Author: Батсүхийн Янжмаа

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Философийн ухааны доктор Б.Батчулуунтай ярилцлаа.

---

-Болж байгаа үйл явдлуудыг харахаар заримдаа эргэлзээ төрөх юм. Төрийн мөнгө шамшигдуулсан хэрэгт шалгагдаж байгаа нөхөр “Эх орончийг хэлмэгдүүллээ” гэж ярьж байна. Үнэхээр эх орончийг хэлмэгдүүлээд байна уу. Хэн нь хонь, хэн нь чоно юм бол. Философич хүн энэ бүхнийг ямар өнцгөөс хардаг вэ?

-Хэсэг залууст яриа хийж байхад нэг нь надаас ингэж асуулаа. “Та ер нь хэр зэрэг эх оронч хүн бэ” гэж. Би “Ёстой эх оронч биш” л гэж хэлсэн. Өөрийгөө л дөнгөж болгож байгаа хүн. Эх оронч гэдэг аюултай ойлголт. Энэ үгийг муу, сайн юмнуудаа нуух халхавч болгодог. Адгийн шааруудын сүүлчийн хоргодох газар эх оронч үзэл гэж яриад байдаг үнэн. Бусдад гай тарихгүй амьдарч, миний төлөө та нар татвар мөнгөнөөсөө өгдөггүй л байх юм бол би иргэний үүргээ биелүүлж байна гэж үздэг. Эх оронч гэгддэг хүмүүс хэзээ ямагт төлөвлөгөө боловсруулчихсан явдаг. Тэр төлөвлөгөөнд нь жирийн иргэн би ч хамрагдчихсан байдаг. Тэд миний зөвшөөрөлгүйгээр намайг хамгаалах гэж зүтгэнэ. Манай ихэнх эх орончийн сайхан үгсийн ард маш том хувийн төлөвлөгөө явдаг. Манайхан нутаг усаараа их ялгарах юм. Нам харгалзахгүйгээр нэгэндээ туслах гойд дуртай аймгийнхан ч бий. Энэ нь шударга өрсөлдөөн гэдэг юмыг алга болгодог. Сайн талаас нь харах юм бол нутгийнхандаа тусалж байна гэхээр. Ийм тус улс төрд байх ёсгүй. Хуйвалдаан, танил тал, арын хаалгаар бүхнийг цайруулж болохгүй. Буруу замаар будаа тээхэд буцахдаа шороо тээнэ гэдэг дээ.

Төрийн эрх мэдэл гэдэг хэнийг ч эвддэг аймшигтай механизм гэдэг. Аливаа эрх мэдэл хүнийг эвддэг бол хязгааргүй эрх мэдэл хязгааргүй эвддэг гэсэн бас нэг үг бий. Магадгүй зарим нь хүн чанар сайтайгаасаа болж, найз нөхөд, нутгийнхандаа туслах гэж зүтгэсээр улс орондоо их гай болж байна даа. Их халдвартай үзэгдэл шүү дээ. Энэ хүн ингэж болж байна шүү дээ гэж өмнө нь шударга байсан хүн харамсдаг байхгүй юу. Дараагийн хүн нь бас л энэ замаар явдаг.

-Хувийн эрх ашгийг олон нийтийнхээс дээгүүр тавих халдвар тархаад байх шиг. Хаана байна тэр шударга ёс, ёс суртахуун, үнэт зүйл. Сүүлдээ мөнгө идэж уух гэж л төрд гардаг юм даа гээд бараг л нийтээрээ хүлээн зөвшөөрөх шахуу юм болж байна?

-Угаасаа ёс суртахуун гэдэг юм байхгүй байж харлах юм биш байгаа даа. Дээр үед С.Галсан гэж орос хэлний доктор “Совесть гэдэг үгийг монгол хэл дээр орчуулж болдоггүй” гэсэн юм. Угаасаа совесть гэдэг зүйл нь монгол хүнд байдаггүй учраас байхгүй зүйлийг тэмдэглэсэн үг гэж байдаггүй юм гэсэн л дээ. Ёс суртахуунгүй байдал маань бидний ёс суртахуун болчихсон юм биш биз дээ. Үүнийг хэвийн зүйл гэж үздэг болчихсон ч юм уу. Би үүнийг гайхахгүй байна. Ойлгомжтой болгохын тулд нэг жишээ авъя. Л.Эрдэнэчимэг гишүүн их муухай үйлдэл хийсэн. Гэтэл тэрийг нь дэлгэж тавьсан хүнийг нийгэм асар сөрөг хүлээж авсан. Бараг Л.Эрдэнэчимэгийг нь өрөвдөөд, дэлгэж тавьсан хүнийг нь дургүйцэж хүлээж авч байна. Энэ чинь ёс суртахуун урвуугаараа эргэсний шинж шүү дээ. Буруу зүйлийг зөв, зөв зүйлийг буруу гэж ойлгож байна. Хэр баргийн буруу зүйлийг “Байх л явдал ш дээ” гэдэг. Өрнийн соёл иргэншилд ичих булчирхай гэж бий. Санаа зовох сэтгэл гэдэг чинь ёс суртахууны том шинж шүү дээ. Тэд бол албан тушаалд очоод танил тал, үр хүүхдэдээ юм хуваарилах юм бол ичнэ. Маш их санаа зовно. Манайд бол “Батчулуун хүүхдэдээ тусалж л таарна ш дээ, мэдээж шүү дээ” гэж байна. Ийм байдал хэтэрхий түгээмэл болчихоод байна.

-Гадны албан тушаалтнууд бидний хувьд жижигхэн гэж тооцогдохоор алдаанаас болоод уучлал гуйгаад огцроод байх юм. Манайд болохоор намууд нь “Манай намын гишүүнийг барьсан нь шударга бус юм боллоо, хэлмэгдүүлэлт эхэллээ” гээд мэдэгдэл хийгээд байдаг?

-Үнэндээ хуулийн шалгуураар шалгах юм бол цаадуул чинь бараг зөвдөөд явчихна. Тэрийг бид ёс суртахууны үүднээс л буруутгаж чадна. Ёс суртахуун нь хэтэрхий дор түвшинд байна. Ерөөсөө энэ дээр байгаа хүмүүс чинь бидний тусгал. Бид гаргаж ирсэн улсууд байхгүй юу. Тэдний буруу үйлдлийг бид бараг хүлээн зөвшөөрөөд, жигшдэггүй, гайхдаггүй, сонор сэрэмжгүй байгаа. Монгол хүний ёс суртахуун доогуур нормтой байдаг даа гээд хэлчихээр хүмүүс дургүйцэх л байх. Надад тэгж л бодогддог.

-Ийм нөхцөлд яах вэ. Дараагийн шинэ үе гарч ирэхээр энэ бүхэн халагдана гээд найдаад суух уу. Энэ бүхэн яаж зөв голдрил руугаа орох вэ?

-Энэ тухай зааж зааварлахад хэцүү. Зөв хариулт хэлж мэдэхгүй байна. Ерөнхийдөө жигших ёстой юмыг жигшдэг байх хэрэгтэй. Ёс суртахууны норм гээд бас л философи ярих нь. Ёс суртахуун туйлын шинжтэй зүйл үү. Үе өнгөрөхөд ёс суртахуун гэдэг чинь өөрчлөгдөж байдаг юм уу, нэг л тогтчихсон тэр чигээрээ байдаг зүйл юм уу гэж. Ер нь нийгэм өөрчлөгдөх удаан үйл явц. Хувь хүний ёс суртахууныг өөрчлөх харьцангуй гайгүй байж магадгүй. Намайг хүн олигтойхон жигшээгээд ичээгээд, сонин сэтгүүл дээр “аваад хаячих” юм бол би алдаагаа засаад зайлсхийхийг хичээх болно.

-Гадныхан илүү их ёс суртахуунтай болохоор жижиг алдаандаа хариуцлага хүлээдэг юм болов уу. Эсвэл төрийн өндөр алба хашиж байгаа хүмүүсийг хуулиар “баринтаглаж” ёс суртахуунтай байлгах боломж байх уу?

-Хууль гэдэг чинь суурьшсан хүмүүст үйлчилдэг. Суурьшсан ард түмэн бол нэгнээсээ их санаа зовдог. Хууль гэдэг зүйлийн үндсэн шинж нь бичиг үсэг мэддэг хүмүүст үйлчилдэг. Хууль гэдгийг Янжмаа миний амнаас сонсдоггүй. Баараггүй, хөдөлшгүй томьёолсон бичиг байдаг. Ёс суртахуун ч мөн адил суурьшсан хүмүүст хүчтэй нөлөөлдөг. Тархай байгаа улсууд задгай ёс суртахуунтай. Нэгнээсээ ичих булчирхай нь бага хөгжсөн гэж би хараад байгаа. Япончууд айхавтар ёс суртахуунтай байдгийн хоёр жишээ татъя. Эхнийх нь 1860-аад онд болсон явдал. Газрын эзэн явахдаа зарцдаа хүнсний агуулах, гэрээ даатгаад “Би хоёр сар болоод ирнэ” гэж. Гай таарч гурван сарын дараа ирэхэд зарц нь өлсөөд үхчихсэн байж гэнэ. Хүнсний агуулахын түлхүүр тэр хүнд байсан. Энэ бол айхавтар том ёс суртахуун.

Хэдэн жилийн өмнө цунами болоход атомын цахилгаан станцад нь гэмтэл гарсан газарт өөр газраас цэвэр ус аваачжээ. Ус зөөж аваачсан хүн нь хэлж гэнэ. “Араас машин ирэх байх. Миний авчирсан ус энд цугласан улсуудад хүрэхгүй шүү” гэж л дээ. Оволзоод унах байх гэсэн чинь “Би нялх хүүхэдтэй” гээд зовлон тоочиж байгаа хүн алга. “Настай аавтай” гэж тайлбар хэлсэн хүн байхгүй. Залуу нь хамгийн урд зогсч байсан бол яг тэр дарааллаараа ус авчээ. Түүнийг харсан АНУ-ын сэтгүүлч “Энэ бол мундаг том ёс суртахуун байна” гэж бичсэн. Хэрвээ АНУ-д ийм явдал болсон бол маш олон дэлгүүр тонуулсан байгаа даа гэсэн. АНУ ёс суртахуун, япон ёс суртахуун огт өөр. Манайд бол бүр сүйд болно доо. Ёс суртахуун гэдэг юм тогтоход тухайн ард түмний туулж ирсэн амьдрал, түүх нь нөлөөлдөг шиг байгаа юм. Тухайн ард түмний үндэсний соёлд шашин гол үүрэгтэй байсан уу, төр нь гол үүрэгтэй байсан уу хамаагүй. Манайхан “Ичих булчирхай алга” гээд байдаг. Ичнэ гэдэг чинь ёс суртахуунтай хүний ойлголт шүү дээ.

-Ёс суртахууны үнэлэмж шинэ цаг үед зохицохгүй бол шинээр бий болгох ёстой юу?

-Ер нь хүчээр дээрээс тогтоож байгаа юм хуурамч байдаг. Мөрдөж байгаа дүр үзүүлж байгаад хяналт алга болох юм уу, хууль журам алга болоход мөрдөхөө байчихдаг. Аяндаа тогтсон эмх журам баттай. Үндэстний ёс суртахуун гэдэг юм аль болохоор албан бус байдлаар тавигдах учиртай. Ёс суртахуунтай хүний хандлагыг нийтэд түгээх нь ч өгөөжтэй байж болно.

-Нийгмийн задралын дараахан хүмүүсийн шинэ үнэт зүйл хараахан бүрэлдээгүй үед ёс суртахууны уналт гэхээр зүйлүүд үргэлжлээд байж болох уу?

-Социализмын үед гэр бүлээ тэжээх гэж явсан хүнийг хамт олонч гэж нэрлэдэг байсан юм. Өдөр шөнөгүй ажиллаж байсан цаад шалтгааныг нь сайн маажиж малтаад үзэх юм бол олон хүүхэд, гэр бүлийнхээ төлөө л зүтгэсэн байдаг. Тийм зүйлийг худлаа магтаж, нийгмийн сайн сайхны төлөө өөрийгөө гаргуунд нь гаргаж явсан гээд байдаг. Ийм далд байсан зүйл ерээд оноос хойш хэсэг хугацаанд илэрсэн байж магадгүй. Тэгвэл капиталист гэж байгаа өрнийн соёл иргэншилд чамайг өөрийнхөөрөө байх, амиа бодохыг чинь зөвшөөрчихсөн. Энэ бүхэн аяндаа ёс суртахуун болоод тогтчихдог байна. Тэнд байгаа хүмүүс худлаа дүр үзүүлдэггүй. Янжмаа миний төлөө гүйх ёстой биш гэдгийг Батчулуун ойлгоно. Ингээд бусдад гай учруулахгүйгээр өөрийнхөө төлөө явна гэдэг ийм ёс суртахуун хүлээн зөвшөөрөгдөж байгаа хэрэг.

-Засгийн эрхэнд гарсан нам нь өмнөх УИХ-ын үед баталсан хуулиудыг буцааж өөртөө зохицуулж өөрчлөөд байдаг буруу хандлага бий боллоо?

-Буруугаар зөвийг цохиж унагана гэдэг. Нөгөөдүүл нь дандаа зөв хууль гаргаагүй байж болно. Түүгээр нь далимдуулаад өөрсдөдөө ашигтай өөрчлөлт хийдэг. “Хуулийн дагуух бүх юм зөв байдаггүй” гэж Уильяам Грантын хэлсэн үг бий. Зөв буруугийн тухай ойлголтыг хууль дээр битгий түшиглээсэй. Ёс суртахуунд л түшиглээсэй. Өөртөө зохицуулж хууль гаргачихаад хуулийг яс мөрдөнө гээд байвал муухай шүү дээ.

-Либертариуд аль болох төрийн эрх мэдлийг хязгаарлаж, иргэний эрхийг томруулах тухай ярьцгаадаг. Гэхдээ бодит байдал дээр төрийн зохицуулалттай эдийн засаг байх хэрэгтэй гэдгийг бүгдээрээ хүлээн зөвшөөрч байгаа юм биш үү?

-Бидний сэжиглэж хүлээж авдаг үгийн тоонд төрийн зохицуулалт, журамлалт, төлөвлөлт гэдэг үгс багтдаг. Үүний цаана хувь хүний амьдралд оролцох, өмдөө хэрхэн товчлох, байцаагаа хэрхэн дарахыг заадаг төр бий болох гээд байдаг аюултай. АНУ-д хүртэл аюултай журамлалт тогтлоо гэцгээж байна. Бараг социалист болоод байна гэнэ. Би нэг байгууллагад цахилгаанчин байлаа гэхэд ширээ эвдэрсэн байхад очоод засч болохгүй. Яагаад гэвэл хүний ажлын байрыг булаасан болно. Мужаан эвдэрсэн баахан ширээгээ засч дуусгаад долоо хоногийн дараа иртэл ширээ эвдэрхий хэвээр л байна. Журамлалт гэдэг ийм аюултай. Хүний бүтээлч байдлыг хязгаарладаг. За, Янжмаа хэдүүлээ амьдардаг вэ гэвэл “Би хөгшин ээжтэйгээ, хоёр хүүхэдтэйгээ, нөхөртэйгөө амьдардаг” гэнэ. За тэгвэл танайх таван ам бүлтэй бол чи хоёр 00-той, гурван өрөөтэй байх ёстой гээд байдаг.

-Нэг хүнд төдөн метр кв ногдох ёстой. Тэгж чадахгүй бол эцэг, эх байх эрхийг чинь хасна гээд байвал хэцүү л дээ?

-Ингээд байгаа юм. Би настай болчихсон. Миний хүүхэд хөдөлмөрлөх насанд хүрээгүй ч биеэр том байж болно. Гэхдээ тэр хүүхэд ажил хийж өвчтэй эцэгтээ тусалж болохгүй. Яагаад гэвэл насанд хүрээгүй хүн ажил хийх нь хөдөлмөрийн хууль зөрчсөн болно гэх жишээтэй.

-Либертари үзэлтнүүдэд няцаалт өгч байгаа бас нэг шүүмжлэл нь “Үнэхээр тэр ардчилал чинь үр дүнтэй юм бол яагаад эдийн засгийн өсөлт гарахгүй байгаа юм бэ” гэдэг?

-Чухамхуу либертари зарчмаар яваагүй учраас эдийн засаг унаад байгаа юм. Төр бизнест хэтэрхий их оролцсон. Төр гаднаас хэт их зээл авсан. Тендерийн шалгаруулалт шударга байж чадаагүй. Өрсөлдөөний зарчмаар хуваарилахгүй, улстөрчид дандаа танил тал, найз нөхөд, нутаг усныхандаа илүү боломж олгож ирсэн. Чухам төрийн оролцооноос болж эдийн засаг унаад байгаа юм. Өрсөлдөөн гэдэг капиталист эдийн засгийн амин сүнс. Өрсөлдөөнд тэсч үлдэх чадваргүй бизнес сүйрч байх учиртай. Гэтэл улсаас татаас өгөөд торгоогоод байна. Төр амжилттай яваагаас нь аваад, амжилтгүй яваад нь өгдөг систем тогтоосон. Тийм ч учраас Шумпетер өрсөлдөөнийг сүйрүүлэн бүтээхүй гэж тодорхойлсон. Харахад сүйрүүлээд байгаа юм шиг мөртлөө нийгэмд үүрэгтэй нь үлддэг. Алга болох ёстой юм нь алга болж байж эдийн засаг хөгжинө.

-Саяхан болсон Далай ламын айлчлал эдийн засаг уу, эрх чөлөө юү гэдэг эргэлзээг олон хүнд төрүүлсэн болов уу. Бид тусгаар улс юм бол хэнийг шүтэж бишрэх, хэнийг урих нь монголчуудын хэрэг. Гэтэл энэ бүхний дараа хятадууд зээл өгөхөө хойшлууллаа гэж айлгасан мэдээлэл яваад байгаа?

-Бид либертари зарчмаас хол, хатуу чанга төртэй хөршүүдтэй. Хажуу талд байгаа улс маань шүтэн бишрэх эрх чөлөө нь энэ улсад байгаа гэж хүлцэн тэвчихгүй байна л даа. Хоёр хүн байлаа гэхэд нэгийгээ өөрөөсөө өөр үзэлтэй байхыг хүлээн зөвшөөрөхгүй, өөрийнхөөрөө байлгах гэж дарамтлах нь бий. Тийм байж болохгүй. Либертари зарчимгүй болохоороо л манайхныг хааж боогдуулах гээд байна гэж харж байна. Манай үндэстний халдашгүй дархан эрх бий. Хэн нэгнийг шүтсэний төлөө хөндлөнгөөс хэн нэгэн янз бүрийн мэдэгдэл хийгээд байж таарахгүй. Бид үүнээс илүү яаж тайлбарлах юм. Хүн дээр яривал бас л нэгнийхээ хүрээ рүү ороод байгаа асуудал шүү дээ. Гэхдээ л ер нь эдийн засгаа бие дааж хөгжүүлсэн нь дээр дээ.

-Би танаас санаа зовоосон сэдвээрээ баахан асуучихлаа. Философич хүний хувьд таны санааг зовоосон асуудал байгаа юу?

-Би ч харьцангуй индувидуалист (хувь хүнийг дээдлэх үзэлтэн) гэх юм уу даа либертари үзэлтэй болохоосоо өмнө 2000 онд бие дааж нэр дэвшсэн. Бараг хамгийн сүүлд орчихоо шахсан. Хараад байхад хүмүүс асар муу сонголт хийж байна. Ийм сонголт хийж байгаа тохиолдолд энэ бүх буруу хандлага мөддөө арилахгүй. Хүмүүс өөрчлөгдөөгүй цагт энэ бүхэн нэг их өөрчлөгдөхгүй байх даа.

Цагдаа гэр бүлийнхэнтэй ярилцлаа. Аав С.Дорж Улаанбаатар хотын цагдаагийн холбооны албанд холбооны инженерээр 1968 оноос ажилласан. Цагдаагийн газрын анхны холбооны ажилтны нэг ажээ. С.Дорж гуай цагдаагийн хошууч цолтой. С.Дорж гуайн гэргий Ц.Нина ч нэгэн үе хэв журмын цагдаа хийж байсан гэнэ. Хүү нь ч бас гэр бүлээрээ цагдаа.

Доржийн Гантулга ахлах ахлагч цолтой. Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэст хэв журмын цагдаа хийдэг. 18 наснаасаа ажлын гараагаа эхэлж, өдгөө 25 дахь жилдээ цагдаагаар ажиллаж буй. Түүний гэргий Х.Энхжаргал цагдаагийн байгууллагад арав дахь жилдээ ажиллаж буй. Дүүргийн хөдөлмөрийн аварга болж байсан ч “Хамгийн том шагнал нь “Алдарт эх”-ийн одон” гэнэ. Нөхөр Д.Гантулга Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн хэлтсийн аварга, дүүргийн хөдөлмөрийн аварга, Нийслэлийн тэргүүний ажилтан, ЦЕГ-ын Хүндэт жуухаар шагнагдаж байжээ.

Д.Гантулгад эхний асуултаа тавилаа.

-Таныг цагдаа болоход аавын нөлөө байсан уу, яагаад цагдаа болохоор шийдсэн бэ?

-Гэр бүл, өөрийн сонирхол нөлөөлсөн.

-Цагдаагийн байгууллагад ажилладаг ээж, аав хүүхдэдээ нэг их цаг гаргаж чаддаггүй байсан болов уу, хүүхэд насныхаа тухай дурсаач?

-Хүүхэд байхад аав, ээж хоёр “Түргэн авлаа” гээд хоёр, гурав хоног явдаг. Аав маань жижиг бор түргэний чемодантай байсан. Түүнийгээ бариад гараад явдаг байлаа. Бид аав, ээжийгээ хүлээсэн улсууд. Эхээс наймуулаа.

-Гэр бүлээрээ цагдаад ажиллаж, найман хүүхэд өсгөнө гэдэг амаргүй байх?

С.Дорж: -Цагдаад нийтдээ 38 жил ажилласан юм байна. Баяр наадмаар баярлаж байгаагүй. Ямар ч баяраар хамгаалалтын ажилтай байна. Баярын дараа бүх юм дууссан хойно биенийхээрээ орж гардаг. Одоо ч эд яг адилхан. Улсын баярын дараа долдугаар сарын 14-15-нд хүүхдүүдээ цуглуулдаг.

-Танай хүүхдүүд цэцэрлэг, яслиар дамжсан уу?

– Миний ээж хүүхдүүдийг маань харж өгсөн л дөө. Хүүхэд томроод ирэхээрээ том нь жижгийгээ хараад явдаг. Ямар сайндаа цэцэрлэгт хүүхдээ өгчихөөд, шөнө орой болтол авч чадахгүй, хасагдаж байх вэ. Би хамгаалалтад явчихсан. Авгай жижүүртэй, утсан дээр суучихсан. Одоогийнх шиг утсаар холбогдох биш. Шөнө яваад очиход 12 цаг болчихсон. Хүү маань манаач дээр үлдчихсэн байлаа. Гурав дахь хүүхэд маань ингэж цэцэрлэгээс хасагдсан юм. Хэдэн хүүхдээ унтаж байхад шөнө цоожлоод л гардаг. Одоотой адилхан унаа байх биш. Манайх Хайлаастад, хоёулаа шогшсоор байгаад ороод ирдэг. Тэр үеийн жолооч нар сайхан байсан. Хэрэв машин явж таарах юм бол зогсоод суулгадаг байлаа.

-Ийм амаргүй ажлыг хүү тань бас өвлөж авна гэхээр яаж хүлээж авсан бэ?

-Дөрвөн хүүтэй, гурав нь цагдаагийн албаар дамжсан. Төрийн ажил хийж л байвал болж л байна. Сайхан ажил. Зүтгэсний хүчинд одоо тэтгэвэр аваад, амар сууж байна. Тэтгэврийн мөнгө өөрт маань бол хүрнэ шүү.

-Таныг ажиллаж байх үеийн онцгой тохиолдлууд олон байх. Санаанд үлдсэн ямар түүх байдаг вэ?

-Улаанбаатарын хэмжээнд 1968 онд хоёрхон том ресторантай байлаа. “Туул” ресторанд согтуучууд цугладаг. Эргүүлийн гурав, дөрвөн тэрэгтэй. Тэндээс хүнээ ачаад ирдэг байлаа. Сансарт нэг ресторон нээгдэхэд нөгөөдүүл тийшээ шилжиж билээ. Холбооны алба байгуулагдсан жил стадионд анх удаа богино долгионоор бид холбогдсон. Тэгэхэд архичид, танхайчууд “Хэрэг тарьж болохоо байлаа. Суугаад босоход нэгийгээ дуудаад авчихдаг болж” гэж байсан гэдэг. Станцаар бие биетэйгээ яриад “Тэнд болохоо байлаа шүү, очоод ав” гэхэд л авчихдаг байхгүй юу. Элчингийн хүүхэд дугуйтай явж байгаад Сансарт дээрэмдүүлчихсэн. Бид станцаар зарлачихсан юм. Цаг гаруйн дараа бариад ирсэн. Элчингийнхэн “Та нар яаж олов” гээд гайхаж билээ.

-Хамгийн том хэрэг юу байв?

-Нэлээн дуулиантай хэрэг нь Хүнсний 20-ийн зодоон. 1972-1973 оны хэрэг юм уу даа.Тэр үед цэргийг комендат журамладаг байсан юм. Хоёр цэргийг комендат журамлаж байхыг ард түмэн хараад нөгөөдүүл рүү дайрсан. Ардууд оролцсон нэлээд том зодоон болсон юм. Барих мөртлөө барихгүй зодож нүдсэн шиг байна лээ. Нэлээд том зодоон болсон. Тавь, жаран хүн оролцсон байх.

-Тэр үед цагдаа нар хамгаалалтын ямар хэрэгсэлтэй байсан бэ?

-Бороохой ч байгаагүй. Ер нь цагдааг бүх л юманд дуудна шүү дээ. Арай л “Би шээж чадахгүй байна” гэж дуудахгүй юм. Одоо бол айлын хүүхэд уйлсан ч дууддаг болж.

-Гэр бүлийн хүчирхийллийн асуудалд нэлээд анхаарал хандуулдаг болсон байх шүү?

Д.Гантулга: -Гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлагыг цагдаа нар нэг номерт авдаг болчихоод байгаа шүү дээ. Орой үдэш “Манай хажуу айлд хүүхэд орилоод байна” гээд л дуудлага ирдэг. Очоод шалгахад хүүхэд нь тоглоод орилж байх нь ч бий. Эхнэр, хүүхдээ зодсон тохиолдол ч таарна.

-Социализмын үед цагдаа нарын хангамж ямар байв?

С.Дорж: -Хангамж гэхээр юм байхгүй. Гэхдээ тэр үеийн дарга нар цагдааг их хамгаалдаг байлаа. Цагдаа зодуулчихаад ирэхэд прокурор зодсон хүнд арга хэмжээ авдаг. Одоо цагдаад нь арга хэмжээ авдаг болсон. Цагдааг очиход согтуу улсууд эсэргүүцнэ, зодолдоно, нүдэлдэнэ. Тэгээд сүүлд нь “Намайг зодсон” гээд эднийг шийтгүүлчихдэг.Бидний үед цагдаа хүчний байгууллага гэж явдаг байсан. Одоо бол цагдаа үйлчлэх ёстой гэдэг болсон. Согтуу улс “Та нар бидэнд үйлчлэх ёстой, гэрт хүргэж өг” гэж загнадаг. Хуучин бол согтуу хүний хажуугаар цагдаа гарахад эмээдэг, бараг эрүүл болчихдог байсан.

Д.Гантулга: -Бид одоо бүх үйлдлээ камераар нотолгоожуулдаг болсон. Хоёр цагдаа гардаг. Нэг нь камертай. Шаардлагатай бол эрүүлжүүлчихээд маргааш нь болсон явдлыг өөрт нь үзүүлнэ. Согтуу үедээ хүн яаснаа санадаггүй. “Ингэсэн юм уу” гэдэг.

-Цагдаа хүчний байгууллагын хүн гэж цагдаа ч, иргэд ч ойлгодог байсан. Харин одоо үйлчилгээний байгууллага гээд байна. Энэ хооронд цагдаад сэтгэлгээний шилжилт яаж хийгдсэн бол?

-Сургалт семинар байнга явна шүү дээ. Цагдаагийн академи, Хууль сахиулах сургуульд харилцааны соёлын талаар ээлж ээлжээр сургалтад хамруулна. Үйлчилгээний байгууллага болоод Ёс журмын эргүүлтэй болсон. Цагдаа зөрчил гаргавал Ёс журмынхан очиж шалгадаг.

-Цагдаагийн ажлын сайхан нь юундаа байдаг вэ?

Д.Гантулга: -Цагдаа нар ард түмэндээ үйлчилдэг гэдгээрээ бахархдаг. Аврал эрсэн нэгэнд тусламж үзүүлж, болохгүй нэгийг нь албадан саатуулна.

-Баяр талархлын үг сонссон тохиолдол олон байх?

-Байлгүй яах вэ. Нэг удаа эргүүл хийж байхад төрийн ордны ард нэг машин замын голд зогсчихсон байлаа. Хамт явсан цагдаа бид хоёр жолоочид нь хиймэл амьсгал, иллэг хийсэн. Түргэн дуудсан ч 30 минутын дараа ирсэн л дээ. Унадаг өвчтэй хүн байсан шиг байгаа юм. Долоо хоногийн дараа ирж бидэнд “Амийг минь аварсанд баярлалаа” гэж хэлсэн. Цэцэрлэгээс хүүхдээ авах гэж яваад замын голд бие нь муудаад зогссон юм билээ.

-Ховор олддог амралтаа яаж өнгөрүүлдэг вэ?

-Ээлжийн амралтаараа аавынхаа зусланд очиж, байгальд уул хадаар тэнэсэн шигээ сайхан амардаг.

-Гадаадад аялж байв уу?

-Ажлаар Москва явж үзсэн. Төмөр замын цагдаагаар дүүрэг болгоноос нэг хүн сардаа нэг удаа явуулдаг байсан юм. Дээрэм тонуул ихтэй үед нэг вагонд нэг цагдаа явдаг байсан. Замд арав хоног яваад ажлаа хийнгээ гадаад орон үзчихээд ирж байгаа юм. Нэг өдөр Москвагаар тэнэх боломж гардаг. Улаан талбай, захаар нь явсан.

-Цагдаа нар ихэнхдээ албаны хувцас өмсчихдөг байх. Энгийн хувцас хэр олонтой вэ. Яаж гангалдаг вэ?

Х.Энхжаргал: -Гоёлын даашинз, сэлгээний хэдэн хувцас бий. Гараатай үед жагсаал хувцастай л явна. Энгийн хувцас өмсөх үе бага. Сүүлийн энэ хувцас амьсгалдаг, агаар нэвтэрдэг гээд байгаа. Худлаа шүү дээ. Битүү хөлстэй явна. Бид халууцлаа гээд хувцсаа тайлах эрхгүй, энгэр заамаа задгайлж болохгүй. Эдэлгээ муутай. Эмэгтэй хүн навсайж явж болохгүй. Хувиасаа мөнгө гаргаад оёулж өмсөх жишээтэй. Хуучны цэнхэр хувцас маань нормын хугацаагаа даадаг. Энэ хувцас жилээ даахгүй. Хоёр жил өмсөх нормтой болохоор дунд нь нэг удаа оёулж таардаг.

-Цагдаа хосууд маань яаж танилцав?

Х.Энхжаргал: -Цагдаа болоогүй байхдаа нөхөртэйгөө танилцсан. Гурван хүүхэд төрүүлсний дараа цагдаагийн байгууллагад бичээчээр ороод, сүүлд цагдаа болсон. Одонгийн хүүхдийг цагдаад ороод гаргасан. Ид ачаалалтай, хамгаалалт ихтэй үед цагдаад орсон. Том хүү маань л дүү нараа харж ханддаг. Түргэн авбал хоёулаа л гүйнэ. Гараа зөрсөн тохиолдолд “Сайн уу, сайн” гээд өнгөрнө. Багыгаа л их бөөцийлдөг.

-Анх нөхрөө хараад яаж хүлээж авч байв?

Х.Энхжаргал: -Манайд хулгай ороод, дуудлагаар ирэхэд нь анх харж байлаа.

-Заяаны хань зам дээр гэдэг л болжээ?

Х.Энхжаргал: -Гэрээс мөнгө алга болчихоод маргааш нь би усан нүдлээд ээжид хэлсэн чинь “Таньдаг цагдаа байдаг. Хорооны цагдаа явуулъя” гэсэн. Дэнж дээрээс өндөр цагдаа инээд алдаад ирсэн. Нүүр дүүрэн нүд л байсан.

-Их л “буян”-тай хулгайч байж дээ?

-Нөхөр маань орой нь манайд отолтоор хоноод, тэгээд танилцаад дотноссон. Манай ээж цагдаатай суулгахгүй гээд танилцуулсан хүн дээрээ очоод “Энэ цагдаа чинь охиныг минь эргүүлээд байгаа юм уу, ажлаа хийгээд байгаа юм уу” гэж л дээ. Дарга нь манай хүнийг дуудаад асуусан чинь “Ажлаа ч хийнэ, охиныг нь ч эргүүлнэ” гэж. Тэгээд л аваад суучихсан шүү дээ. Хулгайн хэргийг ч маш хурдан илрүүлсэн. Манайх гурван хүү, нэг охинтой. Том хүү 21 настай. Бага нь хоёр ойтой. Цагдаагийн амьдрал сайхан. Дасчихдаг юм даа. Хүүхдүүд хүртэл хувь тавилантайгаа эвлэрчихдэг юм. Дунд хүү маань л цагдаа болно гэдэг. Өөрсдөө мэд л гэдэг.

-Гэр бүлийн хамгийн том баяр юу вэ?

Х.Энхжаргал: -Хүүхдүүдийн төрсөн өдөр хамгийн том баяр. Хөл хүнд байхдаа нөхөртэйгөө хамт эргүүлд гардаг байлаа. 24 цаг үүрэг гүйцэтгээд хамт харина. Жирэмсэн юм чинь өөр хүнтэй гарахаар миний өмнөөс хэн дуудлаганд явж өгөх вэ. Хүүхдүүдээ хараад л стресс тайлагддаг. Төрсөн өдрийг нь заавал тэмдэглэхийг хичээдэг дээ. Бусад баярыг хүүхдүүд нь өөрсдөө “болгочихдог”. Хэв журмын цагдаагийн хувьд жирэмсэн үедээ албан үүргээ гүйцэтгэх амаргүй.Цагдаа дүрэмт хувцсандаа багтах ёстой. Өмдөө сунгаад, томсгоод багтах гэж үзнэ. Нэг удаа хөгжилтэй юм болсон. Ёс журмын шалгалт ирэхэд төрөх дөхчихсөн байсан. Шалгалтаар ирсэн дарга “Чи наад энгэр заамаа битүүл, хэнийг дуурайгаад задгай зогсоод байгаа юм” гэсэн. Нөхөр маань “Жирэмсэн юм” гэсэн чинь дарга гэнэт зөөлрөөд “Өө, яана аа, энэ хар халуунд наадмыг яаж давна аа” гэсэн. Би ч хамаг бие хөлрөөд, хэрэг тарьсан хүн шиг л зогсч байсан. Манай хэв журмын дарга, дэд хурандаа цолтой Б.Ууганбаяр дарга маань бидэнд их тус болсон. Болж өгвөл “А” зэрэглэлийн хүнд хамгаалалтад жирэмсэн албан хаагчдаа зогсоодоггүй. Тэрэнд их баярладаг. Үүрэг хүлээсэн юм чинь зогс гэвэл зогсох л учиртай. Нийслэлийн цагдаагийн газрын 90 жилийн ойн баярыг тохиолдуулан цагдаагийн бүх албан хаагч, мөрдэс нэгтэй анд нөхдөдөө, гэр бүлийнхэнд нь цагдаа гэр бүлийнхний зүгээс баярын мэнд хүргэе.

Боловсролын их сургуулийн тусгай хэрэгцээт боловсролын багш, “Үй цай” хятад хэлний сургалттай бүрэн дунд сургуулийн захирал Д.Баяраатай суралцахуйн бэрхшээл гэсэн сэдвээр ярилцлаа.

---

-Таныг саяхан “Суралцахуйн бэрхшээл”-ийн тухай сонирхолтой илтгэл тавьсныг олж үзсэн. Суралцахуйн бэрхшээл гэж юуг хэлж байна вэ. Хэр түгээмэл ойлголт вэ?

-Өнөөдөр тусгай сургуулиас тусгай хэрэгцээт боловсрол руу шилжиж байгаа цаг үе. Ганцхан манайд ч биш дэлхийн бусад орнууд ч ийм шилжилт хийж байгаа. Америк, ОХУ зэрэг орнуудад уншихын гэм, уншихын бэрхшээлийн талаар нэлээд судалгаа хийж анхаарал хандуулж байгаа юм билээ. Оросын нэг сайтад саяхан “АНУ уншихуйн бэрхшээлтэй хүний тоогоороо нэгдүгээрт, дараа нь ОХУ орж байна” гэнэ. Зарим орнуудад суралцахуйн бэрхшээл гэдгийг боловсрол, анагаах ухаан, нийгмийн талаасаа тодорхойлж, эрх зүйн бичиг баримтуудыг бий болгосон байна л даа. Гэхдээ улс орнуудын судлаач эрдэмтэд суралцахуйн бэршээлийн талаар нэгдсэн ойлголтод хүрээгүй. Английн эмч Морган 1896 онд хэл ярианы эмгэгийн анхны судалгааг хийсэн. Оюун ухаан, сонсголын хувьд эрүүл 14 настай хүүхэд уншиж чадахгүй байж л дээ. Үүнээс үндэслээд уншихуйн гэм гэдэг тодорхойлолтыг гаргаж ирсэн байдаг. 1963 онд Кирик гэж АНУ-ын судлаач Чикаго хотод лекц уншихдаа суралцахуйн бэрхшээл гэдэг нэр томьёо хэрэглэсэн. Энэ ойлголтын хүрээнд унших, бичих, тооцох эмгэгийг авч үзсэн. Судалгаанд хамрагдсан хүүхдүүдийн хувьд оюун ухаан нь эрүүл ч суралцах явцад нь ямар нэг дутмагшил үүсээд байжээ. Энэ үеэс эхлэн суралцахуйн бэрхшээл гэдэг тодорхойлолтыг өргөн хэрэглэж, АНУ-д хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн боловсролын эрх зүйн орчинг хүлээн зөвшөөрсөн. Суралцахуйн бэрхшээлтэй хүүхдийн эцэг эхийн холбоо, Унших бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн бага сургуулийн захирлуудын холбоо, Унших бэрхшээлийн судалгааны төв байгуулагджээ. Суралцахуйн бэрхшээл гэдэг ойлголт гарч ирсэн үүх түүх нь ийм.

-Таны хувьд суралцахуйн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй хэр таарч байв?

-Суралцахуйн бэрхшээл уншихуйн бэрхшээл гэдэг миний мэргэжилтэй ойр дөт ойлголт. Би тусгай хэрэгцээт боловсролын багш, хэл засалч мэргэжилтэй. Хэл заслын шинжлэх ухаан хэл ярианы эмгэгийг засан сайжруулах, зөв хэл ярианд сургах сургалтын арга зүйг судалдаг. Энэ шинжлэх ухааны үүднээс уншихуйн бэрхшээл гэдэг хэл ярианы эмгэгийн нэг төрөл болдог. Суралцахуйн бэрхшээл дундаас хамгийн түгээмэл нь унших, бичих, тооцоолох, хөдөлгөөний бэрхшээл байна. Бэрхшээл гэхээр оюуны хомсдолтой мэтээр хүмүүс буруу зөрүү ойлгодог. Хамгийн гол ялгаа нь тухайн хүүхэд оюун ухааны хэвийн хөгжилтэй, сонсголын бэрхшээл байхгүй. Гэсэн ч уншиж, бичих чадвар дутагдаад байгаа тохиолдлыг л суралцахуйн бэрхшээл гээд байгаа юм. Бидний сайн мэдэх нэр цуутай олон хүн уншихуйн бэрхшээлтэй байжээ. Альберт Эйнштейн, Ханс Христиан Андерсен, Агата Криста, Уинстон Черчилль, Уолт Дисней байна. Эд бүгд уншихуйн бэршээлтэй байж. Хүүхэд байхдаа унших чадваргүйгээсээ болж багшдаа загнуулж, үе тэнгийнхэндээ шоовдорлуулсан хүмүүс. Агата Криста бол бүр 12 настайдаа сургуулиасаа хөөгдсөн түүхтэй. Тэгээд гэрийн багш авч унших бичихэд суралцаад, олон роман бичсэн байдаг. Андерсен шөнө суугаад баахан үлгэр бичээд хэвлэлийн газар аваачиж өгөхөд нь уншаад ойлгодог хүн байдаггүй. Дуустал нь уншиж тэвчсэн хэвлэлийн газрын ажилтнууд үгүй. Нэг удаа бүр үндэсний гол хэвлэлд нь “Эх хэлээрээ цэвэр сайхан бичиж чадахгүй байж зохиол бичнэ гэдэг бол эх хэлээ доромжилж байгаа хэрэг мөн. Энэ хүнийг зохиолч гэж хэлэх үү” гэж шүүмжилсэн гэдэг. Ийм айхавтар бэрхшээл туулсан ч олон сайхан алдартай үлгэрийн ном бичсэн шүү дээ. Учир нь энэ хүмүүс үзэгдэл юмсыг бүхлээр нь дүрсэлж бодож чаддаг. Эцсийн үр дүнг нь томоор харах чадвартай. Тийм учраас гайхалтай түүхийг бүтээдэг. Унших бэрхшээл хамгийн түгээмэл тохиолддог л доо. Унших гэдэг нь харааны хүртэхүйгээр үсгийг ялган таньж, үсэг авиаг нийлүүлэн үе, үг болгож, эцэст нь тухайн үгийнхээ утга санааг ойлгох үйлдлийг хэлдэг. Унших бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн эцэг, эхийн 40 хувь нь мөн л унших бэрхшээлтэй байжээ. Гэсэн ч ийм бэрхшээлтэй хүмүүс ихэнхдээ оюун ухааны өндөр чадвартай, тэдний уураг тархины зарим хэсгийн хэмжээ ердийн хүмүүсээс том байдаг. Ийм бэрхшээлтэй хүүхдүүд бичих, зүг чиг тогтоох баримжаа султай. Уншиж бичиж сурах эхний үе шатандаа хүндрэлгүй боловч уншиж ойлгох, зөв бичих дүрмийн хэрэглээндээ бэрхшээлтэй тулгардаг. Санаа бодлоо илэрхийлэхдээ үг сонгох, өгүүлбэрт зөв байрлуулахдаа алдаа гаргана. Үгийн дам утга санаа, ёжлох хэлбэрийн үгийг ойлгодоггүй. Уншсан зүйлээ яриа бичгийн хэлээр удаан ойлгодог талтай. Зан төлөвийн хувьд зөрүүд, гутрамхай хүмүүсийн 10-15 хувь нь суралцахуйн бэрхшээлтэй байдаг гэсэн судалгааны дүн бий.

Харин хүүхэд харандаагаа зөв барих, нэг шугамын дагуу үсэг, үг бичих, бодол санаагаа үсэг үг хэрэглэн илэрхийлэх үед бичих бэрхшээл гардаг. Бичих бэрхшээл нь унших бэрхшээл, хэл ярианы хөгжлийн гэм, анхаарлын дутмагшил, хэт хөдөлгөөнтөх эмгэг гэсэн суралцахуйн бэрхшээлүүдтэй зарим талаараа төстэй. Харин тооцоолох бэрхшээл нь тоог эрэмбэлж тоолох, бүлэглэх, цифр, дүрс тэмдгээр тоо ширхгийг тэмдэглэх, бодлого бодох зэрэг математик үйлдлийг хийх чадваргүй байхыг хэлнэ.

Оросын нэг эрдэмтэн ингэж ярьсан байна лээ. Тэр сурагч байхдаа уншиж чаддаггүй, алдаатай бичдэг байжээ. Дээд сургуульд арай ядан элссэн ч хөөгдсөн гэдэг. Гэсэн ч нийгмийн ухааны чиглэлээр эрдмийн зэрэг хамгаалж чаджээ. Тэр хүн “Би социализмын үед сурсан болохоор ийм их бэрхшээл туулсан. Тэр үед элсэлтийн шалгалт, сургууль төгсөх шалгалтуудыг нэг л загвараар хатуу авдаг байсан. Хавчигдаж шоовдорлогдож явлаа. Одоо цагт энэ бүхнийг ялгаж салгаж, тусгайлан анхаарал тавьдаг болжээ. Гэхдээ улс орны хаа нэгтээ энэ бэрхшээлийг ялгаж салгаж чадахгүй байгаа нь туйлын харамсалтай” гэжээ. Одоо ч манай боловсролын салбарт олон хүүхэд багшдаа, аав ээждээ “Чи залхуу, уншиж бичиж чаддаггүй. Гэрийн даалгавраа хийдэггүй” гээд загнуулж байгаа даа. Бидний суралцахуйн бэрхшээлийн талаар ойлголт төсөөлөл, ийм бэрхшээлтэй хүүхдүүдэд дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх арга зүй байхгүйтэй адил шүү дээ. Би илтгэлдээ гурав, дөрөвдүгээр ангийн хүүхдийн бичгийн ажлыг харуулсан. Арваннэгдүгээр ангийн сурагчийн бичсэнийг жишээ татсан байгаа. Арваннэгдүгээр ангийн сурагчид зохиол уншиж илтгэл тавьж, дүгнэлт хийцгээдэг. Гэтэл тэр хүүхэд удаан, зогсолттой уншдаг. Уншсан зүйлийнхээ утга санааг бүрэн дүүрэн ойлгох чадваргүй. Ийм зовлонтой. Бусад нь зохиолоо уншаад дүгнэлт хийж байхад нөгөө хүүхэд дутуу ойлгож, дэмжлэг авч байж даалгавраа гүйцэтгэдэг. Гэсэн ч бусад хичээлдээ сайн. Математикийн олимпиадад оролцдог хүүхдүүдийг тусгайлан бэлтгэдэг группт тэр хүүхэд суралцдаг. Бичихдээ а, о, үгийн төгсгөл, ж, ч, ш гэх мэт үсгүүдийг солино, орхино. Ийм шинж тэмдэг илэрдэг. Ийм тохиолдолд эцэг эх нь “Манай хүүхдийг уншиж бичүүлж сургасангүй” гэх мэтээр сургууль, багшийг буруутгах нь бий. Үнэндээ энд тухайн сурагч ч, багш ч буруугүй шүү дээ. Ийм бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг оношлодог хэл засалч, мэдрэлийн эмч, сэтгэл судлаач, тусгай боловсролын багш нараас бүрдсэн баг ажилладаг бол хүүхдүүд байнгын ширүүн шахалт шаардлага дарамт амсахгүй байсан.

Зарим улс орон энэ талаар мундаг хөгжжээ. Зөвлөгөө өгдөг том том төвүүдтэй болсон байна. Америкт Калифорнид Унших бэрхшээлийн төв буюу Центр дислексиа гэж байдаг. Тэр төвийг байгуулсан хүн өөрөө унших бэрхшээлтэй байжээ. Тэгсэн мөртлөө мундаг том бизнесмэн, архитектор, зохион бүтээгч болж чадсан. Тийм хүн судалгааны төв байгуулж, унших, бичих бэрхшээл, хэт хөдөлгөөнтэй буюу анхаарлын дутмагшилтай хүүхдийн эмгэгийг засах арга зүйг боловсруулсан байна. Д.Дейвисийн арга зүйн талаар их ярьж байна даа. Яагаад бид энэ бүхнээс хоцорч байна вэ. Залуу багш нар очиж суралцах, судалгаа хийх хэрэгтэй. Иймэрхүү төв байгуулах шаардлагатай.

-Японд тооцоолоох бэрхшээлтэй хүүхдүүдэд тооны машин ашиглахыг зөвшөөрдөг гэсэн. Монголд ийм хүүхдүүдтэй хэрхэн ажиллах арга ухаанаа хараахан тодорхойлоогүй байх нь ээ?

-Ийм хүүхдүүдтэй ажиллах арга зүй дутмаг байгаа. Гэхдээ багш сэтгэлээсээ хандаж, анхаарал тавихад арга олдоно л доо. Яагаад гэхээр багш ерөнхий сурган хүмүүжүүлэх ухаан, сэтгэл судлал үздэг. Гярхай, ур чадвартай багш энэ хүүхдийн харааны ой тогтоолт сайн юм байна, хийсвэрлэн сэтгэхдээ алдаж оноод байгаа юм байна гээд анализ хийж, таарч тохирох дасгал олж, ажиллаж байж магадгүй. Гэхдээ дийлэнхэд нь энэ арга дутагдалтай байгаа. Дээр нь багшийн ажлыг үнэлэхдээ “Таны сурагч тоогоо бодож чадахгүй байна. Бүр арифметикийн үйлдэл хийж чадахгүй байна шүү дээ. Та яагаад энэ хүүхдийг сургаж чадаагүй юм. Яагаад энэ хүүхдийг хоцроосон” гээд нөгөө багшийн ажлын үр дүнг тооцно. Сурагчийг сурлагаар нь хэмжинэ. Гэтэл тэр хүүхдийн, багшийн буруу биш. Шинжлэх ухаан энэ бэрхшээл юунаас шалтгаалдгийг яг таг тогтоогоогүй байна. Баримжаагаар бол энэ бэрхшээл хүний уураг тархины аль нэг хэсгийн үйл ажиллагаанд ямар нэг саатал байгаатай холбоотой гэж үздэг.

-Суралцахуйн бэрхшээл монгол хүүхдийн тэдэн хувьд илэрдэг гэж нарийн тоо хэлэхэд судалгаа хэрэгтэй байх?

-Боловсролын их сургуулийн Тусгай хэрэгцээт боловсролын багш бэлтгэх ангид сүүлийн хоёр, гурван жил багшилж байна л даа. Багшийн сургууль, Японы Нагоя их сургуулийн багш судлаачидтай хамтарч “Боловсролын тусгай хэрэгцээ шаардлагатай хүүхдүүдийг дэмжих” төсөл хэрэгжүүлсэн юм. Японы бага ангийн сурагчдын зургаан хувь нь ямар нэг суралцахуйн бэрхшээлтэй байна гэж судалгаагаар тогтоосон юм билээ. Нэг ангид 40 хүүхэд гэж үзвэл гурваас дөрвөн хүүхэд суралцахуйн бэрхшээлтэй гэж үздэг гэж хамтарч ажилладаг эрдэмтэн багш нар ярьж байна лээ. Тийм учраас шинэлэг нэр томьёо, арга барилаар суралцахуйн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг дэмжиж ажиллах хэрэгтэй гэж үздэг. Бид япон багш нартай хамтарч Хүүхдийн хөгжлийг дэмжих төв Багшийн сургууль дээр байгуулсан. Энд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг оношлох юм. Монгол дахь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн төлөв байдлыг тогтоох зорилгоор орон нутгийн 380 багшаас асуулгын аргаар туршилтын судалгаа авсан. Судалгаанд хамрагдсан нийт хүүхдийн бараг 7-10 орчим хувь нь суралцахуйн бэрхшээлтэй байж магадгүй гэсэн эхний дүгнэлт гарсан байгаа.

-Та хятад хэл дээр сургалт явуулдаг “Үй цай” сургуулийн захирал. Таны хэл засалч мэргэжил гадаад хэл сурч байгаа сурагчидтай ажиллахад тус нэмэр болдог уу?

-Би анх 1973 онд Багшийн сургууль төгсч, бага ангийн багшаар ажлын гараагаа эхэлсэн. Тухайн үеийн ЗХУ-ын Эрхүү хотод багшийн мэргэжлээр дээд боловсрол эзэмшиж тусгай сурган сэтгэл судлалаар суралцсан. Хос хэлний сургалттай сургалт явуулахад ялангуяа бага ангийн сурагчдад хятад хэл сургахад авиа үг тавих, хэл ярианы хөгжлийг дэмжих чиглэлээр миний мэдлэг туршлага чамгүй нэмэр болдог. БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын гэргий Веэ Шү Юень гэж багш байлаа. 1975 онд Бээжин хотын шилдэг багшаар шалгарч байсан хятад хэл, уран зохиолын мундаг багш байв. Тэр багш манай сургуулийг байгуулагдаад удаагүй байхад хүүхдүүдэд хичээл зааж байсан юм. Энэ эмэгтэй “Баяраа багш хятад хэл мэдэхгүй байж хятад ханз үсэг заах, авиа үсэг тавихдаа ямар айхавтар туршлагатай юм бэ” гэсэн юм. Хятадын авиа үсэг тавих арга барилтай миний арга барил үндсэндээ нийцэж байсан юм билээ. Одоо ч шинээр ирсэн хятад багш нарт энэ аргаа хэлдэг. Хүүхдийн гадаад хэлний яриа, сонсгол, бичгийн чадвар, хэл яриаг дэмжих манай сургуулийн сургалтын өвөрмөц арга гэж болно. Гэх мэтчилэнгээр нөлөөлдөг дөө.

Би сонгогчдын саналыг авч чаддаг улстөрч. Харин ялалтаа баталгаажуулж чаддаггүй улс төрч байхгүй юу. Заргалдаад шүүхдээд явах газар байхгүй. Би 2008 оны сонгуульд ялчихлаа гэж зарлагдчихаад одоо хүртэл шүүхийн маргаантай яваа. Монголд энэ асуудлыг шийдэх газар байхгүй. Би сэтгэл санаагаар унадаггүй. Харин энийг яаж засах вэ, өөрчлөх вэ гэж явдаг.

Эрүүл мэндийн сайд асан, доктор Н.Удвалтай ярилцлаа. Түүнийг Глобал удирдагч дээд сургуулийн оюутнуудад “Агаарын бохирдлоос амьд үлдэх арга замууд” лекц уншсаных нь дараа ярилцсан юм.

-Агаарын бохирдлын асуудлаар та оюутнуудад лекц уншлаа. Агаарын бохирдлыг даван туулахад иргэд юу хийхийг хэлж өгөх нь чухал шүү?

-Агаарын бохирдол бараг осол гэмтлээс илүү их хор уршигтай болж байна гэж дэлхий нийтээр үзэх болсон. Тийм болохоор хэн нэгэн агаарын бохирдлыг бууруулахыг хүлээж сууж таарахгүй. Энэ бохир агаарыг яаж хохирол багатай даван туулах талаар иргэдэд боловсрол олгох хэрэгтэй байна. Хамгийн нэгдүгээрт жирэмсэн эмэгтэйчүүд агаарын бохирдолд их өртдөг. Ийм бохир агаарт эрүүл хүүхэд төрүүлэх боломж хомс. Хүүхэд хүчилтөрөгчийн дутагдалтай, эрхтэн системийн гажигтай, эсвэл дутуу, амьгүй төрдөг. Энэ бүхэн ажиглагдаад байгаа учраас агаарын бохирдол гэдэг чимээгүй дайн юм. Иргэд маань бүгд өөрийгөө хамгаалах мэдлэгтэй байж л энэ бүхнийг даван туулна. Энэ санаачлагыг Глобал удирдагч дээд сургуулийн анагаахын сургуулийнхан гаргаад, намайг “Олон нийтэд боловсрол олгох лекц уншаач” гэж урьсан юм.

-Сайдын ажлаа өгсний дараа та лекц уншихаас гадна юунд анхаарал хандуулав?

-Би сайдын ажлаа өгсөнөөс хойш нэг л зүйлд төвлөрч ажиллалаа.“Эв судар”, үндэсний эв нэгдэл миний хамгийн их анхаарал хандуулсан сэдэв. Засгийн газрын гишүүний ажлаа хүлээлгэж өгсөнөөс хойш “Эвийн хэрэм” гэдэг Үндэсний хөдөлгөөн байгуулаад, эв эеийн эш ухаан буюу шударга журмын онол хэмээх Монгол төрийн онолыг судалсан. Монгол төрийн онол нь хагарал тэмцлээс ангижирч, үндэсний эв нэгдэлд хүрэх, хямрал мухардлаас гарч, хөнөөлгүй хөгжилд хүрэх замыг заасан онол юм. Манайхан социализм капитализм гээд дандаа гадны онолоор явчихсан. Зөв юмыг нь ашиглахгүй буруу тийш нь гажуудуулж хэрэгжүүлсэн гэж боддог. Аливаа улс орон өөрийн гэсэн төрийн онолгүй бол тусгаар тогтнолоо алддаг. Өөрийн гэсэн итгэл үнэмшил, онол суртахуунгүй болчихоод байна. Оюун санааны онолын төр одоо хэрэгтэй. Тийм учраас тэрийг гаргасан гол бүтээлээ бичээд, “Эвийн дуу” хүртэл зохиосон шүү дээ, би. Аяыг нь Чингис хаанд тоглосон А.Энхтайван хийсэн юм. Цагаан сарын битүүний өдөр би номоо дуусгасан. 500-гаад хуудастай ном бүтээлээ. Энэ судраа хураангуйлаад “Эвийн судар” нэртэйгээр хэвлүүлсэн.

Монгол төрийн гарц энд л бий. Бид эвийн хүчээр хөгжинө. Гэхдээ эвтэй байна гэхээр чи бид хоёр нэг нутгийнх, нэг ангид сурч байсан гэдэг биш. Монгол орны тусгаар тогтнол, газар шорооны бүрэн бүтэн байдлын төлөө, ард түмний аюулгүй амьдрал, шударга ёс гээд бид бүхэнд хамаатай хөгшин залуу, аль аймаг ямар мэргэжилтэй эсэхээс үл хамааран бидэнд байдаг нийтлэг үнэт зүйлсээ эвийн таван үндэс гээд байгаа юм. Үүн дээрээ нэгдэж Монголын ард түмэн л улс орноо аврахаас биш гаднаас хэн нэгэн биднийг аврахгүй. Энэ онолыг гаргахаар намын ажлаас нэлээд хол байсан. Нам ярихаар эв нэгдэлтэй харшаад байгаа.

-Намаараа талцаад нэг гэр бүлийн хүмүүс нэгнээ хөнөөсөн хэрэг гарсан. Талцал хуваагдал дээд цэгтээ туллаа шүү дээ. Энэ бүхэн онол, үнэт зүйлээ алдсанаас үүдэлтэй гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Хүн ёс дагадаг, нохой яс дагадаг гэж Монгол ардын зүйр цэцэн үг бий. Хүн ёсоо алдахаараа л яс булаалдсан ноход шиг болдог юм байна. Би энэ номд бичсэн. Ёс суртахуунгүй, үнэт зүйл, итгэл үнэмшилгүй болчихоор л эв нэгдэлгүй болж байгаа юм. Ёс журамтай, үнэт зүйлтэй, итгэл үнэмшилтэй, үндэсний бахархалтай бол бид ийм байдалд хүрэхгүй. Монгол Улс сэргэе гэвэл үндэсний бахархал, эв нэгдэлтэй байх учиртай. Миний гол зорилго монгол хүн бүрт үүнийг хүргэх. Би үүнийг бичих л гэж хүн болж төрсөн гэж ойлгож байгаа. “Эв судар”-аа чадвал сонсдог ном болгох санаатай.

-“Эв судар” бүтээе гэдэг санаа яаж төрсөн бэ?

-Засгийн газарт ажиллаж байхдаа л энэ улс төр биш болсон юм байна. Бидэн шиг хүмүүс төрд ажиллах дэмий юм байна. Энд бидэнд хийх ажил байхгүй юм байна гэдгийг би ойлгосон.

-Бидэн шиг гэдгийг та ямар утгаар хэлж байна вэ?

-Би бол ард түмний төлөө зүтгэе, энийг сайжруулчих юмсан, тэрийг л нэг бүтээчих юмсан гэж зүтгэдэг. Энэ бүхэн ажил хийсэн гэж тооцогдохгүй. Харин хэнд хэрхэн үйлчилж байгаагаар нь үнэлдэг хэмжээнд очсон төр засаг байсан шүү дээ. Эвслийн Засгийн газар байсан учраас үнэн хэрэгтээ эсрэг талаа хааж боох нь бий. Энэ бол өнгөрсөн хорин жилд өрнөсөн буруу зөрүү бүхний төгсгөлийн шат юм байна гэдгийг би ойлгосон. Заавал би эрх мэдэлтэй байхдаа Монголынхоо төлөө зүтгэдэг юм биш. Яаж улсаа улс шиг болгох вэ, газар шороогоо бүрэн бүтэн, байгаль орчноо унаган төрхөөр нь хадгалах вэ, орчноо эрүүл байлгах вэ гэдэг монгол хүн бүхний санаа тавих асуудал. Энэ санаагаар “Эв судар”-аа бичсэн. Биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас гэдэг. Үүнийг XXI зуунд биеэ засаад, гэрээ зас, гэрээ засаад ураг удам олноо зас, орон нутгаа зас, тэгээд төрөө засах хэрэгтэй гэсэн санаагаар оруулсан.

-Хүмүүсийн үнэт зүйл өөрчлөгдөж байгаа. Та бол социализмын үед хүмүүжсэн. Бараг өөрийгөө мартаад улсын төлөө зүтгэдэг үе байсан. Одоо бол ийм улстөрчид тоон дотор үсэг цохиж явна гэдэг шиг харагдаж магадгүй?

-Байнга л цөөнх болно гэдэг амаргүй. Энэ замыг сонгосон нь миний хувь заяа. Миний улстөрийн замнал амаргүй. Гэхдээ үнэний төлөө зүтгэж байгаа учраас зөв юм. Эрх мэдэл, эд материалд улайран зүтгээгүй. Би ард түмний төлөө эх орныхоо төлөө явж байгаа. Миний зорилго ариун учраас хүмүүс намайг ойлгож хүлээж авдаг.

-Намбарын Энхбаярыг ганцаардсан чоно шиг болсон үед эргэн тойронд нь үлдсэн цөөн хүний нэг нь та. Гэнэн ч юм шиг хэтэрхий шударга ч юм шиг сэтгэгдэл заримдаа төрдөг?

-Тэнхлүүн явахад тэмээгээр тусалснаас тэвдэж явахад тэвнээр тусал гэдэг. Зорилго бид хоёрыг нэгтгэсэн. Нэгэнт зорилго тавиад зарчмаа бариад явахаар би түүнээсээ буцдаггүй. Бас хүн чанараа хадгалах ёстой.Н.Энхбаяр даргад үнэнч гэхээсээ зорилго, зарчимдаа үнэнч туйлбартай байгаа.

-Та Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж өрсөлдсөн ганц эмэгтэй. Энэ бол эмэгтэй Ерөнхийлөгч сонгогдож болно гэж олон нийтийг бэлтгэх нэг алхам болсон. Гэхдээ таныг МАН-аас нэр дэвшигчийн саналыг хуваах тохироотойгоор өрсөлдсөн гэж шүүмжилдэг хэсэг байдаг?

-Зөндөө юм яригдсан. Тэр дунд миний мэддэг юм байгаагүй. Цаагуураа хэн, хэнтэй юу ярьсныг би мэдэхгүй. Би бол хэнтэй ч юу ч тохироогүй. Нам намайг өрсөлд гэхээр нь нүдэндээ нулимстай нэр дэвшээд, сурталчилгаандаа гарч байлаа. Миний мэдэх үнэн бол энэ. Би ялна гэхээсээ намаас өгч байгаа даалгавар гэж хүлээж авсан. Хоёрдугаарт, эмэгтэй хүний нэр хүндийг өргөх ёстой. Ээ энэ нэг юмыг нэр дэвшүүлчихээр яадаг билээ гэхээр байгаагүй л гэж боддог. Дараа дараагийн эмэгтэйчүүд хүлээн зөвшөөрөгдөх нэг алхам болсон.

-Эрэгтэй улс төрчид нутагтаа хаялгатай ажилладаг юм билээ. Тийм ч учраас сонгуулиар нутгаасаа баараггүй гардаг. Гэтэл эмэгтэй улстөрчид нэг тойргийг тойглох гэхээсээ нийт улс орны төлөө ажилладаг юм болов уу?

-Энд хоёр хүчин зүйл нөлөөлдөг. Нэгдүгээрт, эрэгтэй улстөрчид хүмүүст өгдөг мөнгөтэй. Сонгуулийн дүнг засдаг, өөрсдөө өөрсдийгөө сонгодог болчихоод байгаа юм. Ийм маягаар байгуулахаар ямар төр гарах вэ. Нутгийнхан бол “Таныг сонгоод л явуулах юм, яасан хүн бэ та” л гэдэг юм.

-АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдсөн Хиллари ялагдчихлаа. Зовлон нэгтэй болохоор өрөвдөв үү яав?

-Нэг их өрөвдөөд байх ч юмгүй, баярлаад байх ч юмгүй. Сонгууль гэдэг бол өрсөлдөөн. Аль ч нэр дэвшигчид дутагдал, давуу тал ч байдаг. Америкийн ард түмний сонголт. Хиллари бол сайн өрсөлдсөн.

-Та ялагдлыг яаж хүлээж авдаг вэ?

-Би сонгогчдын саналыг авч чаддаг улстөрч. Харин ялалтаа баталгаажуулж чаддаггүй улс төрч байхгүй юу. Заргалдаад шүүхдээд явах газар байхгүй. Би 2008 оны сонгуульд ялчихлаа гэж зарлагдчихаад одоо хүртэл шүүхийн маргаантай яваа. Монголд энэ асуудлыг шийдэх газар байхгүй. Би сэтгэл санаагаар унадаггүй. Харин энийг яаж засах вэ, өөрчлөх вэ гэж явдаг. Надад энэ бүхэн ухаарал сургамж болдог. Ялагдал бол ялах ухаарал өгч байдаг.

-Та эмч хүн, Эрүүл мэндийн сайд байсан. Эрүүл мэндийн салбарыг гаднаас нь хараад ямар дүгнэлттэй явдаг вэ?

-Эрүүл мэндийн салбар сайжрах бүрэн боломжтой. Хамгийн гол нь улс төрийн дэмжлэг хэрэгтэй. Эрүүл мэндийн салбарт улс төрийн дэмжлэг хамгийн их дутагдаж ирсэн. Дандаа л үлдэгдлээр санхүүждэг. Шаардлагатай санхүүжилтээ авч чаддаггүй. Хүмүүсээ муу сургаж байна. Бидний үед сайн эмч нар гардаг байлаа.

-Та өмнө нь бас гэр бүлийн асуудалд анхаарал хандуулаад байл уу?

-Гэр бүлийн боловсролоор маш их лекц уншиж байсан. “Эрчүүд музейд тавигдах уу”, “Эмэгтэйчүүд өөрийн дүрэмтэй юу”, “Гурав дахь үнэн” гэсэн сэдвээр лекц уншиж байлаа. Дандаа л нийтэд хандсан ажил хийж ирлээ.

-Та ямар ном уншиж байна?

-Надад ном уншихгүй өдөр байхгүй. Миний хоёр настай ач ямар сайндаа эмээ кофе, эмээ ном гэж эмээтэй холбоотой хоёр үг мэддэг байх вэ. Хамгийн сүүлд “Шударга ёсны онол” гэж уншлаа. Түүний өмнө Непкогоос хэвлүүлсэн “Итгэлцэл” гэж номыг уншсан л даа. Байнга уншиж байдаг. Унших гэдэг миний хувьд зуршил. Ажилтай ч байсан ажилгүй ч байсан ном уншихгүй өнгөрдөг өдөр байхгүй.

-Ингэхэд эмээгийн үүргээ хэр сайн биелүүлж байгаа вэ?

-Эмээгийн ажилд их муу. Танхай эмээ. Хүү маань ихэр хүүхэдтэй болчихоод “Засгийн газар огцроосой” л гээд байсан. Надаар хүүхдээ харуулах санаатай. Огцроод ч нэмэргүй. Эмээ лекц уншаад, ажилтай хүн л яваад байдаг. Гэхдээ долоо хоногт ямар ч байсан нэг удаа очиж ихрүүдтэйгээ эв санаа нэгтэйгээ илэрхийлнэ. Гурвуулаа нэг уулзана. Нэг хүү маань гурван хүүхэдтэй. Бага хүүхдийнх нь үгсийн санд эмээ гэдэг үг байхгүй. Ичсэндээ хүүдээ ойр дотно байхыг хичээж байгаа. Дутагдлаа засч сайн эмээ болох зорилго тавиад л явж байна даа.

-Таныг ганц бие байхад би хань ижлийн талаар асууж байсан даа. Харин та “Ахиад хань ижилтэй болвол сайн сонголт хийнэ” гэсэн. Ханьтай болсон болохоор сайн сонголт хийсэн байх?

-Сайн ханьтай. Сайн хань гэдэг улстөрчийн хатуу ширүүн замд түшиг тулгуур болдог. Тэр талаар сэтгэл хангалуун явдаг.

“Гурван бүдүүн” хамтлагийн дуучин А.Мөнгөншагайтай ярилцлаа. Түүний
“Гуч хүрсэн бүсгүй” дуу сүүлийн үед хит болоод буй. Дуучин маань шинэ уран бүтээл
тойрсон сонин хачин ихтэй явна. “Сэлэнгэд хамтлагаараа очиж хэдэн дуу дуулсан юм.
Та бүхэнд “Ижийгээ гомдоож болохгүй” гэдэг сайхан дуугаар бэлэг барья гээд дуулчихлаа.
“Одоо бид гурваар ямар дуу дуулуулмаар байна” гэсэн чинь “Гуч хүрсэн бүсгүй” гээд
шаагьчихсан. Манай хоёр “Өө, тэрийгээ Шагайтай л ярь” гэсэн хэмээн хуучиллаа.

-Энэ дуу яаж төрсөн бэ. Дуу төрсөн түүхээс яриач?

-Дуу зохиохдоо айхавтар хичээж, “Би ийм дуу хийх ёстой” гэж өөртөө
үүрэг даалгавар өгдөггүй л дээ. Амьдралын алхам, хэмнэлээс шинэ санаа төрж байдаг.
Нийтийн дуучин залууг дэмжиж дуу зохиож өгөх гээд “Манай найз, яруу найрагч байдаг
юм. Энэ хүнээс шүлэг авч өгье” гээд Я.Отгонбаяр найз дээрээ дагуулж очсон юм л даа.
Отгоо маань өмнө нь “Гурван бүдүүн” хамтлагийн “Бид нэг ангийнхан” гээд бүтээл дээр
хамтарч ажилласан юм. “Гуч хүрсэн бүсгүй” гэж шүлэг гаргаж ирснээ “За, чи энийг
ч тоохгүй биз дээ” гээд цаашаа тавьчихгүй юу. “Үгүй ээ, би тооно” гээд авч үзсэн
чинь үнэхээр гоё шүлэг байсан. Тэр тусмаа дахилт нь их таалагдсан. “Нүүр дүүрэн
мишээх нь монгол бүсгүйн донжтой, нүд хөмсөг сормуус нь уран галбирлаг шидтэй” гээд
л. Их гоё уран яруу, бас жаахан аальгүй үгтэй. Би чинь дандаа л уянгын дуу хийж
байсан шүү дээ. Үгийг нь уншингуут гэнэт гоё аялгуу төрсөн. Гитартай явж байсан
л даа. Гитараа гялс бариад “Гуч хүрсэн бүсгүй гэдэг цаанаа нэг л эрхэмсэг” гээд
шууд дуулсан чинь ая нь урсаад орж ирсэн. Тэрхэн агшинд энэ дуу маань шууд төрсөн
дөө. Отгоо маань “Ямар гоё ая ороод ирэв ээ” гэсэн. Хүмүүс “Чиний нөгөө донжтой
дуу” гэдэг. Энэ дууг хамт явсан уран бүтээлч залуу гуйгаад “Энийг чинь би дуулаад
хит болгоё” гэлээ. Өөр нэг нийтийн дууны залуу уран бүтээлч бас “Авъя” гээд ярьж
байна. “Ер нь борлуулчихдаг юм уу” гэж бодоод үнэ хэллээ. Тэгээд байж байсан чинь
нэлээд хэдэн хүн санал тавилаа. Өөрөө дуулъя гэж эхлээд ер бодогдоогүй. Хамтлаг
байгуулснаас хойш би ганцаараа уран бүтээл хийгээгүй л дээ. Манай хамтлагийн залуус
бол нэг нэгээрээ уран бүтээл хийсэн шүү дээ. Нэг зохиолын дуучин залуу бүр “Машинаа
өгье, ах дуугаа өгчих” гэлээ. “Өө тэгье” гэсэн. Дуугаа зарчихлаа. Нөгөө залуу маань
дуугаа сураад дууллаа. Тэр нь надад ерөөсөө таалагддаггүй.

-Гуч хүрсэн эмэгтэйг мэдэрч дуулахын тулд өөрөө бас гуч гарсан байх
хэрэгтэй л дээ?

-Яг тийм. Сар бэлтгүүлээд нэг л санаанд хүрсэнгүй. Найз нөхөд маань
“Чи энэ гоё дуугаа өөрөө дуул” гэж зөвлөсөн. Тэгэнгүүт би хамтлагаараа дуулчихъя
гэж бодоод нөгөө хоёртоо санал тавьсан чинь дэмжээгүй. Болох юм болоод болохгүй
юм болдоггүй л юм билээ. Эхнэр маань ч гуч хүрч байгаа эмэгтэй болохоор “Шагай,
чи энэ дуугаа өөрөө дуулаач” гэсэн. Тэгээд би нөгөө залуудаа “Чиний дуулалт надад
таалагдахгүй байна. Дуугаа буцаалаа, машинаа ав” гээд наймаа буцсан. Тэгээд л өөрөө
дуулсан. Гуч хүрсэн бүсгүй гэдэг дууг гуч гарсан залуу бяртай, бас яравгардуу, донжтой,
пээдгэр дуулах хэрэгтэй юм байна гэж бодсон. Наймаа буцсан чинь дуу авсан залуу
маань жаахан гомдлоо. Тэгэхээр нь би түрүүн өөрийн чинь хэлсэн үгийг хэлсэн юм.
“Үгүй, чи ер нь гуч хүрсэн бүсгүй үзсэн юм уу” гэсэн чинь “Ах аа, та боль л доо,
ямар аймаар ярьдаг юм бэ” гэсэн (инээв). Ийм түүхтэй дуу.

-Энэ дуу цацагдаж эхлэхэд хүүхнүүдээс маш их талархал сонссон байх?

-Олон эмэгтэйгээс талархлын үг сонсч байгаа. “Таны дууг сонсоод өөрөөрөө
бахархаж баярлаж догдолдог болсон” гэсэн сэтгэгдэл их ирсэн. Энэ дууг гарах хүртэл
би ямар нэг пэйж хуудас, фэйсбүүк хаяггүй байсан. Би зурагт ч үздэггүй. Хамтлагийнхаа
дууг хийчихээд бясалгал, номын ажлаа хийгээд явдаг байсан. Сошиал ертөнцөөс их хол
хүн л дээ. Дуугаа гаргаад интернэтэд тавих болсон чинь нөхдүүд “Та өөрийн гэсэн
хаяг, пэйж хуудастай байх хэрэгтэй” гэсэн юм. Ингээд дуундаа зориулж “Гурван бүдүүн
дуучин Шагай” гэсэн хаягтай болсон ш дээ. Хэд хоногийн дотор 5000 найзтай боллоо.
Би чинь даруухан талдаа хүн. Би тэгдэг ингэдэг гээд ярьж явдаггүй, телевизийн нэвтрүүлэгт
ч оролцдоггүй байсан л даа.

-Та цаашдаа ч бас ганцаарчилсан тоглолт хийх үү?

-Нэгэнт ийм дуу гаргачихсан болохоор олон хүн хандаж байна. Зарим
нь “Дараагийн донжтой дуу хэзээ гарах вэ” гэж шаардаж байна. Дараагийн донжтой дуун
дээр ажиллаж байгаа. Мөн л бүсгүйчүүдэд зориулсан дуу байх юм.

-“Гурван бүдүүн”, “Ноён бондгор” гээд содон нэртэй байх нь хүмүүсийн
анхаарлыг татахад илүү дөхөм болдог уу?

-Би багадаа хийд оронд шавилж байсан. Хөдөө мал малладаг байлаа.
Анх 2002 онд хотод ирээд шууд поп стилиэр дуулж бүжиглэдэг хамтлаг байгуулахад хүмүүс
гайхсан л даа. Эрдэнэтийнх болохоор тэндхийн амьдралын хэв маяг нөлөөлсөн болов
уу. Малынхаа захад гитар бариад суудаг байлаа. Тухайн үеийн рок хамтлагуудыг их
сонсдог. Монголынхоо хамтлаг дуучдаас бол “Хурд”, “Харанга”-ын шинэ дуунуудыг дуулдаг
хүүхэд байлаа. Хамгийн эхлээд “Такт гурав” гэдэг нэртэй хамтлаг байгуулсан. Дараа
нь “Скай зон“ болгосон. Тэнгэрийн заадас гэсэн утгатай.

-Нөгөө хоёр бүдүүнээ яаж олж авсан бэ?

-Багын найзууд л даа. Бид багадаа айхавтар тарган байгаагүй. “Гурван
бүдүүн” гэж нэрлээд л жин нэмсэн ш дээ. Үгийн хүч гэдэг аймаар байгаа биз. “Гурван
бүдүүн”-ий өмнөхөн “Free man” гэдэг нэртэй байсан. Шинэ уран бүтээл гаргаад хамтлагийн
нэр даацтай сонсогдохгүй байна гээд хэсэг уран бүтээлч нөхөдтэйгөө зөвлөж байгаад
“Гурван бүдүүн” гэж нэрлэхээр шийдсэн. Энэ нэрэнд би эхэндээ дургүй байсан л даа.
“Ийм нэр өгчихөөр биднийг хүмүүс хошин шогийн хамтлаг гэж бодох юм биш байгаа. Охид
тоохгүй ш дээ” гээд эсэргүүцдэг байв. Эхлээд “Гурван бүдүүн” гэсэн чинь ийм нэртэй
хамтлаг гэж юу байсан юм бэ гэсэн хүн ч байсан. Нэгэнт ийм нэр сонгосон болохоор
уран бүтээлээ тууштай хийж явсаар байгаад хичээл зүтгэл, хөлдөлмөрийнхөө үр дүнд
гараад л ирсэн. Бид бас 2005 онд “1000 кг” гэдэг цомог гаргасан. “Ямар аймаар нэртэй,
дуутай хамтлаг юм бэ” гэдэг байсан. Одоо бол биднийг хүмүүс мэднэ дээ.

-Хийдэд шавилж суусан үе ертөнцийг үзэх үзэлд тань нөлөөлсөн байх.
Ер нь шашны хэв маягтай уран бүтээл хийх санаа төрж байсан уу?

-Дуун ухаан гэж Буддын шашинд бий. Хөгжмийн маш том соёл. Үүнийг
судалдаг. Багадаа сүм хийдэд шавилан сууж байхад өвгөн лам нарын хоолой, уншлага
номын ая дан гайхамшигтай санагддаг байв. Би тэндээс л аялгуу эгшгийн сайхныг мэдэрсэн.
Миний ертөнцийг үзэх үзэл, бусдыг энэрэх зөөлөн сэтгэлээс хөг аялгуу төрдөг байх
гэж боддог. Багш нарын сургаал ном намайг хүмүүжүүлсэн. Өвгөн багш маань “Ээжийгээ
хайрладаг хүн бусдыг хайрладаг, ээжийгээ шүтдэг хүн бурхныг шүтдэг” гэж сургасан.
Ээж гэдэг агуу бурхан байгаа биз. Тэр бүхэн нөлөөлдөг ч юм уу, манай “Гурван бүдүүн”
хамтлагийн ээжийн тухай дуунууд хит болдог. “Ижийгээ гомдоох учиргүй” гэдэг сэтгэл
зүрхнээс төрсөн аялгуу. Би хөгжим тоглодог ч нот мэдэхгүй л дээ. Багаасаа хийд оронд
шавилж суугаагүй бол ийм ая эгшиг төрөхгүй, дуу хөгжимтэй холбогдох зам мөр тохиохгүй
байсан гэж боддог. Би багадаа сурлагатай хүүхэд байсан. Гуравдугаар ангид байхад
ээж маань сургуулиас гаргаад хийдэд шавилуулж байлаа.

-Та ер нь лам төрхтэй хүүхэд байсан уу?

-Багадаа таргандуу, лам төрхтэй хүүхэд байсан. Аав маань шүтлэгтэй.
Өвөө лам хүн байсан. Би өглөө бүхэн бурхандаа мөргөдөг. “Онц дүн авахад минь туслаарай”
гэж хүсдэг хүүхэд байлаа. Манайх мянга гаруй малтай байсан болохоор малаа маллах
хэрэгтэй болсон. Хонь хариулж байхдаа хээр дуулдаг. Хөгжмийн боловсрол хаана эзэмшсэн
бэ гэж хүмүүс асуудаг. Үнэндээ би хэн нэгнээр яаж дуулахыг заалгаж байгаагүй. Аав,
ээж маань намайг дуучин болно гэхэд дэмждэггүй байсан ч одоо бол надаар бахархдаг.
Мэргэжлийн сургууль төгссөн ч над шиг хит дуу бичиж чадаагүй хүмүүс байдаг шүү дээ.
Би шашин судлаач хүн. Сүүлд сэтгэл судлалаар сурсан. Одоо ч би Удирдлагын академид
сурч байгаа. Хүн тал бүрийн мэдлэгтэй байх учиртай.

-Таны халзан стиль шашны ажилтай холбоотой юу?

-Урт үстэй явсан үе бий. Гэхдээ л багаасаа үсээ хусуулаад сурчихсан.
Энэ нь ч зохидог санагддаг. 1991 оноос хойш шашны ном үзсэн. Одоо ч өдөр тутмын
уншлага, бясалгалаа хаяагүй. Энэ талаараа хүмүүст зөвлөгөө мэдээлэл өгдөг ажилтай
шүү дээ.

-Хамтлагийн хувьд уран бүтээлийн олз омог хэр байна вэ?

-Бид 13 жил болсон байна. Арван жилийн ой гэж тэмдэглээгүй. 15 жилийн
ой нижгэр хийх байх аа. Энэ хугацаанд хамтлагаараа бас дангаараа уран бүтээл хийцгээж
л байна.

-Та ламынхаа ажлаар орлого олдог уу, хоолойгоороо хоолоо олж байна
уу?

-Манай “Гурван бүдүүн” хамтлагийг хүмүүс мэддэг. Энд тэнд тоглолт
ихтэй байдаг. Саяхан Сэлэнгэд тоглоод ирсэн. Гадагшаа тоглолтоор явдаг. Аав, ээжийн
тухай дуунууд маань хит болсон учраас энд тэнд хурим найранд их уригддаг. Гэхдээ
дан урлагаар хоолоо олж иднэ гэдэг хэцүү л дээ. Монголын зах зээл бага. Тийм учраас
хоолны бизнес янз бүрийн юмнууд хийж байна. Шашин талаасаа би хүмүүст сэтгэл зүйн
зөвлөгөө өгдөг. Надад хандсан хүмүүст тусалдаг. Архангайгаас тодорсон Зая гэгээний
Гүшиг дацан гэж бий. Тэр хийдийг барих бүтээх ажил, хийдийн гадаад дотоод зохион
байгуулалтад оролцож явдаг.

-Таныг хамтлагийнхаа бүх хит дууг зохиосон гэдэг. Бусад уран бүтээлчдэд
дуу нийлүүлдэг үү?

-“38-тай аав”, “Ижийгээ гомдоох учиргүй” дуунууд “Гурван бүдүүн”
хамтлагт маш их нэр хүнд, орлого авчирсан гэж би хэлдэг юм. Би зуугаад дууны ая
зохиосон байна. Дөч гаруйг нь манай хамтлаг дуулсан. Бусдыг нь хамтлаг, дуучдад
өгсөн. Ноён Бондгорт хүртэл дуу өглөө шүү дээ.

-Шинэ жилийн захиалгаа аваад эхэлсэн гэсэн үү?

-Авч эхэлсэн. Гучин нас бол ажил хөдөлмөрийн талбарт амжилт гаргах,
амьдрал нь жигдэрсэн төгс нас юм байна. Ямар ч албан газарт гуч хүрсэн, гуч гарч
байгаа бүсгүйчүүд гол ачааг нь нугалж байдаг. Албан байгууллагуудаас захиалга ирж
байгаа. Эрдэнэтээс саяхан “Гуч хүрсэн бүсгүй” гээд VIP тоглолт хийгээч гэсэн санал
ирсэн.

Цас цагаан охин “Асан дурлах” насанд хүрчээ. Цагаан даашинзтай эрвээхэй жаахан охин “Каспер” гээд дуулж байсныг хүмүүс санаж байгаа даа. Тэрбээр багадаа анх тайзан дээр гарахдаа “Бөөлжих гээд ч байгаа юм шиг, айж сандарч” байсан бол өдгөө айдсаа догдлол болгон хувиргаж, тайзан дээр чөлөөтэй биеэ авч явдаг эрхэмсэг бүсгүй болж хувирчээ. Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, Улсын филармонийн гоцлол дуучин Т.Аминагийн “Асан дурлая” бие даасан тоглолт энэ сарын 11-ний өдөр “Улаанбаатар палас”-ын концертын их танхимд болно. Залуу дуучин удахгүй болох тоглолтдоо бэлтгэж байх үеэр нь цөөн хором ярилцсан юм.

-“Асан дурлая” тоглолт ямар онцлогтой байх бол?

-Би нэгдүгээр ангиасаа дуулж эхэлсэн юм. Урлагтай амьдралаа холбосны 20 жилийн ой энэ өдрүүдэд болж байна. Бас уран бүтээлийн хоёр дахь цомгоо өлгийдсөн давхар баяр тохиож байна л даа. Хүүхэд ахуй үедээ 21 аймгийн 240 гаруй сумаар явж, бие даасан тоглолтоо хийсэн удаатай. “Асан дурлая“ бол мэргэжлийн уран бүтээлч болсон цагаас маань тооцвол нийслэл хотдоо хийж байгаа анхны бие даасан уран бүтээлийн тоглолт юм л даа. Тоглолтод мэргэжлийн баг бүрэлдэхүүн ажиллаж байгаа. Төрийн шагналт Ардын жүжигчин Ц.Намсрайжавын нэрэмжит Монгол Улсын филармонийн симфони найрал хөгжим, эстрадын жазз Баянмонгол чуулга, Монголын хүүхдийн ордны найрал дуучид, “Star dance” бүжгийн хамтлаг оролцох юм. 100 гаруй хүн миний тоглолтод оролцож байгаа. Бүх дуу маань амьдаар эгшиглэнэ. Халуун дулаан уур амьсгалаар дүүрэн гайхамшигтай үдэш болно гэж найдаж байна.

-Нэгэн дунд сургуулийн хичээлийн шинэ жилийн нээлтэнд цагаан даашинзтай жижигхэн охин дуулж байсныг чинь санаж байна. Охиноо урлагт хөтлөхийг бодоход ээж, аав тань урлагийн хүмүүс үү?

-Миний аав найранд гурван даваатай, наадамд гурван дугараатай гэдэг шиг жирийн сайхан монгол хүн. Монголчууд сайхан дуулдаг, урлагт хайртай, авьяас билигтэй ард түмэн. Тэр утгаараа урлагийн өндөр мэдрэмжтэй, айхавтар шүүмжлэгчид байхгүй юу. Намайг анх дуулж эхлэхэд гэрийнхэн маань төдийлөн ойшоож дэмжээгүй. Тэмцээн уралдаанд түрүүлж, хоёрдугаар ангидаа “Дэлхий цагаан” тоглолтыг Хүүхдийн ордны тайзан дээр хийхэд маань “Охиноо урлагийн хүн болоход нь хурцалж хөглөж, чадлынхаа хэрээр дэмжинэ” гэж аав, ээж хүлээн зөвшөөрч эхэлсэн юм.

-Сүүлд дунд сургуулийн ахлах ангийн сурагч байхдаа төрийн бус байгууллагын урилгаар ирж дуулахыг чинь харж байсан л даа. Аав, ээж хоёр тань чиний менежер болчихсон байсан уу?

-Жаахан хүүхэд хамгийн наад зах нь зам гарч чадахгүй, дуулах газраа олоод очиж мэдэхгүй шүү дээ. Би бол ээж, аавыгаа гайхамшигтай гэж боддог. Үр хүүхдийнхээ сайн сайхан ирээдүйн зорилгынх нь төлөө ээж маань ажлаасаа татгалзаад намайг хөтөлж, өнөөдрийг хүртэл явж ирсэн. Эргэлт буцалтгүй урлагийн хүн болж, мэргэжлийн уран бүтээлч болтол маань дэмжсэн хүн ээж маань. Аав арын албаа даагаад үлдэнэ. Ээж маань намайг гараасаа хөтөлж өсгөсөн. Оюутан болж байж л би ээжийнхээ өврөөс гарсан даа. Энэ хүртэл намайг хамгаалж ирсэнд нь би дэндүү их баярладаг юм.

-Ах чинь бас хамтлагт дуулдаг хүүхэд байсан?

-Манай том ах Хөгжим бүжгийн сургуульд төгөлдөр хуурын ангид сурч байсан. Дууны үг, ая хийдэг. Ганц, хоёр дуун дээр хамтарч дуулсан л даа. Ах маань их сургууль төгсөөд ажил амьдралаа хөөгөөд урлагаас өөр замаар явсан.

-Т.Амина эхнээсээ л дуучин болох нь тодорхой байсан уу, өөр мэргэжил сонирхож үзсэн үү?

-Ээж, аав бол эмч болгоно гэдэг байсан юм. Миний охин том болоод мундаг эмч болно гэдэг байлаа. Сурлага сайтай, хими физикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангид сурсан. Эмч болно доо гэж өөртөө итгэсэн цаг хугацаа байсан л даа. Яг сургууль төгсөх болоход “Хоёр туулай хөөсөн хүн хоосон хоцорно” гэдэг шиг болж болохгүй. Өдийг хүртэл урлагийн замаар явсан болохоор дуулаачийн мэргэжил хамгийн ойр дөт санагдсан. Тэгээд дуучин болохоор шийдээд СУИС-д орж суралцсан юм.

-“Асан дурлая” гээд дуулаад байгаа. Т.Амина ингэхэд асч дүрэлзсэн дурлалтай учирсан болов уу?

-Асан дурлачихсан явж байна (инээв). Догдлол, сайхан мэдрэмжээр хөглөгдөж явна. Тийм учраас тоглолтоо ингэж нэрлэсэн.

-Тоглолтоо хийсний дараа Т.Амина ямар уран бүтээл рүү орох төлөвлөгөөтэй байна?

-Би сургуулиа төгсөөд, өнгөрсөн жил урлаг судлалын ухааны мастер хамгаалсан. Ардын жүжигчин Төрийн шагналт Ц.Намсрайжавын нэрэмжит Улсын филармонид гоцлол дуучнаар ажиллаж уран бүтээлээ туурвиж байна. Цаашдаа сайхан уран бүтээлүүдийг түмэн олондоо хүргэнэ гэсэн бодолтой байгаа. Шинэлэг өнгө аястай, өргөн цар хүрээтэй, утга агуулгатай сайхан бүтээлүүдийг хүргэнэ. “Асан дурлая” тоглолтын дараа эх орноо тойрч, багадаа очсон газар бүртээ дахиж очиж, ард түмэндээ уран бүтээлээ өргөн барьж, энэ олон жилийн хайр хүндэтгэлийн хариуд сэтгэлийн бэлэг болгож, талархлын тоглолт хийнэ. Бүх сумаар очно. Очиж амжаагүй 100 гаруй сумаараа явна. Эх орныхоо өнцөг булан бүрт очиж ая дуугаа өргөнө дөө.

Үргэлжлүүлээд боловсрох хэрэгтэй, суралцах шаардлагатай гэж өөрийгөө үздэг. Урлаг судлалын ухааны чиглэлээр докторт сурна. Уран бүтээлээ ч хийгээд явна. Миний гурав дахь цомгийн ажил эхэлчихсэн байгаа.

-Т.Амина зөвхөн дуулж яваагүй, бас оюутан байхдаа ажил хийсэн байх. Өнгөрсөн хугацаанд ямар ажил хийж үзэв?

-Амьдрал баян шүү. Тухайн үед сургалтын төлбөр, автобусныхаа мөнгийг олох, ээжийгээ авч явсан хариуцлагатай цаг үе байсан учраас шантрах, ухрах эрх байгаагүй л дээ. Тэгээд сурахынхаа зэрэгцээ УБТЗ-д лавлан мэдээлэгчээр таван жилийн турш ажилласан. Үргэлжлүүлээд филармонид ажиллах болсон.

-Т.Амина ямар уран бүтээлд дуртай вэ, юунаас илүү эрч хүч авдаг вэ?

-Дуу хөгжим миний сэтгэлийг хөглөдөг. Одоо бол дуу хөгжимгүйгээр өөрийгөө төсөөлөхөд бэрх. Амаргүй үед эсвэл сайхан мэдрэмж авахыг хүссэн үедээ дандаа дуу сонсдог. Уран бүтээлчийн хувьд байнга эрэл хайгуулж хийж, шинийг эрэлхийлэх учиртай, судалгаа хийх шаардлагатай учраас төрөл бүрийн ая эгшгүүдийг сонсдог доо. Тэр дундаас хуучны дуунуудыг илүүд үздэг. Ардын дуугаа сонсоно. Миний машинд ардын болон уртын дууны цомог явдаг. Ихэвчлэн жолооны ард явахдаа сонсдог. Зарим хүн “Хэдтэй болоод ийм дуу хөгжим сонсдог юм” гэж шүүмжилж магадгүй. Гэхдээ би чинь монгол хүн шүү дээ. Ардын урлаг, язгуур хөг аялгуунд жил ирэх тусам улам л дуртай болоод байгаа. Тэрнээс таашаал авдаг. Ардын дуунаас тухайн үеийн амьдралын философийг мэдэрдэг, маш их санаа өгдөг шүү. Бодох юм ч их байдаг.