Author: Батсүхийн Янжмаа

Эдийн засгийн шок өрхөд хэрхэн нөлөөлж байгааг судлаач, доктор Д.Ган-Очир, Б.Ариун-Эрдэнэ нар тодорхойлжээ. Тэд энэхүү судалгааг 2016 оны 3-8 сарын хооронд Эдийн засгийн судалгаа, эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр гүйцэтгэсэн байна. Судалгааны сэдэв нь “Монголын өрхийн секторын стресс тестийн загвар”. Стресс тест гэдгийг манайхан онцгой нөхцөл байдлын шинжилгээ гэж орчуулдаг. Өөрөөр хэлбэл үнэ өсөх, валютын ханш сулрах, зээлийн хүү өсөх, ажилтай байсан хүн ажилгүй болох гэх мэт сөрөг өөрчлөлтүүд өрхийн санхүүд хэрхэн тусч буйг судлаачид сонирхжээ. Өрхийн санхүүгийн байдал муудахад банкуудад хэрхэн нөлөөлөхийг мөн тандсан байна.

Дэлхийн эдийн засгийн 2008-2009 оны хямралаас хойш эдийн засагчид тэр тусмаа төв банк болон санхүүгийн бодлого боловсруулдаг бусад байгууллагууд энэ төрлийн аргачлалд илүү ач холбогдол өгдөг болсон гэнэ. Дэлхийн эдийн засгийн хямралын үед судлаачид өрхөд учирсан хүндрэл нь санхүүгийн салбарын тогтвортой байдлыг алдагдуулдаг юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүрч л дээ. Америкт болсон хямралын үеэр орон сууцны үнэ унаж эхлэхэд ипотекийн зээл авсан олон хүн “Би зээлээ төлж чадахгүй юм байна, орон сууцаа ав” гэцгээжээ. Банкууд зээлийн хүүгийн орлогуудаа хураахын оронд баахан байшинтай үлдсэн түүхтэй. Өр нэмэгдсэн үед нь эдийн засагт гэнэтийн шокууд бий болоход өрхүүд зээлээ төлж чадахаа байчихсан хэрэг. Банкууд зээлийн төлбөрөө авч чадахгүй болохоор санхүүгийн салбарынх нь тогтвортой байдал алдагдахад хүрчээ.

“Ийм хэлбэрээр бий болж байгаа санхүүгийн тогтворгүй байдал нь илүү гүнзгий, удаан хугацааны эдийн засгийн хямрал руу аваачдаг юм байна” гэж Австралийн Үндэсний их сургуульд эдийн засгийн ухааны доктор хамгаалсан судлаач Д.Ган-Очир хэллээ. Учир нь 2008-2009 оны эдийн засгийн хямрал өмнөхөөс илүү гүнзгий байсан гэнэ. АНУ-ын Холбооны нөөцийн банк өнгөрсөн арванхоёрдугаар сараас хүүгээ өсгөж эхэлсэн. Энэ хүртэл эдийн засгийн сэргэлтийг хангалттай гэж үзээгүй хэрэг. Тийм учраас энэ асуудлыг байнга судалж энэ төрлийн эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх шаардлагатай гэж судлаачид үздэг. Монголын хувьд ч энэ асуудал анхаарлын төвд орж ирсэн нь өрхүүдийн өр нэмэгдэж буйтай холбоотой. Өрхийн секторын өр ялангуяа 2013 оноос хойш идэвхитэй өсч байгаа гэнэ. Банкны салбарын нийт зээлийг авч үзвэл өрхийн секторын зээл бараг 40 хувь өссөн дүнтэй байна. Нийт банкны системийн зээлийн 40 хувь нь өрхийн зээлтэй холбоотойгоор эрсдэх магадлалтай гэсэн үг. Макро шок бий болоход өрхүүд илүү эмзэг байдалд орж эхэлжээ. Өмнө нь гэр бүлийн гишүүдийн нэг нь ажилгүй болсон ч үлдсэн хүмүүсийнхээ орлогоор амьдарч байсан бол одоо тэр хүний орлого байхгүй л бол тухайн айл зээлийн төлбөр төлөхөд хэцүү болж, эсвэл хэрэглэж байгаа хүнснийхээ хэмжээг хасахад хүрчээ.

Уг нь бол банкууд “Хамгийн найдвартай нь ипотекийн зээл” гэдэг. Ипотекийн зээлийг бусад зээлтэй харьцуулахад чанаргүй зээл бага аж. Гэхдээ энд яриад байгаа өрхийн зээлийн зөвхөн нэг хэсэг нь орон сууцны зээл шүү дээ. Хэрэглээний зээл, тэтгэвэрийн зээл бүгд өрхийн зээлд багтдаг.

Доктор Д.Ган-Очир ярихдаа “Бид бусад улс оронд хийгдсэн судалгаануудыг суурь болгож ашигласан. Өрхийн зээл ДНБ-ний харьцааг авч үзэхэд анх 2012 он хүртэл харьцангуй нам түвшинд 15-20 орчим хувь байсан. Орон сууцны зээл хэрэгжиж эхэлсэн 2013 оноос маш өссөн. Сүүлийн гурван жилийн дунджаар авч үзэхэд өрхийн нийт өр ДНБ-ний 25 орчим хувьд хүрсэн. Энэ нь бусад орнуудтай харьцуулахад Евробүсийн шинэ гишүүн орнууд (Чех, Польш гм)-тай ойролцоо түвшинд очсон. Санхүүгийн зах зээл нь өндөр түвшинд хүрсэн орнуудынхтай ойролцоо очсон гэсэн үг. Дээр дурдсан орнуудын хувьд хүмүүсийн орлого, ажил эрхлэлт сайжраад ийм түвшинд хүрсэн. Харин манайх бол татаастай хүүнд хэт хошуурах байдлаар механикаар энэ түвшинд очсон тал бий. Дунд орлоготой орнуудтай харьцуулахад манай 25 хувь гэдэг хамаагүй өндөр байгаа юм. (Монгол дунд орлоготой гэсэн ангилалд ордог) Гэхдээ дунд орлоготой бусад улсуудтай харьцуулахад өртэй байдал нь өндөр түвшинд байна. 2013-2014 оны механик өсөлтөд мэдээж орон сууцны 8 хувийн зээл нөлөөлсөн. Энэ зээл өрхүүдийг өртэй болгохоос гадна макро эдийн засагт дараагийн шокыг бий болгосон юм. Зээл өгч эхлэнгүүт орон сууцны үнэ ихээр өссөн. Одоо ч орон сууцны үнийн хөөсний хагаралт үргэлжилж байгаа. Нэг талаас энэ нь өрхүүдийг илүү эмзэг болгосон. Бас санхүүгийн шокыг эдийн засагт бий болгосон үйл явц боллоо” хэмээн дүгнэв.

Гэхдээ өрөө төлж чадахгүй өрхийн тоо олширвол банк шууд дампуурна гэсэн үг хараахан биш юм байна.

-Санхүүгийн зах зээлд барьцаа гэж бий. Барьцааны хөрөнгийн үнэлгээ, авсан зээлийнх нь зөрүүгээр банкны эрсдлийг тооцно. Барьцаанд тавьсан байр нь 80 сая, тухайн хүн 100 саяын өртэй бол зөрүү 20 саяын алдагдал хүлээх болдог. Хамгийн найдвартай барьцаа банкны хувьд орон сууц байдаг гэлээ.

ЗЭЭЛЭЭ
ТӨЛЖ ЧАДАХГҮЙД ХҮРЭХ МАГАДЛАЛТАЙ ӨРХИЙН ТОО НИЙТ ӨРХИЙН 14. 4 ХУВЬ БАЙНА

Зээлээ төлж чадахгүйд хүрэх магадлалтай өрхийн тоо нийт өрхийн 14,4 хувь нь байна. Орлого багатай эсвэл өндөр настай гишүүдтэй өрхүүдийн хувьд дампуурах хандлага илүү ажиглагдаж байгаа юм. Үлдсэн 85.6 хувь нь эерэг үлдэгдэлтэй гэсэн үг. Манайх Финлянд, Австри, Норвегтэй энэ түвшнээрээ ойролцоо очжээ. 500 мянга хүртэл төгрөгийг хуримтлуулж чадаж байгаа өрх хэд байгааг судлаачид бас сонирхсон байна. Өрөө төлөөд, хоол, хүнс, цахилгаан дулааны төлбөр, хувцас хунар гэх мэт зайлшгүй зардлаа дараад, 500 мянгыг үлдээж чадаж байгаа өрх 60 хувь нь байсан гэж Д.Ган-Очир ярилаа.

Харамсалтай нь эдийн засаг үүнээс илүү муудаж болохыг ч бодолцохоос аргагүй.

-Нөхцөл байдал илүү муудвал нэмж хэдэн өрх хүнд байдалд орох, санхүүгийн салбарт хэр их алдагдал хүлээхийг тооцож үзсэн. Зээлийн хүү өсвөл юу болох вэ, ажилгүйдэл нэмэгдвэл ямар нөхцөл үүсэх, орон сууцны үнэ үргэлжлээд буурвал юу болох вэ. Энэ бүгд нэг зэрэг тохиолдвол юу болох вэ гэдэгт энэ судалгаагаар хариу өгөхийг хичээсэн. Зээлийн хүү одоо байгаа түвшнээс 5 нэгж хувиар нэмэгдэхэд сөрөг үлдэгдэл орлоготой 14,4 хувийн өрхүүдийн тоо 15 хувь болж өсөх төлөв бий. Зээлийн хүү ийм хэмжээгээр нэмэгдвэл банкны алдагдал 8,4 хувьд хүрэх жишээтэй. Инфляци 10 хувь болоход сөрөг үлдэгдэл орлоготой 14,4 хувийн өрхийн эзлэх жин 19 хувь болж өсөхөөр байгаа юм. Орон сууцны үнэ 20 хувиар буувал банкуудын хүлээж болзошгүй алдагдлын хэмжээ 7,6 хувь болох нь.

Байдал илүү муудвал гэдэг нь зөвхөн муу амалсан төдий биш. Өмнө нь эдийн засаг хямрах үед тохиолдож байсан шокууд давтагдвал байдал ямар байхыг ч тооцож үзсэн байна.

Өмнөх түүхийг сөхвөл орон сууцны үнэ 2014-2015 онд 12 орчим хувиар буусан удаатай. 2009-2011 онд хүү 2,25 нэг хувиар өсчээ. Энэ бол манайд ажиглагдсан шокууд шүү дээ. Хэрэглээний бүтээгдэхүүний үнэ 2009-2011 оны хооронд 12 орчим хувиар өсчээ. 2012 оны нөхцлүүдийг авч ийм тооцоолол хийж үзэхэд сөрөг үлдэгдэл орлоготой өрхийн тоо 21-22 хувь гарчээ. Зээлээ төлж чадахгүй балрах магадлалтай өрхийн тоо одоогийнхоос илүү олон байсныг анзаарав уу. Үүнээс хүн амын орлого, өрхийн санхүүгийн байдал өмнөхөөс сайжирсан гэж дүгнэж болохоор байгаа юм. Гэсэн ч өдгөө өрхүүдийн өр нэмэгдсэн болохоор илүү эмзэг болсон гэдэг нь муу мэдээ.

ДАМПУУРАХ
МАГАДЛАЛТАЙ ӨРХҮҮДЭД УЧРАХ ДАРАМТЫГ ЗӨӨЛРҮҮЛЭХ БОЛОМЖТОЙ ЮУ?

-Бусад хүчин зүйлтэй харьцуулахад үнийн өсөлт, зээлийн хүү нэмэгдэх нь зээлтэй хүмүүст ирэх дарамтыг нэмэгдүүлдэг. Зээлийн хүүг тэлэх байдалд хүргэх ёсгүй. Тэтгэврийн зээлтэй хүмүүст энэ шокууд илүү дарамт учруулдаг. Тийм учраас тэдэнд чиглэсэн төрийн бодлогуудыг хэрэгжүүлэх шаардлага бий. Инфляцийг өсгөхгүй, зээлийн хүүг нэмэгдүүлэхгүй байх, тогтвортой орчныг бүрдүүлэх учиртай. Зорилтот хэсэгт нийгмийн халамжийг сайжруулах хэрэгтэй гэж судлаач Д.Ган-Очир хэллээ.

Монголд ч бас зээлээ төлж чадахгүй, байраа хураалгах нөхцөл байдал үүсэх болов уу гэж хэрэгт дурлаад авлаа.

-Монгол хүний онцлог бий л дээ. Монгол хүн нэгэнт байраа аваад тохижуулж, гал голомтоо бадраан, зээлийн эргэн төлөлтийг хийгээд эхэлсэн бол байраа хаяхгүй. Тэгээд ч байраа зараад дахиад байр авна гэдэг зардал өндөртэй. Бичиг баримт бүрдүүлэх, банктай учраа олох, шүүхээр явах, дахиад байр хайх гээд олон эрсдэл бий гэж судлаач тайлбарлав. Зээлийн мэдээллийн нэгдсэн сан байгаа учраас байраа хураалгасан найдваргүй этгээдэд дахин зээл олдохгүй л болов уу. Америкт бол залуус нь түрээсийн байранд амьдраад явах бололцоотой байдаг бол монголчуудын хувьд байр худалдаж авах нь насаараа хийх хамгийн үнэтэй хөрөнгө оруулалт байдаг гэх мэт соёлын ялгаатай шүү дээ.

“Адмон” компанийн захирал Р.Энхбаттай уулзахаар зорьж очоод Интерном их дэлгүүрт зохиолч Д.Цэмбэл гуайн “Төлөөс” номын нээлтэнд оролцож байхад нь оллоо. Интерномын хоёрдугаар давхарт “кофе шоп”-т суунгаа яриа өрнүүлэв. Номын нээлтийн зочид олон байсан учраас шуугиантайхан нөхцөлд бид хуучиллаа. Зарим зочин ирж, ярилцагчтай маань гар барина. Нийслэлийн ганц дендрологич гэгддэг байсан Б.Чимэд гуай ирээд аавтай нь танил дотно явснаа дурслаа. “Ю.Цэдэнбалын үед МАХН-ын Төв хорооны үзэл суртлын хэлтсийн орлогч эрхлэгч, доктор Ж.Роозон гэж хүн байлаа. Ийм хүний хүү байгаа юм” гэж надад танилцуулахад нь Р.Энхбат “За, миний аавын намтрыг яриад өгчихлөө” гэж хошигнов.“Баярлалаа, чи их гоё зохион байгууллаа” гэж Чимид гуай хэлнэ лээ.

-Д.Цэмбэл гуайн номын нээлт боллоо. Та аавынхаа үеийнхэнд ингэж дотно хандаж дэмждэг үү?

-Би Д.Цэмбэл гуайг олон жилийн өмнөөс таньдаг гэж хэлэхгүй л дээ. Харин мэддэг гэж хэлбэл буруудахгүй байх.Одоо үнэн үгээ тасралтгүй зоригтой бичдэг хүн цөөрсөн.Ямар ч нийгэмд хэлэх үгээ хэлдэг ийм хүмүүсийг л бид хүндлэх ёстой.Харамсалтай нь үнэн үгээ хэлье гэсэн ч чадахгүй яваа хүмүүс дийлэнх болжээ.

-Үнэн үг гэснээс хэдэн жилийн өмнө “Эх хэлний доройтол” гэж бичиж байсныг тань санаж байна. Үг, хэлний асуудалд санаа тавьсан хэвээрээ л байгаа юу?

-Сүүлийн 25 жил монголчуудын тэнэгрээд байгааг би шууд эх хэлтэй холбон харж байгаа. Одоо үетэй харьцуулбал социализмийн үед бид чинь өнөөдрийнхөөс хамаагүй оюунлаг байж гэж санагдах боллоо. Монголд оюуны суутнууд байсан уу гэвэл 60-70 оныхныг л хэлнэ. Өнөөг хүртэл үлгэр дууриал болсоор буй шинжлэх ухаан, урлаг, урлаг утга зохиолын сор бүтээлүүд тэр үеийнх. Тэр үед хэлний талаар, өнөөдрийнх шиг их зарлиг, тогтоол, хууль журам гарч байсангүй. Гэлээ ч монгол хэл түүхэнд байгаагүй их ахиц дэвшилд хүрсэн учраас л тэр амжилт бүтээлүүд бий болсон. Харамсалтай нь орчин үеийн эх хэлний хөгжил 90 оноос хойш хуучин монгол бичиг, уламжлал ёс заншилдаа дарагдаж хаягдлаа. Хэлбэрдэл газар авч, хэл ярианы утга агуулга мөн чанараа алдсан. Хэлсэн үгэндээ үргэлж хариуцлагатай ханддаг, хэлж ярьсныгаа ажил хэрэг болгоод явбал нийгмийн хөгжил одоогийнхоос илүү дээр байхсан.Нийгмийг ялзруулж доройтуулж буй гол шалтгаан бол үг хэлээр тоглосон хариуцлагагүй явдалууд.Энэ үзэгдэл эх хэлийг маань бодит хүчгүй, хоосон болгож, бүтээлч ажлын эх үндэс болох замд нь саад учруулж байна. Хүн хэлээрээ, мал хөлөөрөө гэдэг чинь хэл яриан дээр хүний амьдрал тогтдог гэсэн утгатай үг байх. Гэтэл одоо бол худал амлалт, мөнгө хоёр дээр л энэ нийгэм тогтож байна. Монголын нийгэмд одоо бодитой, утга учиртай, үнэн үг хэлээр дамжсан ажил хэрэг үгүйлэгдэж байна гэмээр. Үүний тулд УИХ-ын гишүүд хэлсэн үгнийхээ төлөө хариуцлага хүлээдэг болмоор юм. Ам ажил зөрөх явдал бүх шатанд гай тарьж байна.

–Бүхнийг ингээд эх хэл рүүгээ түлхээд л болчихно гэж үү?

-Юу ч хамаагүй ярьж болох, эрх чөлөөтэй сайхан оронд бид амьдарч байна гэж ойлгоод байгаа хүмүүст энэ чинь туйлын буруу шүү л гэж хэлмээр байна. Бид бодож байгаагаараа ярьдаг, бас ярьж байгаагаараа боддог. Эх хэл бол миний бодлын хөшүүрэг, илэрхийлэл, тиймээс эх хэл бол бидний эн тэргүүнд эзэмших ёстой суурь чадвар юм байна гэдгийг ухамсарлах ёстой.Эх хэл бол ярьж бичих хэрэгсэл төдийгүй, бодож бүтээх ухамсарт үйл ажиллагааны гол эх сурвалж. Хүний үг хэл, үйлдэл нэг байх нь эрүүл үзэгдэл гэдгийг уг нь хүн бүр мэддэг. Үг, үйлдэл нь зөрөөд байгаа хүн ямар билээ, тийм хүнд найдаж, ажил хэрэгчээр хамтарч болох уу? Ер нь бол бодсон, санаснаа хэлж хэрэгжүүлж амьдрах чинь л жинхэнэ аз жаргал, үг үйлдэл өөр хоорондоо зөрөлдөөд байвал хүн цаагуураа стресст орно.

-Саяхан би Д.Энхбаттай ярьж байхад Гамлетаар жишээ татаад, У.Шекспир хүн төрөлхтнөөс, “Үнэнээрээ амьдрах уу, дүр эсгэж амьдрах уу” гэж асуусан гэж ярьсан л даа. Ер нь энэ нийгэмд хүн өөрийнхөөрөө, дүр эсгэхгүйгээр амьдрах эрх чөлөө байна уу гэдэг их чухал асуулт юм шиг санагдлаа. Би даргыг шүүмжчилчихвэл миний бизнес дарамтанд орчихно ч гэдэг юм уу айдас хүйдэс их байдаг л даа?

-Ер нь бол хэл, миний үзэл бодлоо илэрхийлэх зэвсэг. Хүний хүсэл мөрөөдөл, гомдол бухимдал, ер нь ажил хэргийн утга учрыг бүхэлд нь тухайн хүнийг тодорхойлох зүйл гэж үзвэл миний амнаас гарч байгаа үгс тэр бүхнийг нарийн илэрхийлж өгнө гэсэн үг. Хүн зөвхөн өөрийн бодож буйг бусдад гаргаж хэлэхдээ биш,бас бусадтай ойлголцож амьдрахад ч хэрэг болно. Хүмүүс үнэн үгээ хэлэх бололцоогүй, үнэн үг хүчгүй бол нийгэмд худал хуурмаг харилцаа руу гулсаж, худал хуурмаг үйл хэрэг давамгайлна. Ийм нийгмийн урсгал сөрж зогсоно гэдэг тун хэцүү. Шекспирийн Гамлет: Хүн хоёрын хооронд амьд явснаасүхсэн нь дээр гэсэн санааг анх хэлсэн.

-Тийм л дээ. Гэхдээ үг гэдэг зэвсэг танд байгаа юм биш үү, хэвлэж байгаа номоороо дамжуулаад шинэ агуулга, утга санааг нийгэмд өгч хэлэлцүүлэх боломж бий шүү дээ?

-Тэгэхээр, би хэвлэлийн газрыг авч яваа хүний хувьд л үгээ хэлэх хэмжээний юм бодоод байгаа юм биш. Бид бие биетэйгээ жирийн амьдралд ч үнэн бодитой харьцахаа байсан, зөвхөн ашиг харцгаах болцгоолоо.Сургуулийн хүүхэд хүртэл эцэг эх, багшдаа юу хэлбэл таалагдахыг хамгийн түрүүнд сурч байна. Өөрийн гэсэн бодолтой байж, түүгээрээ бусдаас ялгарч, хөгжүүлж, “Би” гэдэг хувь хүн болохын оронд багаасаа л бусдын ая талд өөрийгөө нийцүүлэх, хүн ялгаварлах, хүнд таалагдах чадварт суралцаж байна.Тэд хэл яриагаа өөрийгөө хөгжүүлэхэд бус, харин хүн хуурахад илүү ашиглаж байна. Тиймээс хэлний асуудал бол алдаагүй зөв бичих төдий бус, хүний амьдралыг шийдвэрлэх чухал хүчин зүйл гэдэгт анхаармаар санагддаг.

-Таны хэлэх дуртай соёл гэгээрэл хэрэгтэй болоод байгаа юм байна, тийм үү. Бусдыг аялдан дагалдана, өөрийн бодолгүй байна гэдэг хүн сүргээс ялгаагүй. Би хэн бэ гэдгээ таньж мэдэх хэрэгцээ хувь хүнд ч, улс оронд ч байж магадгүй юм?

-Таны хэлж байгаа шиг нэг хүн, нэг компанид нийгмийг аль нэг зүгт хандуулах хүч хүрэхгүй, үүнд төр засгийн дэмжлэг хэрэгтэй. Тиймээс бид нийгэмд тулгамдсан сэдвүүдийг л гаргаж тавьж, олны анхааралд хүргэхийг эрмэлздэг. Жишээлбэл, саяхан Сингапурын ерөнхийлөгч Ли Куан Ю-гийн улс орноо босгосон түүхийг манай хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргасан. Сонгуулийн өмнө энэ номыг гаргаснаараа бид тэр хүнийг зүгээр л нэг магтах гэсэн юм биш. Бидэнд ямар ерөнхийлөгч хэрэгтэйг, ерөнхийлөгчөөсөө юу хүсэх ёстойгоо ухамсартайгаар бодож үзэх цаг ирснийг ойлгуулах зорилго тавьсан. Энэ талаар ярилцахад энэ ном маш гоё! Учир нь манайхаас цөөхөн хүн амтай улсыг дэлхийн хөгжлийн оргилд аваачиж чадсан, амьд жишээ байдагийг мэдвэл зүгээр. Ер нь хүмүүс улс төрчдийн үгэнд маш их хууртдаг, тэд бодож байгаагаа ярьдаггүй, ярьж байгаагаа хийдэггүй.Үүнийг нь бид тоохгүй, ойшоохгүй байж болохгүй цаг үе иржээ.

-Та нийгмээ гэгээрүүлэх гэж их юм санаж сэдэж явдаг. Соёл, гэгээрлийн өдрүүд хийдэг. Олон ном, бүтээлүүдээр дохио санамж өгөх гэж хичээдэг. Энэ бүхний эцэст та хонгилын үзүүрт гэрэл харж байна уу, эсвэл зүгээр л цөхөрчихөөд байгаа юм уу?

-Бүтэхгүй юм хийж яах нь вэ дээ гэж ил далд их хэлцгээдэг л дээ. Би өнөөдрөөрөө л амьдрахыг хичээдэг. Өнгөрснөө бодож гуниглах, харамсах, ирээдүйгээ бодож мөрөөдөх дургүй. Тиймээс би санасан бодсон зүйлээ хойш тавилгүй өнөөдөр л хийх, хүссэн амьдралаараа өнөөдөр л амьдрахыг хүсдэг.Тийм болохоор “Чи юу хүсээд байгаа юм, чиний хүсээд байгаа тэр сайхан нийгэм бий болохгүй шүү дээ” гэсэн үгсэд ач холбогдол өгдөггүй. Дуртай юмаа хийх, зорилготой, утга учиртай, тэмцэлтэй байх хэрэгтэй .Үүнээс илүү гоё амьдрал хаана байна. Уурлаж бухимдах зүйл зөндөө л гардаг, гэхдээ тэр бол цөхрөл биш.Боломжтой мөртлөө юу ч хийж чадахгүй хүлээлгийн өрөөнд өлбийгөөд чимээгүй суух шиг уйтгартай юм хаана байх вэ.

-Та сүүлийн үед юу уншиж байгаа вэ?

-Саяхан манайх маш сайн уран зохиолын номууд гаргасан. Тэрийгээ л нэг бүрчлэн уншиж байгаа. Унших яах вэ, уншсанаа хоорондоо ярилцах л чухал болоод байна.Би яаж ойлгосон юм, чи яаж ойлгосон юм.Хүн болгон юмыг өөр өөрөөр ойлгож, өөр өөрөөр хүлээж авдаг. Би эрэгтэй, чи эмэгтэй. Би чамаас ахмад, чи надаас залуу.Тэгэхээр чи бид хоёрын сонирхол ч өөр. Би чамтай ярилцах юм бол нэгдүгээрт чамайг ойлгохоос гадна тэр зохиолоо ч илүү сайн ойлгоно. Тэр зохиолоос гадна өөрийгөө ч ойлгоно. Ном уншихдаа гол нь биш, уншсан ном өөрт шингэх, өөрийгөө бусдаас ойлгож авах нь гол. Тэр номонд өгүүлж байгаа амьдралаас хүмүүс ихийг ухаарч, дутуугаа нөхдөг. Олон амьдрал, хувь заяаг мэдрэх ухаарах тусам хүн илүү хэрсүүжнэ. Уран зохиолын ном уншина гэдэг олон хүний амьдралаар амьдарч үзнэ гэсэн үг.

-Нэг үеэ бодвол хүмүүс их уншдаг болсон гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Бодсоноо үнэнээр нь хэлэхээр хамаг юмыг үгүйсгээд байгаа юм шиг сэтгэгдэл хүмүүст төрүүлээд байдаг юм. Таны асуултад, тийм бас үгүй гэж хариулъя. Хүмүүсийг номын хэрэглээтэй ба хэрэглээгүйгээр нь хоёр хэсэгт хувааж болно гэж би боддог.Энэ хэрэглээнд хүнийг багаас нь сургахгүй л бол хожим ном унших гэж их түүртдэг. Хүүхэд мэдээ орсон цагаасаа л үсэг бичигтэй ойр дасал болбол түүний цаана ид шидтэй зүйл байдгийг үргэлж мэдэрч сонирхоно. Хожим утга учиртай номын хэрэглээтэй болоход ч дөхөмтэй. Эцэг эхчүүд, албан байгууллагууд манайхнаар номын тухай, ялангуяа хүүхдийн номын тухай их яриулдаг. Жаахан дэмжээд өгвөл хүмүүс ном уншихад бэлэн байна.

– Саяхан С.Дулам гуайтай ярьж байхад цагаан сараар хүмүүст ном бэлэглэдэг гэж байсан. Ном бэлэглэж байсан зарим жишээг би мэднэ л дээ.Цагаан сараар бие биедээ ном бэлэглэдэг соёл бий болж байгаа юм болов уу гэж санагддаг. Ийм хандлага танд мэдрэгддэг үү?

-Би саяхан хөдөө явлаа. Хөдөөний айлд очоод гурав, дөрөв хоносон юм.Дөрөв, таван настай хоёр хүүхэд цэцэрлэгт явдаггүй гэртээ байдаг юм байна.Хүүхдэдээ орой болгон уншиж өгөх үлгэртэй “365 үдэш” гэдэг номоо тэднийхэнд бэлэглэлээ. “Энэ номыг орой бүр хүүхдэдээ уншиж өгөөрэй. Уншихдаа сэтгэл гаргах нь хамгийн чухал гэсэн.Баярлаад л авсан, өөр ч юм хэлсэнгүй. Дараа нь ярьж суухад ингэж хэллээ. “Р.Энхбат гуай, манай хөдөө чинь одоо нэрээ зүдэрч тавьдаг хүмүүс олширсон шүү дээ. Бичиг мэддэг хүмүүс нь арван үг бичихэд тавыг нь алдана” гэсэн.Ийм үг сонсохоор яаж ч сайхан байх вэ дээ.Хааяа нэг ирдэг сонин ч үгүй болсон, хөдөөнийхөн тэр чигээрээ номноос холджээ.Юун соён гэгээрэл, эхлээд бичиг үсэгтэй болгох ажил хийгдэх хэрэгтэй болжээ.Бид чинь амьдралаас ингэж тасарч байна даа гэсэн бодол надад төрсөн.
–Ингэхэд нийгмийн уншдаг хэсэг нь юу уншиж байна вэ?
-Дэлхийн хүмүүс олноороо уншиж байна гэсэн номыг бид хамгийн түрүүнд орчуулаад гаргадаг. Мэдээж хэн ямар ном, зохиол унших нь тухайн хүний сонирхлоос хамаарна. Өнөөдөр Монголд маш их мэдлэг орчуулгаар дамжиж орж ирж байгаа ч, худал, буруу орчуулгатай номнууд олширсон.
-Номын дэлгүүрт орж ирээд Ли Каун Ю-гийн номыг хараад, орчуулагч нь хэр сайн бол гэсэн бодол хамгийн түрүүнд төрсөн л дөө. Танигдаагүй орчуулагч байх шиг харагдсан.Танайх орчуулагчид тодорхой шаардлага тавьдаг байх?

-Нэрийг нь Монголмаа гэдэг. “Энэ номыг заавал орчуулах ёстой” гээд бидэнд хандсан. Мэдээж хэрэг сэтгэлийн хөөрлөөр барьж ирээгүй, орчуулж чадна гэсэн итгэлтэй байсан.Орчуулгын ажил дуусч номыг хэвлэлтэнд бэлэн болоход орчуулгыг хянаж сайжруулах хоёр жилийн хугацаанд манайхаас арваад хүн оролцсон. Сайн орчуулга гэдэгт итгэлтэй байна. Сайн орчуулга гаргахад гадаад хэлнээс илүү эх хэлэндээ сайн байх л хамгийн чухал. Хүмүүс санал бодлоо хэлэх байх аа.

-Та өргөн хүрээнд ажиллах юм аа. Цэцэрлэг, сургуулийн багш нарт хүртэл хүүхдийг яаж номонд дуртай болгох вэ гээд сургалт хийж байсныг санаж байна.Нэг төрийн бус байгууллага, хэвлэлийн компаниас илүү их хүч гаргаж нийгмээ соён гэгээрүүлэхээр зүтгэж байгаа санагддаг?

-Нийгмээ гэгээрүүлэх уг нь төрийн ажил. Төр энэ ажлаа жинхэнээр нь хийдэггүй, тийм болохоор л бид ийм ажил хийдэг гэж харагдаад байна. Төрөөс явуулж буй ажлууд сонгуулийн зориулалттай, өөрсдийгөө сурталчлах хувийн зорилготой, олон нийтэд таалагдахаас цааш утга агуулга байдаггүй.Тэд цаг зуурын ажлаар л хөөцөлддөг. Гүйх нохойд гүйхгүй нохой саад гэж тэдний хийсэн дутуу дулимаг, өөрсдийн сонгуулийн ашиг сонирхол, нэр төр хөөцөлдсөн ажлууд нь бидэнд маш их саад болдог.

-Сониуч асуулт байна. Та номон дунд умбаж явдаг болохоор таныг гайхшруулах амаргүй байх л даа. Хамгийн сүүлд танд гүн сэтгэгдэл төрүүлсэн ном байна уу?
-Манай утга зохиолын цувралаар гарсан ном бий. Туркийн зохиолч Сабахаттин Алигийн “Арьсан хүрэмтэй Мадонна” гэж ном их таалагдсан.Тэр номыг уншаад, энэ зохиолыг уншсан хүнтэй яримаар, хүмүүсийн бодлыг сонсмоор санагдсан.Гоё ном уншихад сэтгэл сэргэдэг.Залуусын хайр сэтгэл, дотоод сэтгэлийн тухай ном л доо.

-Интернэтэд номын хорхойтнуудын группууд байдаг. Та аль нэгэнд нь нэгддэг үү?

-Тэр хүмүүсийг цуглуулаад, уншсан номоо ярилцдаг болъё гээд манай номын дэлгүүр уриалаад л байгаа ш дээ. Номын тухай л ярилцмаар байна.

-Хүмүүс шагшаад байгаа номыг олж унших гэж эрж хайдаг юм шиг ээ. Интерномын их дэлгүүрээс гаргадаг бестселлер номын жагсаалтад та анхаардаг уу?

-Үгүй ээ. Надад тэр ерөөсөө сонин биш.Тэр бол зүгээр л зарагдсан номын тоо шүү дээ.

Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, хэл бичгийн шинжлэх ухааны доктор С.Дуламтай ярилцлаа.

-Та гадагшаа яваад ирсэн гэв үү. Монголчууд хол яваад ирсэн хүнээс үг сонсдог. Явсан газрын сонин сайхан юу байв?

-Герман улсын Боннын их сургуульд гурван сарын хугацаатай, хамтарсан ном бичих, лекц унших, тэдний магистр, докторантуудад нь зөвлөгөө өгөх ажлаар яваад ирлээ. Монгол судлалын эртнээс уламжлалтай том төв нь Боннын их сургууль. Боннын их сургуульд би таван удаа очиж байна л даа.

-Ингэхэд Монгол судлаачдын хүрээ хумигдсан уу, аль эсвэл өргөжсөн гэж боддог уу?

-Өргөжиж байгаа гэж бодож байна. Судалгааны сэдэв хүрээ нь хуучнаас өргөжиж, олон шинэ эрдэмтэд гарч ирсэн. Өөртөө хамаатай ганц нэг хүнийг нэрлэе. Африкийн монгол судлаач гэж дуулсан уу?

-Монгол судлаачид дунд Африк хүн харагдсан шүү?

-Африкийн монгол судлаач Габи Бамана одоогийн Антоон Мостаэрт монгол судлалын төвийн гүйцэтгэх захирлын ажлаа өгөөд, надад монгол ёсоор хадаг барьж, Монголын соёлыг судалъя гэсэн юм. “Ямар сэдвээр судалбал дээр вэ” гэхээр нь би “Монголчуудын цайны соёл сонин юм байна, чи судал” гэсэн. Тэр хүн арав гаруй жил хөдөөгүүр явж, хээрийн шинжилгээ хийж, “Цайны зам” гэдэг ном англи хэлээр гаргасан. Дараа нь түүгээрээ Английн Уэльсийн их сургуульд докторын зэрэг хамгаалсан юм.

-Бид Японы цайны ёслолын тухай шагшаад байдаг, гэтэл монголчууд ч цайны соёлтой ард түмэн байх нь ээ?

-Түүнээс хамаагүй дэлгэрэнгүй, сонин, байгальтайгаа холбоотой, асар их соёл бий. Доктор хамгаалаад зогсоогүй. Сая намайг Боннын их сургуульд байхад Баманагаас шуудан ирлээ. Эхний хуудсан дээр нь “Бага бол ихийн эх, багш бол шавийн эх. Ду багш тандаа өргөн барив гэсэн Габи Баманагийн маань анхны ном, шинжлэх ухааны нэг сэдэвт зохиолынхоо анхны хувийг нь багшдаа явуулсан юм байна. Монголын цайны соёл судалдаг ийм нэг африк монголч эрдэмтэн бий.

-Цайны соёл гэснээс та унд цайтай холбоотой сонин сайхнаас хэлж болох уу?

-Бүгд мэддэг зүйл шүү дээ. Монгол айлын гэргий өглөө босоод цайгаа чанадаг. Цай чанана гэдэг ямар мундаг соёл гэж бодно. 1984 онд байх аа би Увс аймгийн Наранбулаг суманд явж байгаад Шархүү гэж айлд ороод гайхалтай сайхан цай уусан. “Яахаараа, ийм сайхан цай болдог байна аа” гэсэн чинь гэрийн эзэгтэй надад “32 сууж 32 босохоор ийм цай болдог юм аа” гэж хэлсэн.

-Сууж босно гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?

-Галынхаа захад нэг суугаад, босч цайгаа нэг самрах гэх мэт тэр нь тоотой юмсанж. Манай Гэсэрийн туужид байдаг шүү дээ. Цай буцлахыг Бурман далай буцалж байна гэж бодоорой. Ус нь эх гэж бодоорой, сүү нь эцэг гэж бодоорой гээд цайны үйлдэл бүр бэлгэдэлтэй байдаг. Рогмо гуа хатан цайгаа чанах тухай л юм шүү дээ. Цайгаа чанахаас авахуулаад дүүрэн соёл. Цай аягалахдаа эхлээд гэрийн эзэнд дараа нь бусад зочдод насны эрэмбээр барина. Цайгаа аягалахдаа аяган дахь цай чинь нар зөв эргэж байгаа бол хүнд өгнө. Нар буруу эргэж байгаа бол дахин аягална гэх мэт олон юм байна л даа. Цайныхаа дээжийг хангай дэлхийдээ өргөх, цай, давсны уут, цайны сав… домбо, домбоны гурван бүслүүрээс авахуулаад дүүрэн юм бий. Тэр африк хүн хөдөө орон нутгаар арав гаруй жил яваад, настайчуудаас энэ тухай мэдээлэл цуглуулж судалсан юм. Ийм сайхан ном гаргасан байна, шавь маань.

Би бас Инес Штолпе гэж эмэгтэй профессорынхоо тухай хэдэн үг хэлчихье. Тэр хүнд хэдэн гайхалтай чанар байна. Монгол хэлээр монголчуудаас илүү ярьж байна шүү. Мэйлээр харьцдаг. Мань хүн завгүй гэж жигтэйхэн, гүйхээрээ явдаг. Нэг удаа атачментаа мартаад мэйл явуулчихсан юм. Би багш руу утасдаад та атачментаар явуулах юмаа мартчихсан шиг байх юм гэсэн чинь “За, харин тийм ээ, миний энэ толгой шүүр шанага шиг болчихоод байгаа юм” гэж байгаа юм. Энэ хүн Монголд ирэхээрээ зочид буудал, оюутны байранд суудаггүй. Баянхошууны захын хорооллын өнчин ядуу айлд очиж суудаг. Тэдэнтэй цуг амьдардаг. Амьдралд нь тусалдаг. Тийм 200 хүүхэд энэ хүн тэжээдэг, жижиг сургууль байгуулсан шиг байгаа юм. 20 жил ийм ажил хийж байна.

-Цагаан сар дөхлөө. Таны бага насны үеийн цагаан сар одоогийнхоос их өөр байсан болов уу. Таны бага нас гэхээр Баянхонгорын малчин айлын цагаан сарын тухай дурсамж ярих байх?

-Миний энэ насны хамгийн гэгээн дурсамжуудын нэг хэсэг нь хөдөө малчны цагаан сар юм даа. Багадаа шалтгаангүйгээр их баяртай явдаг байж дээ. Цагаан сар гээд хэлэнгүүт бөөн баяр төрөөд, тэр сайхан баярыг хурдан болоосой гэсэн хүсэл мөрөөдлөөр дүүрэн угтдаг. Тэр үед сайхан монгол ёсоороо хийдэг байсан даа. 1952 оны нэгдүгээр сарын 26-ны битүүнд маршал Х.Чойбалсан нас барсантай холбоотой хориглоод 1960-аад он хүртэл жаахан хориотой байсан шүү дээ. Жараад онд би бага сургуулийн сурагч байсан. Тэр үеэс дахиад эргэж сэргэхдээ жаахан өөрчлөгдсөн л дөө. Гол утга бэлгэдэл нь өөрчлөгдөөгүй. Хамгийн гол нь ураг удмын хүмүүс нэг дор цугладаг. Ахас ихсээ хүндэлдэг, нялхас дүү нараа асардаг. Хүмүүнлэг чанар нь хоногшиж үлдсэн байх юм. Ямар сайхан зантай хүмүүс байдаг юм гэж бодмоор хэд хоног өнгөрдөг байсан даа.

-Одоогийн хүмүүс цагаан сарыг нүсэр их ажил гэж хүлээж авдаг болж дээ. Хуучин хөдөө нутагт ул боов хийх, бууз чимхэх, ууцаа чанах гээд их л ажилтай байсан. Тэр их бэлтгэл ажил нь хөдөөгийн хүүхдүүдэд цагаан сар дөхөж байгааг илүү их мэдрүүлдэг байсан санагддаг?

-Баяр баясгалан байсан. Цагаан сар дөхөхөөр муу үгийг цээрлэж, дандаа ерөөл хэлдэг. Багадаа шинэ дээлээ өмсөх гэж яараад товч шилбэ хадахыг нь хүлээнэ. Тэр их ажлаа тээршаадаггүй, хүн бүр баясгалантай. Бууз, банш, боов хийх чинь нэг их баяртай. Хот айлаараа цуглаад, шаагиж шуугилдаад инээж хөгжилдөөд бэмбий нухахдаа “Хэн нь сайн нухаж байна” гээд өрсөлдөөд, хүүхдүүдийг чихэр боовоор шагнадаг. Хөгжилтэй яриа үүсэдэг л байсан.

-Та домог судалдаг хүн. Багадаа цагаан сартай холбоотой сонин хууч яриа сонсч байв уу?

-Байсан л даа. Цагаан сарын үүслийн тухай тэр домгийг би сүүлд бүрэн эх хувилбарыг нь олсон. Нэг ногоон дээлтэй бүсгүй байж гэнэ. (Үлгэрийн бүсгүйчүүд дандаа ногоон дээлтэй байдаг) Ногоон дээлтэй бүсгүй, сайхан сэтгэлтэй, саальчин бүсгүй байжээ. Тэр айлын орчим агуйд суудаг лам хүн байв. Агуйд сууж бясалгал хийн, түүндээ төвлөрсөөр байгаад турж эцэн, бараг л амьсгал хураахын наана тулаад ирэхэд нь олон хүн очоод “Сэхэх найдваргүй болсон” гэж ярихыг өнөө бүсгүй сонсчээ. Бүсгүй үнээнийхээ сүүгээр сайхан тараг бүрээд, мөнөөх лам дээр очиж, хатаж хорчийсон биеийг нь сайхан шинэ таргаар бүрхэж гэнэ. Тэгсэн чинь лам амь орж, өглөө нь лам, бүсгүй хоёр золгожээ. Бүсгүй нь Лхам бурхны хувилгаан байсан гэж ярьдаг байсан даа. Энэ домгийг цагаан сарын бэлгэдэл номондоо оруулсан. Бүрэн эх нь тэнд бий. Багадаа товч сонссон. Сүүлд шавиараа дамжуулж, нэлээд дэлгэрэнгүй хувилбарыг нь бичиж авч, номондоо оруулсан юм. Сурвалжлаад яваад байхаар учир нь олддог юм л даа.

-Биднийг багад өвөөгийн хийдэг байсан ул боов их л амттай болдог байсан. Цагаан сарын дараа сүүтэй цайнд хийгээд идэхэд хачин амттай санагддаг байж. Одоогийн үйлдвэрлэж байгаа ул боов дээр үед гараараа хийдэг байсныг гүйцдэггүй юм шиг?

-Технологи нь өөр байна. Өндөр гэгээн Занабазар л бараг энэ хэвийг гаргасан хүн шүү дээ. Өндөр гэгээний сийлсэн хэв нь Гандангийн гал тогоонд байдаг гэж сонссон. Тэр чинь уламжлалтай эд. Ууц ч ялгаагүй. Өндөр гэгээнийг таалал болохын урд шавь нар нь “Таны хөргийг бид яасхийж зурвал таарах вэ” гэхэд гэгээнтэн айлдахдаа “Монголын амны хишиг буян заяаг бэлгэдсэн хөрөг зурах хэрэгтэй дээ. Та нар намайг ууц таллаж байгаагаар зурвал дээр дээ” гэжээ. Өндөр гэгээний ууц таллаж байгаа, дал дөрвөн өндөр, хонтой шаант дороос нь цухуйчихсан зураг байдаг. Би сая Гумболдийн их сургуульд лекц уншихдаа тэрийг хэлж л байлаа. Түвд, Монголын шашин ялгаагүй шахуу гэж зарим нь ярьдаг. Үнэн хэрэгтээ ууц таллаж байдаг бурхан Түвдэд байдаг юм уу гэсэн. Өндөр гэгээний энэ хөрөг Монголын Буддизмын үнэхээр сонирхолтой бүтээл.

Гэхдээ энэ ууц тавих зүйлээ ямар их андуурч байгаагаа манайхан мэддэг болоосой. Их бүхэл, дунд бүхэл хоёрт л багтдаг зүйл шүү дээ. Төрийн ихэс дээдсийн идээ шүүсний нэг нь их бүхэл гээд ууц, таван түрүү махтайгаа, толгой шийртэйгээ бүрэн бүтэн байх учиртай. Дунд бүхэл гэдэг нь дал, ная шахсан настанууд тавьдаг, одоогийн тавьж байгаа ууц юм. Залуу гэр бүл дал дөрвөн өндөр, хонтой шаант, гургалдайтайгаа ( зарим газар үүн дээр хонины толгой, уураг сүүлтэй тавьдаг ёс бий) тавьчихаар нэг бүхэл мах болдог. Өөрөөр хэлбэл дал дөрвөн өндөр цээж махаа бүрэн төлөөлнө. Хонтой шаант гэдэг нь бөгс махаа төлөөлнө. Гургалдай дотор махаа төлөөлнө. Тэгээд л нэг бүдүүн хонь гэсэн үг. Ийм товчлол, бэлгэдлийнхээ хураангуйг мэдэхгүй учраас өөрсдийгөө зовоочихоод сүүлд нь цагаан сараа муулдаг будилуу улс байхгүй юу, бид.

-Хонины махны хэсэг бүр эзэнтэй гэсэн үү. Өвчүү бол гэрийн эзэгтэйн хувь гэж та хэлсэн байна лээ?

-Өвчүү бол ахмад насны эмэгтэй хүний зоог шүү дээ. Жишээ нь дал дөрвөн өндөр авга нагац, ахмад настны идээ. Ууц бол ахмад настны идээ. Богтос чөмөг боолын хоол гээд дорд хүндээ өгдөг. Хүүхдэд бол далны мөгөөрс авч өгдөг. Асуух нуруу гэхэд есөн янзын бэлгэдэлтэй, есөн янзын шинжтэй ганц яс. Хонины яс бүгд эзэнтэй, бэлгэдэлтэй, соёлтой.

-Цагаан сараар маш их мөнгө Эрээн рүү урсаж гардаг гэдэг. Хэнд ч хэрэггүй оймс, шампунь, эрээн мяраан зүйлст монголчууд багагүй хөрөнгө урсгадаг болжээ. Зүй нь ямар байх ёстой вэ?

-МУИС-ийн профессор Г.Нандинбилэг яг энэ асуудлыг судалсан. Хувь, бэлэг гэж хоёр ондоо зүйл байсан гэнэ. Нууц товчооноос эхлээд үзсэн чинь тэнд бэлэг гэдэг үг байхгүй, хувь гэдэг үг нь байжээ. Хувь гэдэг нь тэр профессорын судалснаар бол өөрийнхөө төрсөн үр хүүхэд, ахан дүүс хоорондоо өмч хөрөнгөөсөө өгдөг зүйл нь хувь. Түүнээс гадуурх хүмүүст өгдөг юм нь бэлэг. Ихэвчлэн харь гаралтай эд барааны зүйл өгдөг нь бэлэг. Өмчнөөсөө өгдөг зүйл нь хувь юм билээ. Хуучин цагт халуун ам бүлийн хүмүүстээ хувь өгдөг. Монголчуудын философи байжээ. Хүн хүний идэх хоол нь өмнөө. Мал малын идэх өвс нь өмнөө гэж. Амьд төрөлтөн идэх, эдлэх хувьтайгаа төрдөг. Намайг багад “Хүүхдийн хувийг өгөөрэй” гэж байснаас биш “Бэлэг өгөөрэй” гэж байгаагүй.

-Хүүхдэдээ юу өгвөл зохистой вэ?

-Гэр бүл дотроо амладаг зүйлс нь голдуу халзан цагаан хонь шүү дээ. Голдуу цагаан өнгийн гурван тоотой юм өгдөг байсан. Хүнийхээ хөрөнгө чинээгээр болно. Хуучнаар ёотон гэж байсан гурван ширхэг товхгор цагаан юм өгчихөд л янзын бэлэг болно. Тэр хүмүүсийн сэтгэлгээгээр нэг том хар жийп хүүдээ өгвөл мөн ч муухай юм болж байгаа хэрэг. Өнгө нь хар, тоо нь ганц.Тун бэлгэдэлгүй юм болно шүү. Ийм бэлгэдлийн шалгуураар хэр хэмжээндээ тааруулаад хувь өгнө. Тэрийг их, бага гэдэг хүн байгаагүй.

Их бага гэдэг ойлголт тооны болон өнгийн бэлгэдлээ мартсантай холбоотой. Манайхан өөрсдөдөө зовлон бэрхшээл хураахдаа мундаг улсууд шүү дээ. Айл болгон ууц тавина гэдэг XIX зууны сүүлээр их хүрээний баячуудын цээж өвчнөөс үүдэлтэй зүйл л дээ.

-Цагаан сарын идээ болгоныг тайлбарлавал маш олон юм ярих хэрэгтэй болно. Та цагаан сарын ширээн дээр мартаж болохгүй зүйлийг хэлж өгөөч?

-Цагаалга байхгүй бол ерөөсөө болохгүй. Цагаалгагүй цагаан сар гэж үгүй. Цагаалгын хамгийн гол зүйл аарц. Аарц яагаад чухал гэхээр олон жижиг мөхлөгтэй цагаан идээ. Олон жижиг мөхлөг нь өсч үржихийг бэлгэддэг. Үүнийгээ өсч үржихийн бэлгэдэлтэй тариа, будаагаар хачирлаад, чихэр бурмаар амтлаад, цагаалга болчихно. Энэ байхад хамгийн наад зах нь цагаан сар хийнэ шүү дээ. Цагаалга байхгүй бол мянган ууц хэрэггүй. Ууц гэдэг маань цагаалгын бус битүүлгийн идээ. Битүүлэг гэдэг нь битүү шүүс идээний нэр шүү дээ. Чанасан улаан идээний зүйлийг хэлдэг. Өнөөдөр бид цагаалгаа ярихгүй, битүүлгээ яриад сандраад байна. Цагаалга гэдэг юмыг аливаа их ёс, хуримд дутааж болдоггүй зүйл. Үржүүлж, олшруулахын бэлгэдэл, цагаан өнгөөрөө чухал идээнд тооцогддог. Орсон хүнд цагаалга амсуулаад байгаа хүнд “Ийм шинэ жил байдаг юм уу” гэх толгой байх ёсгүй. Тэгээд гурван үе идээ тавьчихсан байхад яг ёс нь гүйцэж байгаа нь тэр. Жаргал, зовлон жаргал гэсэн философи нь явж байна.

-Залуу хүмүүс гурван үе идээ засчихад болох юм байна?

-Залуу байтугай хүн тавьж болно. Жаргал зовлон, жаргал гэдгээ авч явбал болчихно. Дунд нь байгаа зовлон хавчигдаад алга болно.

-Тан шиг ёс заншил бэлгэдэл судалдаг хүн дээр очиж золгож байгаа хүн ёс алдах вий гэж эмээдэг байх даа?

-Миний шавь нар, ах дүү нар голдуу ирдэг. Айсан хүн үзээгүй шүү. Жирийн л айл. Юунаасаа ялгарах вэ. Нас ахиж байгаа болохоор таван үе идээ тавьчихна. Тэгээд үлдсэн юм нь бусадтай яг адилхан. Өрөх дэглэхдээ л ёсных нь дагуу өрнө. Жирийн айлаас ялгаагүй. Тараадаг бэлэг дотор ном их орно.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

ШУА-ийн Палеонтологи, геологийн хүрээлэнгийн захирал Х.Цогтбаатартай ярилцлаа.

-Шар цавын үлэг гүрвэлийн мөрийг аялагч, жуулчид үзэх боломжтой болгоно гэж сонслоо. Шар цавын үлэг гүрвэлийн мөрнүүдийн тухай та тодруулж ярьж өгөөч?

-Үлэг гүрвэлийн судалгааны салшгүй хэсэг нь үлэг гүрвэлийн мөр судлал гэж шинжлэх ухааны салбар байдаг л даа. Энэ салбар Монголд харьцангуй хожуу хөгжиж байгаа. Өмнө нь үлэг гүрвэлийн мөр Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын нутаг Сайжрах гэдэг газраас олджээ гэсэн хуучны тэмдэглэл байдаг. Түүнээс хойш үлэг гүрвэлийн мөр Монголоос олддоггүй гэсэн сэтгэл зүй шинжлэх ухааны судлаачдын орчинд тархсан байсан л даа. 1995 онд миний удирдсан Монгол, Японы палеонтлогийн хамтарсан экспедиц Өмнөговь аймгийн Манлай сумын нутагт байдаг Шар цав гэдэг газраас үлэг гүрвэлийн мөр анх олсон юм. Тэр жил хээрийн судалгааны ажил дуусч байсан учраас нарийн судалгаа хийгдээгүй. 1996 онд нарийн судалгаа хийж, дөрөв, таван удаа хээрийн судалгааны анги энэ нутагт ажилласан. Энэ үнэхээр үлэг гүрвэлийн мөрт газар мөн байна. Дэлхий дээр олддог бусад мөрт газраас маш их онцлогтой ховор сонин. Нэг дор маш олон төрлийн үлэг гүрвэл гүйгээд явж өнгөрсөн мөрнүүд хадгалагдсан гэдэг нь тогтоогдсон. Түүгээр ч барахгүй мөрт үе давхаргаас тун холгүй үлэг гүрвэлийн чулуужсан яс олдсон юм. Дэлхийн өөр бусад улс орнуудад байдаг мөрт газруудаас үүгээрээ ялгаатай. Палеонтологийн орчинд маш их шуугиан тарьсан даа. Бид гадаад дотоодод илтгэл хэлэлцүүлж, дэлхийд хүлээн зөвшөөрүүлэх ажлуудыг хийсэн л дээ. Энэ хугацаанд мөрт газрын хадгалалт хамгаалалтын асуудлыг сайн шийдэж амжаагүй байхад устаж үгүй болох шинж байдлууд илэрсэн. Мөнгө төгрөг шаарддаг учраас Монголын нөхцөлд нэг далайлтаар шийдэх боломжгүй. Хамгаалах ажлуудыг үе шаттайгаар хийсэн. Мөрт газар хүн очоод ховор олдворыг тасдагч хөрөөгөөр тасдаж аваад урагш хойш зөөж эхэлсэн. Жийп машинаар дээгүүр нь давхисан тохиолдол байсан. Хүнээс гадна мал амьтад туучих асуудлууд гарсан. Энэ газар Оюу толгойн нөлөөллийн бүсэд багтдаг. Түүх соёлын дурсгалт газрыг уул уурхай болон дэд бүтцийн компаниуд хамгаалах үүрэг хүлээдэг гэсэн үүднээс бид 2013 онд хашаажуулах төсөл бичиж Оюу толгой компани дэмжсэн. 1280 орчим метр, том талбайг хашсан юм. Хүнгүй зэлүүд газар учраас хашаа барьж, манаачтай болгосон. Худаг ус гаргах гэх мэт зөндөө ажил ундрахад “Гар бариад, бугуй барина” гэдэг шиг Оюу толгойнхонд хандсан. Тэд ч нөхцөл байдлыг ойлгоод худаг гаргаж өгсөн л дөө. Шинжлэх ухааны судалгааны материал боловч танин мэдэхүйн чухал ач холбогдолтой, үзүүлэн болохоор газрыг зөвхөн хашиж манан хадгалж дараад байж таарахгүй. Энэ хэсэгт байгалийн музей байгуулъя гэж шийдсэн. Хамгаална гэдэг эзэнтэй болгоно гэсэн үг. Аялал жуулчлалтай хослуулан хамгаалах төсөл Өмнөговь аймгийн “Говийн оюу хөгжлийг дэмжих сан”-д бичсэн. Энэ ажил эхлээд явж байна. Хашиж хамгаалахад хэдийгээр хүний хүчин зүйлээс тусгаарлагдах ч байгалийн хүчин зүйлийн нөлөө бий. Тиймээс дэлхийн туршлагыг судалж үзээд нар, салхинаас хамгаалсан битүү байгууламж барих нь зүйтэй гэж үзсэн юм. Тэр том газрыг бүгдийг битүүлэх боломжгүй. Хамгийн чухал, бөөнөөрөө хадгалагдсан мөртэй хэсэгт битүү байгууламж хийгээд бусад хэсэгт зам гүүр маягийн байгууламж хийхээр ажиллаж байна. Одоо энэ ажил 60-70 хувьтай яваа.

Үлэг гүрвэлийн мөрт газар

-60-70 сая жилийн өмнөх мөр хадгалагдаж үлдэхэд байгалийн өвөрмөц хүчин зүйл, газар нутгийн онцлог нөлөөлсөн байж таарах нь уу?

-Зөвхөн мөр төдийгүй палеонтологийн чулуужсан олдворууд хадгалагдах өвөрмөц нөхцлүүд байдаг л даа. Тэр дундаас чулуужсан олдвор Монголд их олддог гэдгээрээ дэлхийд танигдсан. Мөр үлдэнэ гэдэг хадгалалтын өвөрмөц нөхцөл шаарддаг. Нэгдүгээрт усан орчин шаардлагатай гэж үздэг. Мэдээж өнөөдрийн говь усгүй шүү дээ. Бидний судалгааны үр дүнгээр бол яг тэр орчин үлэг гүрвэлүүдийн үед олон салаа гүехэн устай үргэлжилсэн гол мөрөн байсан гэсэн үндэслэл гарсан. Гол мөрний эргээр үлэг гүрвэлүүд маш олноороо амьдарч байжээ. Тэдний мөр хадгалагдсан даруй хурдас чулуулгаар хучигдах учиртай. Тэр нөхцөл байдал үүссэн гэж үзэж байгаа юм. Хурдас хуримтлалын онолоор бол он удаан жил хадгалагдахын тулд зүй тогтлоороо мөрт газар 10-20 метрийн дор байх учиртай. Дээр нь байсан хурдсууд элэгдэж, ил гарахаар нь бид олсон хэрэг. Тэр нь олон шалтгаантай. Газар нь өргөгдсөн байж болно. Дээд хэсэг нь эргэлээд үлдсэн. Цав гэхээр эрэглсэн газрыг хэлдэг шүү дээ.

Үлэг гүрвэлийн мөрийг хүмүүс үзэх боломжтой боллоо

-Аварга үлэг гүрвэлийн мөр олдсон гэсэн үү?

-Өнгөрсөн жил тэр орчимд хийсэн хээрийн судалгаагаар хэмжээгээрээ дэлхийд гуравт орох, Монголд анхных гэж болох хамгийн том үлэг гүрвэлийн мөрийг олсон. Тэр бол дэлхий нийтэд сенсаац болсон. Монголчууд цатгалан улсууд болохоороо тэрийг нэг их тоогоогүй, яриа ч үгүй.

Уртаашаа метр 10 орчим см мөр л дөө. Аварга өвсөн идэшт гүрвэл зауроподын бүлэгт багтах амьтны мөр гэдэг нь тогтоогдсон. Зауроподын бүлэгт хамрагдах амьтад том байдаг. 30-40 тонн жинтэй, урт нь 20-30 метр ч хүрдэг. Хашааны гаднаас буюу Шар цаваас арваад км-ын зайд олдсон мөр. Энэ мөрийг Шар цавын мөртэй нэг цаг үеийнх байна уу гэдгийг нарийвчилж судлана.

Жижиг махан идэшт үлэг гүрвэлийн мөр

-Олон төрлийн үлэг гүрвэлийн мөр байсан юм уу?

-Дөрвөөс таван төрлийн үлэг гүрвэлийн хэдэн зуун мөр үлдсэн. Нэг амьтан яваад байсан биш сүрэглэж явсан, бүр нарийн ажиглавал өөрийн жаягтай, зэрэгцэж явдаг, сүрэглэж явдаг, гүйдэг амьтан шүү дээ. Өөр хоорондох зай нь цэргүүд жагсаад явсан юм шиг хоорондоо давтамжтай байх жишээтэй.

Шар цав Монгол Улсын палеонтологийн өвт газар гэж бүртгэгдсэн, тусгай хамгаалалттай газар.

-Оюу толгойн нөлөөллийн бүс гэж та хэлсэн. Олборлолт хийж байгаа газраас Шар цав хэр хол вэ?

-Оюу толгойн уурхай байгаа газраас 100 гаруй км, Хан богд сумаас 80 км, Манлай сумаас 96 км орчимд байдаг. Ойр орчимд нь айл амьтан байхгүй. Цөөхөн малчид бий.

-Үлэг гүрвэлийн мөртэй газар жийп машин явсан гэлээ. Дурсгалт газрууд, түүхэн үнэт олдворуудыг сүйтгэж байгаа хүмүүст ямар хариуцлага хүлээлгэдэг вэ?

-Манайд хуучин хуулиар ерөнхийлсөн байдалтай байсан. Эргэж буцаад байгаа Эрүүгийн хуулинд Соёлын өвийн эсрэг гэмт хэрэг гэсэн бүлэг орсон. Энэ хууль батлагдвал жийптэй битгий хэл мэргэжлийн бус хүн хөл нүцгэн ч явахгүй болох ёстой юм. Бидний саналыг энэ хуульд авсан л даа.

Палеонтологийн, археологийн олдворуудыг хамгаална гэхээр энд байгаа хэдэн судалгааны байгууллага, музейгээ яриад байдаг болохоос биш яг эх ундарга дээр нь байгаа юмаа хамгаалах талаар дорвитой ажил хийгдээгүй. 2014 оны долдугаар сараас мөрдөгдөж эхэлсэн Соёлын өвийг хамгаалах хуульд олдворт газрыг хамгаалах заалт орчихсон учраас одоо бол асуудал гаргасан хүмүүс шууд хариуцлага хүлээхээр байгаа.

Шар цавд хийгдэж байгаа ажлын явц

-Шар цавын үлэг гүрвэлийн мөр хэр урт настай эд вэ?

-Насны хувьд жаахан маргаантай байгаа. Оросын экспедицийн үед тогтоогдсон насаар бол 70 орчим сая жилийн өмнөх мөр. Биднийхээр бол 90 орчим сая жил болж магадгүй. Ойр орчмоос нь олдсон амьтан ургамалын үлдэгдлээр ингэж тогтоосон юм.

Төрийн соёрхолт Н.Сувдын хүү, “Аж богдын харуул” дуугаараа нэгэн үеийнхнийг байлдан дагуулж явсан эрхэмтэй энэ удаа Хөдөлмөрийн үндэсний намын гишүүн бас Монголын хөгжлийн гарцыг хайж яваа залуу хүнийх нь хувьд ярилцлаа.

-2014 онд биднийг уулзахад та улсаа хөгжүүлэх талаар ихийг бодож төлөвлөж байсан. Харин одоо юунд илүү анхаарч байгаа бол?

-Нөхцөл байдал өмнөхөөс их өөрчлөгдсөн. Хөдөлмөрийн үндэсний нам байгуулагдаад, юу болсныг хүмүүс мэднэ. Харамсалтай, гэхдээ энэ бол эхний дайралт байсан. Дайн нэг дайралтаар дуусдаггүй. Эх орныхоо төлөө явж байгаа учраас үргэлжлүүлэн ажиллах ёстой. Нэг удаа бүтэлгүйтээд шантарч болохгүй. Ер нь МАН, АН-ын нүүр царай харагдаж байна. АН эдийн засгийг ямар болгож орхив. МАН улс орноо авч явах чадваргүй байна. Намд ажиллаж байгаа хувь хүмүүсийг би хэлээгүй. АН-д ч, МАН-д ч сайн найзууд минь бий. Засагт ажиллаж байгаа ойр дотнын хүмүүс ч бий. Асуудал тэр хүмүүст байгаа юм биш. Системийн хямрал болж, энэ хоёр нам ард түмнээ манлайлж авч явж чадахгүй болсонтой холбоотой. Өөрөөр хэлбэл санааны хомсдолд орсон. Агуу санаа, туг байж ард түмэн бүчиж, хөгждөг. Бид бүгд эзэн Чингис хааныг биширдэг. Яагаад тэр хүн агуу юм бэ? Олон хүнийг хядсан, улс орнуудыг эзлэснээрээ агуу болдоггүй.Тэр хүн бол агуу санаа тээгч байсан. Тэнгэрт нэг нар, газарт нэг хаан гэдэг нь тухайн үедээ эзэн дээдэс талцан хуваагдахад ард түмэн зовж зүдэрч байсныг болиулж, нэг л хаантай хүн төрөлхтөн жаргана гэсэн санаа байсан нь агуу юм. Гэтэл өнөөдөр манай улсыг XXI зуунд хөтлөх санаа алга. Хуучнаа санагалзсан л улсууд байна. МАН 1921 онд улсыг тусгаар тогтнуулсан гавьяагаа ярьдаг. АН болохоор бид коммунист дэглэмийг унагаж эрх чөлөө авчираа биз дээ гэдэг. Аль аль нь ирээдүйд яах вэ гэдэг зураглал байхгүй. Улс орныг манлайлж авч явах санаа, алсын хараа, агуу мөрөөдөл алга. Аар саархан арга хэмжээ л авч байна. Энэ тун харамсалтай.

ХҮН-ын эхний дайралт амжилтгүй болсон нь улс орондоо сайн сайхныг авчрах цаг хугацаа хойшилж байгаагаараа харамсалтай ч нөгөө талаар бас сайн зүйл болсон. Бидний сул талыг харуулсан. Сул талаа мэдэж, засч байж цаашаа явна. Монгол түмэнд АН, МАН-аас ямар ч ялгаагүй яг адилхан дахиад нэг нам хэрэггүй.Бид эхлээд дотооддоо учраа олох шаардлага байгаагаа ойлгосон. Нөлөөлсөн гадны хүчин зүйл олон байсан. Тэр тухай яриад яах вэ. Хүн өөрөө чадалтай бол ямар ч гадны хүч дийлэхгүй. Гаднаас буруутан хайхаар, өөрсдийнхөө сул талыг олж засах ёстой. Тийм болохоор бид дотоод ажилдаа илүү анхаарч байгаа. Том үл ойлголцол үүссэн учраас түүнийгээ зохицуулж, ойлголцоно гэдэг амар биш. Үүнийг амжилттай давж, бэхжинэ гэдэг чухал. Сүүлийн үед би түүхч Д.Өлзийбаатар гуайн “Монголчууд” цахим номыг машиндаа байнга сонсч яваа. Ахмад хүний үг бидэнд дутаж байжээ. Монголчууд хагаралдаж, үл ойлголцсон үедээ бөхөж, бүдгэрч байсан. Бид эрдэж бардаж алдаа гаргасан байна. Байгууллагыг удирдаж авч явж чадахгүй бол улсыг яаж удирдах билээ.

-Гурав дахь хүчнийг олон нийт хүсэн хүлээж байгаа ч том намууд самраад хаячихдаа гарамгай юм билээ. Найдаж байсан шинэ хүчин сонгуульд ч орж чадалгүй бүдрэхэд олон хүн урам нь хугарсан байх?

-Үнэн. Гэхдээ энэ бол шинэ байгууллагын зовлон шүү дээ. АН, МАН-ын түүхийг авч үзсэн ч дотроо өчнөөн хагаралтай л байсан. Аль ч намд хагарал бий. Эдний нэг онцлог хуучин коминтерний зурсан схемээс гарч чадахгүй байна. Бидний алдаа бол тэр бүтцийг бас дуурайсан. Бид өөрсдийн XXI зууны бүтцийг бий болгохын оронд яг адилхан хороод, үүрүүд байгуулаад, гишүүнчлэл гэж явдаг нь буруу байжээ.

-Цохилт амссаны дараа намаас гарч явсан хүмүүс олон байсан уу?

-Яахав урам нь хугарсан, шантарсан хүн олон бий. Гэхдээ тэр байдаг л асуудал. Байдал сайжрахад эргээд ирэх л байх.

-Эдийн засгийн хямрал гэдэг байсан бол одоо улс дампуурах эрсдлийн тухай ярьдаг боллоо. Эрх баригчдын зүгээс шинэлэг алхам хийхгүй, гал унтраах маягаар явж байна. Ийм үед яах ёстой юм бол?

-Зүйрлүүлж хэлбэл ганц дархан мэхтэй хөгшин бөх санагдах үе байдаг. Ойр хавийнхаа хүмүүсийг бүгдийг унагаадаг. Гэхдээ тэр бөх зөвхөн өөрийнхөө жижигхэн дэвжээн дээр аварга, тэгээд тэрүүхэндээ л хараад байдаг. Бусад улс орон хэрхэн хөгжиж байгааг анзаарахгүй байна. Дэвжээн дээрээ л залуу бөхчүүдийг, өрсөлдөгчдөө унагаагаад, түүгээрээ бахархдаг.

Бид Монголдоо зодолдоод байдаг нь инээдэмтэй хэрэг. Төрөөгүй хүүхэд хүртэл өртэй болчихлоо гэдэг үнэн. Хоёр дахь үнэн бол ийм байх албагүй юм. Энэ тоог дэлхийн эдийн засгийн түвшинд авч үзвэл маш бага мөнгө. Асуудлыг томоор харж, хаана ямар боломж байгааг олох учиртай. Бид хэчнээн сая тонн, нүүрс, зэс зарж байж тэр өрийг барагдуулах вэ?! Оросын нэг саятан хэлсэн байдаг. Сая долларыг бодож олж, зохиодог болохоос ажлын хөлсөө хурааж ийм мөнгөтэй болох боломжгүй. Улсаа авч явахын тулд бид тийм хэмжээнд л сэтгэх ёстой.

Улс орны хувьд авч үзвэл боломж их бий. Бид улс дотроо “зодолдоод” гадны өрсөлдөгч нартайгаа эн тэнцүү байж чаддаггүй. Нүүрс, зэс ярьсаар хавсарга эдийн засагтай явж ирлээ. Энэ янзаараа бол бид хэзээ ч хэнийг ч гүйцэхгүй. XXI зуун мэдлэгийн эдийн засагтай. Түүхий эдийн үнэ улам унаж, орц нь багасч байна. Жишээ нь өнөөдөр үйлдвэрлэж байгаа машины төмрийн орц 1930-аад онд үйлдвэрлэж байсан машины төмрийн орцоос 40-өөд хувиар багассан. Үнэ нь байнга унах түүхий эдийн экспортод гол найдлага тавиад байвал хол явахгүй. Түүхий эдэд тулгуурласан эдийн засаг Монголыг булшилна. Нано технологийн эрин эхэлчихээд байна. Кондратьевын супер циклийн онол гэж бий. Дэлхийн эдийн засаг гурваас дөрвөн жилийн үелзэлтэй унаж босдог. Гэтэл Кондратьевийн онолоор бол жарнаар үелздэг цикл бас байдаг. Аж үйлдвэрийн хувьсгалын үед эхний давалгаа болсон. Одоо найм дахь давалгаан дээрээ яваа. Энэ давалгаа 2013 онд эхэлсэн гэж үздэг. Тэр нь нано технологийн давалгаа. Зөвлөлт холбоот улс яагаад задарсан бэ гэвэл 1980-аад оны эхээр АНУ мэдээллийн технологийн супер давалгааг барьж авч чадсан. ЗХУ үүнийг харж чадаагүй алдчихсан. Өмнөх супер давалгаан дээр оросууд хүчтэй гарч ирсэн, аж үйлдвэрийн давалгааг барьж авч чадсан. Бид өнөөдөр зэс, нүүрс гэж яриад байгаа нь хаа байсан эхний гурав, дөрөвдүгээр үеийн давалгаа. Өөрөөр хэлбэл, Англи анх аж үйлдвэрийн гүрэн болж байсан 1790-ээд оны үеийн юмыг бид одоо яриад байгаа хэрэг. Гэрлийнхээс илүү хурдтай онгоц бий болгох тухай НАСА-гийн мэдээллийг би өглөө харлаа. Тэнд ийм технологи ярьж байхад бид нөгөө л нүүрсээ ярьж, хятадын эрлийз, тагнуул гэж хоорондоо хэрэлдэх нь мухардал. Хөмөрсөн тогооноосоо ч доошоо нүхэн дотор уначихаад үзэлцээд байна шүү дээ.

-Нүүдлийн мал аж ахуй, уул уурхайн түүхий эдэд суурилсан эдийн засгаа мэдлэгийн эдийн засагт шилжүүлэх хэрэгтэй юм байна. Ийм нөөц, суурь бүрдсэн гэж үздэг үү?

-Бид жараад оноос хойш сайн материаллаг бааз байгуулж чадсан. Бичиг үсэгт тайлагдсан хүнийхээ тоогоор дэлхийд тэргүүлж байсан шүү дээ. Харамсалтай нь бид ухралт хийлээ. Зөв бичгийн дүрмийн алдаатай бичдэг төрийн албан хаагч байдаг, олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр алдаатай мэдээлэл цацагдана гэдэг гутамшиг. Зурагтаар ч, сонин дээр ч алдаатай мэдээлэл явдаг нь өөр улсад бол төсөөлшгүй зүйл. Одоо телевиз үзэхэд хэцүү. Монгол хэлээр муу ярьдаг хөтлөгч нар олширчээ. Энэ бол үндэстэн мөхөхийн эхний шинж. Монгол Улсыг хэн нэгэн ирж эзэлж авах гэхээсээ бид дотроосоо ялзарч сүйрэх гээд байна. Манайд улс төрийн манлайлал алга. Сэхээтнүүд биш шуудхан хэлэхэд гэмт бүлэглэлүүд манай улс төрийн манлайд явж байна. Тэд бол тасчин урж идэж, яаж шоронд орохгүй байх вэ гэдгээ л бодож байх шиг байна. Сэхээтэн гэж бусдын төлөө зүтгэдэг сэхээрсэн хүнийг хэлдэг болохоос биш үнэтэй машин унаж, гар утас барьж, брэндээр гангарсан хүнийг хэлэхгүй.

-Саарал үед оюунлаг хэсэг нь нийгмээ чиглүүлж, сэхээрүүлж, гэгээрүүлж явах учиртай болов уу. Манайд болохоор нэг хэсэг нь “Би яриад ч нэмэр болохоосоо өнгөрлөө” гээд, нөгөө хэсэг нь болохоор “Намайг ингэж хэлэхээр буруутгана, өөртөө гал дуудаад яахав” гэдэг хандлага байна л даа. Ирээдүйд гэрэл харагдахгүй болохоор иргэд нь итгэл найдвараа алддаг шиг байгаа юм?

-Хөгжсөн улс орны түүх тэмцлийн түүх байдаг. АНУ-ын ардчиллын түүх цусаар бичигдсэн. Тусгаар тогтнолын тунхаг бичигтээ Их Британиас асуусан ял нь “Та нар биднийг боол барлаг мэт үзэж, энхийн цагт зэвсэгт арми бидний дунд байлгаж, этгээд газар, боломжгүй цагт, бичиг баримтаа бүрдүүлэх боломжгүйгээр шүүх хурлуудыг товлож…” гэх мэтээр буруутгасан байдаг. Хамгийн инээдтэй нь энэ нь манай өнөөдрийн шүүхийн системийг санагдуулдаг.Тийм болохоор бидэнд тэмцэх зориг хэрэгтэй. Түүнээс биш хэзээ нэг цагт би дурдатгал бичнэ гээд явбал бүтэхгүй. Энэ бүхний эсрэг хүмүүс зоригтой босч эсэргүүцэх хэрэгтэй.“Эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцэх чадваргүй, үндэсний бахархалгүй ард түмэн оршин тогтнох эрхгүй” гэж Гитлер л хэлсэн болохоос үнэн үг байдаг. Нэгийнх нь гэдсийг онгичиж байхад “Минийхийг битгий ухаасай” гээд хараагүй мэт царайлж гөлийж байгаа хүмүүс хэзээ ч ардчиллыг байгуулж чадахгүй. Дарангуйлагчийн дор амьдрах хувь тавилантай хүмүүс л ийм байна. Ард түмэн, сэхээтэн хоёр хоорондоо холбоотой. Сэхээтэн нь ард түмнээсээ хүчээ авч байдаг. Сэхээтэн ард түмнээ хурцалж чиглүүж өгдөг. Сэхээтний давхаргыг хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдэд хядсан. Тусгаар тогтнол ямар үнээр олдсоныг бид мартжээ. Түүний төлөөсөнд бидний зүрх зоригийг авчихжээ. Буруу юмны эсрэг зоригтой дуугарах чадваргүй болчихжээ.

-Тусгаар тогтнолын үнэ цэнэ гэснээс одоо ч тусгаар тогтнол эрсдэлд орчихоод байгаа юм биш үү. Би монгол хүнийхээ хувьд Гадаад хэргийн сайд “Далай ламыг энэ Засгийн бүрэн эрхийн хугацаанд Монголд айлчлуулахгүй” гэхэд нь эмзэглэсэн. Далан таваар бууж өгөөд, үүнийхээ оронд манайд мөнгө өгөөч гэж гуйхад хүрсэн байна. Энэ бол манайх урд хөршөөсөө ихээхэн хамааралтай байна гэсэн үг?

-Яг үнэн. Жижигхэн овоохой дотроо дүү нараа дэгээдэж унагадаг дархан мэхтэй, том биетэй тэнэгдүү хүүхэд шиг л байна. Бусад улстай харилцах болохоороо гөлөг болоод дээшээ хараад хэвтчихдэг. Ийм нөхцөл байдал үүсгэж, түүндээ өөрсдөө гүйгээд орчихно гэдэг ямар ч бодлогогүй хэрэг.

Тэгээд бас манайхан хэтэрхий их хашгирч байна. Бид хэнийг ч үзэн ядах бас шүтэх хэрэггүй. Өөрсдөдөө сэтгэл ханамжтай, өөрөө өөртөө болж байна гэсэн үг байдаг. Бид тийм биш болсон байна. Заавал ч үгүй хэн нэгэнд юу ч юм нотлох гээд дэлхий яриад л. Сүүлийн үед түүнийг сонсохоор өөрийн эрхгүй уур хүрдэг болсон. Дэлхийн чихийг дэлдийлгэсэн, гайхшруулсан гэдэг. Гэртээ аятайхан хоолоо идэж чадахгүй байж дэлхий яриад хэрэггүй. Хамгийн чухал нь олон улсын харилцаа ч бай, дотоодын улс төр ч бай энэ бол шатар нүүхтэй адил шүү дээ. Шатар нүүхэд “Чамайг үзэн ядаж байна” гээд хашгираад дийлэхгүй. Хэн нь илүү бодож байна, алсын хараатай, мэхтэй нь ялна. Манай гадаад харилцаа ч тийм болчихож. Маш их хашгирч байна. Омогших юмаа хайж ядсан баахан хүмүүс л байна. Бусад улс орны мэдээг харьцуулаад үзээрэй. Спортын амжилт гаргасан тухай мэдээлэхдээ манай тамирчин алт авлаа, манайхан чадлаа гээд бичдэг. Манайхан болохоор “Дэлхийг дэлдийлгэлээ, гайхшрууллаа, бид ямар агуу вэ” гээд байдаг. Хэрэггүй юманд хөөрцөглөхийн оронд дэлхийд өрсөлдөх чадвараа яаж сайжруулахаа бодож, бодит ажил болгох хэрэгтэй. Тэр ажил хийгдэхгүй байна. “Зээл өгөөч” гэж гуйж явдаг боллоо. Эхний ээлжинд Монгол Улс яаж хөгжих вэ гэдэг төсөөлөл хэрэгтэй. Жишээ нь боловсролын системээ хамгийн түрүүнд өөрчлөх хэрэгтэй. Гурван сая хүн амтай учраас бид бүх салбар руу дайрч чадахгүй. Хэт олон салбараа тэргүүлэх чиглэл гээд зарлачихсан. Тэгсэн мөртлөө аль ч тэргүүлэх салбарт нь юу ч хийгдээгүй. Хоосон урианууд бий. Жишээ нь, аялал жуулчлалын салбар тэргүүлэх чиглэл гээд зарлачихсан. Энэ чиглэлээр юу хийсэн юм бэ. Үнэхээр тэргүүлэх чиглэл бол боловсон хүчин бэлтгэх, боловсролын салбарт ямар байдлаар туссан бэ? Тэргүүлэх чиглэл гэдэг бол олон улсын хуралд оролцохдоо хэлдэг үг төдий. Бодит ажил хийгдээгүй. Улс төрийн манлайлал байхгүй гэдэг чинь энэ. Яаж сонгогдох вэ гэдгийг л боддог. Ингэж амлабал санал авна. Банкнаас зээл авахын тулд хуурамч бизнес төлөвлөгөө бичдэг шиг л. Авсан зээлээрээ бизнес хийхгүй, үнэтэй машин авч унаад, мөргөлдүүлээд байхгүй болгодог шиг л байна. Ардчилал гэдэг чинь ард түмнээ аз жаргалтай амьдруулна л гэсэн үг. Түүнийг хоосон цэцэрхэл болгоод ард түмэн нь гамшгийн байдалд амьдарч байна. Би саяхан нэг арга хэмжээ зохион байгууллаа. Арван хүний 2-3 нь ар гэрийн гачигдалтай гээд оролцож чадахгүй байна. Гуч гаруй насны арван эмэгтэй суугаад “буу халж” байгаад нэг нь “Би жирэмслээд миний ураг амьгүй болсон” гэж хэлэхэд хэдэн эмэгтэй “Би ч бас” гэж хэлсэн гээч. Арван эмэгтэйгийн найм нь. За яахав, золгүй хүмүүс цугласан гэж бодъё. Гэхдээ л өөр улсад дурын арван эмэгтэй сонгоход тэдний ядаж нэг нь ийм байдалд хүрсэн гэвэл эвгүй статистик. Гэтэл энэ түүх манай улс ямар хэмжээнд байгааг илтгэж байгаа юм. Манай найзын аав өчигдөр нас барлаа. Улаанбаатар буяны газар очиход урт дараалалтай байна. Таван цонх гаргачихсан байхад хүмүүс нь багтахгүй дугаарлаж байна шүү дээ.Ийм байдалд хүмүүсийг хүргэчихээд ардчилал, хүний эрх, дэлхийн түвшин яриад яах билээ.

-Улс төрийн манлайлал гэж байна. Манай тогтолцоо хэн нэгэн хүчтэй удирдагч бий болгохгүй гэж яриад байгаа?

-Чингис хаан санаа тээгч байсан болохоос биш Тэмүүжин гэж хүнийг Чингис хаан болгочихъё, тэр хүнийг баяжуулчихъя гэж хүмүүс үхэн хатан тэмцээгүй. Тэр хүмүүсийн намтрыг үзэхэд дунджаар 20-30 жил байлдсан байдаг. Агуу санааны төлөө хүн амиа золиослож явсан болохоос биш хүчтэй хүнийг гаргаж ирье гэж мөрөөдөөгүй. Тэр санааг нь гаргаж ирсэн хүн байдаг бол хүмүүс аяндаа бүчнэ. Санаа тээгчийг хүмүүс амиараа хамгаалж байгаа болохоос биш “Энийг дагаад байвал яс зууна” гэсэн бэртэгчин бол амиа золих чадваргүй.

-Санаа л гээд байх юм. Эсвэл энэ Монголын төлөө эрслэн босохоос аргагүйд хүртлээ бид ядраагүй юм биш үү?

-Бас дахиад хэлэхэд зовоод босч байгаа бол мунхаг уур хилэн, боолуудын бослого болно. Хоёр өөрасуудал. Боол болтлоо яах гэж доошоо орсон юм бэ. Чи чухал хэргийн төлөө бүхнээ золиод явж байгаа бол өөр. Дахиад л Боорчийг аваад үзье. Наху баяны ганц хүү. Өнөөгийнхөөр бол гараашдаа арван хэдэн лексустай хүн шүү дээ. Гэтэл хамаг юмаа хаяад, анх удаа тааралдаж байгаа хүүг дагаад “Би чиний өмнөөс харвалдая” гэж байгаа юм. Манай хэдэн бэртэгчин тэгж хэлэх үү. Яаж арваннэг дэх лексусаа авчих вэ, гараашинд багтдаггүй ээ яах билээ л гэнэ шүү дээ.

-ХҮН намынхан энэ цаг үед эрх баригчдын оронд байсан бол улс орныг гацаанаас гаргах санаагаар дутахгүй байсан гэж та хэлэх үү?

-Дутахгүй. Улсын хөгжлийн загварын ерөнхий төсөөлөл бидэнд бий. Ингэж хөгжих ёстой гэсэн том санаа бидэнд байна. Монгол Улсад сүүлийн 25 жил бэлтгэсэн боловсон хүчнүүд цугласан шүү дээ. Гэм нь дотроо яаж учраа олох, зохион байгуулагдах эвээ олохгүй байгаа болохоос биш энэ улсыг яаж цаашаа аваад явчих вэ гэсэн ухаан нь дутаагүй юм шүү.

-Одуудын цугларалтыг багцалж явах хэцүү ш дээ?

-Од гэхээсээ эв гэдэг бол эрдэм. Эрдмийг сурдаг, увидсаар олдоггүй.Бидний эхний л оролдлого байлаа шүү дээ.

-ХҮН намын анхны дарга хэн ч танихгүй хүн гараад ирсэн. Тодорхой хэмжээгээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн, танигдсан хүн гаргаж ирж болоогүй юм уу. Та арын эгнээнд байх дуртай хүн үү?

-Санаа анхдагч, хэн дарга байх нь чухал биш гэж бодож байсан. Шаардлагатай бол би урд нь гараад явсан ч яах вэ. Хэсэг хүмүүсийг нэгтгэсэн хүн маань Боргил шүү дээ. Хүмүүсийг эвлүүлж учрыг нь олох өгөгдөл байдаг юм байна. Дарангуйлагч, дарга гэхээсээ илүү бусдыг уриалж манлайлдаг, туг нь болж чаддаг хүн дарга болох ёстой юм байна гэж одоо бол бодох болсон. Тэр нь хэн байх вэ гэж бид ярьж, бодож байна. Эвээ олж чадаагүйн нэг шалтгаан маш олон өөр соёлтой клубууд нэгдсэн юм. Тэр нь үл ойлголцолд хүргэсэн. Жишээ нь Реформ клубээс олон хүн орж ирсэн. Реформынхон барагтай бол бослого гаргаад байхгүй. Бодлогын дүн шинжилгээ хийдэг байгууллага. Эрүүл мэндийн салбарынхан бол зөвхөн эрүүл мэндийн асуудлаа л ярьдаг. Дүгнэлт хийгээд, шийдэл гаргадаг хүмүүс. Нөгөө талаас Майнд клубийнхэн өөр өөр мэргэжилтэй, Монгол түмнийг гэгээрүүлье гэсэн гүн ухаан сонирхдог хүмүүс. “Цахим өртөө” бол огт өөр соёлтой. Гадаадад амьдарч байсан хүмүүсийн нэгдэл шүү дээ. Фэйсбүүк үүсэхээс өмнө мэйлээр харьцаж нэгийгээ олсон, маш хүчтэй платформ. Тэд илүү эсэргүүцэгч уур амьсгалтай хэсэг. Энэ мэт олон байгууллагын төлөөлөл Удирдах зөвлөлд орж явахаар дасч ээнэгших, нэгдэж ойлголцож, соёлынхоо ялгааг бага багаар арилгахад цаг хугацаа шаардлагатай.

Эдийн засагч Х.Батсуурь хоцронгуй хөгжилтэй орнуудын хөгжлийн бодлого, уул уурхайгаас хараат орнуудын эдийн засгийн тогтолцоог судалдаг. Тэрбээр Лондонгийн Эдийн засгийн их сургууль (LSE)-ийг эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн нэгэн.

-Та бараг хоёр жилийн өмнө 2017 онд Монгол дампуурал зарлах хэмжээний хямралд хүрнэ гэж байсан. Яг одоогийн нөхцөл байдлыг та хэрхэн дүгнэх вэ?

-Яг одоо Монголд гадаад өрөөс үүдэлтэй ноцтой хямрал нүүрлэж байна. Бусад хүчин зүйлс бас нөлөөлж байгаа. Шууд утгаараа мэдэгдэхгүй байж болох ч ерөнхий сууриар нь харвал 2009 оны хямралтай харьцуулбал хамаагүй ноцтой үр дагавартай. Сүүлийн 26 жил явж ирсэн улс төр, эдийн засгийн бодлогын уршигт үр дагаврыг амсах цаг хугацаа ирсэн байна. Муу амлалаа гэж зарим хүн шүүмжилдэг. Гэхдээ бодит үнэнийг хэлэхгүй, аюул тулгарахаар толгойгоо элсэнд шаачихаад аюул өнгөрлөө гэж итгэдэг цацагт хяруул шиг бол байдал улам хүндэрнэ. Бодит байдлыг үнэлж цэгнээд зөв дүгнэлт хийвэл хямрал, дампуурлын нөхцөл байдлаас үүсэх уршигт үр дагаврыг нимгэлэх хөнгөлөх зөв арга хэмжээ авахад тустай.

-Монгол дампуурлаа гэж хүлээн зөвшөөрч байгаа хүмүүс цөөнгүй байна. Ийм нөхцөлд эрх баригчид зээл авч өрөө дарах, урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөхөөс өөр арга бодож олж чадахгүй байна. Зүй нь ийм нөхцөлд ямар алхам хийх ёстой вэ?

-Хамгийн нэгдүгээрт хямрал бол боломж гэж харж байна. Боломжийг ашиглаж чадах уу гэдэг том асуудал. Одоогийн Монголын улс төр, эдийн засагт үүссэн нөхцөл байдлыг харвал боломжийг ашиглахгүй шинжтэй харагдаж байна. Үүсээд байгаа нөхцөл байдал бидэнд түүхээ эргэж харах, юун дээр алдсанаа бодитоор дүгнэх хэрэгтэйг сануулж байна. Дүгнэлт хийгээд хямралаас гарах, тууштай тогтвортой хөгжлийн замд оруулах ёстой. Гэтэл эргэж харж байгаа юм алга. Ямар дүгнэлт хийсэн нь ч мэдэгдэхгүй байна.Түр зуурын арга хэмжээ авч, хагас жилээс хоёр жилийн хугацаанд эдийн засгийг торгоож байна. Цаашдаа эдийн засаг бүр ч илүү хүндрэх төлөвтэй. Хямралд дүгнэлт хийгээд суурь тогтолцоогоо руугаа харсан урт хугацааны хөгжлийн бодлого хэрэгжүүлж эхлэх учиртай.Харамсалтай нь хямралд хүргэсэн хүмүүс нь өөрсдөө төр засагт байгаа учраас үүнийг хийх хүсэл эрмэлзэл бага бололтой. Тийм учраас гал унтраах арга хэмжээ аваад л явна. Гал унтраах гэж нэмж зээл авахыг хэлж байгаа юм. Энэ нь эдийн засгийг доройтуулж байгаа асуудлыг шийдэхгүй харин ч улам хүндрүүлнэ.

-Зээл авна л гэцгээх юм. Гэтэл Монголд зээл өгөх сонирхолтой улс орон, олон улсын байгууллага олон биш юм биш үү?

-Олон бишээр барахгүй, байхгүй байна шүү дээ. Сая Орос, Хятад, Энэтхэгээс гуйлаа. Кувейтээс, Саудын Арабаас гуйлаа. Өөр хэнээс гуйсныг бид мэдэхгүй.Цаадуул нь шууд өгөхгүй гэж хэлээгүй ч болзол нөхцөл тавих, та нар юу хийх гэж байгаагаа харуул гэх жишээтэй. ОУВС-гаас зээл авах зам үлдсэн. Энэ зээл дуншсаар байна. “Стэнд бай” хөтөлбөр гэдэг бол дампуурсан, дампуурлын ирмэгт байгаа улсуудад өгдөг зээл.Зах зээлийн үнээс арай хямд. Гэхдээ Засгийн газрын хүсээд байгаа шиг 2-4 тэрбум ам.доллар өгөхгүй шүү дээ.“Стэнд бай” гэдэг тусгай нөхцөл болзолтой. Хэмжээ заачихсан байгаа. Монгол Улс ОУВС-гийн гишүүн. Гишүүн орныхоо хувьд тодорхой хувийг эзэмшиж байгаа. Тэр хувь, дээр нь манай эдийн засгийн хэмжээ гэж бий. Үүнд тулгуурлаж хэдий хэрийн зээл Монголд өгөх вэ гэдгийг тодорхойлно гэсэн үг. Миний тооцож байгаагаар 400-500 сая доллар л авах боломжтой юм билээ. Өөр бусад хөтөлбөрөөс нэмж зээл авах боломж байж болно. Гэхдээ хэцүү. Авсан зээлээ юунд өгөх юм. ОУВС-гаас зээл өгөхдөө болзол нөхцөл тавина. Тэгвэл одоо байгаа жаахан мөнгөө төлбөртөө өгөх боломж гарах байх. Тэгж л дампуурлаас түр зууртаа зайлсхийх боломж хайж байгаа болов уу. Гэхдээ “Стэнд бай” хөтөлбөр бий болсон цагаасаа маш их шүүмжлэл дагуулсан. Хэдийгээр түр зууртаа аварч байгаа мэт боловч урт хугацаандаа зээл олгосон улс орнуудаа дөнгөнд оруулдаг гэдэг. Харин энэ шүүмжлэлийн үр дүнд сүүлийн хэдэн жил “Стэнд бай”-гийн болзол нөхцөлийг нэлээд зөөллөсөн. Бүх юмаа хувьчил, улсад өмч байж болохгүй. Суурь бүтэц болох цахилгаан станц, усан хангамж, зам харилцаа, тээвэр энэ бүгдийгээ хувьчил, хувьчлахдаа гадны компаниудыг оролцуул гэх мэт болзол тавьдаг байсан. Харьцангуй гайгүй болсон гэж судлаачид ярьдаг болсон. Засгийн газарт ямар нөхцөлөөр зээл өгдөг нь нууц байдаг.

-Ц.Мөнх-Оргил сайд энэ Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаанд Далай ламыг айлчлуулахгүй гэж аргадаж байхыг бодвол урд хөршөө ч юмуу царайчлахаас өөр замгүй болсон шиг байгаа юм. Дэлхийд дээгүүрт орох зах зээлтэй хөршүүдийн зүгээс бидэнд ямар шахалт үзүүлж болох вэ.Газар нутгаасаа өрөнд өгчих вий гэсэн болгоомжлол явдаг. Нэг үгээр хэлбэл дампуурлаа зарлавал юу болох вэ?

-Дампуурлын ирмэгээс яаж зайлсхийх вэ гэхээр мэдээж зээл авна. Өөр гарцууд гэхээр газар нутгаа зарж болно. Газар нутгаасаа шууд зарчихгүй байх. Урт хугацааны газрын түрээс буюу 50-100 жилээр түрээсээр өгөх маягаар өгч болно. Гэхдээ үүний цаана нууц тохиролцоо явагдаж магадгүй. Нөгөө талаас том уул уурхайнуудаа маш хямд үнээр өгч болно. Таван толгойд ийм хардлага яваад байгаа. 400 сая доллараар 51 юм уу 49 хувийг нь зарах гээд байна гэсэн хардлага яваад байгаа. Хардлага явах нь зүй. Ийм нөхцөлөөр газар нутгаа, том уул уурхайгаа алдсан Африк, Латин Америкийн улсууд бий шүү дээ. Хамгийн ойрын жишээ гэвэл өнгөрсөнжилТажикстанГорно-Бадахшанскгэдэг газраа Хятадад өрөндөө өгчихсөн. Хятадынцэргүүдоржирээд хэсэг газрыг нь мэдэлдээ авсан.Иймэрхүү нөхцөл үүсэх боломжтой.Зээл нэмж авч байгаагийн цаана ямар тохиролцоо явааг мэдэхгүй. Урт хугацааны түрээс гэдэг Монгол шиг хүч чадал багатай улс орны хувьд шууд газраа алдаж байгаа хэрэг. Бид Хонконгийг мэднэ. Манж чин улсын үед Хонконгийг Их Британи улс 99 жилийн түрээс нэрээр авчихсан. Их Британийн колони байлаа шүү дээ. Хэрвээ Хятад хүчирхэгжээгүй бол Хонконгийг буцааж авч чадахгүй байсан. Манайх бол түрээсээр нэгэнт өгчихвөл буцааж авч чадахгүй л дээ. Манай газрыг яаж ашиглаж болох вэ гэхээр газар тариалан, эсвэл ухдаг юм уу, цөмийн зэвсэг турших газар болгодог юм уу тийм л хэлбэрээр ашиглаж магадгүй.

-Зарим олон улсын байгууллага Монголд учирсан хямрал богино хугацааных. Алсдаа эерэг ирээдүй байна гэх мэтээр дүгнэсэн харагдаж байсан?

– Дэлхийн банк, ОУВС Монгол Улс 2017 онд дампуурах эрсдэлтэй гэж хэзээ ч хэлэхгүй. Үүнийг монгол хүн л хэлсэн. Тэд үндсэндээ юу хэлбэл зохистой байна вэ гэхээс биш бодит үнэнийг хэлэхгүй.

-Ингэхэд ер нь танд гялайж гялтайх юм харагдаж байна уу, гарц шийдэл бий юу?

-Гялайж гялтайх юм байна. Үүнийг хэлэх албатай юу.

-Хэлсэн нь дээр дээ. Шүүмжлэх амархан, гарц хэлэх хэцүү?

-Гарц бий. Эрх мэдэл байж л гарцыг хэрэгжүүлнэ. Өнөөгийн төрд байгаа нөхдүүд чадамжгүй нь харагдлаа. Улс орныг дампуурууллаа. Асар их хөрөнгө гадагшаа урсаж гарсан. Хулгай хийсэн хүмүүсээ өмөөрч байна. Энэ хүмүүс зайгаа тавьж өгөөд, гарц гаргалгаа гаргасан хүмүүст эрх мэдэл олговол бодлогын чанартай өөрчлөлт хийж, эдийн засгийн хямралаас гарах боломж бүрэн бий.

Одоохондоо нарийвчилж ярихыг хүсэхгүй байна. Дампуурлаа зарлаж болно. Өр багатай дээрээ дампуурлаа зарлах нь нэмж зээл аваад явахаас илүү Монголд ашигтай. Биднийг яаж ччадахгүй. Зээл олдохгүй л гэсэн үг. Бид одоо ч зээл авч чадахгүй. Ийм нөхцөлд орчихоод олон улсын зах зээл дээрээс бонд босгоё гэвэл хэцүү. Хамгийн сүүлд бид 11 хувийн хүүтэй зээл авсан. Одоо бол 15-аас дээш хувийн хүүтэй зээл л олдоно. Нэг тэрбум долларыг 15 хувийн хүүтэй аваад, түүнийгээ зөв зохистой ашиглаж, өрөө төлөөд явсан манайхтай ойролцоо нөхцөлтэй улс байхгүй. Олон улсын зах зээл дээрээс 1.5-6 хувийн хүүтэй зээл авч байж үр дүнгээ өгнө. 6-аас дээш хувийн хүүтэй зээлийг эргэж төлж чадахгүй.Ингээд цааш үргэлжлүүлээд байж болохгүй учраас Монгол Улсыг дампууралд хүргэсэн хүмүүс төрд байх эрхгүй, хариуцлага үүрнэ л гэсэн үг. Үүнийг хэн ч хийхгүй. Эрх баригчид өөрсдийгөө буруутгахгүй.

-Нэг зүйл найдвар төрүүлж байгаа. Монгол яаж ч хүнд байдалд орсон эргээд хөл дээр нь босгох дэлхийн боловсролтой залуус олон бий. Мэдлэгтэй толгойнууд нь зохион байгуулалтад ороод гарц шийдэл хэлбэл олон нийтэд сонголт бий болж, эрх баригчдад шахалт үзүүлэх боломжтой?

-Хэрвээ эрх мэдэл байгаад улс орныг зөв голидролд нь оруулъя гэвэл тал бүрийн мэргэжилтнүүд хангалттай бий. Бид онлайн хэлэлцүүлэг хийгээд яах вэ гэж ярилцдаг.