Манхан сумын Жаргалант хайрханд ажиллажээ. Хөгжмийн зэмсгийг шөнө дунд гаргаж аваад, боож баглан хот руу оруулж ирсэн байдаг. 1400 жилийн турш тогтмол нэг уур амьсгалд байсан учраас яаралтай дахин сэргээх, судлах хэрэгтэй болжээ. Герман руу тухайн жилийн 13 хадны булшнаас гарсан эд зүйлсийн хамт судлуулахаар илгээсэн түүхтэй.

-Таныг энэ ятгыг судалж гаргаж ирсэн гэдэг. Та хэдий үеэс нь оролцов?

-Би Германд удаан хугацаанд ажиллаж амьдарсан шүү дээ. 2010 онд эх орондоо буцаж ирсэн байлаа. Соёл судлаач мэргэжилтэй учраас эртний өв соёлыг сонирхож судалдаг. Монгол ятгыг судалж гаргая гэсэн зорилготой явж байсан. Монгол ятгын оронд Солонгос, Хятадын ятганууд орж ирээд үндэсний хөгжим гэж нэрлэгдээд яваа. Тэгэхээр эднийг Монголын хөгжмийн зэмсэг гэж танилцуулах нь байж боломжгүй зүйл. Тийм учраас монголчууд өөрсдийн ятгыг гаргаж ирэх нь зөв гэж үзсэн. Эх сурвалжийн мэдээгээр арав гаруй төрлийн ятга байжээ. Хаадын өргөөнд голдуу тоглогддог, ард түмний дунд төдийлөн дэлгэрээгүй, уламжлал тасарсан ийм хөгжмийн зэмсгүүд байдаг. Музейд үлдсэн ганцхан ятга бий. Тэр нь Архангай аймагт байна л даа. XVIII зуунд хамаарагдах ятга юм. Түүнээс өөр энэ хөгжмийн зэмсгийн биет баримт байхгүй. Аху их ятгыг сэргээхээр болсон. Нэрт соёл судлаач Ж.Бадраа агсан Аху их ятгын талаар тодорхой бичсэн байдаг. Энэ зэмсгийг сэргээх гэж явахад маань Физикийн хүрээлэнд эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга ажилтай найз маань Алтай ятгын олдворын талаар хэллээ. “Ийм хөгжмийн зэмсэг олдсон байна. Чи судлаад үзээч. Ямар хөгжим гэдэг нь тогтоогдоогүй байна” гэсэн. ШУА-ийн эрдэмтэд, олдвор олсон эрдэм шинжилгээний ажилтнуудтай уулзлаа. Тэр хөгжмийн зэмсгийн мөрөөр нь мөшгиж эхэлсэн. 2013 оны тавдугаар сард ШУА-иас ажлын баг гаргаад Герман руу явуулсан юм. Үзэсгэлэн гаргачихсан байсан. Тийшээ би эх олдворыг харах санаатай явлаа. Зэмсгийн шарх сорви, гэмтсэн алга болсон бүх зүйлийг судлаад, “Алтай” ятгыг гаргаж ирсэн. Энэ хөгжмийн зэмсгийг судалж гаргаж ирэхэд нутгийн иргэд, эрдэмтэд, хөгжим урлаач, хөгжимчид, түүхийнхэн гээд маш олон хүмүүс оролцсон юм.

-Соёл судлаач хүний хувьд хөгжим дээрээс онцгой ул мөр олж харсан байх?

– Энэ хөгжмийн зэмсэг дээр бас эртний бичгийн дурсгал гарч ирсэн. МУИС-ийн Түрэг тэнхимийн эрхлэгч Баттулга доктор үүнийг тайлсан байдаг. Газар тэнгэрийг аялгуулан дуулагч Чүрэ гэж хүн байжээ. 1400 жилийн өмнөх талын нүүдэлчид зүгээр нэг дайн байлдаан хийгээд явдаг бус өв соёл тээгчид байжээ. Хөгжмийн зэмсгийн ард хадны сүг зургийн дурсгалууд гарч ирсэн. Тэрэн дунд яалт ч үгүй тэнгэрийн зан үйл, Алтайн соёл илэрхийлэгддэг. Гурван Цэнхэрийн агуй дахь хадны сүг зурагтай төстэй зургууд ч энэ хөгжимд дүрслэгдсэн байдаг. Ганц янгир томоор зураад, хоёр нохой, хоёр чоно, гөрөөс зэрэг сонирхолтой дүрслэлүүд бий. Энэ дундаас янгирыг нь сонгож аваад, энэ хөгжмийн зэмсгийг “Алтай” ятга гэж нэрлэн, янгирын толгойтойгоор гаргаж ирсэн. Арав гаруй уран бүтээлээр баяжуулаад “Алтай” хамтлагийн тоглолтод эгшиглүүллээ.

-Таны гэргий ятгачин Ч.Мөнх-Эрдэнэ “Алтай” ятгыг эгшиглүүлж байгаа, хэн урласан бэ?

-2013 оны аравдугаар сарын эхээр үйлдвэрлэлийн нарийн хэмжээст зургуудыг бэлэн болгоод, “Эгшиглэн магнай” хөгжмийн үйлдвэрийн хөгжим урлаач Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн П.Байгальжав өөрийн гараар урласан. Анхны эгшгийг нь бараг аравдугаар сарын дундуур татсан байх. Миний эхнэр Ч.Мөнх-Эрдэнэ олонд танигдсан сайн ятгачин. Анхны эгшиг үнэхээр шар үс босгосон л доо. Маш их цуурайтсан амьтай эгшиг байв. 2013 оны арваннэгдүгээр сараас эхлээд “Алтай” ятга маань бидний гар дээр ирсэн. Энэ үед эх олдвор Германаас буцаж ирээгүй байлаа. Соёлын яаман дээр очиж “Ийм олдвор олдсон байна. Үүнийг бид нутагшуулмаар байна” гэхэд “Олдвор нь хүрээд ирэг, судалгааны баг гараг, нутагшуулах эсэхийг бид шийддэг юм” гэсэн. Хамгийн гол нь юунд эмзэглэсэн гэхээр эх олдвор Германд байсан ч эх олдворын судалгаа нь Казахстанд явагдаж байсан. Судалгааныхаа бичвэрийг гаргаад, олон нийтэд танилцуулчихсан. Мөн Туркийн эрдэмтэн бас энэ хөгжмийг судлаад “Энэ бол салса хөгжмийн өвөг эцэг” гэсэн. Түрэг угсаатан энэ хөгжмийг хамгийн түрүүнд шүүрч авсан юм. Миний хувьд Монголын газар нутгаас олдсон, Монголын соёл байх ёстой. Бид яарахгүй бол гадагшаа гарчих гээд байсан. Тийм учраас маш их яарч, энэ соёлоо Монголдоо барьж үлдэх нь чухал гэж бодсон. Санхүүжилт байхгүй, халаасан дахь мөнгөө бүгдийг хийгээд, “Алтай” ятганд ихэнх цагаа зарцуулсан даа. 2014 оны нэгдүгээр сарын 28-нд эх олдвор Буянт-Ухаад бууж байхад бидний “Алтай” ятга аль хэдийнэ 2013 оны арванхоёрдугаар сард эгшиглэчихсэн байсан. Дараа нь дөрөвдүгээр сарын 9-нд булшны олдворуудаар Үндэсний түүхийн музейд үзэсгэлэн гаргахад бид нээлтийн үеэр нь “Алтай” ятга тоглож байхад хүмүүс цочирдож байсан. Гэхдээ л төдийлөн тоохгүй байгаа юм. Тавдугаар сарын 16-нд “Алтай” ятга гэдгээр нь дэлхийд зарлая гээд дуурьсуулах их ёслол хийхээр Д.Дагвадорж аваргаар элчингүүдийг залуулаад Ч.Мөнх-Эрдэнэ эгшиглүүлж, АСА циркт хүндэтгэлийн тоглолт хийсэн юм. Энэ хугацаанд “Алтай” ятганд зориулаад 60 хүний бүрэлдэхүүнтэй найрал дуутай хүндэтгэлийн магтуу бичсэн. Дуурьсуулах ёслолын үеэр олон хүн омогшсон доо. Өв соёлын үнэ цэн цаг хугацаагаар илэрхийлэгддэг. Монгол Улсын түүхэнд 1400 жилийн өмнөх хөгжмийн зэмсэг байхгүй. Энэ бол түүхэн онцгой үзэгдэл. Эртний нүүдэлчин монголчуудын нуман ятга гэсэн нэршил бий. Нүүдэлчид нум сумаараа байлдахаас гадна нуман ятга болгож тоглодог байжээ гэж түүхэн эх сурвалжид үлдсэн байдаг. Энэ бол монголчууд нуман ятгатай байсны том нотолгоо. Сонирхуулж хэлэхэд Алтай ятганы царан дээрх чавхдас татагч тэвх цартайгаа наалдсан хэвээр олдсон. Энэ хоёр мод наалдсан хэвээр 1400 жилийг туулж ирсэн. Би бол мэргэжлийн хөгжимчнийхөө хувьд энэ хөгжмийн зэмсгийг яг ямар хөгжим бэ гэдгийг баталж чадна. Хүмүүс хэт их эргэлзэж хөгжилд саад болох, хамтраад цааш хөгжүүлэх ур ухаан одоохондоо дутаж байх шиг. “Монгол угсаатны хөгжмийн товчоо”-ны дэргэд “Алтай” ятга нэлээд хөгжсөн. Хөгжим урлаач П. Байгальжав ах маань үүнийг улам хөгжүүлж 13 чавхдастай “Алтай их ятга” гаргаж ирсэн. Эхнэр маань мэргэжлийн ятгачин учраас энэ зэмсгүүдээр яаж тоглохыг яруу тодоор харуулна л даа. Алтай хамтлагийн тоглолт дээр “Алтай” ятга ч, “Алтай их ятга” ч тоглогдлоо. “Алтай” ятга төсөл хэрэгжүүлэхээс өмнө бид “Аху” ятгыг сэргээхээр явж байсан. Өнөөдөр энэ ятга сэргээгдсэн. Архангай аймгийн нэрт хөгжим урлаач Л.Дэмчиггарав ахтай хамтарч “Аху” их ятган дээр ажилласан юм. Хоёр их эртний өв соёлыг ингэж “Алтай” хамтлагийн тоглолтоор олонд толилуулав.

-Тойрон бүжиг гэж бас нэг мартагдсан соёл “Алтай” хамтлагийн таван жилийн ойн тоглолтын нэг сюрприз байлаа?

-Монголчуудын тойрон бүжиг одоо байхгүй болчихоод байгаа юм. Тойрон бүжиг хүрээ, дугуй соёлтой холбоотой. Тойрон бүжгийн тухай “Монголын нууц товчоо”-нд ч дурдагдсан байдаг шүү дээ. “Өвдөг газрыг өлтөртөл, хавирга газрыг халцартал бүжиглэе” гэсэн үнэхээр гайхалтай хүчтэй энергитэй хоёр өгүүлбэр бий. Монголчууд тойрон бүжигтэй байсан. Тухайн үедээ олон жижиг угсаатан нийлээд хаадын их цэнгүүний үеэр том тойром хийж, саглагар модоо тойрон бүжиж, баяр наадмаа нээдэг байсан. Тойрон бүжиг эв нэгдлийг бэлгэддэг. Энд зэрэг зиндаа хаан, харц ялгаагүй хамтдаа бүжиглэдэг. Тийм болохоор тойрон бүжиг сэргээх нь чухал гэж бодсон. Бид Якут явахдаа маш гоё тойрон бүжиг үзсэн. Тойрон бүжиг харахад энгийн ч дунд нь ороод бүжиглэхээр эрчимд нэгдэж, энерги авч, транст орж хүчтэй мэдрэмж авдаг юм билээ. Манжийн үед бидний эв нэгдлийг илэрхийлдэг тойрон бүжиг мэтийн гол соёлуудыг устгасан байх магадлалтай. Бидний эртний хөг маань Алтайн магтаалд байдаг. Экил дотор хуурын татлага маань бас өнөөг хүрч ирсэн. Тэр хөг дундаас тойрон бүжгийн гол элементүүдийг судалж гаргаж ирсэн. Ийм гурван соёлыг Алтай хамтлагийн тоглолтоор хүмүүст хүргэлээ.

-Мартагдсан өв соёлуудыг гаргаж ирэх хүсэл эрмэлзэл танд хэдий үеэс бий болсон бэ?

-Германд байхад аль хэдийнэ бүрэлдэж бий болсон. 1993 онд бид Герман руу гарсан. Энэ үед ардын язгуур урлагийн “Эгшиглэн” хамтлаг байгуулсан юм. Магтана, дуулна, морин хуурын дөрвөл учраас орчин үеийн хөгжмийн мэргэжлийн бүтээлүүдийг тоглодог. Дээрээс нь бас “Битлз”-ийг тоглодог байлаа. Тухайн жилдээ “Монгол гайхамшиг” гэж шоу наадамд ороод, тэндээсээ цаашлаад гараад явчихсан хүмүүс. Биднийг 1991 онд “Битлз”-ийг тоглож байхад Г.Жамъян багш шүүмжилж байсан. Гэхдээ бид Г.Жамъян багшийг Шуманы “Бодол”-ыг морин хуураар тоглосныг мэддэг л дээ. 1991 онд “Чөлөөт цаг” гэж баар нээгдэхэд “Битлз”-ийн “Yesterday”-г морин хуурын дөрвөлтэй тоглоход ажлаас халах тухай яригдаж билээ. “Цаг үе” мэдээллийн хөтөлбөрөөр гараад “Хамаагүй ингэж тоглож болохгүй, урлаг гутаалаа” гэж бангадуулж байв.

-Морин хуураар сонгодог хөгжим тоглож болох уу?

-Ардын урлаг гэдэг бол олон зуунаар ахуй соёлоор дамжсан генийн сан байхгүй юу. Зарим нь суралцдаг байхад заримынх нь цусан дотор мэдээлэл нь явж байдаг. Манайхан үүнийг өв уламжлагчид гэдэг. Морин хуураар сонгодог тоглож болно. Гайхуулж байгаа хэрэг. Гэхдээ язгуур урлагаа тоглосон нь хамаагүй дээр. Яагаад гэвэл хөгжлийнхөө эхэн шатандаа үнэ цэнтэй байдаг учраас хамаагүй хөгжүүлж болдоггүй. Болдогсон бол зарим нэг язгуур соёлоо царцаачихмаар байгаа юм. Өөрчлөгдөх тусмаа бид язгуураасаа холдоод байгаа хэрэг. Язгуур урлагийг сургалтаар олгож болно. Аль болох уламжлагч байх тусмаа дотоод нарийн мэдрэмж, зургаа дахь мэдрэхүйгээрээ тоглодог.

-Монголын үндэсний урлаг соёл дэлхийд ондоо харагдана гэж одоо бол хүн бүр л ярьдаг. Харин ерээд оны эхэн үед салхи хаашаа эргэж байгааг та бүхэн мэдэрч байжээ?

-Монголын язгуур урлаг байдгаараа байсан. Хил даваад гарахаараа хүмүүс маш их сонирхдог. Нүүдэлчдийн соёл гэдэг утгаараа нөгөө талаар бид угсаатныхаа хувьд сонирхолтой ард түмэн. Нүүр царай, үүх түүхээрээ ч тэр. Дэлхийн талыг эзэлж явсан Чингис хааны түүх ч сонирхолтой. Тэнд байгаа ард түмэн биднийг өөр нүдээр хардаг. “Чингис хаан XIII зуунд сэлэм эргүүлж биднийг байлдан дагуулсан бол Чингис хааны соёл биднийг одоо баясгаж байна” гэх мэт гарчигтай бидний тухай нийтлэл сонин хэвлэлд гарч байлаа. Бидний хархираа, хөөмий, исгэрээ, цуур натур байгальд ойр. Суурьшмал соёлд тэр талаасаа онцгой үзэгдэл болдог. Бид гайхамшигтай урлагтай гэдэгтээ биш. Улс үндэстэн бүр өөр өөрийн соёлтой. Олон зууны турш түүнийгээ баяжуулсан байдаг. Гэхдээ биднийх бол дэлхийд танигдсан түүх болохоор илүү сонирхолтой гэсэн үг. Биднийг орж очиход тайлагдаагүй, мартагдсан ертөнцийн хүмүүс гэж хүлээж авч байсан даа.

Өнөөдөр этник урсгал гээд байна. Энэ бол 1996 онд өрнөдийнхөнд зориулж манай “Бөртэ” хамтлаг гаргаж ирсэн урсгал.

Ардын жүжигчин, Бирваагийн Мөнхдоржтой ярилцлаа. УДЭТ-т ерөнхий найруулагчаар олон жил ажилласан тэрбээр театрын тухай сэдвээр докторын судалгааны ажил хийж байгаа гэнэ.

-Улаанбаатарт болж байгаа Дэлхийн театрын боловсролын II чуулганы үеэр та сонирхолтой илтгэл тавилаа. Говийн догшин ноён хутагт Данзанравжаа Монголд театрыг XVIII зуунд үндэслэж байсан бол түүнээс зуун жилийн дараа, театрын онолыг үндэслэгч гэгддэг К.С.Станиславскийн найруулгын онол бий болсон гэсэн үү?

-Дэлхийн театрын боловсролын хурал болж байна. Үүнд ямар хувь нэмэр оруулах вэ гэж хайсан юм л даа. Хайхдаа театрын уламжлал, эх үүсвэр үнэхээр Монголд байжээ гэдгийг хэлэх гэсэн юм. Данзанравжаа гэдэг хүний байгуулсан “Саран хөхөө” гэдэг нүүдэлчний театрын дэг горим, найруулгын төлөвлөгөө гарцаа байхгүй үүнийг нотолно. Монголд театр, жүжгийн зохиолч, жүжигчин, зураач байжээ. Театр нь төлөвлөгөөтэй байжээ, найруулсан төлөвлөгөөг анх удаа ингэж хийжээ гэдгийг дуугарах гэсэн оролдлого юм л даа. К.С.Станиславский гэдэг хүн Орост дэлхийн театрын систем гэдгийг бий болгосон. Гэтэл түүнээс хаа байсан зуун жилийн өмнө Монголд жүжиг найруулах дэгийг бичсэн амьтан байж гэж дуугарах гээд илтгэл бичээд байгаа юм.

-“Саран хөхөө” театрын судалгааг удаан хийсэн үү?

-Арваад жил болж байна.

-Та Данзанравжаа хутагтын зохиосон “Саран хөхөө” жүжгийг шинэчилж найруулж тавьсан хүн. Судалгааны ажил тань эндээс эхэлсэн үү?

-Би доктор хамгаалахын төлөө энэ сэдвийг судалж байгаа юм. Монголд театр, найруулагч байсан гэдгийг нотолсон эрдмийн ажил бичих гэж байгаа юм. Тэрэнд тэмүүлэх хүсэл маань хөтөлсөөр байгаад Монгол найруулагчтай, театртай, найруулсан төлөвлөгөөтэй байсан гэдгийг хэлэх гэж оролдож байгаа юм. А.Шартолгой гэж агуу том хүн намайг “Саран хөхөө” жүжиг рүү хөтөлсөн. Равжаа хутагтын дэргэд байсан Түдэв гэдэг тахилч лам хутагтын шарилыг нь занданшуулаад, эдэлж хэрэглэж байсан зүйлсийг цуглуулж Хамарын хийдэд хийж бунхан болгосон юм билээ. Түдэв тахилчийн удмынхан үе улиран Равжаа хутагтын өвийг хамгаалж ирсэн байдаг. Түдэв тахилчийн ач хүү Алтангэрэл гэж сайхан хүнтэй уулзаж явсан учраас Монголын театрын тухай ярих эрхтэй гэж бодож байна. Энэ найруулгын төлөвлөгөө Станиславскийн найруулгын төлөвлөгөө хоёр ямар холбоотойг яриагүй. Манай хүн эхэлж гаргасан байна гэж л хэлэх гэсэн юм. Данзанравжаагаас үлдсэн эд зүйлсээс бүрдсэн музейд хуучин үсгээр бичсэн театрын горим байгаа. Түүнээс улбаалсан миний судалгааны ажил бий.

-Таны найруулсан “Саран хөхөө” жүжгээс Равжаа хутагт тухайн үедээ хүмүүст юу хэлэхийг хүсч байсныг харж болдог?

-Равжаа хутагт “Саран хөхөө” жүжгээр ард түмнийг соён гэгээрүүлэхийг хүссэн. Хүний сайн, муу үйлийн үрийн тухай хэлэхийн тулд тэр домгийг жүжиг болгож бичсэн юм. Зохиол дотроо өөрөө найруулах аргаа бичиж үлдээсэн. Эхлээд бүрээ дуугарна, дараа нь хүн цуглана гэх мэтээр бичсэн байгаа. Тийм учраас энэ бол найруулсан төлөвлөгөө мөн.

-Театр хүнд юу өгдөг юм бэ?

-Театр хамгийн амьд урлаг л даа. Хүмүүст хамгийн ойрхон байдаг. Театрт ирж байж хүн өөрийгөө олж харна шүү дээ. Юу болоод байгаа билээ гэдгээ хардаг толь нь байхгүй юу.

-Театр бол гэгээрүүлэх үүрэгтэй гэж та нэг удаа хэлсэн байна лээ. Одоо гэгээрүүлэх үүргээ хэр гүйцэтгэж байгаа бол?

-Өнөөдөр театр хөлөө олохын тулд биш хөрөнгө олохын тулд явж байна, өршөөгөөрэй. Хүнийг гэгээрүүлэх тухай биш мөнгө л яригдаж байна. Ивээн тэтгэж байгаа хүн нь “Хэдэн төгрөг олох юм бэ” гэж асууна, сурталчилгаа ярина. Энэ дэлхийн соёл мөн үү. Дэлхийн соёлыг Монголд түгээхийн тулд хэн яах ёстой юм бэ. Хүн тархиндаа юм суулгаж гарахыг гэгээрэл гээд байгаа юм. Үүнээс ухарч байгаад дургүй хүрч байна. Төр нь соёл урлагаа дэмжих учиртай. Соёлын яам, соёлын бодлого гэж байхгүй. Хэдэн хүн урсгалаараа явж байна. Би дал хүрч байгаа насандаа урлагийн төлөө амиа тавьж байсан. Одоо бол амь тавих хэрэг байхгүй. “Миний хүүхдүүд амьдралаа бодоорой” гээд сууж байгаа.

-Ингэхэд театрын боловсрол гэдэг юмыг яаж олгох ёстой вэ?

-Театрт хүн орж ирээд суулаа, үзлээ. Театр өөрөө танин мэдэхүйн ертөнц рүү хүнийг татна. Хүн өөрийгөө танихын тулд тэнд очиж байгаа юм. Юу билээ гээд цочно, харна. “Ямар аймаар юм бэ, энэ чинь миний дүр байна шүү дээ, би ийм бил үү” гэсэн бодол суулгасан бол үүргээ биелүүлж байгаа хэрэг. Театр хүний тухай, хүнээр дамжуулж хүргэдэг. Хамгийн жирийн элементээр хүн өөрийгөө олж авахаас биш боловсрол гэдэг том үгээр олж авдаг юм биш.

-Орчин үед театр интернэт, зурагттай өрсөлдөхөд хэцүү байх даа?

-Техник, технологиор бүхнийг хийдэг болсноос хойш хүмүүс залхуу болсон. Оюутнуудыг “Тэмээний зураг аваад ирээрэй” гэхэд интернэтээс тэмээний зураг татаж авчрах жишээтэй. Техник хөгжөөд, оюун ухаанаа зарцуулах юм ховордоод байна шүү дээ. Тэрэнд л би цухалдаад байгаа юм. Оюун ухаан нь техник рүү орчихоор, техник хаачих болж байна аа. Хүүхдүүд дэлхийн сонгодог бүтээлийг уншихаасаа өмнө хураангуйг нь хараад ирж байна. Театр амьд байх ёстой. Театрт жүжигчин байх хэрэгтэй. Дүр бүтээх учиртай. Дүр бүтээхийн тулд найруулагч гэдэг хүн хөтлөх хэрэгтэй. Энэ бүх систем байхгүй болж болохгүй.

-Та олон жүжигчинтэй хамтарч ажилласан найруулагч. Ямар жүжигчдийг онцлох вэ?

-Насан туршдаа хамт ажилласан миний жүжигчид Ц.Гантөмөр, Л.Жамсранжав хоёр байсан юм. Би тэдэндээ амиа тавина. Ингэж дүр бүтээдэг юм гэж хэлэх үлгэр дуурайл нь тэд байсан юм. Одоо бол дүр эсгэж байна. Тийм хялбархан болсон. Дүрийг загварчилж эхэлж байгаа. Энэ бол биш.

-Таны аав Гончигийн Бирваа гуайн 100 жилийн ой болох гэж байгаа гэсэн. Ойн үеэр олон ажил хийх үү?

-Эрдэм шинжилгээний хурал, нэгдсэн концерт хийнэ. Баянхонгор аймагт нэг хэсэг нь тоглогдоно. Өөрийнх нь хийсэн бүтээл бүрийг энд тэнд дуугаргана. Судалгааны ажлуудаар нь эрдэм шинжилгээний хурал хийхээр төлөвлөсөн юм. Хөгжим судлаач С.Юндэнбат гэж өөрийнх нь шавь энэ талаар ажиллаж байна даа. Яамаар тогтоол гаргуулах гээд хөөцөлдөж байгаа.

-Г.Бирваа гуайг алдартай хөгжмийн зохиолч гэдгээр нь хүмүүс сайн мэднэ. Харин үр хүүхдүүд нь л ямар эцэг хүн байсныг нь хэлдэг?

-Ч.Лодойдамба гуайн “Хугараагүй ноён нуруу” гэж сайхан өгүүллэг байдаг. Би бол аавыгаа тийм л хүн гэж хэлнэ. Түүгээр нь би бахархаж явдаг.

-Танд сургаж байсан, хэлж байсан үгнүүдээс нь орой руу орж үлдсэн ямар үг байдаг вэ?

-Манай аав “Эх орон гэдэг эцэг эхээс улбаатай юм шүү” гэж хэлж байсан. Эцэг эхээ гэвэл эх орноо бод. Яг нарийн задалбал уул усаа шүтдэг тахидаг жижигхэн зан үйл хүнийг эх оронтой нь холбож өгдөг учиртай юм билээ.

-Ааваас гадна хөвгүүд нь алдартай гэр бүл. Танаас гадна Б.Мөнхболд гэж Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч бий?

-Одоо бүх л юмыг миний дүү хариуцаад явж байгаа. Аавдаа ингэж алгадуулж байлаа, алгадуулах аавтай байх сайхан байжээ гээд дүү бид хоёр ярьдаг юм.

-Та хөгжимчин хүний хүүхэд. Ямар нэг хөгжим тоглодог уу?

-Би хөгжим тоглодог гэж худлаа ярьж чадахгүй. Яахав, багадаа ээж, ааваараа заалгаад, төгөлдөр хуур дээр “Гоёхон чимэг юм уу даа” гэх мэт аавын хоёр, гурван дууг нь тоглож сурч байсан. Ер нь бол би аавынхаа “Намрын шөнө” дуугаар нь сэтгэлээ хөглөж явдаг, “Хөдөөгийн баясгалан” киноны дуунд нь

Борлуулалтаараа тэргүүлж байгаа “Байгаль” цомгийн тухай ярилцахаар “Брос рекордс”-ын продюсер М.Болдтой ярилцлаа. “Дэлхий” хамтлагийн “Байгаль” цомог “Савдаг”, “Үүл”, “Үр”, “Цэцэг”, “Тайга”, “Чоно”, “Бүүвэй”, “Байгаль” гэх мэт арван бүтээлээс бүрддэг. Морин хуур, гитар, лимбэ, чило, хийл, саксафон, бөмбөр, даралтат хөгжим, хуучир, цуур, ятга гэх мэт олон хөгжим оролцуулан бүтээжээ. Энэхүү цомог нь дуу бичлэгийн орчин цагийн дэвшилтэт аргыг монгол ардын хөгжимтэй хослуулан зохиомжилсон онцлогтой.

-“Ертөнц”, “Байгаль” гээд эхний хоёр цомог гарсан. Цаашдаа хорин жил үргэлжлэх төсөл гэж та ярьсан байна лээ?

-Манайх “Брос рекордс” гэж хөгжмийн компани. Энэ компани яагаад байгуулагдсан гэхээр бид Монголын нэртэй хамтлаг дуучидтай хамтарч ажилласан. Өөрсдөө юм хийх ёстой юм байна. Олон улсын зах зээлд гарахаар юм хийх ёстой юм байна гэж шийдсэн юм. Тэр нь юу байх вэ гээд судалж эхэлсэн. Олон улсад гарахад хамгийн том асуудал хэл байдаг. Урлагийн төрлүүдээс уран зураг, бүжиг, хөгжим хэл яриагүйгээр хэнд ч ойлгогдоно. Бидний хийж чадах юм хөгжим учраас хөгжим бүтээхээр шийдсэн юм. Хөгжим нь ямархуу байх ёстой юм гээд дараагийн асуулт гарч ирсэн. Орчин үеийн хүмүүсийн сонирхож болох хөгжим юу вэ. Дэлхийн өчнөөн олон хүн хөгжим хийж байгаа. Гол ондооших юм маань бидний язгуур урлаг, өвөг дээдсийн үлдээсэн өв соёл. Бид мартагдах шахсан ардын хөгжмүүдээ судлаад, хамгийн эхний “Ертөнц” цомгоо 2009-2013 оны хооронд хийсэн юм. Энэ цомогтоо бид ховис гэж хөгжмийг сэргээж оруулж ирсэн байгаа. Ховис нь Түрэгийн үед их дэлгэрч байжээ. Сүүлд Хубилай хаан Их Юань гүрнийг байгуулаад, Дайду хотод 412 хүний бүрэлдэхүүнтэй том оркестр тоглож байсан тухай сурвалж бичигт тэмдэглэгдэн үлдээсэн байдаг. “Асар” гэдэг бүтээлийг хэдэн өдөр тоглож байсан. Тэр нь дотроо чулуун, арьсан хөгжмийн аймаг гэж тус тусдаа хуваагддаг. Манай Монголын язгуур хөгжмийн зэмсгүүдийг судалж chillout, new age, world music, ethno electronic төрлүүдтэй хольж хийсэн юм. Дээр нь байгалийн дуу чимээ оролцуулсан. Хөгжмийн зэмсгүүдээ сэргээж тоглохоос гадна тоглолтынх нь хэв маяг манай ардын хөгжим тоглодог аргуудаас өөр маягаар, гэхдээ аялгуу эгшиг нь дуурьсаж байхаар найруулсан юм. Бид анхнаасаа дэлхийн зах зээлд монгол хөгжим танилцуулъя, дэлгэрүүлье гэж шийдсэн. Том санаа нь бол соёл урлагаар байлдан дагуулах гэж нэг юм бий.

-Дараагийн цомгийн санаа тодорхой болчихсон уу?

-Тодорхой. Бүр анхнаасаа үүнийгээ зарласан. Манай шоу бизнес дэлхийн түвшинд өндөр хөгжиж чадаагүй. Шоу бизнес гэдэг маш их хөрөнгө оруулалт шаарддаг. Бидний дискийг дэлхийн хэмжээний том хөгжмийн компани сурталчилбал ганц цомгоороо ч маш амархан гарчихна л даа. Бид таван сум гэдэг шиг хүчээ нийлүүлээд, таван цуврал цомог гаргая гэсэн юм. Энэ таван цуврал цомгоо “Ертөнц” гэдэг төслийн дор хийе гэж төлөвлөсөн. Үндсэн таван өнгө байгаа шүү дээ. Хадаг ч таван өнгөтэй, таван махбодь ч гэдэг, таваар цогцолж байдаг. Хөх өнгөтэй “Ертөнц” цомог хамгийн эхнийх. Энэ нь мөнх тэнгэрийг бэлгэдсэн.Хоёр дахь нь ногоон өнгөтэй “Байгаль” цомог хийе гэсэн. Нэрнээсээ эхлээд байгаль дэлхийг дуулж байгаа юм. Эцэг тэнгэр, эх дэлхийн тухай хоёр цомог гаргачихлаа. Дараагийн удаа улаан өнгөтэй “Гал” цомог байна. Энэ нь хүнийг бэлгэдэж байгаа юм. Хүн бол бусад амьтнаас ялгаатай нь оюун ухаантай. Гэгээрэл, оюун ухааныг бэлгэдсэн цагаан өнгийн цомог бас бүтээнэ. Төслийнх нь нэр “Орчлон” гэж яваа. Шар өнгө нь сүсэг бишрэл. Хүн оюун ухаантай ч эцэг эхээ, бурхан шашин, уул усаа шүтэж явдаг. Монголчуудын хамгийн их шүтдэг шашин шарын шашин шүү дээ.

-Эхний хоёр цомог нь хамгийн их борлуулалттай цомгоор аль хэдийнэ шалгарчээ?

-“Ертөнц” цомог маань 2013 оны хамгийн их борлуулалттай цомог болсон батламж нь тэр байна. Ногоон өнгөтэй “Байгаль” цомгоо нэгдүгээр сард нээсэн. Гарснаасаа хойш долоон долоон хоног борлуулалтаараа тэргүүлж байна.

-Хэдийгээр нэг их реклам сурталчилгаа цацахгүй байгаа ч хүмүүс мэдээд сонгоод байна гэдэг чухал?

-Аливаа уран бүтээл олон хүнд хүртээмжтэй, хэрэгцээтэй байх ёстой. Худалдан авалт гэдэг хамгийн бодит дүгнэлт байдаг шүү дээ.

-Надад нэрнүүд нь их сонирхолтой санагдсан. “Дэлхий” хамтлаг, “Ертөнц” “Байгаль” гэхээр хэтэрхий ерөнхий, амбицгүй, ердийн юм шиг мөртлөө философилог ч юм шиг сонсогдож байна. Бусдаас ялгарах гээд хурц тод, содон нэрнүүд өгдөг шүү дээ?

-Ер нь эд бүгд философи. Бидний ч юм биш манай өвөг дээдэс, бурхан шашин, тэнгэр үзэл бүх л юмны философи шүү дээ. Эх дэлхийгээ хайрлая, оюунлаг, гэгээлэг байя гэсэн утга санаатай. Бид илэрхийлээд гаргаж байгаа ч бидний ард эрдэмтэн мэргэд, хөгжмийн том зүтгэлтнүүд, зохиолчид гээд маш олон хүн бий. Бид өөрсдөө санаагаа гаргаад тэдэнтэй ярилцана, судална.

-Надад байгалийн дуу чимээ маш их таалагдсан. “Эмчилгээний хөгжим болжээ” гэж нэг сэтгэл зүйч дүгнэсэн байна лээ. Шувуудын жиргээ, борооны чимээ гэхэд л маш их тайвшрал өгдөг?

-Дэлхий дахинаараа хэт хөгжлийн хойноос хөөцөлдөж явсаар байгаад хүн өөрийгөө алдчихаж байгаа юм л даа. Утас, зурагт, хотын стресс дунд байгалийн чимээ сонсогдоход бүх нүргээнээс ангижраад, өөртэйгөө орших нөхцөл бий болно.

-Хүн хөгжил дэвшил, технологиор амьсгалж, хэдэн мянган жил амьдарсан ч байгалийн амьтан хэвээрээ үлддэг юм байна?

-Дуу хөгжим гэдэг байгалийн дуу чимээг дуурайж бий болсон шүү дээ. Салхины чимээг дуурайгаад исгэрээд, исгэрээнээсээ лимбэ бишгүүр, малынхаа арьсыг цохиж нүдэж байгаад хэнгэрэг хийсэн. Хөгжим бол хүний сэтгэлд хүрэх гол түлхүүр гэж эрдэмтэд хэлсэн байдаг.

-“Чоно” гээд хөгжим байна лээ. Археологич Г.Эрдэнэбаатар “Хүннүгийн үеийн дуу хөгжмийн тухай сурвалж бичигт Хүннүгийн дуу хөгжим гэдэг чононоос эхтэй юм байна” гэж тэмдэглэж үлдээсэн гэж хэлсэн?

-Монголын нууц товчоонд ч “Монголчуудын уг гарвал хөх тэнгэрээс заяат төрсөн Бөртэ чоно, Гоо марал” гэж тэмдэглэж үлдээсэн. Чингис хаан гэхэд мянганы суут хүн. Энэ хүмүүсийн түүхэнд ингэж бичиж үлдээсэн болохоор бид энэ цаг үед заавал эрхэмлэж гаргаж ирж, хүмүүсийн анхаарлаа хандуулах ёстой. Нөгөө талаасаа монголчууд чоныг хийморь, лүндаа, урваж шарвадаггүй амьтан гэж үздэг. Араатнаас чоныг, жигүүртнээс шонхорыг бид онцолсон.

-Тайгын гүнд байгалийн дуу чимээг бичсэн гэсэн үү?

-Бид энэ хоёр цомгоо дандаа байгаль дээр гарч хийсэн л дээ. Гэр студи байгуулаад, хөгжмөө аваачсан. “Тайга”-ыг бичихдээ Хөвсгөлийн тайгад очиж зураг авсан. Дархад ардын дуу хөгжмийг судлаад, байгалийн дуу чимээг бичиж аваад хийсэн л дээ.

-“Дэлхий” хамтлагийг яаж бүрдүүлсэн бэ. Ятгачин Ч.Мөнх-Эрдэнэ, “Авьяаслаг монголчууд”-д дээгүүр давхисан лимбэчин Б.Мягмарцэрэн гээд өөр өөрийнхөө чиглэлээр амжилт гаргасан хүмүүс байна лээ?

-Бидний мөрөөдөл нэг. Бүгдээрээ сайхан хөгжим бүтээх дуртай. Өөр өөрийнхөө чиглэлээр мастерууд л даа. Дэлхий дахинд хөгжмөө таниулахыг хүсдэг.

-Хөгжмийн зохиолчид өөр өөр байх уу. Эсвэл өмнөх цомгуудад ажилласан Г.Пүрэвдорж гуай, Г.Онон нартай үргэлжлүүлж хамтарч ажиллах уу?

-“Ертөнц” цомогт хөгжмийн зохиолч, дуучин Г.Онон бид хоёр ажилласан. “Байгаль” цомогт Г.Пүрэвдорж гуай нэмэгдэж ажилласан. Улаан цомог маань харин этно рок төрлийн хөгжим. Харангын Ц.Энхманлай гавьяаттай хамтарч ажиллаж байгаа. Бид гаргасан санаагаа хэрэгжүүлэхийн тулд Монголын шилдгүүдтэй хамтарч ажиллаж байгаа. Б.Шарав гуайтай бас ажиллаж байна.

-“Монголын дуу хоолой” радиогоор “Байгаль” цомгийн тухай мэдээлэл цацагдахад япончуудаас олон захиа ирсэн юм билээ. Хөгжим дэлхийн хэл гэдэг шиг япон хүмүүс ч бас ойлгоод, үнэхээр сайхан хөгжим байна гээд сэтгэл догдлон захидал бичсэн байна лээ. Өөр орны хүмүүс ингэж хандсан уу?

-Бид олон улсад уран бүтээлээ таниулах сурталчлах, түгээх тал дээр эрчимтэй ажиллаж чадахгүй байгаа. Зарим хүн биднийг гайхаад байдаг л даа. Та нар яагаад сурталчилгаа ч хийхгүй, чимээгүй байдаг юм бэ гэдэг. Бид ажлаа хийчихээд, тэр нь хүмүүст таалагдаад, биднийг эрж хайгаад ирэг л дээ. Тэгэхэд нь л бид бэлэн байя. Юу ч хийгээгүй байж бид ийм юм хийх гэсэн юм, тэдэн төгрөг өгөөч гээд явах хэрэггүй гэж боддог. Цомгоос гадна тоглолт хийнэ. Тоглолтоо олон газар, олон тайзан дээр хийж, Монгол гэдэг нэрийг гаргаад л явна. Дэлхийд цацна гээд зүгээр л цацчихдаг юм биш. Эхлээд аль цэгт хүрэх вэ тэр зах зээлтэйгээ боломжоороо ажиллах учиртай. Бид дорнын хүмүүс. Зүүн Азийнхан хөг аялгуу ойролцоо, хөгжмийн зэмсгүүд нь өөр өөр нэртэй боловч төстэй. Дорнын сэтгэлгээ ойролцоо учраас эхлээд Япон, дараа нь Хятадын зах зээл рүү өөрсдийнхөө мэдээллийг идэвхтэй явуулахыг хичээж байгаа.

-Хятадуудын зүгээс ямар нэг сэтгэгдэл илэрхийлсэн үү?

-Хятад, япон хүмүүсийн соёл, амьдрах орчин, өөрсдийгөө илэрхийлэх байдал нь өөр л дөө. Хятадууд ихэвчлэн шууд худалдан авалт хийдэг. Хятадад тоглолтоо хийх, хамтарч уран бүтээл хийх талаар ажиллаж байна. Японд ч өөрийгөө таниулах цаашилбал тоглолт, хөгжмийн наадмуудад оролцох гэх мэтээр хийхээр төлөвлөсөн ажлууд бий. Бид хийгээгүй ажлаа ярих дургүй. Хийчихээд үзүүлэх дуртай.

-Цомгуудаа яаж санхүүжүүлж байгаа вэ. Борлогдсон бүтээгдэхүүнийхээ орлогоос дараагийн уран бүтээлээ санхүүжүүлдэг юм уу?

-Ер нь энэ цомгуудыг хийх гэж бид амьдралаа зориулаад явж байна даа. Бид өөрсдөө дуу, хөгжмийн бизнес хийдэг хүмүүс. Нэг уран бүтээлдээ яагаад цаг их зарж байна гэхээр мөнгө төгрөгтэй холбоотой.

-“Байгаль” цомгоо гурван жилийн турш хийсэн гэсэн үү?

-“Ертөнц” цомгоо дөрвөн жил, “Байгаль” цомгоо гурван жил хийсэн. Нэг ажил хийгээд жаахан мөнгө олоод, түүнийгээ цомогтоо зарцуулах маягаар л явсан даа. “Байгаль” цомог дээр “Хужирт” гэж цэвэр байгалийн эрдэст усныхантай ажилласан. Бидний ажлыг ойлгодог, дэмждэг хүрээлэл бий. Тэд маань их тусална даа.

-Танай цомогт хобис гэж хөгжмийн аялгуу эгшиглэсэн гэсэн. Энэ хөгжмийн тухай тодруулж яриач?

-Хобис чавхдаст хөгжмийн төрөлд орно л доо, дөрвөн утастай. Янжинлхам бурханы өвөр дээр байдаг хөгжим шүү дээ. Монголчуудын хувьд мартагдсан хөгжим. Саяхан “Алтай ятга” гээд сэргээн гаргаж ирж л байна. Нүүдэлчид гэдэг чинь нүүгээд, цус нь ч, соёл нь ч холилдоод явдаг байсан хүмүүс. Хубилай хааны үед ихээхэн түгж дэлгэрч байсан хөгжим. Ордны найрал хөгжимд тоглогдож байжээ. Одоо бидний үед малын бэлчээрт, айлын хойморт тоглож байсан хэдэн хөгжим маань л өвлөгдөж ирсэн шүү дээ. Энэ хөгжмийг өвөрлөгч ах дүү нар их хэрэглэдэг.

-“Ертөнц” цомогт багтсан “Хурай” гээд дууны үгийг та бичсэн гэсэн. Үнэхээр гоё үгтэй юм билээ?

-Ж.Бадраа гуай, Г.Бадрах нар Монголын хөгжим судлалд их үүрэг гүйцэтгэсэн хүмүүс л дээ. Тэдний бичиж үлдээсэн зүйлсийг их судалдаг. Ерөөлийн тухай судалгаа байдаг. “Хурай” бол дэлгэр ерөөлд багтах бүтээл. Дэлгэр ерөөл нь өнгөрсөн цагийн учгийг тайлах, одоо цагийн учрал, ирээдүйг угтах гурван цагийг багтаадаг. Хүннү, Сүннү, Нирунаас гээд өвөг дээдсийнхээ тухай өгүүлээд “Цайлган сэтгэлт монголчуудын цаашдын зам нь цагаан байг” гээд. Цэвэр ичимтгий охид мину, цэгц шударга нөхөд мину гээд өнөөгийн байдлыг дуулаад, Уужуу сэтгэлт монголчуудын урдахь зам нь цагаан байг гэдэг. Ирээдүй болсон залуучууд нь эрдэм соёлоор биеэ чимсэн гээд ирээдүйгээ өгүүлээд “Хойчийг залгах үрсийн маань хожмын зам нь цагаан байг гээд гурван цагийг холбож хийсэн ерөөл юм. Түүнийхээ дахилтыг хурайгаар нэгтгэчихсэн. Хурай гэдэг нь юмыг хурааж авах утга. Олуулаа нэг юмыг хийхээр хураагддаг. Цэргүүд “Ура” гээд дайрахаараа хүч нь нэмэгддэг. Хүмүүс бүгд хурайлах юм бол монголчуудын буян хишиг дэлгэрэх юм гэсэн санааг авч хэрэглэсэн юм.

Ураг төрлийн хүчирхийлэлд өртсөн бага насны охины хэлсэн үг ийм.

Монголын эмэгтэйчүүдийн сангийн байранд хүндхэн сэдвээр хэлэлцүүлэг өрнөлөө. “Ураг төрлийн хүчин”. Сонсоход хүртэл хэцүү сэдэв ч ёс бусын ийм хэргээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд ээж, аавууд энэ талын мэдлэгтэй байхад илүүдэхгүй. Итгэдэг хүмүүсийн зүгээс, санаанд оромгүй талаас цохилт ирсэн түүхүүдийг мэргэжилтнүүд ярьж байна. “Хөөрхөн зүрхнүүдийн аян” ТББ-аас тавдугаар сарыг “Бэлгийн хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх сар” болгон зарлажээ. Мэргэжлийн хүмүүсийн яриаг хүргэе.

“Хүүхэд хамгааллын төвийн тэргүүн” Л.Бадамцэцэг энэ чиглэлээр хорь гаруй жил ажиллаж байгаа туршлагатай мэргэжилтэн юм. Тэрбээр хэлэлцүүлгийг нээж ийн ярив.

-Ураг төрлийн хүчин гэдэг цусан төрлийн, хамаатан садангийн холбоотой хэн нэгэн этгээд хүүхдийг эрхшээлдээ оруулах зорилгоор эрх мэдэл, давуу талаа ашиглаж, гэр бүлийн ариун ёс журам, хайр, хүндэтгэл, итгэлийг эвддэг, хүний эрхийн зөрчил бөгөөд уучлашгүй гэмт хэрэг. Ураг төрлийн хүчингийн гэмт хэрэг үйлдэгч нь хэн ч байж болно. Хойд эцэг нь дагавар охиноо хүчиндэх тохиолдол гардаг. Өвөө нь ач, зээ охиноо бэлгийн зорилгоор оролдсон, мөн төрөл садангийн ах нар бага насны охиныг хүчиндсэн тохиолдол олон гардаг. Ураг төрлийн хүчирхийлэл гарсан гэр бүлд хүүхдээ хамгаалах ёстой ээж хаана байсан бэ гэдэг асуулт тавигддаг. Гэтэл тэр хүн өөрөө хүчирхийллийн хохирогч байх нь олонтаа. Өөрийгөө хамгаалж чадахгүй хүн үр хүүхдээ хамгаалах боломжгүй. Оюутан болж хөдөөнөөс ирсэн ах дүүсийн хүүхдүүдийг цугт нь байлгах тохиолдол гардаг. Нэг гэрт байгаагүй хүүхдүүд хамт амьдрахад бэлгийн дарамт үзүүлэх явдал гарч байлаа. Тийм учраас өртөгч нь хэн ч байж болзошгүй. Үйлдэгч нь бас хэн ч байж болно гэдгийг онцлох байна гэлээ.

Энэхүү хэлэлцүүлэг интернэтээр өрнөсөн учраас асуулт орж ирж байв. Хүчирхийлэгчид ногдуулах ял шийтгэлийг чангаруулах ёстой гэсэн санал үзэгчээс ирсэн.

“Эрч хүчтэй хүүхэд” төрийн бус байгууллагын тэргүүн, өмгөөлөгч С.Цэмпилмаа “Өнөөдөр бид шилжилтийн гэж болохоор эрх зүйн нөхцөлд ажиллаж байна. Есдүгээр сараас эхлээд Эрүүгийн шинэ хууль мөрдөгдөж эхэлнэ. Хүүхдийн эрх, хүүхэд хамгааллын шинэ хуулиудтай болчихлоо. Эрх зүйн орчинд нэлээд шинэчлэлт хийгдсэн. Өмнөх тодорхойгүй заалтуудыг шинэ хуулиар тодорхой болгосон. Бага насны хүүхдийг хүчирхийлсэн бол арваас дээш жилийн хорих ялтай болж байгаа. Гэхдээ эрүүгийн хариуцлагыг хэт чангаруулахад хүчингийн хэргийн хохирогчид ноцтой үр дагавар бий болдгийг бодолцох учиртай. Гэмт хэргээ нуухын тулд бүхнийг хийдэг, хохирогчийн амь насанд аюул учрах тохиолдол ажиглагдаж байсан” гэв.

Л.Бадамцэцэг ч мөн “Ураг төрлийн хүчингийн хувьд цусан төрлийн болон эдийн засгийн хамааралтай учраас яг энэ төрлийн хэрэг гарсан гэр бүлүүдийн хувьд хүүхдээ бодоод ялыг нь эдлүүлэх үү, эсвэл энэ хүн чинь гэр бүлээ тэжээж байгаа гээд чимээгүйхэн нуугаад үлдэх үү гэдэг ацан шалаанд ордог. Нэг ийм түүх бий. Дагавар охиноо долдугаар ангиас нь эхлээд хүчирхийлээд, арваннэгдүгээр ангид орох үед нь хоёр хүүхэдтэй болгочихсон тохиолдол байсан. Ээж нь хамт амьдарч л байдаг. Охины зуны амралтаар төрөх хугацаа нь таардаг. “Хүүхдийг нь өргөөд авчихъя” гэж эхнэртэйгээ яриад хүүхдийг нь өөрсдийнхөө нэр дээр авчихдаг. Эхнэр нь хэдийгээр таамаглаж байсан ч чимээгүй явжээ. Хохирогч бидэнд хандаж “Цаашдаа энэ хэвээр олон жил үргэлжлэх нь. Ийм байдлаас л гармаар байна” гэсэн. Хүчирхийлэгчийг цагдаагийн байгууллагад өгч, шоронд хийлгэсэн юм. Энэ гэр бүл хашаа байшин худалдаж авч, үйлдвэрлэл эрхэлдэг байсан. Эцэг нь шоронд орж, арав гаруйхан хоногийн дараа банкны өр нэхэгдсэн. Тэр хүнийг ялгүй үлдээх тухай яриагүй. Гэхдээ хохирогч эрсдэлүүдийг яаж даван туулахыг эрүүл саруулаар бодож шийдвэр гаргах хүртэл нь хүлээх хэрэгтэй юм болов уу” гэлээ. Гудамжинд гардаг зодоон, дээрэм, хүчин нэг л удаа тохиолддог бол нэг гэрт амьдардаг этгээдийн хүчирхийлэл давтагдаж, даамжирч байдаг. Эцэстээ амьд явах уу, үгүй юу гэдэгтээ хүрдэг гэлээ.

С.Цэмбэлмаа “Тохиолдол бүр өөр. Хэрэв цаг хугацаа алдвал тухайн хэрэгтэн хариуцлага хүлээхгүй үлдэх магадлал бий. Нөхцөл байдал амаргүй шүү. Хүүхдийн хувьд тухайн хүчирхийлэл үйлдэгчтэй хариуцлага тооцуулмаар байдаг ч дунд нь ээж аав, хууль ёсоор төлөөлж байгаа этгээдийн дарамтад орж, худал мэдүүлэг өгөх, мэдүүлгээсээ буцах асуудал гардаг. Хүчирхийлэл үйлдэгчид заавал хуулийн хариуцлага ногдуулах ёстой” гэлээ.

Л.Бадамцэцэг “Ийм юм болжээ, саяхан мэдлээ” гээд хүүхдээ дагуулаад ирдэг. “Чи яагаад одоо хэлж байгаа юм” гээд хүүхдээ буруутгадаг. Гэтэл хүүхдийн дотор юу бодогдож байдаг вэ. Би хохирогч хүүхдээр зурган засал хийлгэсэн. “Аав чинь чамайг оролдож байх үед юу бодогдож байсан бэ” гэхэд хоёрдугаар ангийн охин “Үхлийн туулай” гэж бичсэн. Өөрт нь бодогддог юм дандаа аймшиг. Энэ цаасны дөрвөн буланд аймшиг гээд биччихсэн. Бас “Цус сорогч” гэж бичсэн байдаг. “Ээж бид хоёрыг мангас дандаа айлгадаг” гэж хэлсэн хүүхдийн эцэг нь гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгч байсан. Бага насны хүүхэд надад ийм юм тохиолдож байна гэж шууд хэлж чадахгүй ч үг хэллэг, гадаад байдал нь хүртэл энгийн биш болдог. Хохирогч хүүхэд юмыг эсрэг өнцгөөс харж, уурлаж уцаарладаг. Ийм үед тухайн гэр бүлийнхэн хүүхдэдээ санаа тавих учиртай. Өөр нэг хохирогч долдугаар ангийн хүүхэд “Би хэрвээ хүч чадалтай байсан бол энэ бүгдийг таслан зогсоож чадна. Хурдан том болбол хэн ч намайг дээрэлхэж чадахгүй” гэсэн. Хүүхэд өөрт тохиолдсон бүхнээ ярих боломжгүй үе байдаг. Хүүхдийг дарамталж дуугүй болгох нь их. “Хэрэв хүнд хэлэх юм бол чамайг ээжгүй болгоно”, “Охин дүүг чинь бас чам шиг болгоно” гэх юм уу өөрийгөө илчлүүлэхгүйн тулд хахуульддаг. Гудамжинд хүчирхийлэл үйлдэгчээс ураг төрлийн хүчирхийлэл үйлдэгчийн ялгаатай тал нь тухайн хүүхдийн сул талыг сайн мэддэг. Мөнгө өгдөг, хувцас хунар авч өгдөг. Чихэр өгдөг. “Би өгсөн юмыг нь авчихсан юм чинь намайг хүлээн зөвшөөрсөн гэж бодно” гээд дуугүй явдаг тохиолдол бий. Гэхдээ л хүүхдийн гадаад байдал, үг хэллэг, сурлагад олон өөрчлөлт гардаг. Зөвхөн хойд эцэг нь хүчирхийлэл үйлддэг гэж ойлгож болохгүй. Төрсөн эцэг нь хүртэл охиноо хүчирхийлсэн тохиолдол байдаг” гэж ярилаа.

Ураг төрлийн хүчингээс яаж урьдчилан сэргийлж болох вэ. Ямар зуршил, зан төлөвтэй хүн хүчирхийлэл үйлдэгч байдаг гэх мэтээр тодорхойлох боломж байдаг уу, хүүхдэдээ өөрийгөө хамгаалах ямар мэдлэг олгох вэ гэсэн асуултад мэргэжилтнүүд хариулсныг хүргэж байна.

“Хөөрхөн зүрхний аян” төрийн бус байгууллагын сэтгэл зүйч Т.Энхчимэг

-Итгэл хүлээлгэсэн хүмүүс хүчирхийлэл үйлдэгч байж болно гэдгийг бодоорой. Хүүхдэд чинь хэн үнэтэй гоё бэлэг авч өгч байна, хэн хаашаа явахыг санал болгож байгааг анзаарч байгаарай. Ураг төрлийн хүчирхийлэл гэдэг гэнэт болдог үйл явц биш. Хүүхдэдээ илүү анхаарах ёстой. Хохирогч хүүхэд бүрт ижил шинж тэмдэг илрэхгүй. Хүүхдийн амьдралын хэв маяг, даван туулах чадвараас шалтгаалаад зарим хүүхдэд шинж тэмдэг маш хурдан илэрдэг бол заримд нь хэсэг хугацааны дараа илэрч болно. Хүүхэд хар дарж зүүдлэх, орондоо шээх, хичээл завсардах, хэн нэг хүнтэй ганцаараа үлдэхээс зайлсхийдэг. Яагаад тэр хүнтэй үлдэхгүй гэдгээ илэрхийлж байгаа үгийг анхаарах хэрэгтэй. Хүүхдийнхээ нүд рүү харж байгаарай. Биен дээр байгаа жижиг гэлтгүй сорви, хөхрөлтийг анзаарч байх хэрэгтэй. Хүүхдийн яриаг нухацтай сонс. Хүүхэд зүгээр нэг тоглоом ч юм шиг үлгэр ч юм шиг юм яриад байгаа ч тэрэн дундаа өөрийгөө илэрхийлж байдаг. Эцэг, эхчүүд үүнийг маш хаалттай сэдэв гэж ойлгодог. Уг нь бид ярьж байх ёстой. Хэн чамайг усанд оруулах юм. Хэнтэй унтаж болох вэ. Аав биеийн чинь аль хэсэгт хүрч болох вэ, энэ хайр мөн үү. Ээж нь аль хэсгийг нь угаахыг анхнаасаа хүүхдэд хэлж өгвөл хүүхэд энэ талаар ойлголттой болдог. Болохгүй хэсэгт хүн хүрэхэд мэдээлэл өгөх хэмжээний мэдлэгийг хүүхэд олж авсан байх учиртай. Бэлгийн боловсрол, хүчирхийлэл гэж юу болох талаар эцэг, эхчүүд мэдээлэлтэй байх ёстой гэж зөвлөлөө.

Л.Бадамцэцэг “Ураг төрлийн хүчинг дандаа насанд хүрсэн хүмүүс үйлддэг гэж ойлгож болохгүй. Хүүхэд хүүхдээ “оролдсон” тохиолдол бий. Ийм явдал тохиолдоно гэж дандаа бодож явж болохгүй. Гэхдээ цаг үе ямар билээ. Хүүхэд маань хэнтэй байгаа билээ гэдгийг бодолцох учиртай. Зун бүх сургууль, цэцэрлэг амардаг. Манайхан зун хүүхдээ цагаан идээн дээр, эрүүл агаарт амраах гээд ах дүү, хамаатан садны хүүхдүүдийг бүгдийг нь нийлүүлээд, эмээ өвөөгийнд нь хүргээд өгчихдөг. Уржнан гэхэд дөрвөн настай охиныг аав, ээж нь авчирсан. Зуслан дээр ах дүүгийн таван хүүхэд очжээ. Тэнд охиноо дөрөв хонуулаад аваад ирсэн юм билээ. Ирээд аав нь усанд оруулж байсан чинь охин нь ахынх нь хүүхдийн нэрийг хэлээд .. миний бойжгойгоор оролдсон гэжээ. Сандраад юу болж байна вэ гээд бидэнд хандсан. Энэ тухай ахдаа хэлсэн чинь “Юу ярьж байгаа юм бэ. Миний хүү ч гэсэн жаахан хүүхэд шүү дээ. Танай охин худлаа ярьдаг насан дээрээ хэлсэн зүйлийг нь их юм болголоо” гээд муудалцаад, сүүлдээ цагдаа сэргийлэхээр явсан. Охины хэлсэн зүйл нотлогдсон. Гэвч хүчирхийлэл үйлдсэн хүүхэд хэрэг хариуцах чадваргүй гэж үзсэн юм. 13 настай, бэлгийн бойжилтын үедээ яваа хүүхэд байсан. Ийм байдлаас сэргийлэх учиртай. Хол зайтай төрүүлсэн хүүхдүүдээ төрсөн ах, дүү хоёрын хооронд юу болдог юм бэ гээд цуг унтуулдаг. Гэтэл бэлгийн бойжилтын насандаа яваа хүүхдэд хүссэн хүсээгүй бэлгийн дур хүсэл, сэрэл төрдөг. Нойтон зүүдээ мэдэрсэн хүүхэд амьдрал дээр бодитойгоор яадаг юм бол гэж мэдрэхийг хүсч болно. Үеийнхээ охинд хэлбэл зөвшөөрөхгүй. Гар дор байгаа эмэгтэй дүүгээ оролдох гэх мэтчилэн асуудал гардаг. Тухайн гэр бүлийн соёл, хүүхдийн хүмүүжил, хараа хяналт, хүүхэдтэйгээ харьцдаг харилцаа энэ бүгд нөлөөлнө. Аав ээжүүд үүнд анхаарах хэрэгтэй” гэв.

Хүчирхийллийн хохирогч “Хүүхдийн тусламжийн утас” 108 дугаарт хандаж хамгаалалт хүсэх боломжтой. Түүнчлэн хүчирхийлэлд өртсөн тохиолдолд нотлох баримтыг устгахгүйн тулд хэрэг гарах үед өмсч байсан хувцастайгаа, биеэ угааж цэвэрлэлгүйгээр Шүүх эмнэлгийн магадланд орох хэрэгтэй гэсэн хүүхэд байтугай насанд хүрсэн хүн ч биелүүлэхэд хэцүү зөвлөгөө ч сонсогдлоо.

2016 оны эхний дөрвөн сарын байдлаар өсвөр насныхан дунд амиа хорлох үзэгдэл улсын хэмжээнд 11, үүнээс нийслэлд тав, орон нутагт зургаа ногдож байна” гэж Улаанбаатар хотын Цагдаагийн газрын Гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах байцаагч, хошууч Т.Ариунтуяа мэдээлсэн юм. “Туушин” зочид буудалд болсон “Өсвөр үеийнхний сэтгэцийн эрүүл мэндийг хамгаалахад салбар хоорондын хамтын ажиллагааг сайжруулах нь” зөвлөгөөний үеэр өсвөр насныхны дундах амиа хорлох үзэгдлийн тухай ихээхэн яригдсан. Эрүүл мэнд спортын яам, Нийслэлийн эрүүл мэндийн газар, НҮБ-ын Хүүхдийн сангаас хамтран зохион байгуулсан уг зөвлөгөөнд орон нутгийн Эрүүл мэндийн газрын төлөөлөл, нийгмийн ажилтнууд, сурагчдын төлөөлөл оролцов.

Эрэгтэй хүүхдүүд стресс бухимдлаа тайлж чаддаггүй

“Өсвөр үеийнхний сэтгэцийн эмгэгт өртөж буй байдал, цаашид анхаарах асуудлууд” сэдвээр илтгэл тавьсан Улаанбаатар хотын цагдаагийн газрын ахлах байцаагч Т.Ариунтуяагаас энэ талаар тодрууллаа.

-Та илтгэлдээ малчин хүүхдийн сэтгэл гутрал, амиа хорлолтын тухай дурдсан. Малчдыг хөдөө эрүүл агаарт, стрессгүй байдаг гэж хүмүүс боддог. Гэтэл малчин хүүхдүүд амиа егүүтгэх нь их байгаа тухай яригдлаа?

-Гэмт хэргийн судалгаанаас ингэж харагдсан. Амиа егүүтгэх гэмт хэрэгт өртөж байгаа хүүхдүүд маань ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид байдаг. Орон нутгийн тухайд малчин хүүхдүүд их байдаг юм байна. Хүйсийн хувьд аваад үзэхээр эрэгтэй хүүхдүүд амиа егүүтгэж байна . Эрэгтэй хүүхдүүд стресс бухимдлаа тайлж чаддаггүй. Эцэг, эхтэйгээ төдийлөн сэтгэлээ нээж харьцахгүй байх нь түгээмэл. Охид бол ямар нэгэн байдлаар асуудлаа ярьдаг болохоор стресст орох нь харьцангуй бага юм болов уу гэж бодогдсон. Мал малладаг хүүхэд амиа егүүтгэж байна гэдэг тухайн гэр бүл, орчинд ямар нэг дарамт хүчирхийлэл түлхүү байна гэсэн үг. Яагаад гэвэл мал маллаж байгаа хүүхэд гэдэг сургууль завсардсан, мал маллах үндсэн ажилтай. Гэтэл тухайн гэр бүлд хойд эцэг, эх гэр бүл салалт, эдийн засгийн асуудал, ганцаардал гэх мэтээр хүүхдэд янз бүрийн асуудал тулгарсан байж болно.

-Хэт их анхаарч халамжлан, бөөцийлөх нь бас сөрөг үр дагавартай байгаа тухай та дурдсан. Хүмүүс ихэвчлэн эмзэг, ядуу өрхүүдийг илүү асуудалтай гэж боддог?

-Хүүхдийг мөнгө төгрөг эд зүйлсээр хэт их хангалуун байлгах нь сөрөг нөлөөтэй. Хүүхдийг амьдрах ухаанд сургахгүй, зөвхөн мөнгө төгрөг, эд зүйлсээр хангаад орхих нь амьдрах утга учир, зорилгогүй болгоход хүргэдэг. Нөгөөтэйгүүр хүүхдийг мөнгө төгрөгөөр дутаахгүй мөртлөө хайраар дутаадаг, хүүхдэдээ цаг гаргадаггүй, гэр бүлийн халуун дулаан уур амьсгалгүй байх нь хүүхдийг ганцаардахад хүргэдэг. Ийм нөхцөлд орсон хүүхэд асуудлаа шийдэж чадахгүй учраас амиа егүүтгэх асуудал гардаг.

-Таны дурдсан тоо баримтыг харахад өсвөр насныхны дундах амиа хорлох үзэгдэл их байгаа юм биш үү?

-Цагдаагийн байгууллагад ирж байгаа дуудлага, мэдээллүүдэд ажиглалт хийхэд насанд хүрсэн хүн амиа егүүтгэх үзэгдэл хоногт нэгээс хоёр, энэ дунд хүүхдийн тоо харьцангуй бага. Гэхдээ бага гэж болохгүй. Хүүхэд амь насаа егүүтгэх учиргүй шүү дээ. Хүүхдийн амь нас, эрүүл мэндийг хамгаалах учиртай байгууллага, эцэг эхчүүд, иргэд хүүхэдтэйгээ харилцан ярилцаж, энэ талаар ойлгуулж мэдрүүлж байх учиртай. Өсвөр насны хүүхдийг өнөөдөр тоормосгүй машинтай зүйрлэж байна. Хүүхэд, эцэг эхийн харилцаа муу болчихжээ. Энэ нь хүүхдийн хүмүүжилд маш их нөлөөлж байна. Эцэг эхчүүд, хүүхэд рүүгээ чиглэсэн харилцааны, сэтгэл зүйн сургалтууд үгүйлэгдэж байна. Цэцэрлэг, сургуульд хүүхдийг монгол ёс заншил, стрессээ зөв тайлах, бусадтай харилцах амьдрах аргад сургах хэрэгтэй байна.

-Сургуулиудад мэргэжлийн сэтгэл зүйч ажиллах ёстой гэсэн таны дүгнэлт дэмжүүштэй санал байна лээ?

-Мэргэжлийн сэтгэл зүйч маш их хэрэгтэй байна. Хэн ч байсан сэтгэл зүйчид хандаж, стресс бухимдлаа тайлах арга ухаанд суралцах шаардлага бий. Нийслэлийн хэмжээнд дөрвөн сургуульд сэтгэл зүйч ажиллуулж туршиж байгаа юм билээ гэв.

Хүүхэд, өсвөр үеийн клиниктэй болжээ

Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн дэд захирал Б.Баярмаа өсвөр үеийнхний сэтгэцийн эрүүл мэндийн талаар хийж байгаа ажлаа танилцуулсан. Тус эмнэлэг Хүүхэд өсвөр үеийн клиниктэй болсон гэнэ. Тэнд нь гурван эмч, зургаан сувилагч ажиллаж буй. Түүнээс тодруулах зүйл цөөнгүй байлаа.

-Хөдөө орон нутагт амиа хорлох тохиолдол илүү байсан бол хотод амиа хорлох оролдлого их байсан гэж та хэллээ. Энэ тухай тодруулж яриач?

-Амиа егүүтгэх нь эрэгтэй хүйснийхэнд илүү тохиолдож байгаа. Амиа хорлож байгаа арга нь ихэвчлэн өөрийгөө боомилдог, судсаа ханадаг, өндрөөс үсэрдэг. Хөдөө өндрөөс үсэрье гэхээр өндөр байшин байхгүй, эм тариа олноор нь уух гэхээр эмийн хүрэлцээ бага, тэгэхээр гэр орондоо боомилсон тохиолдол их байсан. Ихэвчлэн эрэгтэйчүүд, сэтгэлээ чангалах зорилгоор архийг бага тунгаар уугаад, амиа хорлосон тохиолдол олон. Хотод болохоор захын эмийн сангаас эм авчихна. Хэчнээн ч ширхгээр авч болно. Өндөр байшин олон. Айлын эрх танхил хүүхдүүдэд аав ээж, үе тэнгийнхэн нь дарамт үзүүлэхээр хариу урвал үзүүлж, амиа хорлох аргыг сонгож байгаа юм. Гэхдээ амиа хорлох хариу урвал уу, амиа хорлохоор оролдох зан үйлийн эмгэгтэй болчихоод байна уу гэдэг ялгаатай. Судалгаанаас харахад харьцангуй эрүүл хүүхдүүд ийм оролдлого хийж байгаа. Харьцангуй эрүүл хүүхэд өөрт нь нийгэм сэтгэл зүйн таагүй орчин нөлөөлөхөд хариу урвал үзүүлдэг. Тэр хүүхдүүд эцэг, эхтэйгээ муудалцах, үе тэнгийн найз нөхөд нь үерхэхгүй ч гэдэг юм уу, дарамт үзүүлэхэд ингэж амьдарч байхаар амиа хорлож үхье, амьдрах ямар ч сонирхол алга. Эргэн тойрны бүх юм харанхуй бүүдгэр харагдаж байна, ингээд үхье гэсэн бодол сэтгэхүйгээр ийм үйлдэл хийгээд байгаа юм.

-Ямар гэр бүлд ийм асуудал тохиолдож байна вэ?

-Гэр бүлийн өв тэгш бус харилцаатай гэж бид хэлдэг юм. Өөрөөр хэлбэл аав ээж нь хараа хяналт султай, аавгүй, эсвэл хойд аав ээжтэй, аав ээжийнх нь аль нэг нь салаад явчихсан байдаг. Салж сарних нь ядуу, баян гэр бүлд аль алинд нь байна. Тухайн хүүхдийн хувьд юу үнэтэй байна. Үнэт зүйлд нь хүрсэн тохиолдолд стресс үүсгэдэг. Үе тэнгийн найз нөхөд нь хамгийн их нөлөөлдөг учраас найз нөхдийн дарамт шахалт амиа хорлоход хүргэдэг. Эцэг эх нь салах, байнгын хэрүүл шуугиантай амьдрал, архи уудаг байдал нь тэр хүүхдийг амьдралаас залхахад хүргэж болно.

-Эцэг, эхчүүд хүүхэд нь асуудалтай байна гэдгийг яаж ажиглах вэ. Түрүүн та багш нар хүүхдийг бодитой тодорхойлдог, эцэг эхчүүд доогуур үнэлж байсан гэж хэлсэн?

-Бид Өсвөр үеийн сэтгэцийн тулгамдсан асуудлыг илрүүлэх судалгааг 2013-2014 оныг дамнуулаад нийтдээ 2200 хүүхдээс авсан. Сургуульд суурилсан судалгаа байсан юм. Олон улсын аргачлалаар хийгдсэн. Мэдээж монгол хүний сэтгэл зүйн онцлог хөрсөнд буулгахын тулд зөвхөн асуулган дээр гэхэд л хоёр жил ажилласан. Судалгаагаа аваад үр дүнгээ боловсруулаад харахад эцэг эхээс авсан асуулгыг багшийнхтай харьцуулахад багшийн мэдээлэл илүү ач холбогдолтой байсан. Эцэг эхчүүд дарангуйлагч маягаар хүүхэдтэйгээ харьцдаг юм уу гэж ажиглагдсан. Манай хүүхэд уйлаад аз жаргалгүй байна, гутранги байна, юм хийж чадахгүй байна гэх мэтээр хүүхдээ байгаа бодит байдлаас нь доогуур үнэлэх хандлага ажиглагдсан л даа.

-Өсвөр үеийнхний сэтгэцэд нийгмийн байдал нөлөөлөх үү?

-Мэдээж. Нийгэм гэдэгт өрхийн орлого, ажил эрхлэлт, боловсрол, ам бүлийн тоо, бүх хүчин зүйл нөлөөлдөг. Нийгмийн тогтворгүй байдал ч нөлөөлнө. Баахан дуулиан шуугиан, мэдээллийг хүүхэд оюун санаандаа хэр тусгаж авч байгаагаас шалтгаалдаг. Сайн талаас нь хүлээж авч байна уу, сөрөг талаас нь хүлээж авч байна уу, шууд дуурайж байна уу гэдгээрээ ялгаатай. Даган дуурайх хандлага дээрээ тулгуурлаад анализ хийхгүйгээр шууд хүлээж аваад байгаа. Интернэт рүү ороход янз бүрийн дүрс, зураг үзэж болж байна. Амиа хорлох оролдлого хийх шалтгаан юу байсан гэхээр бүтээгүй үерхэл, хүсээгүй жирэмслэлт, бэлгийн харьцаа ч нөлөөлдөг.

-Сэтгэцийн тулгамдсан асуудал гэдэгт юу илүү жин дарж байна вэ?

-Стресстэй холбоотой бүхэн жин дарж байгаа. Хүүхдийн архи тамхи, мансууруулах бодисын хэрэглээ, сэтгэл түгшилт, сэтгэл гутрал, анхаарал дутмагшил, хэт хөдөлгөөнтөх гэх мэт бүхий л эмгэгүүд сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудал болж гарч ирдэг гэв.

Нийслэлийн эрүүл мэндийн газрын хэлтсийн дарга Т.Хулан хүүхдийн 108 утсанд ямар дуудлага зонхилж байгааг дурдсан юм. “Бэлгийн харьцаанд орохтой холбоотой асуудлууд, бэлгийн замаар дамжих халдвар, сэтгэл зүйн зөвлөгөө авахыг хүссэн хүүхэд их ханддаг. Бас нэг санаа зовоож байгаа асуудал нь утсаар залгачихаад 20-иод хувь нь юу ч ярихгүй чимээгүй байгаад байдаг. Магадгүй ямар нэг хүчирхийлэлд автчихаад хэлж чадахгүй айгаад байж магадгүй гэж таамаглаж байгаа. Хүүхдэд ганц нээлттэй байгаа утас 108. 2013 онд 100-гаад мянган хүүхэд хандаж байсан бол 2015 онд бараг 1,5 дахин нэмэгдсэн. Гэхдээ хангалттай биш. Илүү олон хүүхдэд тусалмаар байна. Дүүргийн эрүүл мэндийн төвүүдэд сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөх кабинетууд ажиллаж байгаа гэдгийг өсвөр үеийнхэн маань мэдэхгүй байна” гэж тэр ярьж байлаа.

Жаран харын дуулсан дуунд

Уул нүргэлж байдагсан…

Жаран харын дуулсан дуунд

Ус цалгилж байдагсан…

Дан найрал дууны анхдагчид, цэргийн ансамблийн “Жаран хар, арван цагаан” хэмээн олонд нэрлэгдсэн хүчирхэг найрал дуучдын хүндэтгэлийн тоглолт МҮЭСТО-д болсон. “Жаран хар, арван цагаан- тэнгэр газрын дуурьсал” тоглолтын үеэр Ардын жүжигчин Ө.Баярмагнайтай цөөн хором ярилцсан юм.

-Та Жаран хард орохоосоо өмнө ямар хүүхэд байсан бэ?

-Ямар хүүхэд байхав дээ, далийсан шар юм л байгаа биз.

-Жаран харын ой болж байна, та энэ чуулгатай яаж холбогдсон бэ?

-Манай жаран хар 1969 онд байгуулагдсан л даа. Хуучнаар бол Монголын ардын армийн дуу бүжгийн ансамбль гэж байхад холимог найрал дуутай байсан. Энэ хамт олныг дан эрэгтэй дуучдаар бүрдүүлээд жаран эрэгтэй, арван эмэгтэй дуучин нийтдээ далан хүний бүрэлдэхүүнтэй шинэчилж байгуулсан юм. Манайхан Монголын урлагт “Жаран хар, арван цагаан” гээд тоогоороо алдаршсан түүхтэй. Цэргийн чуулгад хүүхдээрээ орж ирсэн дээ. Манай аав, ах, эгч цэргийн хүн. Удам дамжсан цэргийн улсууд. Нөгөө талаар урлагт дуртай учраас Цэргийн чуулгад татагдаж орсон гэж болно. Монголд урлагийн дээд сургууль байгаагүй. Голцуу л цэргийн ангиудаас урлагт сонирхолтой, авьяастай улсууд хэдэн талаас бүрдэж, энэ чуулгыг байгуулсан түүхтэй. Манай мэргэжлийн багш нар гайхамшигтай улсууд байлаа. Ардын жүжигчин П.Хаянхярваа, Д.Мяасүрэн, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ш.Гунаажав гээд Орост бэлтгэгдсэн мундаг авьяастай улсууд байв. Тэд л биднийг урлагийн замд хөтөлсөн дөө. Дээр нь урлаг мэддэг, нийтийн дуу удирддаг Зөвлөлтийн мэргэжилтэн багш нар байлаа. Бетховены есдүгээр симфонийн том хоорыг анх удаа Азид дуулсан улсууд нь манай жаран хар. Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд сургаад, бид дуулсан. Та бүхний сайн мэдэх “Амрагийн дуу”-ны Л.Цэрэнпил гавьяат байна. Түүний охин гавьяат жүжигчин Ч.Туул, Ч.Тунгалаг, отгон охин гавьяат жүжигчин Ч.Баярмаа гээд нэг гэр бүлийн дөрвөн гавьяат манай цэргийн чуулгаас төрсөн юм. Манай гоцлол дуучин, гавьяат Д.Дашням дуучдаас дуурь бичсэн хүн шүү дээ.

Манай жаран хар дотор гавьяат жүжигчин найм, есөн хүн байдаг. Цэргийн чуулгад алдар цолтой дал гаруй хүн бий. Төрийн хошой шагналт Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн бүгд манай цэргийн чуулгаас гарсан алдартнууд. Нөгөө алдартай Ц.Сэвжид чинь, дуурийн алдартай балетмейстер Б.Жамъяандагва бас манай чуулгаас гарсан. Урлагийнхны суурийг тавьсан газар бол манай цэргийн чуулга.

-Энэ удаагийн тоглолтын онцлог юу вэ?

-Жар, далаад оны цэрэг, эх орны сэдэвтэй дуугаар тоглолтоо хийж байгаа. Үзэгчид маань бидний үеийн улсууд.

-Зарим ахмад дуучид таяг тулаад зогсч байна. Хамгийн ахмад нь хэдэн настай хүн бэ?

-Манай жаран хар дотор дал гарсан хүмүүс байгаа. Жаран хард далаас доош, жараас дээш насны улсууд бий. Дунд үе бас бий.

-“Дайчин нөхрийн дуу”, “Торгон хилийн зүг” гээд сайхан дуунуудыг та одоо ч маш сайхан дуулдаг. Энэ олон жил дуулахад хувь хүний чадвар нөлөөлж байна уу, цэргийн улсууд ерөөсөө ийм байдаг уу?

-Аль аль нь нөлөөлж байгаа. Цэргийн хүн тэсвэр хатуужилтай байх ёстой. Үүрэг, даалгаврыг үг дуугүй биелүүлдэг. Нөгөө талаар хүмүүжил гэж бий. Бид хар багаасаа хамт олонтойгоо нэгдсэн хүмүүжлээр орсон улс шүү дээ. Нэг нь нийтийн төлөө, нийт нь нэгийн төлөө гэдгийг чинь яг хэрэгжүүлсэн улсууд.

-Таны урын сан шинэ дуугаар баяжсан уу?

-Орчин үед олон сайхан дуунууд гарсан. Гэхдээ бид энэ удаа хуучны, олны сайн мэддэг дуугаа л дуулж байна. Мартагдаад хорь, гучин жил болсон дуунууд маань залууст сонин шүү дээ. Жар, далаад оны дуу ямар байсныг харуулах гэж хичээж байна. Жил бүр урын сангаа шинэчилдэг. Өнөөдөртөө Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгад харьяалагдаж байгаа учраас нийгэмтэйгээ алхаа гишгээ нийлэх учиртай. Орчин үеийн дуунуудаа бас дуулалгүй яах вэ.

-Та тайлан тоглолтоо хийсэн гэсэн. Сонин сайхнаас нь дуулгаач?

-“Алтан соёмбот дуулал” гэж урлагт зүтгэсний 50 жилийн тайлан тоглолтоо хийлээ. Зритель маш сайхан халуун дотно хүлээж авсан. Шинэ уран бүтээлүүдээсээ оруулсан. Өнөөдөр халуун цэгт байгаа энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож байгаа залуустаа зориулсан шинэ дуугаа ч дууллаа. Хуучныхаа дууг ч дууллаа.

-Жаран хүн дунд тоглолтоос хоцрох энэ тэр гээд асуудал гардаг байв уу?

-Тэр үед сахилга, зохион байгуулалт өндөр. Бусад уран бүтээлчдээс цэргийн зохион байгуулалттай гэдгээрээ л ялгаатай.

-Жаран харынхан гадаадад их явж тоглодог байжээ?

-Гадаадад социалист орнуудаар их явж тоглодог байсан. 1974 онд бид Чех, Герман, Польш, Унгараар явсан аялан тоглолтын зураг энэ байна.

-Хойд Солонгост бас цэргийн том найрал дуутай гэсэн үү?

-Аль ч оронд цэргийн том чуулга байдаг л даа. Хоёр хөршөөрөө жишээ татахад Хятадад ч том чуулга байна. Орост Александровын ансамбль гэж дэлхийд алдаршсан чуулга байна. Япон, Солонгост гэх мэтчилэн олон улсад цэргийн тодотголтой чуулга зөндөө байдаг.

-Таны хөгжим үлээж зогсоо зураг харагдсан. Хөгжим тоглодог байсан юм уу?

-Залуу байхад саваагүйтээд юм болгоныг оролддог байлаа. Гэхдээ нэг их мундаг хөгжимчин байгаагүй.

-Жаран харын бичлэг, цомог хэр их байдаг вэ?

-Байлгүй яах вэ. Дээр үед пянз гардаг байлаа. Монголын Ардын армийн дуу бүжгийн чуулга гэсэн ногоон, цэнхэр өнгөтэй хоёр пянз гарсан. Түүнд жаран харын үеийн дуунууд бичигдэж үлдсэн байдаг.

-Ойтой холбоотой ямар ажил хийгдэж байна?

-Ер нь бид хойшдоо урын сангаа залууст сурталчлах зорилгоор жаран хар, арван цагаан бие даасан хамтлаг, чуулга болсон л доо. Тэгэхээр зөвхөн Улаанбаатарт биш, Эрдэнэт, Дарханы Монголын зэвсэгт хүчин байгаа анги нэгтгэлүүддээ очиж жар, далаад оныхоо дуу хөгжим сонирхуулах зорилго бидэнд байгаа.

-Жаран хар тоглолтоо хийнэ гэхээр хуучны настай хүмүүс нь зонхилж байгаа болов уу гэж сонирхох байх?

-Та сая харлаа. Хэдийгээр манай ахмадууд оролцож байгаа ч өнөөдөр дуулж байгаа залуу уран бүтээлчид хамт тоглож байгаа шүү дээ. Тийм учраас зөвхөн эмээ, өвөө нар тоглож байна гэж ойлгож болохгүй л дээ. Манай залуус биднээс сурах юм байгаа. Бид ч бас залуусаас сурах юм бий. Харилцан бие биетэйгээ ойртон нягтрах, Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын уран бүтээлийн сангаас жар, дал, ная, ерээд оны уран бүтээлүүдийг дахин сэргээх зорилготой ажиллаж байгаа юм л даа.

-Энэ олон хүмүүст хөгжилтэй, хэцүү үе ч бий байх?

-Ер нь уран бүтээлч хүнд фактлах үе хааяа гарна шүү дээ. Наад зах нь дууг нь солиод зарлачих асуудал гардаг л юм. Эмэгтэй хүний нэр дээр гараад дуулахад сайхан санагдахгүй. Зритель нь дуучнаа хараад буруу зарлачихаж дээ гээд ойлгохоор юмнууд байна. Хөдөө гадаа явж байгаа тэр олон залуус наргиж цэнгэхгүй байна гэж үгүй. Инээдтэй, биенийгээ егөөдсөн юмнууд зөндөө л байдаг.

-Жаран харынхан тоглолтоо хийхэд дайчин нөхөр гэдэг шиг л дурсамж сэргэж байгаа даа?

-Мэдээж бүгд л миний таньдаг найзууд бий. Энэ тэр гэх юм алга. Одоо бид жил ирэх тусам цөөрөөд байна. Улам бие биенээ хайрладаг болоод байна. Цөөрөөд байгаа нь харамсалтай ч дараагийн үе маань нөхөгдөж орж ирж байгаад баяртай байдаг. Жаран хар тасрахгүй, үргэлжлэх юм байна. Бид жаран харын анхдагчид гэхэд дунд үеийнхэн дараагийн үеийнхэн ороод ирчихсэн байж л байна.

-Тоглолтын өмнөх бэлтгэл их хийсэн үү?

-Манайхан бэлтгэл их хийсэн. Миний хувьд би Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгатай хамтарч ажилладаг. Нөгөө талаар өөрийнхөө уран бүтээлийн тоглолт хийх гээд тэр бүр нөхөдтэйгөө хамт байж чадаагүй. Гэхдээ миний дайчин андууд өнөөдрийн тоглолтыг маш сайхан болгоно гэж бодож байна.

Урлагийн түүх, соёл судлаач Жигжидсүрэнгийн Бодьбаатартай ярилцлаа.

-Кино найруулагчийн гэр бүлд төрсөн болохоор кинонд дүрээ гаргаад авчээ. “Их хааны удам” кинонд Сайн ноён хан Намнансүрэнгийн бага насны дүрд тоглосон гэсэн?

-Би нэг их тоглосон юм байхгүй. Тэрнийг тэгтлээ яриад яах вэ. Аавын шахалтаар хүчээр шахуу орсон. Авьяасгүй юм болохоор би нэг их тоглоогүй л дээ. Манай ихрийн өрөөсөн л авьяастай шиг байгаа юм. Тоглосон дүр нь овоо хүнд хүрсэн шиг байдаг.

-Танай гэр бүлийнхэн киногоор амьсгалсан хүмүүс. Таныг төлөвшихөд энэ бүхэн нөлөөлсөн байх?

-Тэгэлгүй яах вэ. Ээж, аав хоёр завгүй учраас ихэр бид хоёр урлагийнхны хүүхдийг авдаг 24 цагийн цэцэрлэгт явдаг байлаа. Зун цэцэрлэг амрахаар хөдөө аавтай хамт кино зурганд явчихна. Гэрт байгаа номын сан, кинонууд нөлөөлнө. Хорь гараад киног сонирхож, нэг мэдсэн чинь судалдаг хүн болчихсон шүү дээ.

-Та бас сэтгүүлч мэргэжилтэй юм билээ?

-Өөрийгөө унших, бичих сонирхолтой гэж бодоод, тухайн үедээ Хүмүүнлэгийн их сургуульд олон улсын сэтгүүлч гэдэг гоё нэртэй ангид орсон. Д.Цэмбэл, Д.Цэнджав багш нар миний төлөвшилд нөлөөлсөн гэж боддог. Д.Цэмбэл багш сэтгүүлчээс гадна роман бичдэг, сонгодгуудыг их уншдаг. Хичээлээ бүтээлч маягаар явуулдаг хүн. Габриель Гарсиа Маркесийн “Зуун жилийн ганцаардал”-аас хичээлээ эхлэх жишээтэй. Д.Цэнджав багш бас зохиолч хүн. Хүний дотоод ертөнцийг ойлгох уудлах хүсэлтэй хүмүүс. Төгсөөд шууд Анкарагийн их сургуульд урлагийн түүх судлахаар явсан.

-Урлагийг аль нэг үндэстэнд хамааруулахад хэцүү. Гэхдээ Монголын урлагийн түүх гэж яривал юу сөхөгдөх бол?

-Энэ их ярвигтай сэдэв. Ярвигтай гэдэг нь Монголын урлаг гэсэн бие даасан байдлаар бус Төвд судлалын хавсарга болж явдаг. Олон улсын түвшинд Монгол бие даасан урлагтай байсан гэдэг нь хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй. Хүлээн зөвшөөрүүлэх оролдлого байсан л даа. Ялангуяа Н.Цүлтэм гуай 1990-ээд оноос өмнө буюу социализмын үед хүртэл “Монголын урлагийн түүхэн хөгжил”, “Монгол зураг”, “XVII зууны нэрт уран барималч Г.Занабазар” гэж номууд гаргаж байсан. Үүнийг нь маш том амбицтай алхам гэж үздэг. Өндөр гэгээн Занабазарыг нэлээд онцолж, Леонардо да Винчитэй адилтгасан. Леонардо да Винчиг өрнийн урлагийн түүхэнд гоц шидээвэр гэдэг бол манайд бас тийм хэмжээний уран бүтээлч байсан гэж бичсэн. Монголын эзэнт гүрний үеийн өв дурсгалууд гадаадад л бий. Түүнийг манайхан өөрсдөө судалж амжаагүй. Одоо л энэ бүхнээ судалж, түүхээ шинээр бичих цаг үе ирээд байна. Ойрхи Дорнодод гэхэд л Монголын эзэнт гүрэн маш том ул мөрөө үлдээсэн газар. Харин тэрийг судлахын тулд араб, перс, турк хэлтэй байх учиртай.

-“Хүннү Молл”-ын ханыг Ноён уулын булшнаас олдсон ширдгэн дээрх дүрслэл буга барьж байгаа хангарьдаар чимэглэсэн байдаг. Эртний түүхийн дурсгалууд энэ мэтээр орчин үеийн амьдралд ашиглагдах, гоёл чимэглэл, соёлын үйлдвэрлэлд нэвтрэх боломж хэр байгаа вэ?

-Соёлын эргэлт гэдэг ойлголт 1980-1990-ээд оноос хойш бүх түвшинд хүчтэй явсан. Бүх зүйл соёлтой хамааралтай болсон л доо. Соёлын тухай ойлголт нийгэм, эдийн засаг, улс төрөөс ч давж, бүх зүйлийг соёлоор дамжуулж тайлбарлах хандлага дэлгэрсэн. Ерээд оноос хойш буцаад өөрийнхөө соёлд хандах, нээх, шинээр харах ашиглах үзэгдэл пост коммунист гээд байгаа орнуудад илэрч байна. Өмнөх далан жилийн хугацаанд соёлыг судлах боломж төдийлөн нээлттэй байгаагүй. Тэр тусмаа Чингис хаан, эзэнт гүрэн, шашинтай холбоотой соёлыг судлахад тухайн цаг үеийн байдал, үзэл суртлаас болоод хэцүү байлаа шүү дээ. Эрх чөлөө, сэтгэлгээний хувьд нээлттэй болоод ирэхээр үндэс язгуур, соёлын хувьд монголчууд гэж хэн юм бэ гэж шинэ дүр төрхөө тодорхойлох эрэлхийлэл эхэлж байгаа юм. Миний анзаарч байгаагаар энэ бүхэн зайлшгүй болох ёстой үйл явц. Таны хэлээд байгаа хуучны уламжлалт бэлгэдэл, зураг дүрс бүхнийг ашиглах нь нийтийн түвшинд үндсэрхэг өнгөц маягаар яваад байна. Үүнийг лавшруулж нарийн судлах ажлыг хийх ёстой улсууд нь мань мэт шиг байгаа юм. Зах зухаас нь судлаад уншаад яваад байна л даа.

-Соёлын үйлдвэрлэл гэдэг эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлдөг шинэ салбар гарч ирээд байгаа юм биш үү?

-Соёлын үйлдвэрлэл гэдэг санаа анх 1930-аад онд бий болсон. Германы Франкфуртын дэг сургууль гэж Марксын үзэл санааг шинээр унших дэг сургуулийн Хоркхаймер, Адорно гэж сэтгэгчид байсан л даа. Энэ хоёр хүн соёлын үйлдвэрлэл гэдэг ойлголт ухагдахууныг бий болгосон. Тухайн цаг үед аж үйлдвэрлэл ид хөгжиж, механикжиж байсан үед бүлэг улсууд соёлыг аж үйлдвэрлэлийн нэг хэсэг болгож авч үзсэн. Энэ нь явсаар байгаад дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш соёлын үйлдвэрлэл гэдэгт нэлээд анхаарсан. Манайд дөнгөж яригдаж эхэлж байгаа, баруунд бол хүчтэй яригдаад шүүмжлэлд өртөөд байгаа бүтээлч үйлдвэрлэл гэдэг ойлголт ерээд оны сүүл үеийн Англиас улбаатай, Тони Блэйрийн Засгийн газартай холбоотой. Тони Блэйрийн Засгийн газар 1998 онд төрийн эрхийг авахдаа соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл гэдэг ойлголтыг оруулж ирсэн. Энэ ойлголт түүнээс хойш хөгжингүй капиталист орнуудад бодлогын түвшинд дэлгэрсэн л дээ. Тони Блэйрийн үед гарч ирсэн бүтээлч үйлдвэрлэл нь урьдны соёлын үйлдвэрлэлээс зөвхөн нэрийн төдий ялгаатай биш. Бүтээлч үйлдвэрлэл гэдэгтээ өмнө нь соёлд хамааралгүй байсан бусад салбарыг оруулж ирсэн. Тэдний бодлогын бичиг баримтад 13 зүйлийг бүтээлч үйлдвэрлэл гэдэг нэрийн дор тусгасан юм. Энд урьд нь төдийлөн соёлын элемент гэж тооцогддоггүй байсан зар сурталчилгаа, архитектур, хувцас загвар, тэр байтугай компьютер тоглоом гэх мэт салбарууд орж ирсэн. Энд сошиал медиа, мэдээлэл технологийн ертөнц ч хамрагдаад байгаа юм. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлтэй холбоотой бодлогын шинэ эргэлт бусад оронд ч түгсэн. Хамгийн амжилттай хэрэгжүүлж, бусдад үлгэр дуурайл болж байгаа улс гэж Солонгосыг хэлж болох юм. Солонгосын соёлын довтолгоонд эзлэгдчихлээ гэсэн шүүмжлэл өрнөдөг. Солонгосчууд 2000 оноос соёлын агуулгыг яаж бүтээгдэхүүн болгох вэ гэдгийг гайхамшигтайгаар үзүүлсэн. Солонгосчууд өөрсдийн соёлд байж болох бүх агуулгыг аяга таваг, хүүхэлдэйн кино, хувцас хунар болгоод нийтийн соёлд гаргаж ирсэн л дээ. Энэ нь Азид түгж байсан бол одоо бүр дэлхий нийтэд Солонгосын давалгаа үүсгээд байгаа. Солонгосын давалгаа гэдэг цогц соёлын бодлогын эргэлтийн мөч нь “Ганнам стайл” гэдэг дуу. Тэр бол тохиолдлын зүйл биш. Урлагийн талаас нь харвал нэг их ялгараад байхаар гоц гойд бүтээл биш, гэтэл яагаад гэнэт энэ дуу, дуучин дэлхийн үзэгдэл болчихов гэдэг Солонгосын соёлын бодлогын нэг илрэл. Соёлынхоо түвшинд өөрсдийнхөө дүр төрхийг тодорхойлох гэж оролдож байгаа манайх шиг улсад гэнэт ийм давалгаа орж ирэхээр автаж байгаа мэт эргэлзээ шүүмж үүсээд байна л даа.

-Соёлын үйлдвэрлэл гэдэгт бид юугаар амжилт олох боломжтой юм бэ?

-Монголчууд их амбицлаг улсууд шүү дээ. Бид хэзээ ч өөрсдийгөө Вьетнам, Казахстантай зүйрлэдэггүй. Эдийн засаг улс төрийн ямар ч жишээ авсан дандаа том орнуудтай өөрсдийгөө жишдэг. Гэтэл ингэснээр олж анзаараагүй юмнууд бий. Хамгийн наад зах нь киноны жишээн дээр хэлье. Солонгосын сериалд автчихлаа гээд байгаа. Яаж монгол хэл, агуулгатай киног бий болгох юм бэ. Одоогийн байдлаар жишээ болгож туршлага судлахаар хоёр орон бий. Казахстан, Исланд байна. Яагаад гэвэд Казахстан түүхийн хувьд адилхан коммунист байсан, ороо бусгаа үеийг туулж байгаа. Исланд гэдэг маань хүн амын хувьд ойролцоо. Олон улсын кино наадмуудад Казахстан, Исландын кинонууд заавал оролцож байна. Бидэнтэй түүхийн хувьд ойролцоо, хүн амын хувьд манайхаас ч цөөн хоёр улс яагаад дэлхийн түвшинд гараад байна гэдэг бодож үзэх ёстой зүйл.

-Та Англид соёлын менежментээр сураад ирсэн гэсэн үү?

-Монгол судлал Төвд судлалын хавсарга гэдэг шиг ерээд оноос Соёлын яам маань Боловсролын яамны хавсарга байж ирлээ. Сүүлийн үед соёл гэдэг чухал юм байна. Магадгүй эдийн засаг, улс төрөөс ч түрүүлж явдаг анхдагч ойлголт гэдгийг нийтийн түвшинд ч, бодлого тодорхойлогчдын хувьд ч ойлгож эхэлж байна. Энэ бол ахиц. Гэхдээ эхлэл төдий байна. Эхлээд соёлын бодлого гэдэг нийтлэг ойлголттой болох ёстой. Тэгэхийн тулд өөрсдийгөө соёлын түвшинд тодорхойлох, судалгаатай нотолгоотой байж бодлого явуулна. Миний хувьд соёл, урлагийн түүх судлаач байгаад 2009 оноос таван жил соёлыг хариуцаж бодлогын түвшинд ажилласан. Эхлээд Соёл урлагийн хороонд ажиллаж байгаад сүүлд нь Соёлын яаманд ирсэн. Соёлын бодлогод ахиц байсан ч Солонгос гэх мэт цогц соёлын бодлоготой орнуудтай харьцуулбал манай бодлого тодорхой биш. Соёлын бодлогоо ерээд оноос хойш алдчихсан учраас хүн нь бэлтгэгдээгүй байна. Саяхан би Лондонд соёлын бодлогоор магистрын зэрэг хамгааллаа. Энэ чиглэлээр судалгаа хийдэг, сэтгэл нь зовж байгаа эрдэмтэн, мэргэдээ цуглуулж нэгдсэн бодлого тодорхойлох ёстой. Соёлын хууль гэж манайд бий. Соёлын хуулийг манай нэг мэргэжилтэн “Соёлын хууль бол соёлын байгууллагын хууль” гэж тодорхойлсон. Үнэндээ яг тийм. Л.Пүрэвсүрэн сайд Гадаад хэргийн сайд болоод 1990-ээд оноос хойш устсан шинэ нэгжийг ГХЯ-нд нээлээ. Монголыг сурталчлах хөтөлбөрийг Засгийн газар баталсан. Зөөлөн хүчний бодлого гэж дипломат ёсонд байдаг. Урьдных шиг цэрэг, эдийн засаг, улс төрийн хүчээр бус соёлоор дамжуулж зөөлөн хүчний бодлогоор олон улсын харилцааг зохицуулдаг. Энэ хандлагыг онолын хувьд америкчууд гаргасан. Түүнийг нь манайхан ойлгоод, олон улсын харилцаанд зөөлөн хүчний бодлого ашиглах оролдлого яваа.

-“Чонон сүлд” гэж номыг Хятадын зохиолч бичээд дэлхийн олон оронд энэ ном орчуулагдаж, кино нь гараад явж байна. Монголын соёл, уламжлал гэдэг зөв менежмент хийвэл дэлхийд борлогдох сэдэв юм биш үү?

-Миний сурсан сургууль анх урлагийн удирдлага нэртэй байсан. Одоо бол соёлын бодлогын чиглэлээр сургадаг. Энэ сургуульд Солонгосын хоёр ч соёлын сайд суралцсан байх жишээтэй. Дэлхийн хаана ч очсон их сургуулиуд хятад оюутнаар дүүрчихсэн байдаг бол манай ангид ихэнх нь солонгосчууд байсан. Солонгосчууд соёлын бодлого гэдэгт илүү ач холбогдол өгч байгаа нь харагдаж байгаа. Манайд амбиц нь байна. Гэтэл бодлогын түвшинд юу хийж байна гэхээр эргэлзээтэй. Нөгөө л явцуу нүүдэлчин сурталчилгаа явдаг. ITB-гийн концепцийг харахад нөгөө л нэг тал хээр, онгон байгаль гардаг. Тэгээд хүүхнүүд нь хатдынхаа хувцастай явдаг. Дуу дуулдаг, бүжиглэдэг. Бид өөрсдийгөө нүүдэлчид гэдэг ч онолын түвшинд нүүдэлчид гэдэг хэцүү ойлголт. Нүүдэлчин гэдэг бидний хувьд эерэг. Гэтэл барууны иргэдэд нүүдэлчин гэдэг сөрөг ойлголт. Бараг хэсүүлч, тэнүүлч гэж буудаг. Энэ жил Анкарагийн их сургуульд доктор хамгаалсан Ууганбаяр гэж мундаг эрдэмтэн бий. Түүний тайлбарласнаар монголчууд бол нүүдэлчид биш. Малаа дагаж явдаг амьдралын хэв маягтай улсууд. Нэр томьёо концепцийн хувьд өөрсдийгөө тодорхойлох хэрэгтэй байгаа. За, яахав нүүдэлчин юм гэж бодоход бид юугаараа ялгарах юм. Төв Азийн бүх улс нүүдэлчид шүү дээ. Адгийн наад зах нь киноны түвшинд казахууд өөрсдийгөө нүүдэлчин гэдгийг батлах оролдлогууд хийдэг. Казахуудын шашнаас өмнөх итгэл үнэмшлийн цаг үеийн тухай гайхалтай цуврал кинонууд бий. Бөө мөргөлийн цаг үеийг киноны хэлээр гайхалтай харуулсан. Судлаачид нь хүртэл тэнгэризм гэж тайлбарлах жишээтэй. Ийм байдлаар цогц түвшинд явдаг. Олон улс киног нь аваад, тэрнийг нь хүлээн зөвшөөрөөд байдаг. Утга зохиолын түвшинд ахиц бий. Г.Аюурзана зохиолчийн сүүлийн үеийн хэдэн романуудыг харахад үүгээрээ дамжуулж монголчуудын соёлыг харуулах гээд байгаа. “Шүгдэн” гэдэг нь шашны цаг үе, “Бөөгийн домог” гэх мэт цуврал романаараа монголчуудын сэтгэлгээний түүхийг урлагийн хэлбэрээр гаргаж байна. Дүрслэхийн хэлээр ч амжилттай оролдлогууд бий. “Хөх нар”-ын зарим уран бүтээлчид, Үнэн-Эх гэж Германд амьдардаг мундаг зураачийн ажлууд гэх мэтээр урлагийн хэлээр цөөхөн боловч бүтээл хийж байгаа улсууд бий. Энэ бэлэн ажлуудаа гадагшаа сурталчлах, Г.Аюурзанын зохиолыг орчуулах, Үнэн-Эхийн ажлыг олон улсын түвшинд гаргах бодлого хэрэгтэй байна шүү дээ. Монголыг сурталчлах хөтөлбөр гэх мэтээр эхлэл тавигдсан. Энэ бүхнийгээ уялдуулж, бодитоор дэмжих бодлого хэрэгтэй.