Author: Батсүхийн Янжмаа

Баянжаргалын Бямбасайхан. Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн гүйцэтгэх захирлын албыг хашиж байсан энэ эрхэм Монгол Улсын анхны салхин цахилгаан станцын төслийг 2012 онд удирдан гүйцэтгэсэн юм. Тэрбээр Монголын технологийн хөрөнгө оруулалтын тэргүүлэгч компани болох Ньюком группийн гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байлаа. Монголын бизнесийн зөвлөлийн удирдах зөвлөлийн дарга. МУИС болон АНУ-ын Жорж Вашингтоны их сургуулийг дүүргэжээ. Өндөр өсөлттэй эдийн засагтай, эрчим хүчээр хангасан Азийн хөршүүдээрээ дамжуулан Монгол Улс бүс нутгийн сэргээгдэх эрчим хүчний томоохон үйлдвэрлэгч байх боломжтой гэж тэр үздэг. Тэрбээр АНУ-ын олон улсын хөгжлийн агентлаг, Азийн хөгжлийн банкинд эрчим хүчний чиглэлээр ажиллаж байсан нь сэргээгдэх эрчим хүчний том төсөл дээр ажиллах суурь болжээ. Б.Бямбасайхан өдгөө төслийн менежмент, хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр ажилладаг “НоваТерра” ХХК–ийн захирлаар ажиллаж байна. “НоваТерра” ХХК Өмнөговь аймгийн Ханбогд суманд нарны цахилгаан станцын төслийг Тайландад төвтэй “Symbior Solar” компанитай хамтран хэрэгжүүлэхээр болжээ.

Салхи эрхшээгч энэ эрхмийн хөгжлийн тухай яриа, эрчим хүч үйлдвэрлэлтээрээ улсдаа гуравдугаарт ордог Салхитын салхин паркийг байгуулсан адал явдалтай дурсамжийг эндээс уншаарай. Б.Бямбасайхан ийнхүү ярьж байна:

–Эрчим хүч бидний амьдралын салшгүй хэсэг. Эрчим хүчний худалдаа гэдэг бол маш том эдийн засаг юм. Азаар би Америкт 1999-2004 он хүртэл АНУ–ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн төсөл дээр ажиллаж байсан юм. Америкийн шинэ технологийг ялангуяа эрчим хүч, агаарын бохирдлыг бууруулах, байгаль орчны менежментийн шинэ технологийг Азийн хөгжиж буй улсуудад нутагшуулах зорилготой америк компаниудыгаа дэмждэг байгууллага. Тэнд эрчим хүчний чиглэлээр анх ажиллаж үзсэн. Манайхан эрчим хүч гэхээр заавал нэг инженер байх ёстой гэж ойлгодог. Харин би олон улсын хөгжлийн бодлого, хэрэгжилтийн чиглэлээр ажиллаж, Энэтхэг, Шри-Ланк, Вьетнам, Филиппин, Тайландад олон төслүүдийг хэрэгжүүлсэн. Азийн хөгжлийн банкинд очиход том өөрчлөлтийн үе таарсан юм. Жилдээ дөрвөн тэрбум долларын зээл өгдөг байснаа яг намайг орсноос хойш дотроо шинэчлэлт хийж, 2007 он гэхэд 17 тэрбум долларын зээл өгдөг болтлоо өргөжин тэлсэн юм. Яг тэр шинэчлэлтийн явц дунд ажилласан болохоор азтай. Эрчим хүчний салбарт яагаад түлхүү орсон гэхээр АХБ гол мөнгөө эрчим хүч, зам харилцааны салбарт оруулдаг. “Банкинд ажиллаж, амжилттай карьер хийе гэж бодож байгаа бол гол үндсэн салбарынхаа аль нэг рүү ор” гэсэн зөвлөгөө сонссон юм л даа. Эрчим хүчний чиглэлээр өмнө нь бага зэрэг ажилласан учраас ийшээ орж явчихсан.

Эрчим хүчний төлөө хүн хэдийг ч төлөхөд бэлэн байдаг. Тэр нь эрчим хүч байж байгаад байхгүй болсон үед мэдэгддэг. Байж байгаа үед нь киловатт цагт 5 цент үнэтэй байна гэж ярьдаг хүмүүс байхгүй үед нь дизель мотор 55 центээр ажиллуулдаг. Арав дахин их үнэ төлөөд авдаг бүтээгдэхүүн. Эрчим хүчний хил дамнасан худалдаа сонирхолтой. Стратегийн орд гэхээр бид өөрсдөө ч заримдаа ойлгохгүй сонин ойлголтууд явдаг. Бүтээгдэхүүний хувьд эрчим хүч тэр дундаа цахилгаан эрчим хүч, нефть, байгалийн хий нийлээд жинхэнэ стратегийн бүтээгдэхүүн болдог юм байна л даа. Түүхээс харвал эрчим хүч худалддаг худалдаалдаг хоёр тал муудалцдаггүй юм билээ. Бие биенээсээ хамааралтай болсон учраас тэр л дээ. Дэлхийн түүхэнд болж байсан том мөргөлдөөнүүдийн шалтгаан нь эрчим хүчний эх үүсвэр, нөөцтэй холбоотой. АХБ-наас саяхан сонирхолтой судалгаа хийжээ. Азийн бүс нутгийн хөгжиж буй эдийн засаг 2030 он хүртэл 26 их наяддолларын хөрөнгө оруулалт шаардагдана гэсэн тооцоо хийсэн байна. Үүний 14.7 нь эрчим хүчний салбар, 8,4 нь зам харилцааны салбарт зарцуулагдах юм. Өмнө нь тооцоолж байснаас хурдан нэмэгдэж байгаа. Уур, амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой хөрөнгө оруулалтууд нэмэгдсэн байна. Энэ бол манай эдийн засгийн ирээдүйн боломж. Ийм их хэрэгцээ шаардлага байна. Зөвхөн Хятадын суурилагдсан хүчин чадал 1 тераватт гэдэг тоондоо хүрчихсэн. Хятад, Америк хоёр л дэлхий дээр нэг тераватт гэдэг хүчин чадлыг хэрэглэдэг. 2030 он хүртэл тооцож үзэхээр жил болгон зөвхөн цахилгааны хэрэглээ нь 3-4 хувиар нэмэгдэх юм. Нэг тераваттын 3-4 хувь гэдэг асар их тоо. Ийм боломж байна. Үүн дээр бид ямар байдалтай тоглох вэ?

Сэргээгдэх эрчим хүчний үндэсний лабораториос гаргасан судалгаагаар Монгол жилдээ 2550 тераватт/ц эрчим хүч үйлдвэрлэх хүчин чадалтай гэсэн тооцоо байдаг.

2013 онд Хятадын Ши Жиньпин дарга “Нэг бүс нэг зам” санаачилга зарласан. Хятадын эдийн засгийн урт хугацааны бодлого гэх юм уу даа. Хятад улс ойрын 50 жилд яаж тогтвортой эдийн засгийн өсөлтөө хангах бодлого, нөгөө талаас бүс нутгийг яаж улам холбох вэ. Дэд бүтцийн маш олон холболтуудыг хийж энэ бүс нутаг улам л уялдаа холбоотой болох юм. Тэгж байж тогтвортой өсөх юм байна. Түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн тулд зөвхөн зарлаад орхих бус санхүүгийн эх үүсвэрийг нь бас бүрэлдүүлж өгөөд Азийн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын банк байгуулаад, Торгоны замын сан бий болгож шинэ том төслүүдийг энэ банк, сангаараа дамжуулж санхүүжүүлнэ гэдэг. Сүүлийн гурван жилд гадаадад бизнесийн хурал цуглаанд явахад хоёр л үндсэн сэдвээр ярьдаг юм даа. Нэг нь “Нэг бүс нэг зам”-тай холбоотой. Өөрөөр хэлбэл дэлхийн бүх том компаниуд технологийн, үйлдвэрүүд, уул уурхайн компаниуд яаж энэ “Нэг бүс нэг зам” гэдэг эдийн засгийн бодлоготой нь өөрийнхөө бизнес стратегийг уях вэ. Яаж хятад компаниудтай түншилж, ирээдүйд бизнесээ тэлэх вэ гэдэг талаас нь яриад байгаа юм. Нөгөө нэг сэдэв нь өнөөдөр BIG DATA гэж яриад байгаа. Мэдээллийн эрин үе гэх юм уу даа. Их мэдээллийн эрин үед технологи асар худтай хөгжиж байгаа. Жишээ нь “Харвони”гээд эм Big Data-гийн бүтээл шиг байгаа юм. Өмнө нь С вирусийг эмчлэхэд маш өндөр зардалтай, удаан хугацаанд, хүнд эмчилгээ шаардагддаг байсан бол өнөөдөр өдөр болгон нэг эм уугаад тариа хийлгэх шаардлагагүй өвчтөн бие нь муудаж, үс нь унах, турахгүйгээр гурван сар эм уугаад эрүүл болдог болсон нь үүний нэг жишээ гэж ярьж байгаа.

Технологийн хөгжил асар хурдассан. Түүний дотор цахилгаан эрчим хүчийг дамжуулдаг технологи хурдан хөгжиж байна л даа. Зарим том инженерүүдтэй уулзахад электроныг дамжуулах физикийн хуулиар л явдаг. Тэнд шинэлэг юм гарахгүй гэж ярьдаг хүмүүс байдаг. Өнөөдөр урт хол зайд бага алдагдалтайгаар яаж эрчим хүчийг дамжуулах вэ, сүлжээгээ яаж удирдах вэ, тэр дундаа сэргээгдэх эрчим хүчийг сүлжээндээ яаж нийлүүлэх талаар том дэвшлүүд гарч байгаа. Батерей буюу хураагуурын технологи асар хурдан хөгжиж байгаа юм. Дэлхий ертөнцийн хөгжлийн хэв маягийг технологи өөрчилж байна. Өнөөдөр эрчим хүчний салбар, технологи, тэр дундаа сэргээгдэх эрчим хүчний хөгжил асар хурдацтай явагдаж, өмнө нь байгаагүй боломжуудыг бидэнд бий болгож байгаа.

Монгол шиг жижиг, цаашид томрох боломжтой эдийн засагт шинэ технологи, шинэ эрчим хүчний үүсвэрүүдийг ашиглавал дэлхийн томоохон хэрэглэгчдэд хүргэж чадна.

АЗИЙН СУПЕР СҮЛЖЭЭ…

Монголд нар, салхины эрчим хүчний асар их нөөц бий гэж бид ярьдаг. Нөөцийг нь мэдээж судлаад хэлж байгаа учраас үнэн. Түүнийг яаж бүс нутгийн зах зээлд нийлүүлэх вэ гэдэг асуудал бий. Таван жилийн өмнө би Япон улсын Софт банк компанийн ерөнхийлөгч МасаюшиСонтой уулзсан юм. Форбесийн хамгийн баян хүний жагсаалтын эхэнд нь явдаг энэ хүн Фукишимагийн атомын цахилгаан станцын ослын дараа “Ер нь атомын энерги аюултай юм байна. Эрчим хүчнийхээ салбарыг тэр чигээр нь өөрчилье. Сэргээгдэх эрчим хүчээр болж өгвөл ихэнхи хэрэгцээгээ хангадаг болъё” гэсэн концепци гаргажээ. Мань эр хэлж байгаа юм. “Дэлхийн газрын зураг дээр хараад байсан чинь манайд ойр байгаа эрчим хүчний хамгийн их нөөцтэй газар Монгол юм байна. Монголчуудтай хамтарч ажиллая” гэсэн. Бид бүр тайзан дээр гарч, үүнийгээ олны өмнө тунхаглаад гар барьсан юм. Азийн супер сүлжээ гэдэг концепцийг тэгж эхлүүлсэн. Сайн мэдээ нь тэр концепци өнөөдөр судлагдаад явж байна. Бид бага зэрэг хоцорч байгаа ч судалгаануудаа хийсний дараа Монголд хаана, ямар нөөц байгаа, түүнийгээ яаж энэ сүлжээ рүү холбох, шинэ төслүүд хаана хийх нь тодорхой болох юм. Өнөөдөр манай суурилагдсан хүчин чадал өчүүхэн шүү дээ. Тэгэхээр бид 20 000, цаашлаад 30000 мегаваттыг сууриллуулаад түүнийгээ экспортлоё гэсэн холын зорилго байж болох юм. Зүгээр нэг амандаа орсныг хэлж байгаа юм биш тооцоо хийгээд гаргасан тоонууд. Тэгэхээр манай эдийн засгийн ирээдүй энэ чиглэл рүү байна гэж үзэж байна.

ЭДИЙН ЗАСГИЙН АЮУЛГҮЙ БАЙДЛАА ХАНГАХЫН ТУЛД БИД ХӨРШҮҮДТЭЙГЭЭ УЛАМ ИЛҮҮ ХОЛБООТОЙ БАЙХ ЁСТОЙ

Судалгаа яагаад чухал гэхээр Сайншандын төслийг муугийнжишээнд дурдая. АХБ-нд ажиллаж байхдаа юу сурсан гэхээр төсөл боловсруулна гэдэг дандаа дороос эхлэх учиртай гэдгийг ойлгосон. Хаана ямар асуудал байна вэ гэдгээ судалж шийдлүүдээ гаргадаг. Монголд хориод эрчим хүчний том төслүүд бий. Тэд яагаад хэрэгждэггүй гэхээр дээрээс улстөрийн шийдвэр гаргаад “Энд ийм цахилгаан станц барина” гэдэг учраас болдоггүй юм. Өөрөөр хэлбэл зах зээл байгаа эсэхийг судлаагүйтэй л холбоотой. Сайншанд яагаад бүтдэггүй гэхээр зах зээл байгаа эсэхийг одоо хүртэл бид мэддэггүй. Зах зээл гэдэг бидний хувьд хамгийн түрүүнд Хятад шүү дээ. Хятадыг бид ерөөсөө ойлгодоггүй юм байна. Бид Хятадтай олон жилийн турш өвөрмонгол залуугаар дамжиж харьцсан. Яг хажууд нь байж соёлыг нь, хэлийг нь мэддэггүй. Нэг нөхрөөр дамжуулж харьцахаар юу ч болдог юм. Хулхи бараа ч үүнтэй холбоотой шиг байгаа юм. Энэ бол сүүлийн хорин жилд Хятадтай харилцаж байсан ихэнхи хүний мэдэх зовлон. Гадныхны биднийг гайхдаг нэг зүйл энэ. “Та нар Хятадын хажууд, хамгийн том боломжтой байдаг. Тэгсэн мөртлөө хятадуудыгаа мэддэггүй, ойлгодоггүй” гэдэг. Мэдээллийн орчин, технологи өөрчлөгдөөд тэр байдлаасаа салж байна л даа.

Эдийн засгийн аюулгүй байдлаа хангахын тулд бид хөршүүдтэйгээ улам л холбоотой байвал аюулгүй байх юм байна гэж боддог болсон. Эрчим хүчний аюулгүй байдал гэдэг концепци байдаг. Тэр нь юу гэхээр хилээ хаасан ч бие даагаад өөрийнхөө хэрэгцээг хангаж чаддаг бол аюулгүй байдлаа хангасан гэж үзнэ гэдэг. Эгийн голын станц, Шүрэнгийн усан цахилгаан станц барих гэж үзээд чадахгүй байна шүү дээ. Өнөөдөр оросууд биднийг бариулахгүй л байгаа биз дээ. Хятадууд мөнгө өгөөд барья гэсэн ч оросууд нь зогсоочихдог. Миний бодлоор усан цахилгаан станц барих асуудал их л хүнд байх.

20 ХЭДЭН ЖИЛ УСАН ЦАХИЛГААН СТАНЦ БАРИХ ГЭЭД ЧАДААГҮЙ ЮМ ЧИНЬ АРГАА ӨӨРЧЛӨХ ХЭРЭГТЭЙ БАЙЛГҮЙ ДЭЭ

Уламжлалт эрчим хүчний аюулгүй байдал гэдэг ойлголт болохгүй байна.Эгийн гол дээр усан цахилгаан станц барьчихвал манай систем өөрөө тохируулах чадвартай болчихно. Тэгвэл Оросоос бид цахилгаан импортлох шаардлагагүй. Барих ёстой юу гэвэл ёстой. Гэхдээ 20 жил барих гээд чадаагүй юм чинь аргаа өөрчлөх хэрэгтэй байлгүй дээ.Нэг аргаар үр дүнд хүрэх гээд зүтгээд болохгүй бол солиорол гээд Энштейн хэлсэн юм билээ. Технологи бидэнд өөр боломжуудыг өгч байна. Батерейн технологи хөгжчихвөл бид заавал усан цахилгаан станц барихгүйгээр тохируулга хийх боломжтой болчих ч юм билүү.

Хамгийн чухал хүчин зүйл манай газар нутаг. Маш өргөн уудам газар нутагтай. Тэнд нүүрс нь ч байдаг. Нар, салхины хувьд манай бүс нутаг өндөрт оршдог. Салхины чанар сайн учраас бид Салхитыг барьсан. Одоо би Ханбогдод нарны цахилгаан станц барих гээд үзэж байна. Энэбиш гуай сая Дарханы 10 мегаваттыг ашиглалтанд оруулчихлаа. Өндөрт байдаг, нарны тусгал радиаци бүх юм нь чанартай байдаг. Чанар нь юунд нөлөөлж байна гэхээр өртөг багасна. Сүүлийн арван жилд Хятад шиг нар, салхины эрчим хүчний станцыг ихээр барьсан газар байхгүй. Салхитын төсөл амжилттай яваа. Салхитад 2004 оноос хойш судалгаа хийсэн. Судалгаа хийхэд тухайн үедээ л нэлээд зардал гарч байлаа. Хэмжилтийн станцууд тавина. Тэр нь уулан дээр 50 метрийн өндөрт хэмжилтээ хийдэг. Салхит уул боломжийн газар байна гэдэг дүгнэлт гаргасан учраас станц барихаар болсон юм.

“САЛХИТЫН ЦАХИЛГААН СТАНЦЫГ ЧИ ИРЭЭД ДУУСГАЧИХ” ГЭЖ НАМАЙГ “ХОШГИРУУЛСАН”…

Ньюком компани маш их зардал гаргаж, хөдөлмөрлөсний үндсэн дээр Салхитын салхин цахилгаан станцыг барьсан шүү дээ. 2007 онд би Монголд хурал зохион байгуулсан юм. Төв Азийн эдийн засгийн хамтын ажиллагаа гээд АХБ-наас явуулдаг хөтөлбөр байдаг. Хятад, Монгол, Казахстан, Киргиз, Узбекстан, Тазикстан, Азербейжан, Афганистан сүүлд Туркмен, Пакистан нэмэгдсэн. Энэ улсуудын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд эрчим хүчний зохицуулагч нарын форум хийдэг байсан юм. Гол нь эрчим хүчний зохицуулалт гэдэг чинь бараг л шинжлэх ухаан болчихсон. Туршлагаа хуваалцдаг арга хэмжээ. Эрчим хүчний зах зээлийг улам боловсронгуй болгох, зах зээлд хувийн хөрөнгө оруулалтыг яаж татах вэ гэж ажиллаж байсан. Тэр үед манай зохицуулах газар бүс нутагтаа боловсронгуйд тооцогдож байлаа. 2001 онд Эрчим хүчний тухай хууль батлагдаж, бие даасан механизм бий болгосон. Зохицуулалт улс төрөөс хараат бус байх ёстой гэдэг зарчмаа нэлээд бариад явчихсан. Монголыг жишээ болгож бусдадаа сурталчилж байгаа юм. Мэдээж хэрэг би монгол учраас Монголдоо хурлаа хийхийг бодно. Олон газрын улсууд цуглачихсан. Манай зохицуулахынхан “Бид дөнгөж сая салхины эрчим хүчний эх үүсвэр барих компанитай гэрээ байгууллаа. 2009 онд Салхитын цахилгаан станц ашиглалтад орчихно. 70 сая долларын хөрөнгө оруулалтыг хувийн компани хийнэ” гэж ярьсан. Би тэрийг нь гурван жил орчим энд тэнд ярьж явсан юм. Ялангуяа дундад Азийнхан дээр очоод “Цаана чинь монголчууд хүртэл салхин цахилгаан станц барьж байна шүү дээ. Та нар одоо тарифаа чөлөөл, реформоо хий ингэ, тэг гэдэг байсан.

2010 оны гуравдугаар сард Пакистанд ажиллаж байсан юм. Эрчим хүчний дутагдалд орчихсон том төслүүдийг АХБ санхүүжүүлдэг байв. Тэнд явж байсан чинь утас дуугарлаа. Монгол дугаар байна. Нэг залуу ярилаа. “Намайг Болд гэдэг. Би Ньюком компанийн гүйцэтгэх захирал гээд мань эр өөрийнхөө талаар товчхон танилцууллаа. Би олон жил Америкт ажиллаж, амьдраад жилийн өмнө Монголд ирлээ. Энд амьдрал цэцэглэж байна. Салхитын цахилгаан станц гэж өөрөө сонссон уу гэсэн. Сонсохоор барах уу гэлээ. Тэр төсөл маань явахгүй байна. Намайг таньтай холбогдоорой гэж Хаан банкны захирал Питер Морроу санал болгосон юм. Өөрийг чинь л энэ төслийг явуулна гэжхарж байна гэсэн. За за би Монголд удахгүй очоод сууж байгаад ярья гэлээ. Хэдэн долоо хоногийн дараа Монголд ирээд Болдтой уулзлаа. Тэгээд сэтгэл шулуудаж эх орондоо ирсэн дээ. 2010 онд намайг ирэхэд Ньюком компани 2004 оноос хойш салхины нөөцийн судалгаагаа үнэхээр сайн хийжээ. 2007 онд худалдах худалдан авах гэрээ байгуулсан. Тухайн үедээ л хоёр, гурван сая долларыг зарчихсан байсан л даа. Гэхдээ энэ төсөл маань хөрөнгөө босгож чадаагүй байлаа. Хошигнож хэлэхэд тухайн үедээ намайг хошгируулсан байгаа юм л даа. “Бүх юмаа хийчихсэн. Чи ирээд л дуусгачих” ухааны юм хэлсэн. Анх ажил аваад “ТЭЗҮ маань хаана байна, харъя” гэсэн. Тэгсэн чинь яахав нэг юм авчирч байна аа. Тэгээд л миний ажил эхэлсэн дээ. Санхүүжүүлэгчдийн шаардлага хангасан ТЭЗҮ гэдгийг хийгээгүй байсан үе. Яаж шаардлага хангадаг гэхээр өөрийн гэсэн аргачлалтай. Тэр дагуу хийх ёстой. Олон улсын хэмжээнд ажилладаг инженерийн компаниар хийлгэхгүй бол хүн итгэдэггүй. Тэрийг хийлгэхэд сая долларын зардал гарч байгаа юм. Хамгийн түрүүнд ТЭЗҮ хийх ажлын сонгон шалгаруулалт хийсэн. Тендер зарлахад дөрөв, таван компани саналаа ирүүлсэн. АХБ–нд ажиллаж байхад Шотландын нэг компани байв. Жижигхэн боловч сэргээгдэх эрчим хүчнийхээ чиглэлээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн компани. Тэд боломжийн санал өгчихөж. ТЭЗҮ хийх гэж их ажил болсон. Европын сэргээн босголтын хөгжлийн банк энэ төсөлд их дэмжлэг үзүүлсэн. Хөгжлийн банкуудын гол зорилго тэр шүү дээ. Монгол шиг хөгжиж байгаа зах зээлд шинэ зах зээл бий болгох, шинэ салбарыг хөл дээр нь босгох, хувийн хөрөнгө оруулалтыг татах, дэд бүтцийн салбарт нь хөрөнгө оруулна гэсэн бодлоготой банкууд юм чинь. Бид юу хийсэн гэхээр худалдах худалдан авах гэрээ 70 хувьтай байсан. Банкны шаардлага хангахын тулд дахиад өөрчлөх хэрэгтэй боллоо. Тухайн үед зохицуулахынхан, дамжуулахынхан, яамныхантай ажилласан л даа. Нэг сайхан юм нь шинэ учраас бүгдээрээ өөдрөг, хийе бүтээе, болгоё гэж зүтгэсэн. Эрчим хүчний салбарынхны онцлог бий. Бүгд нэг зорилгын төлөө явж чаддаг улсууд. Салхитын төсөлд Ньюком, Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк, Голландын хөгжлийн банк болон Женерал электрик гээд Америкийн технологийн компани хөрөнгө оруулж дэмжиж ажилласан. 122 сая долларын хөрөнгө оруулалттайгаар энэ төсөл боссон. Анх 70 сая долларт босно гэж тооцож байсан ч ТЭЗҮ хийгээд контракторуудаа сонгон шалгаруулаад явахад 120 сая доллар болж байгаа юм. Тэр нь Монголын дэд бүтцийн өнөөдрийн нөхцөл байдалтай холбоотой. Монголд аливаа юмыг барихад бусад оронтой харьцуулахад дунджаар 30 хувиар үнэтэй босдог. Заримдаа 50 хувиар ч үнэтэй тусдаг. Тэр үед том тоног төхөөрөмж тээвэрлэх гэж бөөн адал явдал болсон.

Анх төмөр замаар тээвэрлэчих юм байна гэж баярлаж байв. Салхит төмөр замын өртөөн дээр байдаг юм л даа. Салаа төмөр зам бариулаад, төмөр замын ачих буулгах байгууламж барина гээд гэрээлэгчдээ сонгон шалгаруулсан чинь тэд төмөр замынхантай учраа олоогүй. Төмөр замынхан 49 оны гэрээгээ бариад болохгүй болохгүй болохгүй гэсэн. Том оврын тоног төхөөрөмжөө төмөр замаар тээвэрлэх боломжгүй болж байгаа юм. За тэгээд авто замаар тээвэрлэе гэсэн чинь Чойроос цааш зам баригдаагүй байсан. Тухайн үедээ Салхитаддараа хавраас тээвэрлэлт эхлүүлнэ гээд авто замынхантай хамт сууж ярьж бүх юмаа тооцсон. Тэд болохоор “Графикаар ашиглалтад орчихно” гэсэн. Хавар болдог зам байдаггүй. Салхин цахилгаан станц барих гэсэн биш бүр замын ажил хийсэн. Над руу олон хүн ярьсан даа. “Чиний буянд Замын–Үүд рүү хэдэн цаг давхиад ирж байна” гэсэн. Замаа тэгшилчихээр бусад хүмүүс ч явсан л даа.(Салхин сэнсний далбаа гэхэд л 39 метр урттай. Энэ далбааг хугалахгүйгээр тээвэрлэх учиртай. Суурь баганы өндөр нь 80 метр байдаг) Манай зарим нэг дарга “Аа наад салхины станц чинь Монголд ерөөсөө тохирдоггүй юм. Манай салхи болдоггүй юм, эвдлээд хаячихдаг гэсэн” гэдэг. Хаана билээ дээ, төслүүд хэрэгжсэн, бага оврын салхин станцууд эвдэрсэн байдаг. Яагаад эвдэрсэн нь бас л шалтгаантай. Уг нь инженерүүд судалгаа хийж, хэмжиж үзсэн юм билээ л дээ. Энд хийх ёстой гэхээр “Наана чинь хүнд харагдахгүй юм байна, нааш нь авчир” гээд сумынхаа төвд суурилуулсан байгаа юм. Тэгээд тэр төслүүд нь амжилтгүй болчихсон чинь хүмүүсийн сэтгэхүйд “Монголын салхи болдоггүй” гэсэн ойлголт үлдчихсэн. Өндөр дээрх салхины урсгал, чанар өөр байдаг. Уулан дээр өвөл барилгын ажил явсан. Тэгэхэд их гоё юмнууд болно. Дарга нар үзье гээд очно. Машины хаалга нь онгойдоггүй. Тийм их салхитай. Арай хийж хаалгыг нь онгойлгоно. Хоёр минут болоод л өвлийн хүйтэнд тэр дээр тэсэхгүй байгаа юм чинь. Австрали, Энэтхэг гээд янз бүрийн орны инженерүүд анх ирэхдээ хэцүүхэн байдаг. Хэдэн долоо хоног ажиллаад сүүлдээ тоохоо больж байгаа юм. Хавар уулан дээр ёслол үйлдэхээр очиход мөнгөн аяган доторх шингэн салхинд эргэлдээд асгарчихдаг гээч.

Хамгийн том эрсдэл нь цаг агаарын огцом өөрчлөлт болоход турбинууд дээр нь мөс тогтдог. Гэхдээ салхин сэнсний турбинууд ухаалаг болчихсон. Мөс тогтохоор зогсоод цэвэрлэсний дараа буцаж эргэдэг. Салхин станцыг барихад оролцсон компаниуд их юм сурсан. Сүүлд уулзахдаа “Их баярлалаа” гэдэг. Арванхоёрдугаар сард хөрсний шинжилгээ авахуулахаар уулын орой дээр өрөмдлөг хийлгэсэн юм. Тийм хүйтэнд өрөмдлөг хийдэг туршлага Монголд байгаагүй. Нэг нөхөр чадна л гээд байдаг. Эхэндээ хийж болохгүй, техник нь эвдэрнэ хугарна гээд зөндөө юм болсон. Овоо хэдэн цооног өрөмдөхөд сүүлдээ учраа олчихдог. Тэр компани анхны цооног өрөмдөх гэж 14 хоносон бол сүүлдээ долоон цагийн дотор хийчихдэг болсон. “Хүйтний улиралд өрөмдлөг хийдэг туршлагатай болсон” гэж тэд талархсан. Цэцийд хоёр дахь станц баригдаж байна. Эхний удаагийн компаниуд бүгд тэнд оролцож байна.

СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ҮР АШГИЙГ ЗӨВХӨН ЦАХИЛГААНЫ ҮНЭЭР ТООЦОХ БОЛОМЖГҮЙ

Салхитын цахилгаан станц арваад жилийн дараа хөрөнгө оруулалтаа нөхнө. Бид яагаад гурав, дөрөвдүгээр цахилгаан станц хямдхан гэж ярьдаг гэхээр дөрөвдүгээр цахилгаан станц баригдаад гуч гаруй жил болчихсон ч өртгөө нөхөөгүй. Их өрийн хэсэг болоод явчихсан. Түүнээс биш өөрөө орлого олоод, барьсан хөрөнгө оруулалтаа нөхөөгүй. Ер нь том цахилгаан станцууд зардлаа удаан нөхдөг.

Одоо нэг ийм асуудал үүсээд байгаа юм. Сэргээгдэх эрчим хүчний үнэ дэлхий даяар хямдарч байгаа нь үнэн. Капитал хөрөнгө оруулалт хийдэг зардал нь багасч байгаа юм. Хятад, Энэтхэг, Герман, Америк зэрэг том улсууд асар их хэмжээгээр бариад байхаар хөрөнгө оруулалтын зардал мэдээж багасна. Технологи нь улам нарийн болоод, бүх л тоног төхөөрөмжийг нь Хятадад чанартай үйлдвэрлэдэг болчихсон. Үнэ унаж байгаа. Гэхдээ дандаа том зах зээл дээр. Өөрөөр хэлбэл Хятадын компаниуд яагаад нэг хэсэг салхины цахилгаан станц руу хөрөнгө оруулсан бэ гэхээр бүгдэд нь хөшүүрэг өгчихөж байгаа юм. Сэнс үйлдвэрлэдэг компанид нь хөнгөлөлттэй эсвэл хүүгүй зээл өгнө. Эрчим хүчний компанид нь чи ийм хүчин чадалтай станц баривал тарифын хөнгөлөлт үзүүлнэ, татвараас нь чөлөөлнө гэж байгаа юм. Ийм орчинд энэ зах зээл маш хурдан хөгжсөн юм. Уур амьсгалын өөрчлөлт, дэлхийн дулаарал гэдэг юм чинь өөрөө бизнесийг ийш нь түлхсэн. Манай Сэргээгдэх эрчим хүчний 2007 оны хууль сайн. Тэр хуулиар бид юу хийж чадсан гэхээр сүлжээн дэх үнээс бусад цахилгаан станцуудтай харьцуулбал өөр үнээр буюу Монголын нөхцөлд илүү үнээр худалдаж авах механизмыг суулгасан. Тэр нь Европт ихэнхдээ хэрэглэдэг нэг арга. Европ 20 жил тэр механизмыг хэрэглээд одоо бол манай сэргээгдэх эрчим хүчний салбар хөл дээрээ зогслоо гэж ярьж байгаа юм. Сүүлийн үед манайд сэргээгдэх эрчим хүчний компаниуд руугаа “Та нар үнээ бууруул” гэдэг шахалт үзүүлж байгаа. 20 жил Европт ашиглаад одоо л хөл дээрээ босч байна шүү дээ. Гэтэл Монголд дөнгөж 60МВт өнөөдөр cүлжээнд ашиглалтанд орсон.

Мэдээж технологийн шийдлээр утаанаас салж чадна. Энэ нь эрчим хүчний эх үүсвэрийг цэвэр болгоно гэсэн үг. Тиймээс зөвхөн цахилгааны үнээр өртгийг хэмжих боломжгүй. Цогц асуудал ярьж байгаа үед эрүүл мэндийн өртгийг хүртэл авч үзэх ёстой байдаг. Маш том зах зээл урд байна. Тэр зах зээл рүүгээ хүрэхийн тулд бид сэргээгдэх эрчим хүчээ өөрсдөө хэрэглэх учиртай. Хүнтэй наймаа хийхдээ хийж чадах юмаа л наймаалцахаас биш байхгүй юмаа наймаалцдаггүй. 2020 онд манай цахилгаан эрчим хүчний 20 хувийг сэргээгдэх эрчим хүчинд хүргэнэ гээд зорилт тавьчихсан. Түүндээ хүрэх ёстой. Тэр хүртэл тууштай байхгүй бол хөрөнгө оруулалтыг татаж чадахгүй. Бодлого, эрх зүйн орчин тогтвортой л байгаасай. Эрчим хүч байнгын орлоготой гэдэг ч өндөр эрсдэлтэй салбар. Хөрөнгө оруулалт их шаарддаг. Эрсдэл олон янз. Дэд бүтцийн салбарын хөрөнгө оруулалт, бодлогын орчин тогтвортой, урт хугацааны байх ёстой.

Манай хэрэглэгчдийн нуруун дээр ачаа болно гэсэн үзэл бодол байдаг. Аль ч зах зээлд тарифын асуудалулс төрийн сэдэв байдаг. Хэн ч тариф нэмэхэд дуртай байдаггүй. Бид 100 төгрөгний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд 50 төгрөгөөр зардаг байсан. Нэмсээр байгаад 80-90 төгрөг болгож байгаа. Гэхдээ зуун төгрөгөө нөхдөг байх хэрэгтэй. Саяхны жишээ хэлье. Торонтод уул уурхайн чуулган болсон. Манайхан очиж, Монголд ийм боломжууд байна гэдгийг тодорхойлж, засаг төр дэмжнэ гэж ярьсан юм билээ. Хүмүүс дуртай сонсч байсан чинь төгсгөлд нь “Бид уул уурхайнхаа хуулийг улам сайжруулна” гэсэн чинь хүмүүс толгой сэгсэрчгарсан гэж тэнд оролцсон нэг хөрөнгө оруулагч хэлж байна лээ. Тогтвортой байдал нь илүү чухал. Уул уурхайн хууль хэдхэн жилийн өмнө өөрчлөгдөөд, хүмүүс дөнгөж ойлгож түүндээ тааруулаад ажиллаж эхэлж байхад ахиад өөрчлөнө гэхээр эрсдэлтэй харагдана гэсэн үг.

Салхины эрчим хүч, нүүрсний эрчим хүчнээс цахилгаан гаргах өртөг бараг л ижил болж байгаа. Австралид сүлжээнд нийлүүлж байгаа бусад эх үүсвэртэй нэг хэмжээнд очиж чадсан гэж байгаа юм.

ФРИЙДЛАНДЫГ МОНГОЛЫН БААТАР БОЛГОЁ ГЭЖ ЗАРИМ ХҮН ЯРЬДАГ

Уур амьсгалын өөрчлөлтөд хүн буруутай. Хөгжингүй эдийн засгууд буруутай болж таарч байгаа юм. Асар их хэмжээний нүүрс шатааж, байгаль орчинд нөлөө үзүүлсэн. Түүнийгээ яаж нөхөх вэ гэдэг механизм бий болгосон юм билээ. Өөр газар нүүрс хэрэглэдэггүй төсөл байвал тийш нь хөрөнгө оруулж, өмнө нь хийсэн нүглээ цайруулдаг зарчим. Үр ашиг гэдэг зөвхөн мөнгө биш. Салхит Монголын гурав дахь том цахилгаан станц. Анхных байсан учраас бахархалтай. Олон ч удаа уйлсан. Ямар ч байсан барьж чадсан.

Фрийдланд Оюу толгойг хөрөнгө мөнгө босгох хүртэл 300 сая долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн байдаг. Аливаа том төслийг хэрэгжүүлэхэд нийт хөрөнгийн 5-10 хувь нь төслийг бэлтгэх, боловсруулах гарааны шатанд зарцуулагддаг. Өөрөөр хэлбэл 100 сая ам.долларын төслийг эхлүүлэхийн тулд 5-10 сая ам.доллар зарцуулна. Энэ нь цэвэр тухайн компанид ирж буй санхүүгийн эрсдэл юм. Хөрөнгө оруулалтын эхний үе хамгийн эрсдэлтэй. Фрийдландыг яагаад зарим хүн Монголын баатар болгоё гэж ярьдаг гэхээр тэр хүн хувиасаа 300 сая долларыг зарж байж Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтыг босгосон байхгүй юу.

Эрчим хүч барж идэж дуусахгүй салбар. Бид бүгдэд хийх ажил их байна. Би эрчим хүчний салбарын хүн гэж хаана ч очоод хэлж чаддаг. Гэхдээ би инженер биш. Банк санхүүгийн салбарт ажиллаж байсан. Олон улсын харилцааны сургууль төгссөн нөхөр. Яаж эрчим хүчний салбарт амжилт олох вэ гэж залуус надаас асуудаг. Сайн хуульч, банкир, байгаль орчны нарийн мэргэжилтэн ч байж болно гэж хэлдэг. Өнөөдөр Салхитад шувуу судлаач хамгийн их цалин авч байгаа шүү дээ. Ийм нарийн мэргэжлийн хүн Монголд цөөн байдаг. Европын сэргээн босголтын хөгжлийн банк зээл өгөх нэг нөхцөл нь энэ байсан. Жилд 100 гаруй мянган долларын зардал гаргадаг. Гэхдээ л үүнийг хийхгүй бол зээл өгөхгүй учраас байх ёстой мэргэжил. Судалгаа яагаад хийсэн гэхээр шувуудыг үргээдэг долгион суурилуулах шаардлагатай эсэхийг тухайн үед хэмжиж үзсэн юм. Энэ хавийн шувууны нүүдэл асуудалгүй учраас нэмэлт төхөөрөмж суулгах шаардлагагүй гэж үзсэн л дээ.

Олонхи монголчуудын хувьд махгүй бол хоол биш. Махны соёлтой монголчуудын мэддэг мөртлөө бас мэддэггүй энэ хүнсний тухай сонирхолтой мэдээллүүд агуулсан нэгэн номыг саяхан амтархан уншлаа. Английн “Dorling Kindersley” хэвлэлийн компаниас эрхлэн гаргасан зохиолч, илтгэгч, махны эксперт Николас Флетчерийн бүтээл “Мах хоолны ном”-ыг албан ёсны эрхтэйгээр “Монсудар” хэвлэлийн газраас монгол хэлээр эрхлэн гаргасан байна лээ. Уг номд олон үндэстний 300 гаруй махтай хоолны жор бий. Харахад л арааны шүлс асгармаар хоолны зурагтай. Амттай хоол хийхээсээ өмнө мах тойрсон асуудлуудтай гүнзгий танилцах боломжийг энэ ном олгодог. Номын зохиолч нь мах хэмээх гайхалтай хүнсийг 40 гаруй жил судалсан нэгэн юм билээ. “Хэрэв бид мах идэхээр сонгосон бол түүнийг хэрхэн бэлтгэдэг, юуг нь ч хаялгүй, зөв харьцаагаар хэрэглэх талаар мэддэг байх хэрэгтэй” хэмээн зохиолч өгүүлжээ. Тэрбээр махыг бэлтгэх болон хоол хийх явцад хэрхэн хувирдгийг судалжээ. Тэгэхээр энд бичсэн гайхалтай жорны цуглуулга руу шууд дайран орохын өмнө махны тухай үндсэн ойлголтыг авах боломжтой. Тавагтай хоол тань амттай байх эсэх нь махны гарал үүсэл, малын идэш тэжээл, бэлчээр тэр ч бүү хэл малыг төхөөрөхдөө цочроосон эсэхээс ч шалтгаалдаг юм байна. “Махыг бэлтгэсэн нөхцөл нь сэтгэлд сэвгүй санагдаж байгаа бол амтархан идэж болно, үгүй бол идэхгүй байсан нь дээр” хэмээн зохиолч сануулжээ.

Бэлтгэсэн нөхцөл гэдэг маань юу билээ. Хүчит тэжээлийн оронд бэлчээрийн өвс ургамал идэж, түүнийгээ удаан хугацаагаар хивж боловсруулсан малын махны шимт чанар хүмүүст илүү үнэ цэнэтэй гэдэг нь нэгэнт тогтоогджээ. Учир нь илчлэг ихтэй хүчит тэжээл нь малын махны өөхийг муу болгон хувиргадаг гэнэ. Барууныхан өөхийг “үзэн яддаг” нь үүнтэй холбоотой бололтой. Бэлчээрийн малын махны ашиг тусыг тэд ойлгож эхэлсэн байх нь. Энэ номд малын махнаас гадна ангийн мах, гахай, тахианы махны тухай мэдээлэл бий. “Харамсалтай нь өдгөө ихэнх гахай, шувууг битүү байранд өсгөж байна. Эдгээр амьтад гадаад ертөнц гэж юу байдгийг мэдэхгүй. Мөн олон улс оронд хүчит тэжээлээс гадна антибиотик, өсөлтийг түргэтгэгчээр тэжээж буй. Зөвхөн гахай, тэжээвэр шувуунаас гадна үхрийн эрчимжүүлсэн аж ахуйд ч зарим эмийг хэрэглэж, махны өртгийг бууруулдаг. Хүнсний үйлдвэрлэлд антибиотик хэрэглэх нь байж боломгүй. Өсөлт эрчимжүүлэгчтэй махаар өөрсдийгөө, үр хүүхдээ хооллох хэрэгтэй гэж үү” хэмээн зохиолч асуужээ.

Ихэрлэдэг хонь, хонгоны хос булчинтай үхэр гэх мэтээр олон үүлдэр бий болгож, гахай, тахиаг эрчимжүүлсэн нөхцөлд зохицон, өсч үржин, ашиг шим өгч байхаар хувиргасан нь дэвшил хэмээн тооцогдож байсан ч өдгөө малын олон өвчин дээрх үржүүлгийн үр дагавар болжээ. Олон оронд хэрэглэгчдийнхээ шахалтаар малын арчилгаа маллагаанд ихээхэн өөрчлөлт хийх болсон гэнэ. Харин бид ямар шаардлага тавьдаг билээ. Энд бас нэг чухал зүйлийг онцлох хэрэгтэй болов уу.

Амьтны зан авирын талаар хийсэн судалгаанд үндэслэн фермерүүд өөрсдийн тэжээдэг амьтдыг хэвийн бойжуулах, зөөлөн тээвэрлэж, зовлон багатайгаар төхөөрөхөд анхаардаг болсон гэнэ.

Дарамтгүй хэвийн бойжсон мал, амьтны ашигт гарц их байдаг. Малыг төхөөрөх үед хямрааж цочроож цохиж гэмтээсэн бол мах нь гашуун эсвэл исгэлэн амттай болдог гэнэ шүү. Ялангуяа эрчимжсэн аргаар өсгөсөн гахай туйлын амархан цочдог юм байна. Хэт олноор нь тэжээх нь амьтдад тусгүй, агаар салхи огт үзүүлэхгүй байх нь бүр буруу.

Махны гарал үүслийг мах бэлтгэгчээс лавлах учиртай юм байна. Манайхныг бодвол баруунд махны гарал үүслийг сайтар мөшгидөг тогтолцоотой. “Богтос шаант боолын хоол” гэж монголчууд ярьдаг бол бүр эсрэгээрээ коллагены агууламж өндөртэйг нь энэ номд дурдсан байна лээ. Энэхүү багахан зайд бүхнийг багтаах боломжгүй ч 320 хуудастай “Мах хоолны ном” бүгдийг мэдэхэд туслах буй за.

“Өөрчлөлтийн төлөөх эмэгтэйчүүд” төрийн бус байгууллагын захирал Б.Золзаяатай ярилцлаа.

-Танай байгууллагаас гаргадаг “Сайхан бие” үзэсгэлэн хоёр дахь удаагаа гарлаа. Рекламны гол дүр хэн нэгэн шиг болох гэж өөрийгөө зовоох бус биедээ сэтгэл хангалуун байх гэдэг үзэл санаа нь таалагддаг. Өмнөхтэй харьцуулахад хүмүүсийн хандлагад өөрчлөлт гарсан болов уу?

-“Сайхан бие” үзэсгэлэн хоёр дахь жилдээ гарлаа. Хүмүүсийн хандлага харьцангуй эргэсэн. Гэхдээ нийгмээс ирж байгаа тулгалт шахалт илүү хүчтэй байгаа. Энэ эмэгтэй шиг болох ёстой гэсэн дүр төрх бүтээчихдэг. Тэр эмэгтэй нь ихэнхдээ загвар өмсөгч, реклам сурталчилгаанд тоглодог хүмүүс байдаг. Түүн шиг байлгах гэж эмэгтэйчүүдийг шахдаг. Гэтэл бид долоон тэрбум хүн өөр гэж ярьдаг хэрнээ тэр нь тунхагийн төдий. Үнэндээ өөр байдлыг хүлээн зөвшөөрч байна уу гэвэл асуудалтай. Хувь хүмүүсийг хайрцагласан, бий болгосон дүр төрх рүү түлхдэг. Урьд цагт гоо сайхан гэдэг ойлголт хүрэхэд ойр байсан бол одоо маш их фотошопдсон засварласан дүр төрхөд жирийн хэн нэгэн дөхөж очиход амаргүй болчихоод байгаа юм. Эмэгтэйчүүд үүнээс болоод сэтгэл зүйн дарамтад орж, цаг мөнгөө үрэх, өөртөө итгэлгүй байдал үүсдэг нь гадны судалгаагаар нотлогдсон. Монголд ч 800 эмэгтэйн дунд судалгаа хийсэн л дээ. Судалгаанд оролцогчдын 90-ээд хувь нь биедээ сэтгэл хангалуун бус байв. Тэдний 80 хувь нь биеийн жингийн асуудалгүй хэрнээ турах тухай мөрөөддөг гэсэн үр дүн гарсан. “Сайхан бие” үзэсгэлэнг хоёр дахь удаагаа ирж үзэж байгаа хүмүүс эерэг хүлээж авсан л даа. Анх удаа үзэж байгаа хүмүүсийн хувьд нэлээд шинэ мэдрэмж төрүүлсэн байх. Яагаад гэвэл хагас нүцгэн, нүцгэн хүмүүсийн зураг байгаа шүү дээ.

-Ийм биетэй хүнийг сайхан гээд байгаа юм байх даа гэж зарим нь гайхсан байх л даа?

-Бид зочидтойгоо ярилцсан л даа. Өмнө нь бид модель хүнийг л хагас нүцгэн, нүцгэн байдлаар харж байсан болохоор үнэхээр шинэ зүйл байсан байх л даа. Ирж үзсэн хүмүүс “Би өөрийгөө харж байгаа юм шиг санагдлаа. Надад ч гэсэн ийм язралт, харвин бий” гэсэн. Гэтэл бид гоёчилсон дүр төрхийг харж дассан байдаг. Үрчлээгээ хүчээр дарж арилгах оролдлогууд хийдэг. Тэр нь эрүүл мэндэд хортой. Турж л байвал юу ч хийсэн яах вэ гэсэн хандлага түгээмэл.

Гоё сайхан гэдэг ойлголт юунаас үүссэн юм бэ. Соёлоос гадна эдийн засаг, хоол хүнстэй ч холбогдоно. Антропологичдын судалгааг харвал хоол хүнс багатай нийгэмд махлаг хүнийг сайхан гэж үздэг байж. Одоо ч Африкийн зарим соёлд тарган эмэгтэйг илүүд үздэг. Бидний амьдарч байгаа хэрэглээнд суурилсан капиталист нийгэмд хэвлэл, мэдээлэл, гоо сайхны бүтээгдэхүүний сурталчилгаанаас болоод бид тодорхой дүр төрхийг сайхан гэж үзэж байгаа. Хэрэв бид тэр болгоныг цааш нь тавиад, өөрийгөө толинд харвал өөртөө таалагдана. Гэтэл үүний оронд өөрийгөө хиймэл, бүтээсэн дүр төрхтэй харьцуулж голдог.

-Гоо сайхан ертөнцийг аврана гэж ярьцгаадаг. Үнэндээ бол Достоевский гоё сайхан хүүхний тухай яриагүй амьдралын эгэл гоо сайхны тухай хэлсэн юм биш үү?

-Гоо сайхан гэдэг өргөн хүрээтэй ойлголт. Beauty гэдэг үгийг орчуулахаар зөвхөн гадаад гоо сайхны тухай бид төсөөлдөг. Гоо сайхныг харж байгаа нүднээсээ л шалтгаалдаг. Таны нүд гоо сайхныг олж хардаг уу, үгүй юу. Ихэнхдээ бид өөрийгөө байнга голж хардаг. Өрөөлийг ч тэр шалгуураараа хардаг. Өөрөөр хэлбэл билгийн нүдээ нээх хэрэгтэй байгаа юм. Нүд маань маш их хайрцаглагдсан. Бид энэ жил дэлхийн шилдэг 22 зургийг сонгож авсан. Зуун зууны туршид хамгийн алдартай байсан уран зураг, уран зураачид гоо сайхныг өөр өөрөөр харсан байдаг. Эдгээр зурагт эмэгтэй хүн хамгийн их дүрслэгдсэн. Гэхдээ 90-60-90 гэх мэт тогтсон хэмжээсүүдээр биш огт өөрөөр харжээ. Гоо сайхан гэдэг ганцхан ойлголт байсан бол бүгд нэг л хэлбэрийн юм зурна шүү дээ. Саяхан олны танил нэг эмэгтэй ярьсан. Түүний биеийн нэг хэсгийг өөрчлөх саналыг хүмүүс тавьж л дээ. Тэгэхэд нь тэр хүн “Миний энэ хэсэг л намайг илэрхийлж байгаа. Хэрвээ би үүнийгээ өөрчилчихвөл би биш болчихно” гэж хариулж л дээ. Хүн болгон өөрийнхөө түүхийг бүтээж, онцлогийг мэдэрч, амьдралыг өөрийнхөөрөө туулах ёстой болохоос биш өөр хэн нэгэн шиг болох нь чухал биш.

Хэрэглээнд суурилсан нийгмийн хохирогч нь бид болчихоод байна. Саяхны нэг сургалтан дээр эмэгтэй хүнийг засч “сайжруулах” үйлчилгээнүүдийн тухай ярьсан. Гэтэл бүх эрхтнийг засварлах боломжтой байна. Үснээс авахуулаад нүд, хамар, ам, өгзөг, гэдэс бүхнийг засч сайжруулна гэсэн сурталчилгаа явж байна. Тэгэхээр бид маркетингийн талбар болчихож.

-Бидний энэ мэт хандлага хүүхдийн хүмүүжилд сөргөөр нөлөөлж байна. Зарим сургуульд “Царай муутнуудыг дэлхийгээс зайлуулъя” гэдэг хөдөлгөөн өрнүүлсэн байна лээ?

-Ээж нь биедээ сэтгэл хангалуун байх нь охинд нь дамждаг гэдэг. Хүүхдийнхээ дэргэд толинд хараад, өөрийгөө шүүмжлээд байх юм бол охин нь ч гэсэн би дутуу юм байна гэж бодно. Энэ хандлага өөртөө итгэлгүй байдлыг бий болгодог. Өөртөө итгэлгүй байдал амжилтаас хойш чангаана. Эмэгтэйчүүд өөртөө сэтгэл хангалуун байх учиртай. Яагаад эмэгтэйчүүдийг онцлоод байна гэхээр эрчүүдэд яг энэ асуудлаар бага дарамт ирдэг. Эр хүн сармагчингаас арай дээр царайтай байхад болно гэсэн үг ч бий. Бид эмэгтэйчүүдийг нүүрээ битгий буд гэж хэлээгүй. Тэр бол хувь хүний сонголт. Хамгийн гол нь эхлээд өөрийгөө мэдэр. Өөрийгөө хайрла. Түүний дараа өөрийнхөө юуг илүү тодруулах, гэрэлтүүлэх гэдэг нь чухал. Дотроосоо гэрэлтэх учиртай.

Цахим ялгаварлан гадуурхалт их байгаа нь боловсролтой холбоотой. Хүмүүст хувийн орон зайн мэдрэмж, мэдээлэл хүлээн авах шүүлтүүр буюу шүүмжлэлт сэтгэлгээ төдийлөн төлөвшөөгүй байна. Аливаа мэдээллийг шалгадаггүй, шууд хүлээж авдаг сул талтай. Бүтээлч сэтгэлгээ, дүн шинжилгээний чадвар, шүүмжлэлт сэтгэлгээ, олон талт байдал чухал байна. Энэ болгоныг боловсрол олгодог байх учиртай.

Олон тохиолдолд бид өөр хүн шиг байх гэж хичээдэг. Гэтэл өөртөө итгэлтэй хүнд хүмүүс татагддаг шүү дээ. Туранхай, өндөр, нам, өөр байх нь хамаагүй. Энд зөвхөн тарган, туранхайгийн тухай яримааргүй байна. Улс орны хүн амын 10 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд байдаг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд бүр ч олон асуудалтай. Хүмүүс хүлээн зөвшөөрөгдсөн дүр төрхөөс өөр хүнийг ялгаварлан гадуурхах хандлагатай байдаг. Нийгэм хэр хүмүүнлэг байгааг илтгэдэг хүний эрхийн асуудал энэ. Олон тохиолдолд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг дутуу гэж үздэг. Гаднаас нь хараад ялгаварлаж ханддаг. Хүний эрхийг дээдэлдэг улс оронд бол дунд сургуулийн сурах бичиг дээр хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, таягтай хүмүүс, хараагүй хүүхэд, өндөр, нам, тарган туранхай хүмүүсийн зураг байдаг. Бид сурах бичгийн зурганд мониторинг хийж үзэхэд яг л нэг хэвийн эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүүхдийн зураг зонхилж байлаа. Ийм байх нь энгийн, өөр бол байж болохгүй гэсэн мессежийг хүүхдэд өгч байгаа нь ялгаварлан гадуурхалт бий болоход нөлөөлдөг. Монголд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс гэртээ нуугдахад хүрдэг. Гарвал ялгаварлан гадуурхалтанд өртөнө, эсвэл зүгээр л гарах боломжгүй байдаг.

-Зарим эцэг эхчүүд ангид хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд байвал “Манай хүүхэд ийм хүүхэдтэй хамт сурах ёсгүй” гээд заргалдаад явдаг юм билээ. Үнэндээ хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд ангид байснаар нийгмийн олон өнгийг хүүхэд мэдэрч, зөв харьцаж сурах давуу талтай л даа?

-Яг үнэн. Сурах бичиг, сургуулийн орчинд бусдыг ялгаварлан гадуурхахгүй байхаас ялгаатай байдлыг хүлээн зөвшөөрдөг, олон талт байдалд зохицож амьдардаг иргэд төлөвшинө. “Сайхан бие” үзэсгэлэнд олон янзын хүмүүсийг оруулахыг зорьж байна. Трансжендер эсвэл хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс зэрэг өөр дүр төрхийг бид нийгэмд байхгүй мэтээр нүдээ аньж, ил гарч ирсэнийг нухчин дарах нь хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм байгуулах Үндсэн хуульд заасан үнэт зүйлд маань нийцэхгүй.

-Өөрчлөлтийн төлөөх эмэгтэйчүүд юуг хамгийн их өөрчлөхийг хичээж байгаа вэ?

-Хүмүүс юуг өөрчлөх гэж байна гэж асуудаг. Энэ нийгэмд ялгаварлан гадуурхалтгүй, тэгш, авьяас байвал зам нээлттэй гэдэг зарчим жинхэнээсээ хэрэгждэг байгаасай гэж хүсдэг. Одоо бол ингэж бидэнд итгүүлж байгаа ч тухайн хүн хэн байхаас маш их юм шалтгаалж байгаа. Бизнес хийе, өөрийгөө таниулъя гэхэд хаанаас гаралтай, эрэгтэй эмэгтэй, баян хоосон, хэдэн настай, мөнгөтэй юм уу, хэнийг таньдаг вэ гээд маш олон зүйлээс амжилтад хүрэх эсэх нь шалтгаалдаг. Одоо бол эмнэлэгт үйлчлүүлэхэд ч таны хэн гэдгийг хардаг. Дэлгүүрт ороход ямархуу хувцасласнаас үйлчилгээ нь шалтгаалдаг. Хүн бүрд тэгш боломж олгодог нийгэм биш байна. Бүгдийг нь хүчээр тэгшитгэнэ гэсэн үг биш л дээ. Бүгд шударгаар үнэлэгдэх боломжийн тухай ярьж байгаа юм. Мөн хүн бүр өөрийнхөөрөө байхыг хүлээн зөвшөөрдөг нийгэм байгаасай гэж хүсч тэмүүлдэг.

“Сайхан бие” төсөл бол түүний зөвхөн нэг хэсэг. Дэлхий дахинд яригдаж байгаа жендерийн тэгш эрхийн нэг сэдэв “Биедээ эерэгээр хандах” юм. Монголд биднээс өөр энэ талаар дуугарч байгаа байгууллага хараахан алга. Энэ бол маш чухал асуудал. Мэдээж шийдвэр гаргах түвшин дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоо, гэр бүлийн хүчирхийлэл гээд зөндөө асуудал бий.

-Та нар богино юбкатай жагсаал хийж, “Үтрээний хүүрнэл” жүжиг тавих гээд содон аргаар өөрсдийгөө илэрхийлдэг шүү дээ. Сүүлийн үед бэлгийн боловсролд анхаарал хандуулж байгаа гэл үү?

-Саяхан дунд сургуулийн эрүүл мэндийн хичээлийг хассан нь дэлхийд өрсөлдөх монгол хүнийг бэлтгэж байгаа сургалтын хөтөлбөрийн хүрээнд хийсэн өөрчлөлт гэнэ. Математик, хими, физикийнхээ цагийг нэмсэн юм байна. Гэтэл бэлгийн боловсролгүй хүн дэлхийд яаж өрсөлдөх вэ. Бэлгийн замын халдварт өвчин, хүсээгүй жирэмслэлт өсвөр насныханд тулгарна. Хүн болгон эрдэмтэн болохгүй, хүн бүр бэлгийн харилцаанд орно. Эрүүл мэндийн хичээлийг чанаржуулах, залууст бэлгийн боловсрол олгохыг зорьж “Улаан булан” гэсэн төсөл хэрэгжүүлэх юм. Бэлгийн боловсрол бол зөвхөн бэлгийн замын халдварт өвчин, хүсээгүй жирэмслэлтээр дуусахгүй. Бидний хандлага, хүчирхийлэл ч энд багтана. Наад зах нь сайн дураараа бэлгийн харьцаанд орно гэж юу гэсэн үг болох талаар залуустай ярилцана. Ихэнх тохиолдолд бид маш буруу ойлголттой байдаг. Бэлгийн боловсрол дутуугаас болоод ихэнх тохиолдолд өсвөр насныхан таамаг, бие биенээсээ авсан буруу мэдээлэлтэй байдаг нь сөрөг үр дагавартай. Эцэг эх нь, багш нь ярихгүй,интернэтээр мэдээлэл хайхад ямаршуухан үр дагавартай нь ойлгомжтой.

-Монгол эцэг эхчүүд угаасаа хүүхэдтэйгээ бэлгийн боловсролын талаар ярьж сураагүй хүмүүс. Ярилаа гэхэд яаж зөв өнцгөөр ярих вэ гээд асуудал их л дээ?

-Эцэг эх, багш нь тохирсон насанд нь хүүхэдтэйгээ ярих ёстой юм байна. Яриагүйгээс болоод эрсдлүүд үүсдэг. Солонгосын жишээ гэхэд л цэцэрлэгийн наснаас нь эхлээд биений чинь аль хэсэгт хүн хүрч болох, болохгүйг заадаг. Ингэж зааж өгөхгүй бол олон тохиолдолд хүүхэд бэлгийн хүчирхийлэлд өртөж байгаагаа өөрөө ч мэдэлгүй өнгөрдөг. Энэ бол хүн хүрч болохгүй газар гэдгээс л бүх юм эхэлнэ. Түүнээс биш шууд 18 нас хүрсэн хүнд ярьж байгаа юм шиг ярихгүй. Эцэг эхчүүд өсвөр насны хүүхдэдээ “Бэлгийн харилцаанд орж болохгүй, аюултай” гэж хэлдэг. Ингэж хэлээд хол явахгүй. Хэзээ ийм харилцаанд орох тохиромжтой, бэлгийн харьцаанд орсон тохиолдолд өөрийгөө яаж хамгаалах вэ гэдгийг нь зааж өгөх ёстой.

-Эцэг эхчүүд бол насанд хүрэхээс нааш бэлгийн харьцаа байж болохгүй гэдэг ч бодит байдал дээр эсрэгээрээ байх нь их. Сурагчид эрт бэлгийн харьцаанд орж байгааг судалгаа харуулдаг. Хамгийн сүүлд гэхэд л 15 настай хүүхэд ДОХ-ын халдвар авсан тухай мэдээлэгдсэн шүү дээ?

-Үзэж харж байгаа юм нь юу вэ гэдгийг бодох ёстой. Нүцгэн, хагас нүцгэн хүмүүс харуулдаг клипүүд, кино маш их гарч байна. Эцэг эх, багш нар зааж сургасан гэхэд хэцүү. Ихэнхидээ болохгүй л гэж загнадаг болохоос биш жинхэнээсээ хүүхдэдээ чи ингээрэй, тэгээрэй гэж ярилцсан нь цөөхөн.

-Зурагтаар хараал, хэрүүл, хүчирхийлэлтэй кинонууд ямар ч цензургүй гарч байна. Ийм тохиолдолд эцэг эх бүгдийг хянаж чадахгүй л дээ?

-Жон Ленноны хэлсэн үг байдаг. Бид хүүхдэдээ хүчирхийллийг чөлөөтэй үзүүлдэг хэрнээ хайрын тухай яагаад ярьдаггүй юм бэ гэж. Хүчирхийлэлтэй киног хамт үздэг хэрнээ, үнсэлт гарахад хүүхдийнхээ нүдийг нь тагладаг шүү дээ. Хайрыг тохирсон насанд нь үзүүлж, хүчирхийлэл харуулсан кинонд болгоомжтой хандах учиртай. Телевизүүдийн холбоонд энэ талаар хандаж ч болно.

-Ингэхэд улаанбулан хаана ажиллах вэ?

-Клуб дээрээ ажиллуулна. Бэлгийн боловсрол, сексийн асуудлаар ярилцая гэсэн юм.Танд сонирхуулахад “Дайвар хүйстэн” гээд Симон Де Бовоурын ном байдаг шүү дээ. Эмэгтэйчүүд өөрийнхөө бэлэг эрхтнийг мэдрэх, ярилцах чухал гэдэг. Монголчуудын хувьд ч эрэгтэй хүүхдийн бэлэг эрхтнийг “тамхилах” гэх мэтээр бахархуулж өсгөдөг. Эрэгтэй хүн бэлэг эрхтэнтэйгээ бахархлын харилцаатай. Эмэгтэй хүн болохоор бэлэг эрхтнээ бараг л байхгүй юм шиг ханддаг нь эргээд бэлгийн амьдралд нь сөргөөр нөлөөлдөг байна. Үүнээс болоод маш цөөхөн эмэгтэй бэлгийн таашаал авдаг гэнэ. Эмэгтэй хүн үтрээний хэсгээ мэдэрч, хайрлаж, яаж баярлуулах тухай төдийлөн боддоггүй. Муухай юм шиг ханддаг. Энэ бүхэн сексийн идэвхигүй оролцогч болоход нөлөөлдөг юм байна. Эмэгтэй хүнийг хүссэн, хүсээгүй хэзээ ч секс хийж болно, эмэгтэй хүн таашаал авч байгаа үгүй нь тийм ч чухал биш гэсэн тогтсон хандлага бий. Гэтэл хэлүү бол хүний биеийн хамгийн мэдрэмтгий эрхтэн. 8000 мэдрэлийн эстэй. Тийм мэдрэмтгий эрхтэн байхад зарим нь байгааг нь ч мэдэхгүй шахуу амьдардаг. Америкт эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс сексийн үеийн мэдрэмжүүдээ ямар үгээр илэрхийлж байгааг судалжээ. Бүсгүйчүүдийн 30 хувь нь өвдөлт, доромжлол, таагүй байдал гэсэн бол эрчүүд ялан дийлсэн, таашаалтай мэдрэмжүүдтэй байсан. Эмэгтэй хүн юу хүсч байгаагаа мэдэж байвал хүссэн харилцаандаа орж, хүсээгүйдээ орохгүй байх эрхтэй. Сексийн таашаал авах нь амьдралд эерэгээр хандах, сэтгэл өөдрөг байхад сайн нөлөөтэй. Маш олон тохиолдолд секс сайн муу болсон гэдэг хэмжүүр нь эрэгтэй хүн дур тавьсан уу гэдгээр үнэлэгддэг. Эмэгтэй дур тавих эсэх нь тийм ч ач холбогдолтой бус байх жишээтэй. Уг нь бэлгийн эрх бол хүний үндсэн хэрэгцээ. Биднийг кофе шопд суух, сонин унших, зурагт үзэх гэх мэт нэмэлт хэрэгцээнүүдээс холдуулаад уулын мухарт аваачвал хоол олж иднэ, аюулгүй байдлаа хангана, секс хийнэ.

Канадад хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд бэлгийн үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллага байдаг. Тэд өөрсдийгөө хүний эрхийн байгууллага гэдэг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний бэлгийн асуудлыг байхгүй юм шиг л ханддаг шүү дээ. Харин тэд тэр хүмүүст хүрч очиж, бэлгийн үйлчилгээ үзүүлж байгаа ажилтнуудаа нийгмийн ажилтан, хүрч очих ажилтан гэж нэрлэдэг юм билээ. Канадын байгууллагын ажилтнууд би ажил хийж байгаа, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн эрхээ эдлэхэд нь тусалж байгаа гэж ярьж байна лээ. Бэлгийн шударга ёс гэж яригдаж байгаа. Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс сексийн үед эрх мэдлийн огт өөр байр суурьтай оролцож байна. Уг нь эрэгтэй, эмэгтэй хоёулаа бэлгийн харилцаанаас кайф авдаг бол хосуудын аз жаргалд нөлөөлдөг.

Санхүү, эдийн засгийн их сургуулийн Эрдэм судлал, хамтын ажиллагаа, хөгжлийн асуудал эрхэлсэн дэд захирал Ж.Сүхбаатар боловсрол судлаач хүн. Дээд боловсрол, олон улсын болон харьцуулах боловсролын ухааны доктор, профессор түүний боловсролыг боловсруулах тухай яриаг хүргэж байна.

ДУНД СУРГУУЛЬД ЗӨВХӨН МЭДЛЭГ ОЛГОХ БУС БАС ТӨЛӨВШҮҮЛДЭГ

Суралцах дундаж хугацааг Төв Азийн Казакстан, Киргизстан, Тажикстан гээд зарим оронтой харьцуулж үзсэн юм. Монголд 1993-1994 онд сургууль завсардалт ихсэж, суралцах дундаж хугацаа буурсан. Суралцах хугацаа огцом багасаад, хамгийн их өссөн харагдаж байна. Энэ үзүүлэлт 2000 оноос хойш маш их дээшилж ирсэн. Энд арван жилийн боловсролын системээс 12 жилийн тогтолцоо руу шилжсэн нь нөлөөлсөн. Онцгой авьяастай хүүхдүүдэд товчилж сурах, анги алгасаж сурах боломжийг нээх ёстой гэсэн үзэл бодол явдаг.

Гоц авьяастай хүүхдүүд товчилж сурах замыг нээлттэй байлгах хэрэгтэй. Гэхдээ ингэж суралцах хүүхэд маш ховор. Дунд сургуульд зөвхөн мэдлэг олгох бус төлөвшүүлдэг. Нийгэмших процесс хэрэгтэй. Энийг товчлоод авчихдаг зүйл биш. 12 жил сурах нь төлөвших явцыг бүрэн болгож байгаа юм. 12 жил сурч байгаа нь зөвхөн хүүхдийн цээжлэх даалгаврыг нэмж байгаа хэрэг биш шүү дээ. Төлөвших үйл явцыг бүтэн болгож байгаа юм.

СУРГУУЛЬ ХҮРЭЛЦЭЭГҮЙГЭЭС УЛААНБААТАРТ БАГА СУРГУУЛЬД ХАМРАН СУРГАЛТ УЛСЫН ДУНДАЖААС ДООШИЛСОН ҮЕ БАЙСАН

Хамран сургалт гэдэг нь суралцах насны хүн амын хэдэн хувь нь боловсролын үйлчилгээ авч байгааг харуулдаг үзүүлэлт. 1997 онд хамгийн доод түвшиндээ хүрээд, 2000 он гэхэд анхны байсан түвшиндээ буцаж очсон сайн талтай. Мал хувьчилж, эрэгтэй хүүхдүүд сургуулиас гарч, мал аж ахуйд оролцох болсонтой холбоотойгоор хамран сургалтын хувь доошилсон. Охид давамгайлах байдал ерээд оноос үүссэн шүү дээ. Хамгийн том зөрүү 1994-1996 оны хооронд гарсан. Улаанбаатарын бага боловсролын хамран сургалт нь улсын дунджаас бага байгаа биз. Улаанбаатарт хүүхдүүд сургуульд хамрагдахад шилжилт хөдөлгөөн их нөлөөлсөн. Хотын сургуулиудын хүчин чадал нь үндсэндээ хүрэлцэхээ байсан шүү дээ. Нэг ангид сурч байгаа хүүхдийн тоо 50-60 хүрээд, ЖАЙКА-гийн төслийн хүрээнд Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт томоохон хотуудын 55 сургуулийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлсэн. Өргөтгөл хийгээгүй бол энэ үзүүлэлт үүнээс багасах байсан гэж боддог.

ДЭЭД БОЛОВСРОЛ ЭЗЭМШИЖ БАЙГАА ХҮНИЙ ТООГООР МОНГОЛ ХӨГЖИЛТЭЙ ОРНУУДЫН ТҮВШИНД ХҮРСЭН

Төв Азийн орнуудынхтай Монголын дээд боловсролд сурч байгаа нийт оюутны тоог харьцуулахад 1992-1994 оны хооронд хамгийн доод түвшиндээ унажээ. Түүнээс хойш өссөөр одоо дээд боловсрол эзэмших насны таван хүний гурав нь дээд боловсролд хамрагдаж байна. Хамран сургалтын үзүүлэлтээрээ Монгол Улс өндөр хөгжилтэй орнуудтай зэрэгцэж очсон. Дээд боловсрол тэлж байна. Ерээд оны дундаас барууны маягийн сургалтын тогтолцоо руу орлоо. Кредит систем, чанарын магадлан итгэмжлэл, бас төрөөс санхүүждэг систем маань 180 хэм эргээд, цэвэр сургалтын төлбөрөөр санхүүждэг болсон. Хамгийн том өөрчлөлт мэдрэгдсэн нь 1997-1999 оны хооронд АХБ-ны буцалтгүй тусламжаар Дээд боловсролын байгууллагын чадавхийг дээшлүүлэх төсөл хэрэгжсэн үе юм. Удирдах зөвлөл, захирал ямар байх, кредит цаг нэвтрүүлэх хөтөлбөрүүд тэр үед хийгдсэн. Ерээд оны эхээр Засгийн газраас авсан арга хэмжээ нь Эдийн засгийн коллеж, Зах зээлийн коллеж байгуулаад шинэлэг сургалтууд нэвтрүүлж эхэлсэн нь чухал ач холбогдолтой болсон гэж боддог. Тэр сургуулиудийн хөтөлбөрүүд их тарсан даа.

ХАРВАРД, ЙЕЛЬ ГЭЭД ДЭЛХИЙД АЛДАРТАЙ ИХ СУРГУУЛИУД АШГИЙН БУС БАЙДАГ

20 жилийн дараа юу болов гээд харахаар хүсээгүй үр дагавар гарсан байна. Ерээд оны дундуур боловсролын систем ялангуяа дээд боловсролд томоохон өөрчлөлт хийгдэж, зах зээлд нийцсэн мундаг боловсролын систем бий болгоно гэж бид мөрөөдөж байсан. Бидний бодож хүсч байсан юмнууд биелсэн нь их л дээ. Гэхдээ хүсээгүй үр дагаварууд гарсан. Хамгийн эхнийх нь хувийн хэвшлийн дээд боловсролын байгууллагууд үндсэндээ ашгийн төлөө болчихлоо. Бид ашгийн төлөө сургууль байлгахыг ерөөсөө бодоогүй. 1964 онд АНУ-д дээд боловсролын байгууллагууд ашгийн төлөө бус байх юм бол ийм ийм дэмжлэг туслалцаа авна гэж хуульчилсан байдаг. Хувийн сургуулиуд нь хүртэл ашгийн төлөө бус. Холбооны Засгийн газар, мужийн бүх туслалцаа дэмжлэг дээд боловсролын салбар руу явсан. Гэтэл манайд бол зуугаад сургуулийн 19 нь албан ёсоор компаниар бүртгэлтэй. Компани гэдэг чинь ашиг олдог байгууллага. Өөрөөр хэлбэл сургалтын төлбөрийн тодорхой хэсэг ашиг болоод үүсгэн байгуулагч, хувь нийлүүлэгчид нь ашиг хүртэж байгаа гэсэн үг. Зарим сургууль нь төрийн бус байгууллагаар бүртгэлтэй байгаа. Хувь хүний байгуулсан нэг хүний эзэмшлийн сургуулиуд ч бий. Үнэндээ нэг хүний хувийн өмч, тэр хүнийг баяжуулах, хаустай болгох, жийптэй болгоход нь туслаж байгаа. Ашгийн төлөө бус гэж байгаа ч үнэн чанартаа хувь хүний эзэмшлийн сургуулийн сандал ширээнээс авахуулаад бүх юм хувийн өмчөөр бүртгэлтэй байгаа юм. Хувийн сургуулийнхан үүнийг сонсвол намайг шүүмжлэх байх. Азийн олон оронд хувийн сургуулийн төлбөр нь өндөр байхад манайд эсрэгээрээ төрийн өмчийн сургуулиас ч бага байх тохиолдол бий. Хувийн секторын дээд боловсролын байгууллагууд төрөөс маш их зохицуулалттай байдаг. Манайд харин хориод жилийн хугацаанд “Хувийн сургуулиар оролдох хэрэггүй” гээд хаячихсан. Үндсэндээ зохицуулалт бараг байхгүй. Тайланг нь авч үздэг ч үгүй. Эрхбиш сургалт явуулах тусгай зөвшөөрөл олгодог. Тэрийгээ хувийн сургуулийнхан яаж ийж байгаад авчихна. Баахан коллеж байснаа дээд сургууль болчихдог. Тэгээд нэг мэдэхэд их сургууль болчихно.Зарим хувийн сургууль дипломыг “тээрэмдэж” гаргаж өгдөг. Хүн сураагүй ч диплом гаргаж өгнө гэсэн үг. Ийм үзэгдэл хэд хэдэн сургуульд гарсан. Одоо ч үргэлжлээд явж байна. Үүнийг бид хүсээгүй. Чанартай сайн боловсрол олгох төр, хувийн секторын сургууль аль аль нь байх ёстой гэж үзсэн. Одоо 170 мянган оюутны 40 орчим хувь нь хувийн сургуульд, 60 хувь нь төрийн өмчийн сургуульд суралцаж байгаа юм. Гэтэл эсрэгээрээ төрийн өмчийн дээд боловсолын байгууллагад маш их хяналттай тогтолцоо бий болсон. Улстөрөөс хамаардаг. Засгийн газар солигдоход төрийн өмчийн дээд боловсролын байгууллагын захирал солигддог. Энэ улстөрчдөөс ганцхан хамаарч байгаа юм биш. Манай төрийн өмчийн их, дээд сургуулийнхан өөрсдөө гүйж очоод “Манай нам гарчихлаа, би дарга болно” гээд байдаг. Их, дээд сургууль маань бие дааж хараат бус байдлаар оршин тогтнохын оронд ямар нам төр барьж байна, тэр тал руу нь гүйж очиж албан тушаал горьдсон фракц үүссэн. Үнэн чанартаа төрийн өмчийн сургуулийн тоног төхөөрөмж нь төрийн өмчид бүртгэлтэй, үйл ажиллагааны санхүүжилт оюутны сургалтын төлбөрөөс гарч байгаа. 96 хувь нь сургалтын төлбөрөөс, 4 хувь нь төрийн өмчийн их дээд сургуулиудад төрөөс өгдөг цахилгаан, ус,халаалтын зардлын төлбөр байдаг. Үүн дээрээ томоохон хөрөнгө оруулалт лаборатори, номын сан барьж өгдөг. Улсын төсөв татвараас бүрддэг. Гэтэл сургалтын төлбөр татвар биш шүү дээ. Сургалтын төлбөр гэдэг үйлчилгээ үзүүлээд төлбөр авч байгаа хэлбэр. Энэ төрийн өмч биш гэдгийг Сангийн яамныхан ойлгоогүй ирсэн юм. Дээр үеэс Сангийн яамныхан төрийн өмч юм чинь наадах чинь төрийнх хэвээрээ байх ёстой гэдэг. Үйл ажиллагаа нь зах зээлийн зарчмаар явж байгаа мөртлөө удирдлага, зохион байгуулалт талаасаа төрийн өмчид байж ирлээ. Гадаадын их, дээд сургуулиудын барилга байшинг төрөөс ч, хувийн хэвшлээс ч барьсан нь байдаг. Хүмүүс бариад хандивласан нь тохиолддог. Гэтэл төрөөс авахаа аваад, оюутнаас ч авахаа аваад, судалгааны орлогоо ч олоод бүрэн бие даасан байдлаар дээд боловсролын байгууллагууд нь ажилладаг. Энэ байдал хангагдаж чадахгүй өдий хүрлээ.

Өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сард бид дээд боловсролыг бие даалгах хэрэгтэй гэж ярьсаар байгаад Дээд боловсролын тухай хууль, санхүүжилтийн тухай хуулинд олон заалт оруулсныг энэ намар хүчингүй болгочихлоо. Төрийн өмчийн дээд боловсролын байгууллагууд харьцангуй бие даасан байдлаар санхүүгийн үйл ажиллагаа явуулахад зориулсан санхүүжилтийн хэдэн заалт үлдсэн. Харин Удирдах зөвлөлийг ингэж бүрдүүлье. Удирдах зөвлөлөөс захирлыг томилдог байя. Сайдын тушаалаар их, дээд сургуулийн захирлыг томилохоо байя гэсэн заалтуудыг хүчингүй болгосон. Хоёр жилийн турш ярьж байж ахиц гарсан ч ухарчихаад байна.

ХУВИЙН СУРГУУЛИУД АШИГ ХӨӨЦӨЛДӨХГҮЙ БОЛ ЯАЖ ОРШИН ТОГТНОХ ВЭ?

Хувийн хэвшлийн их, дээд сургуулиуд жишээлбэл миний ажиллаж байгаа Санхүү, эдийн засгийн их сургууль ашгийн төлөө бус, төрийн бус гэдэг статустай. Олсон орлогоо хувь хүнд хуваарилахгүй учраас сургалтын материаллаг баазыг сайжруулахад зарцуулж байгаа юм. Энэ сургууль 2002 онд Дэлхийн банкны төслөөр ашгийн бус, төрийн бус байгууллага болсон. Түүнээс хойш арван давхар байр барьж ашиглалтанд орууллаа. 15 давхар байшин барьж ашиглалтад орууллаа. Зээл төлж байгаа. Гэхдээ сургуулийн үйл ажиллагаа сайжирсан уу гэхээс биш муудаагүй. Манай сургуулийн багш нарын цалин хөлс, бусад хувийн өмчийн болон төрийн өмчийн сургуулийнхаас хамаагүй дээгүүр. Олон улсын магадлан итгэмжлэлд 2012 онд орсон. Бид багш нарыгаа олон улсын хуралд явуулах гэж чамгүй мөнгө зарцуулдаг. Хувийн өмчийн сургуулиуд үүнийг гаргаж чадахгүй.

Сургалтын чанар сайжирч, манай төгсөгчийг ажил олгогчид сайн авч байгаа болохоор сургалтын төлбөр бусад сургуулийнхаас хамаагүй өндөр. Ашгийн төлөө биш учраас оюутны тоогоо тэлдэггүй. 20 жилийн өмнө л хоёр, гурван мянган оюутантай байсан. Одоо ч хэвээрээ. Hарвард, MIT, Йель зэрэг дэлхийд нэр хүндтэй сургуулиуд бүгдээрээ ашгийн бус шүү дээ. Олон орны жишгийг харж байхад сонгодог их сургуулиуд үндсэндээ ашгийн бус байдаг. Ашгийн сургуулиуд байдаг ч харьцангүй жижигхэн, ажил хөдөлмөр эрхлэхтэй холбоотой, лиценз олгох сургалт эрхэлдэг, мэргэшсэн татварын байцаагч, нягтлан гэх мэт сургалт эрхлэхийн тулд хөтөлбөрөө маш сайн боловсруулаад түүнийгээ зарж байгаа юм. Тийм байгууллагууд ашгийн төлөө явдаг. Сонгодог их сургуулиуд, судалгааны их сургуулиуд ашиг хөөцөлдөх гэж бараг байхгүй дээ. Бусад улс орнуудын хөгжлийн замаас гажсан юм манайд харин харагдаад байгаа юм. Хувийн сургуулуудийг нийгэмдээ юм бүтээе, нэрээ үлдээе, нийт хүмүүсийн сайн сайхны төлөө ажиллая гэсэн үүднээс байгуулмаар байгаа юм.

Манай сургуульд ч төрийн өмч одоо хүртэл бий. Тухайн үед хүмүүс ойлгохдоо энийг хувьд гаргачихвал Амаржаргал, Батжаргал нь энэ байшинг эзэмшээд ашиг олох гэж байна гэж бодсон шиг байгаа юм. Гэтэл 30 жилийн хугацаагаар түрээсээр өгчихсөн. Түрээсийн төлбөр гэж авдаггүй л дээ. Бид шинээр баахан өргөтгөл барьчихсан. Хуучин байраа засаад шинэчлээд сайжруулаад, орчин үеийн тоног төхөөрөмж тавиад одоо хүртэл ашиглаж байгаа. Нийгмийн салбарын менежментийн хувьчлал хийгдсэн нь ийм.

Төрийн, хувийн байна уу гэдгээс үл хамаараад их, дээд сургуулиуд бие дааж ажиллах ёстой гэдэг зарчмыг гол болгох ёстой. Хараат бус, бие дааж ажиллах юм бол энэ сургуулиуд хөгжнө. Өнөөдөр хувийн сургуулиудыг хүмүүс хараад эд нар чинь бие даачихсан байна гэж хэлнэ. Үнэн чанартаа хувийн сургуулиуд эздээс хамааралтай. Хүмүүсийн хандлагатай холбоотой нэг юм хэлэхэд манай сургууль дээр аваад үзье л дээ. Манай удирдах зөвлөлийн гишүүд ямар ч цалин авдаггүй. Хуралд ирэхээрээ хоол иддэг. Өөр юм байхгүй. Манай Батжаргал захирал ашгийн төлөө бус, бие даасан байдлыг хадгалахаар маш их үзэлцэж байгаа. Сургуулийн хамт олон дотор Санхүү эдийн засгийн сургуулийг саалийн үнээ гэж харж байгаа хүмүүс байна. Хагас, бүтэн сайнд ажилласан, нэг юманд суулаа гэж мөнгө нэхдэг. “Ээ, нөхөд минь ингэх ёсгүй юм. Санхүү эдийн засгийн сургууль гэж нэг тогоо байна. Эхлээд тогоондоо оруулах юмаа хийж аваад дараа нь хүртэцгээе гэж би хэлдэг. Юу ч оруулахгүй байж авна авна гэж зүтгэх нь их, дээд сургуулиудын хөгжлийн зам биш. Гадаадын их дээд сургуульд профессор хүн гэж судалгааны санхүүжилт олдог хүнийг хэлдэг. Төсөл бичиж сургуульдаа юм оруулдаг. Тэгж байж эрх ямбыг нь эдлэнэ шүү дээ. Гэтэл манай нөхөд профессор болчихсон, намайг илүү харж үз гэдэг.

Манайх захирлын нэрэмжит тэтгэлэг олгодог. Зөвхөн сурлагын амжилтыг харгалзах нь учир дутагдалтай. Оюутны хэрэгцээг харгалзах учиртай. Гадаадын өндөр нэр хүндтэй сургуулиуд сургалтын төлбөрийг багасгах арга хэмжээ их авдаг. Энэ нь оюутныг татах арга хэрэгсэл.

Эерэг үр нөлөөнүүдийг нэрлэж болж байна. Дээд боловсрол улсын төсөвт ямар ч ачаалал болдоггүй. Яагаад гэхээр их дээд сургуулийн сургалтын төлбөрөөс, улсын төсвөөс авч байгаа бүх мөнгийг нийлүүлэхээр 300-400-гаад тэрбум л байгаа. Төсвөөс гаргахгүй, оюутны төлбөрөөс гаргаж байгаа. Ийм хямдхан төлбөрөөр олон хүнийг хамарсан дээд боловсролын систем дэлхийд өөр байхгүй. Бас нэг сайн тал нь дээд боловсрол тэлсний үр дүнд нийтдээ Монголын ажиллах хүчний боловсрол, ур чадвар дээшилсэн. Манайхныг доошоо татдаг юм нүүдлийн аж ахуйгаас болоод иргэншиж, нийгэмшиж чадаагүй юмнууд их байдаг. Дээд боловсрол энэ талаар маш сайн нөлөө үзүүлж байгаа. Томоохон хэмжээний хөгжлийн том төсөл хөтөлбөрүүдийг манайхан өөрсдөө хэрэгжүүлж аваад явах боломж бүрдсэн.

БОЛОВСРОЛЫН САЛБАРТ ШИНЭ МАСТЕР ТӨЛӨВЛӨГӨӨ ХЭРЭГТЭЙ БАЙНА

Боловсролын салбарт шинэ мастер төлөвлөгөө хэрэгтэй байна. Хэтийг харсан баримт бичиг одоохондоо байхгүй. Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого 2024 оныг хүртэл бий. Салбарын хэтийн төлөвлөгөөг тусгасан мастер төлөвлөгөө байхгүй байна. Урьд нь байсан шиг засаглалыг сайжруулах, чанарыг, хамран сургалтыг сайжруулахтай холбоотой гол тулгамдсан асуудлуудыг оруулсан төсөл хэрэгтэй. Өмнө нь мастер төлөвлөгөө байсан уу гэвэл байсан. 1994 онд Засгийн газар, АХБ хамтраад хүний хөгжлийн мастер төлөвлөгөө гаргасан. Энэ мастер төлөвлөгөө боловсролын системийг бүхэлд нь өөрчлөн шинэчлэх, либеральчлах, санхүүжилтийн механизмыг өөрчлөх, хөтөлбөрийн чанар нийцлийг сайжруулахад чухал баримт бичиг болсон юм. Мастер төлөвлөгөө гэдэг үндсэндээ бүх юмыг хамрах биш, тухайн салбарт тулгамдаж байгаа тэргүүлэх ач холбогдолтой асуудлуудыг гаргаж тавиад, тэрийг шийдэх төсөл хөтөлбөрүүдийг санал болгодог онцлогтой. Мастер төлөвлөгөө гараад түүнд санал болгосон олон төсөл хөтөлбөрүүдийн ихэнхийг АХБ, Дэлхийн банк, бусад санхүүжүүлэгчид хэрэгжүүлсэн сайн талтай. Бид нэг удаа Мастер төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг яаман дээр гаргаж үзсэн юм. Бусад бодлогын томоохон баримт бичгүүдтэй харьцуулахад боловсролын анхны мастер төлөвлөгөө маш сайн хэрэгжсэн гэж үнэлэгдсэн юм. Дараа нь боловсролын салбарыг 2000-2005 онд хөгжүүлэх стратеги гэдэг баримт бичиг АХБ-тай хамтраад гарсан юм. Бусад бичиг баримттай харьцуулахад цомхон баримт бичиг. Гэхдээ үүнийг дагаад АХБ-ны ялангуяа Боловсролын хөгжлийн хөтөлбөр I,II,III гээд шат дараатай зээлийн төслүүд хэрэгжсэн. Бага, дунд боловсролын сургууль цэцэрлэгийн барилгыг сайжруулах засах хөрөнгө оруулалт энэ рүү чиглэсэн сайн талтай. Дараагийн нэг баримт бичиг нь 2006 онд батлагдсан Монголын боловсролыг 2006-2015 онд хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө гэж гарсан. Энэ нь АХБ-ны санхүүжилтээр хийгдсэн юм л даа. Энд анх удаа боловсролын салбарын хамран сургалтын байдал, чанар менежментийн асуудлыг тавьсан. Энд маш олон тоон үзүүлэлтүүдийг тавьсан. Жишээлбэл 2015 он гэхэд бүх шатны хамран сургалт тэд болно. Оюутны тоо нь тэд байна гээд тоон зорилтууд асар их тавигдсан. Яг тэргүүлэх зорилтот асуудал юу байгаа нь төдийлөн сайн харагдаагүй. Тодорхой төсөл хөтөлбөр санал болгоогүй. Тийм болохоор доноруудын хувьд энэ мастер төлөвлөгөөг авч хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй тал гарсан болов уу гэж би боддог. Нөгөө талаас тоон зорилтууд тавьчихаар амьдрал баян юм чинь зарим тоон зорилт нь хоёр, гуравхан жилийн дотор биелэчихсэн. Мэргэжлийн боловсрол дээр суралцлагчдын тоог 57 хувь өсгөнө гэсэн чинь хоёр, гурав дахин өсчихсөн байх жишээтэй. Гэхдээ энэ бол чухал баримт бичиг болоод явсан.

Ямар ч мастер төлөвлөгөөгүйгээр бүгдээрээ хэлэлцэж ойлголцож байгаад хэдэн асуудлыг төр засаг, нийгэм, дээд боловсролынхон яам бүгд нийлж байгаад шийдмээр байна. Нэгдүгээрт Улаанбаатарт дээд боловсролын сургуулиуд ихэнхи нь төвлөрч байна. Үүнийг ямар нэг байдлаар шийдмээр байна.

Хоёрдугаарт багш, ажилтнууд төрийн өмчийн сургуулийнхан төрийн үйлчилгээний албан хаагчид гэдэг статустай одоо хүртэл явж байгаа. Үүнийг болихгүй бол цалин хөлс, маш их юманд садаа болж байна. Үүнийг өөрчлөх ёстой.

Бас нэг юм бий. Дээд боловсролын байгууллагын бие даасан хараат бус байдлыг эрдмийн эрх чөлөөг улс төрийн нөлөөнөөс яаж ийж байгаад салгамаар байна. Энэ бидний толгойн өвчин. Үүнийг шийдэхгүйгээр дээд боловсрол хөгжих боломжгүй. Дээд боловсролын санхүүжилтэнд өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Гэхдээ улсаас шаардлага хангаж байгаа их дээд сургуульд суралцаж байгаа бүх хүнд дээд боловсрол эзэмшихэд нь тодорхой хэмжээгээр дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй байна. Үүнийг шийдэж болно. Бас нэг зүйл. Дээд боловсролын хүрээнд хийгдэх судалгаа шинжилгээний ажилд дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй байна. Үүнгүйгээр их дээд сургууль хөгжихгүй.

МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхмийн ахлах багш Д.Оюунчимэг пи арын тухай ярьсныг өмнө нь хүргэж байсан. Энэ удаа түүний маркетингийн тухай яриаг нь тоймлон сонирхуулъя. Эмэгтэйчүүд, сэтгүүлч, улстөрчдөд зориулж ярьсан учраас заримдаа хэвлэлийнхэнд хандаж, бас голдуу улстөрийн маркетингийн жишээ дурдагдсан байгаа.

Маркетинг гэдэг маань олонхийн хэлж заншсанаар зах зээл судлал. Зах зээл судлал гэхээр зөвхөн бараа таваарын тухай яриа биш. Би нэр дэвших санаатай байлаа гэхэд над шиг нэр дэвшигчиийн шаардлага нийгэмд байгаа юу гэсэн үг. Сонин хэвлэл байлаа гэхэд манай нийтлэлийг унших хэрэгцээ байна уу гэдгийг хайж байгаа ухаан. Маркетинг борлуулалтаасаа судалгааны шат руугаа шилжсэн. Үүнийг яаж зарах вэ гэдгээсээ л ангижрах ёстой. Эсгий гэрийн шаахай хийчихлээ, яаж зарах билээ гэж гүйхийн оронд урьдчилаад ийм шаахайг хүн өмсөх үү гэдгийг судлах ёстой гэсэн үг. Цамц оёхын өмнө ямар өнгө, загвар, материалтай цамц хүмүүс сонирхож байгааг судлана. Ийм цамц зарагдах нь тодорхой болсон үед цамц оёх учиртай. Одоо бол судалгаа хамгийн чухал. Япон чанар, герман технологи гээд ярьдаг. Үүний цаана байнгын судалгаа бий. Маркетингийн сүүлийн үеийн хүчтэй хэлбэр нь хэрэглээг үүсгэх. Хүн биологийн нэмэлт тэжээл идэх ёстой гэдэг ч юм уу. Хэрэглээ үүсгэж чадаж байгаа нь маркетингийн гайхамшиг. Хэрэгтэй хэрэггүй хэрэглээ үүсгэх сөрөг тал бий. Хүн гэдэг хэрэглэгч амьтан. “Бурхад лав солиорсон байх” гэдэг кинон дээрх шиг хүн уг нь хэрэглээ багатай. Тэр кинон дээрх хүмүүст бараг турсикны ч хэрэггүй байсан. Сүүлдээ футболк, шорт өмсөхөөр угаах саван хэрэгтэй болж байгаа юм. Саван, воок хэрэглээд эхлэхээр химийн бүтээгдэхүүний харшилтай болдог. Энэ мэтээр хэрэглээ хэрэглээг үүсгэнэ. Руссо зэрэг сэтгэгчид хүн явж явж хэрэглээнийхээ дарамтанд орно гэсэн шүү дээ. Амьдраад жаргаад байгаа юм уу гэхээр хэрэглээгээ хангах гээд зүтгээд байдаг. Эрэлт хэрэгцээ шаардлага гэж юм бий. Хүн бүрт гутал шаардлагатай. Гэхдээ наян настай өвөөд туфли хэрэггүй. Хүний онцлогоос шалтгаалаад хөлд өмсөх гутал гэрийн шаахай, гоёлын, өвлийн, усны, өнгө өнгийн гэх мэтээр тоймгүй олон янз. Холливудынхан зөвхөн гуталдаа зориулсан өрөөтэй байна шүү дээ. Хүний хэрэглээ хязгааргүй.

Дэлгүүр хэсэх хоббитой нэг эмэгтэйн дээрээс хураасан бараа нь нурж, дарагдаад нас барчихсан гэдэг. Зах зээл харгис. Хүмүүст юу шаардлагатай байна гэж биш, хэний халаасанд мөнгө байна түүнд зориулж үйлдвэрлэдэг. Эрэлт, худалдан авах чадварыг нь харгалздаг. Хэрэгцээг судалдаг юм байна л даа. Моод загвар ч хэрэглээг үүсгэдэг. “Шөвгөр өсгийтэй ботинк моодноос гарчихсан” гэвэл охид “Шараа шараа наадахыг чинь авгай нар өмсдөг, би өмсөхгүй” гээд эхэлдэг шүү дээ.

ДОНЖИЙГ НЬ ОЛЖ ДУУГАРАХ ХЭРЭГТЭЙ

Хувийн маркетингтэй хүн гэж байна. Бусдад өөрийгөө зөвөөр ойлгуулах хэрэгцээ хүнд бий. Хүн өөрийгөө байнга хянаад явбал түгшүүртэй л дээ. Гэхдээ тийм эмэгтэйчүүд байдаг шүү. Дээр үед эмнэлэгт хэвтэж байсан чинь нэг өрөөний эмэгтэй маань хар үүрээр босоод, нүүрээ маш аятайхан будчихдаг байж билээ. “Би гурван хүүхэдтэй. Нөхөр маань намайг нүүрээ будаагүй байхыг хараагүй” гэж тэр ярьсан. Нэг удаа нүүрээ будаагүй байсан чинь хамт ажилладаг хүмүүс нь “Хөөх, чи яачихаа вэ, бие хаа чинь зүгээр үү” гэж асуусан байгаа юм. Мундаг биеэ авч явж байгаа биз. Хувийн маркетинг ялангуяа эмэгтэйчүүдэд байх ёстой. Эмэгтэй хүн дутуу талаа нөхөж, момент бүрийг ашиглах учиртай. Жишээлбэл юм болгон дээр дуугарах хэрэггүй. Гэхдээ дуугүй суугаад байвал донгио болчихно. Дуугарахдаа дандаа донжийг нь олох хэрэгтэй. Жадны үзүүрт явах хэрэггүй, гэхдээ бүгдийн ард бүү гэлдэр. Ашигтай хэсэгт нь бай гэсэн үг. Жадны үзүүрт яваа хүн золиосонд гарчих гээд байдаг. “Өвчтэй юм, Уянгааг хараач” гэдэг. Эхний биш гэхэд тав дахь хүн бол гайгүй байх нь шүү дээ. Эмэгтэй хүн ганцаараа гоцлон тоглохгүй байвал сайн. Хүний гараар могой бариулах учиртай. Эсрэгээрээ манай эрчүүд эмэгтэй хүнээр могой бариулдаг. Ямар үед эмэгтэй хүнийг дэмждэг гэхээр эрчүүд хэл үгээ ололцохоо байхаараа “За за дундаа хийгээд энэ нөхрийг түр байлгая” гэх мэтээр жийргэвч болгож ашиглах хандлагатай байдаг.

Харин эмэгтэйчүүд удирдахдаа сайн. Тэд даргалдаггүй, сайн менежер байдаг. Тэр нь сайн чанар. Гэхдээ нэгнийгээ дэмжихдээ сул. Улаан цагаан дэмжих хэрэгтэй. Лидер эмэгтэй хүний ганц сул тал сэтгэл түгшилтийг даах чадвар сул байдаг. Бусад талаараа эрэгтэй хүнээс давуу.

Өдөөд, тэмцэлд дуудаад байгаа хүнтэйгээ улаан нүүрээрээ тулах хэрэггүй. Тоохгүй хаяад, өөрийг нь өөрөөр нь дэгээддэг. Хамгийн сайн арга өөрийнх нь мэхээр өөрийг нь унагах байдаг.

МАРКЕТИНГИЙН 99 ХУВЬ НЬ СУДАЛГАА

Маркетингийн 99 хувь нь судалгаа. Хэрэглэгч юу хүсч байна, сонгогчид юу хүсээд байна. Иргэд үнэхээр 21 мянган төгрөг хүсээд, намын хөтөлбөртөө оруулсан уу гэхээр тэд ямар ч судалгаа аваагүй байдаг. Аливаа байгууллага маркетингтай эсэхийг төлөвлөлтөөс нь хардаг. Төлөвлөлт нь мөрөөдлийн жагсаалт байна уу? 2020-2030 онд тэгнэ ингэнэ гээд баахан жагсаалт гаргаж уу? Хоёрдугаарт нь асуудал шийдвэрлэж байгаа байдал, хяналт гэсэн гурван юмыг хараарай. Асуудал шийдвэрлэхдээ дараах асуултанд хариулна гэсэн үг. Нэгдүгээрт ямар үзэл санаа бодлого, хөтөлбөр нийгмийн дэмжлэгийг хүлээх бололцоотой байна. Ухуулга сурталчилгааны хэлбэрүүдээ сонгодог. Манайхан шууд бусдыг дуурайх нь олон. Чи уулзалт хийсэн бол би бас хийчихье. Сонин тараасан бол би бас тараачихъя гэдэг. Гэтэл энэ арга чамд тохирч болно, надад тохирохгүй байж болно. Тохирсон ч би мөнгөгүй байж болно. Тийм бол би арай хялбар арга хэрэглэж болно шүү дээ. Хэн нэгний хэрэглээгүй аргыг хэрэглэх нь гоё байдаг. Хэлбэрээ оновчтой сонгох хэрэгтэй. Залуучууд сонгуульд орохгүй байна гэж муу хэлэхийн оронд тэдэнд тохирох аргыг нь сонго.

Судалгаа ийм үе шатаар явдаг. Юу судлах гэж байгаа юм бэ. Асуудлаа тодорхойл. Дараа нь судалгааны төлөвлөгөө буюу дизайнаа боловсруулдаг. Дараа нь мэдээлэл цуглуулна. Бид мэдээлэл дутуу цуглуулдаг.

Судалгаагаа хийхэд маш нарийн заавартай. Очсон айлынхаа утас, хаягийг авдаг. Судалгаа болгон өөр учраас сургалт явуулна. “Өмнө нь би сонгуульд явж байсан, мэднэ ш дээ” гээд давхиад байж болохгүй.

Судлахын тулд судалдаггүй, судалгаа бүх чигийг заадаг. Маркетинггүй байгууллага гэдэг тагнуулын албагүй, том жанжин гэсэн үг. Дайсан нь морин цэрэгтэй юм уу, нум сумтай юм уу, танктай юу гэдгийг мэдэхгүй бол өөдөөс нь юугаар байлдах билээ. Түүнтэй адил маркетинггүй байна гэдэг мухар сохроор дайтахтай адил. Маркетингийн алба нь л байгууллагыг удирддаг, босс нь биш шүү. Байгууллага, бүтэц болгон маркетингтэй байх учиртай.

Судалгаагаа бодитой хийж чадаж байна уу гэдэг чухал. Хэн нэгэнд судалгаа захиалаад нөгөөдөх нь хүмүүсээс саналыг нь асуугаад “Хүмүүс тэгж бодож байна” гэдэг. Бодол, бодит байдлын судалгаа хоёр адилхан гарахгүй шүү дээ. “Та гааль дээр авилгал байна гэж бодож байна уу” гэвэл би “Байгаа байх гэж бодож байна” гээд бичих жишээтэй.

Яг үнэндээ асуултанд хариулж байгаа хүн хилээр хэдэн удаа гарсныг мэдэхгүй. Зүгээр л “Байгаа байх” гээд аваад хаячихдаг. Тийм учраас асуудлын дотоод руу ороогүй судалгаа олон. Сонгуульд санал өгөөгүй байж “Тийм, би саналаа өгсөн” гэдэг. “Яг аль хэсэг дээр санал өгсөн бэ” гэхээр баригдана.

Манайхан иргэдээс айгаад асуултаа нэг бичгийн цаасанд багтаа гэдэг дүрэмтэй. Түүнээс их бол хариулж байгаа хүн нь зугатаад байдаг. “Асахи” сониноос санхүүжилт гаргаад ерэн хэдэн онд Монголд судалгаа хийсэн чинь яасан гээч.

140 гаруй асуулттай судалгаа байлаа. Тэд аймаар үнэнч. Хавар нь өөр хүн явуулаад “Сонгогчийн нэрсийн жагсаалт”-ыг аваад 27 дахь хүн, үүн дээрээ 18-ийг нэм гэх мэтээр санамсаргүй түүврийн аргаар судалгаанд оролцох хүнээ сонгодог. Бид доллараар цалин авч байсан. Хүн амын амьжиргааны түвшин, шинэ Үндсэн хуулийн талаар гээд нэг хүн 140 гаруй асуултанд хариулна. Надад Сэлэнгийн 40 хүний нэр ирсэн. Судалгаагаа авахын тулд найман оюутан авч яв гэсэн. Хоёр хоёроороо тарж явсан л даа. Заавал нөгөө сонгогдсон хүнээ хайх боллоо. “Улаан Мягмар тракторт суучихсан гол гараад согтуу явж байсан” гэх жишээтэй. Нэг айлд очсон чинь “Өө манай Цог, Дулмаа хоёр чинь жаахан юмтай байхгүй юу. Тэр хоёроос авч болохгүй, би өгчихье” гээд бригадын дарга нь салахгүй хэцүү байж билээ. “Манай авгай мэдэхгүй, би бөглөе” ч гэж байх шиг. Дөчин хүн дотор хоёрхон техникумынх боловсролтой хүн таараад сэтгэлээр унасан. Би одоо яана аа. Ямар хариу гарах бол доо гэж санаа зовж байлаа. Хариулж байгаа энэ тэр нь аягүй түгшүүртэй. Шал худлаа хариулж байгаа юм. Дараагийн шалгах асуултанд нь зөрөөд л. Гэсэн ч тэгж хариул гэж болохгүй юм чинь. Чанартай судалгаа авахын тулд сүүлдээ оюутнуудад найдаж чадахгүй өөрөө гүйсэн. Нэг хүнээ элдсээр байгаад судалгаа авах хугацаагаа дөрөв хоногоор хэтрүүлчихээд загнуулж билээ. Нийгэм солигдож байсан үе. Судалгаанд оролцож байгаа хүнээ хэнтэй ч харьцуулахгүй. Хаалга үүдийг нь түгжиж байгаад “Та л үүндээ хариул” гэнэ. Судалгаанд оролцсон гэж хоол авч өгнө. Картын бараанд шилжсэн хэцүү үе байсан болохоор ганц бал ч өгсөн хүмүүс их баярладаг байлаа. Бас жаахан хошгируулна. “Та азтай, агуу, танаас л авч байгаа юм” гэдэг. Ихэнх нь боловсролгүй, эмэгтэйчүүд олон байсан болохоор санаа зовж байсан ч улс орны хэмжээний дүн товхийтэл гардаг юм билээ.

Гэтэл манайхан судалгаа авах гэж яадаг билээ дээ. Эрдэнэтэд очоод айлын хаалга тогшлоо. Нэг нөхөр гарч ирээд “Юу хийгээд байгаа юм, гар” гэхээр нь “За, энэ согтуу нөхрөөс зугатая” гээд доод талын айлд нь орж, судалгаа аваад, орон сууцныхан хаалгаа тайлахгүй бол гэр хороололд очиж авъя гээд явдаг. Бүүр сүүлдээ амраар нь дэлгүүрт ороод хэдэн худалдагчаас авчих жишээтэй. Манайхан нэг нь судалгаа хийлгэсэн болоод нөгөөх нь хийсэн болоод бие биеэ аргалаад байгаа юм.

Маркетинг судалгааг гурван үндсэн чиглэлээр явуулдаг. Нэгдүгээрт хийж буй ажлаа (улс төрийн нам байж болно) хийхээр төлөвлөж байгаа ажлаа зохистой төлөвлөхийн тулд явуулдаг. Зүгээр л нэг хүслийн жагсаалт биш шүү дээ. Хоёрдугаарт нь өнөөгийн болон хэтийн төлвийн асуудлаар оновчтой шийдвэр гаргахад, гуравдугаарт үнэт зүйл үзэл баримтлал, бодлого зэргээ нийгмийн хэрэгцээ шаардлагад нийцэж байна уу гэдгийг хянах гэсэн гурван чиглэлэрэ явуулж болно.

Танай байгууллага маркетингийн судалгаанд ойр байдаг уу, хэр мэдрэмжтэй гэдгийг хялбархан мэдэж болно. Нэг жишээ хэлье. “Багшаа, би маркетинг шүтэж байгаа шүү, та сонгуульд туслаарай” гээд байсан шавь маань алга болчихсон. Маркетингийн мэргэжилтэн хэрэглэхгүй, маркетингийн багтаа мөнгө хаяхгүй байна гэдэг бол чанаргүй бакал үйлдвэрлэчихээд цэргийн ангид шахчихдаг гэсэн үг. Тийм тохиолдолд бүтээгдэхүүнээ чанартай байлгах, худалдан авагчаа татахын төлөө юм хийх шаардлагагүй. Сонгогчдод таалагдахын тулд юу ч хийхгүй. Барыг нь хараагүй ч гэсэн мөр, ялгадсыг нь харвал Монголд бар байна гэнэ шүү дээ. Түүнтэй адил маркетинг сул байгаа газрыг бол хууль бус юм хийдэг байх, эсвэл чанаргүй бараа хийгээд шахчихдаг байх гэж хардах бүрэн үндэслэлтэй. Бараа үйлдвэрлэл, нэр дэвшигч нь чанаржаад, шударгаар өрсөлдөж байгаа бол маркетингдаа улам л их анхаардаг. Илүү мөнгө хаядаг байх нь.

Томхон хэмжээний судалгаа хийхэд их мөнгө шаарддаг. 21 аймгаар явахад явсан хүн болгонд зочид буудлын хөлс, замын зардлын мөнгө гээд талийж өгнө. Мөнгө багатай нөхцөлд дандаа өөрийгөө дэмждэг намын гишүүдээрээ дамжуулаад нэг удаадаа судалгаа авч болно. Энэ тохиолдолд бүх юм гарахгүй. Дадлага, сургалт хийж байгаа хүмүүсээ дайчлаад судалгаа авахуулж болно. Та нар дадлага хий, гэхдээ бид давхар мэдээлэл авья гэж болно. Бараа таваар хэрэглэдэг хамтрагч байгууллагуудтай хамтарч ажиллаж болно. Гар утас, интернэт ашиглаж болно. Бусад судалгааны дүнг ашигла. Үр дүн нь гажиж болно. Дундажлаж үзэх хэрэгтэй. Аргаа барсан үед иймэрхүү маягаар ажиллахгүй бол огт судалгаагүй байж болохгүй.

Жил ирэх бүр Цагаан сарыг илүү ихээр таньж, ач холбогдол өгдөг болох янзтай.

Цахимаар харилцдаг найзууд олширсон ч Цагаан сараар харин сэтгэлээ ч, цагаа ч гамгүй зарцуулах өдрүүд айсуй. Жилдээ нэг удаа ч болов гэр маань зочдын хөлд дарагдаж, ширээ засч, идээ будаагаа өрөн, өөрийн гараар бэлтгэсэн идээ амттанаар ах дүү, хамаатан садан, ээж аавыгаа дайлж цайлах өдөр. Завгүй амьдралд нухлагдаж, царайгаа харж амжихаа байсан дотно хүмүүстэйгээ уулзаж учрахын баярыг Цагаан сар л олгоно.

Зурагт шагайж, ухаалаг утас “маажсан” хүүхдүүдийг Цагаан сараар “Алаг мэлхий” өрүүлэх юм шүү. Ядаж л гартаа шагай гэдэг юмыг мэдрэг.

“Hi”, “Юу байна” гэх мэт товчхон мэндчилгээний оронд ядаж л “Та амархан сайн байна уу?” гэж мэндчилнэ. Хөгшчүүлтэй хөөрөг зөрүүлэнгээ “Таны бие лагшин тунгалаг уу? Даага далантай, бяруу булчинтай, сүрэг мал онд мэнд тарган тавтай оров уу” гээд л.

Монгол хүүхдийн барууныхнаас ялгарах нэг онцлог нь мэндлэх, хүндлэх, ёсондоо байдаг ч юм бил үү. Энэ мэтчилэнгээр Цагаан сар монгол хүн гэдгээ мэдрэх үе. Цахим ертөнцөд амьдрах шахдаг бидний хувьд Цагаан сар бол жинхэнэ амьд харилцааны баяр юм байна.