Author: Батсүхийн Янжмаа

Сар шинийн босгон дээр Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн гавьяат малчин Г.Сампил гуайн цолны мялаалга зуны тэргүүн сарын шинийн нэгний өдөр буюу өчигдөр “Корпорет” зочид буудалд боллоо. Түүнийг Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн, Гацууртын Л.Чинбат нартай хамт хүндэт цолонд хүрсэнийг эрхэм уншигчид санаж байгаа буй за. Баатрын найранд төрийн шагналт, УГЗ, хөгжмийн зохиолч Б.Шарав, СГЗ, доктор, “Монгол уламжлал” академийн тэргүүн Л.Дашням, УИХ-ын гишүүн Л.Оюун-Эрдэнэ, гавьяат жүжигчин, нэвтрүүлэгч Г.Равдан, Монголын радиогийн сэтгүүлч гэдгээр нь хүмүүс мэддэг, цаг уурч Д.Шагдарсүрэн нарын олны танил эрхмүүд хүрэлцэн ирсэн байлаа. Түүнчлэн Хөдөлмөрийн баатрын жаран жилийн хобби шагайн харвааны тойрмын настнууд ирж тайзан дээр уухайлсан юм. Монголынчөлөөт ахмадын холбооны тэргүүн Г.Баасан, Монголын Байгаль хамгаалах иргэний хөдөлгөөний эвслийн тэргүүн Б.Баярмаа нар ч Г.Сампил гуайн амьдрал, тэмцлийн нэг хэсгийг илэрхийлэх мэт.

“Эртний сайхан ерөөлөөр, энэ сайхан оронд нь” хэмээн эхэлдэг Монгол найрын магнай дуу болох “Эртний сайхан” уртын дуугаар найр эхэлсэн. Олны танил уран бүтээлчид Г.Сампил гуайн цолны найрын зочдыг цэнгүүллээ. Онцолж заримаас нь дурдахад “Авьяаслаг монголчууд”нэвтрүүлгийн шилдэг оролцогчдийн нэг А.Уранбилэг энэ танхимд ч уян налархай хөдөлгөөнөөрөө гайхуулав. Гавьяат Ц.Түвшинтөгс “Цэцэн хааны нутаг”, “Аялгуут нутаг” дуугаараа ая барьсан. Тэрбээр “Хүүхэд байхдаа Г.Сампил ахтайгаа Хэнтий аймгийн намын хорооны нэг том хашаанд бүгдээрээ байлаа” гэж дурссан юм.

Г.Сампил гуай айлын долоо дахь хүүхэд гэнэ. Түүний ах Авирмэдийн шүлгийг нь зохиосон “Уянга цагаан хуруу”дууг ардын дууч Д.Бурмаа эгшиглүүлсэн.

Хэнтий аймгийн Ардчилсан намынхан энд бас зочилж, 1937 онд мэндэлсэн Г.Сампил гуай цагаан морин жилийн ардчилсан хувьсгалд түүчээлэгчдийн нэг байж, Хан-Хэнтийн ардчилагчдын эгнээнд явсаныг, залуустаа үг хэл, үйл хөдлөлөөрөө үлгэрлэж ирсэнийг нь онцоллоо.

Хөдөлмөрийн баатар Г.Сампил гуайн нутаглаж байгаа газар хөгжмийн зохиолч Б.Шарав гуайн төрсөн нутаг гэнэ. Тэрбээр “Миний унасан газраас Монгол Улсын баатар төрлөө гэж билгэшээн баярлаж байна. Манай нутаг бол Монголын нууц товчоонд Хэрлэнгийнхөдөө арал гэж дурдагдсан. Хүмүүс бүгд мэддэг, алдартай газар. Чингис богдын маань нутаглаж байсан газраас баатар байтугай төрөх ёстой гэж бодож байна. Г.Сампил гуай минь урт удаан наслаарай. Малчдын ёс суртахуун, Монголын хөгжлийн үндэс гэж боддог шүү” гэлээ, тэр.

Өвгөнд баяр хүргэхээр ирсэн малчдаа төлөөлж, Архангай аймгийнгавьяат малчин О.Дорж“Монгол орны дөрвөн зүг, найман зовхисоос ирсэн малчид энэ оройн гал халуун мэндчилгээ дэвшүүлье. Малчин хүн мянган мэргэжилтэй гэдэг ч Г.Сампил гуай 1100 мэргэжилтэй хүн шүү. Малчин бидэнд энэ хүний сургаал үлдэнэ. Монголын уламжлалт мал аж ахуй, ёс заншлын талаар ном бүтээж өгөхийг хүсч байна” гэв.

Г.Сампил гуай бол 4000 гаруй малтай, малаа уламжлалт аргаар маллаж, өлчир омог, хэвшлийг бий болгосон малчин билээ.

Монголын радиогоор овоглогддог А.Шагдарсүрэн гуай “Ямааг ад үзэж байхад Г.Сампил гуай хурал дээр ямаагаа ч өсгөнө, яамаа ч шүүмжлэнэ гэж миний анхаарлыг татсан” хэмээн хуучлав. Тэрбээр Хөдөлмөрийн баатрыг Хэрлэнгийн хөдөө арлыг хамгаалах үйлсэд гар бие, сэтгэл санаа нэгдсэн эх оронч хүн” гэнэ.

Хөдөлмөрийн баатрын гэргий О.Бадамтай хэдхэн үг сольж амжлаа.

-Хөдөлмөрийн баатар хүний эхнэр бараг л хөдөлмөрийн баатар гэж Л.Дашням гуай тодорхойлсон. Таны өглөөнөөс авахуулаад орой хүртэл хийдэг ажлыг жагсаавал урт болох байх?

-Ер нь малчин хүнд амралт гэж байдаггүй шүү дээ. Өглөө босоод орой болтал малаа маллана. Орой малаа хотлуулж байж л амардаг шүү дээ. Тийм л байдаг даа хөдөө.

-Та 11 хүүхэд төрүүлсэн, энэ олон хүүхэд өсгөх, мал маллах ажлыг яаж зэрэгцүүлж байв?

-Яахав дээ, ажлынхаа завсар чөлөөгөөр хүүхдэдээ хоол ундыг нь өгнө. Зогсоо чөлөөгүй хөдөлдөг, сууж тухтай юм идэх гэж байгаагүй. Цай байсан ч босоогоороо залгилчихаад, хоол байсан ч хэд халбагдчихаад босон суун явдаг үе байсан. Ажлаа дуусч байж аяга хоол идвэл идээд идэхгүй бол унтдаг байж.

-Г.Сампил гуайг Хөдөлмөрийн баатар болсоныг дуулахад юу бодогдож байв?

-Хачин их баярлалгүй яах вэ. Бид хоёрын хөдөлмөрийг засаг үнэллээ. Аль алиных нь хөдөлмөр орж байгаа л даа. Заавар зөвлөгөөг нь ч яахав өвгөн маань өгч байгаа, хийдэг гол үүрэг нь хоёр хүүхэд бид гуравт л ирнэ шүү дээ.(инээв) Иймэрхүү янзтай л байдаг шүү дээ.

-Мэдээж алдарт эхийн нэг, хоёрдугаар одонтой байх, өөр одон тэмдэг байдаг уу?

-Өөр одон тэмдэг гэхээр юм байхгүй дээ байхгүй гэв.

Г.Сампил гуайн Хөдөлмөрийн баатар цолны найр сайхан боллоо.

“Каплаг явуулаагүй бол Монгол Улс нэлээд том юманд орох байсан гэж би боддог юм “ гэж Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга Ж.Бямбадорж хэллээ. ХЭҮК, Нээлттэй нийгэм форумтай хамтран зохион байгуулдаг “Хүний эрхийн цуврал лекц”-ийн үеэр тэрбээр ийнхүү ярьсан юм. “Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийг Каплаг өршөөлөө гээд шүүмжлээд байдаг. Манай ХЭҮК-т гадаад, дотоодын эрх нь зөрчигдсөн хүмүүсийн мэдээлэл хамгийн түрүүнд ирдэг. Каплаг барьж аваад эхлээд 200 сая ам.долларын нөхөн татвар төлөх ёстой гэсэн. Сүүлдээ буураад 80 болоод, эцэст нь 35 тэрбум төгрөг болж хувирахаар гадныхан гайхаж байгаа юм. Айлгадаг, сүрдүүлдэг юм байна. Ер нь тогтвортой биш юм байна гэсэн бодол төрөөд, итгэхгүй байдал үүссэн юм” гэлээ.

МУИС-ийн дугуй танхимд лекц уншихаар энэ удаа УИХ-ын гишүүн, УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны дарга Д.Цогтбаатар уригджээ. “Хүний эрхийг хангах парламентын чиг үүрэг” сэдвээр түүнийг лекц уншсаны дараа хүмүүс асуулт тавьж, мань хоёр хариулахдаа маш хүний эрхийн мэдрэмжтэй яриа өрнүүлсэн хэрэг.

“УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны дарга болоод хүний эрхийн асуудлаар хүмүүстэй хэлэлцүүлэг хийж, ярья гэж бодсон юм. Хүний эрх гэдэг маш эмзэг ойлголт” гэж Д.Цогтбаатар яриагаа эхлэв. Түүний лекцийг үргэлжлүүлэн хүргэе. “Эмзэг гэдэг нь санаанд оромгүй өнцгөөс хүний эрх зөрчигдөж байдагтай холбоотой. Олон хүнтэй ярьж байж, ямар зөрчлүүд гарч байгааг зарим уулзалтаас олж анзаардаг. Нэг сонирхолтой зүйл нь бидний нээгээгүй байгаа зөрчлүүд одоо ч амьдралд тохиолдож л байгаа. Нийгэм хөгжиж, шинэ технологиуд гарч ирэхэд бидний бодоогүй үйлчлэлүүд чиглээд ирдэг. Эсвэл миний эрхийг зөрчиж байна гэдгийг ухамсарлаагүй байхад зөрчил явж байдаг. Хөгжлийнхөө явцад хүний эрхийн систем дотор цаашдаа ч хүний эрхийн шинэ ойлголт, ухагдахуунууд гарч ирнэ. “Авилга ба хүний эрх” сэдвээр бид хэлэлцүүлэг хийсэн л дээ. Хоёр сургууль барих мөнгөөр нэг сургууль барьсан бол цаана нь олон хүүхэд хичээлдээ очих, боловсрол авах боломжийг хааж байгаа гэсэн үг. Энэ хэлэлцүүлгийн үеэр барууны нэг судлаач “Авилгагүй орчинд амьдрах эрх”-ийн тухай хэлсэн. Хүний эрхийн нэг шинэ төрөл ингэж гарч ирж байгаа юм. Хүний эрх зөрчигдсөн л бол зөрчсөн этгээдийг хаана ч шүүх боломжтой. Африкт миний эрхийг зөрчсөн байхад би Бельгид очоод, гомдол гаргаж болно.

Төр улс бий болоход хүний эрх гэдэг ойлголт гарч ирсэн. Хүний эрх гэдэг байгалиас заяасан боломж бөгөөд түүнийгээ жам ёсны дагуу эдлэх эрх чөлөө, салшгүй эрх юм. Хүний эрхийг янз бүрээр тодорхойлдог. Хууль бол хүний зохиосон юм биш, байгалиас заяасан дүрэм, журмыг хүмүүс кодлоод, илүү боловсронгуй болгож, хуульчилсан гэсэн үзэл санаа бий. Гэтэл үүний бас нэг илрэл бидэнд байгалиас заяасан, хүний салшгүй эрх. Салшгүй гэж ярьж байгаа ч үнэн хэрэгтээ энэ ертөнцөд эрхээ хангуулж амьдарсан хүн маш цөөхөн. Төр өөрийн харьяатуудын аюулгүй байдал, амьдрах орчинг хамгаалах гэж үүссэн хэрнээ хамгийн гол тэмцэл иргэн төр, хоёрын хооронд өрнөж ирсэн.

Иргэнд эрх чөлөөг нь өгч байгаа бол түүнийг хамгаалах үүргийг нь төрд өгөх тэмцэл өнөөдөр ч үргэлжилж байна.

Би Монголын хамгийн анхны Хүний эрхийн илтгэлийг Женевт хэлэлцүүлсэн юм. Манай илтгэлийг сонссон улс орнууд Монгол Улсыг үнэлж хүндэлдэг. Маш эерэг дүн тавьдаг. Цаазын ялгүй болоход бүх орнууд Монголыг дэмжиж байсан. Гэхдээ бидний анзаараагүй маш олон жижиг зүйл ижил хүйстнүүд, шүүн таслах үйл явцад гарч байгаа бидэнд ажиглагдахгүй өдөр болгон мэдрэгддэггүй маш олон зөрчлийг гадныхан, төрийн бус байгууллагуудын мэдээллээр олоод, бидэнд сануулдаг.

Төрийн үүрэг хүний эрхийг хүндэтгэх, хангах, хамгаалах гурван гол чиглэлтэй. Хүндэтгэх гэдэг дээр хэдэн зүйл хэлмээр байна. Парламент хүний эрхийг хамгаалахад ямар үүрэгтэй оролцох вэ?

Төрийн албан хаагч нэгдүгээрт хүний эрхийн үүднээс боддог байх ёстой. Тэр сэтгэхүйг бүх түвшиндээ суулгаж өгөх учиртай. Үүнд боловсролын тогтолцоо маш чухал. Сүүлийн хориод жилд бидний олж авсан хамгийн гол баялаг хүний эрхийг дээдэлдэг төрийн тогтолцоо. Энэ бол ямар ч уул уурхай, банк санхүүгээс илүү үнэтэй бодит баялаг. Хүний эрхийг хамгаална, хүн төвтэй нийгэм байгуулна гэж байгаа бол ардчилсан тогтолцоо бас нэг үнэт зүйл нь. Хүний эрхийг хамгийн найдвартай хамгаалах төрийн тогтолцоо нь энэ. Ардчилсан тогтолцоо гоё учраас бид сонгоогүй. Моодны гээд бид сонирхоод байгаа юм биш. Ардчилсан тогтолцооны цорын ганц зорилго хүн л байдаг. Ямар сайндаа Францис Фукуяма “Ардчилсан тогтолцоо бий болгоно гэдэг бол хүн төрлөхтний төрт ёсны түүх дуусчихсан юм биш шүү. Хамгийн сүүлийн байж болох хувилбараа бид гаргаад олоод бий болгочихлоо” гэж яриад байгаа юм.

МАНАЙ ТӨР ЯМАР НЭГ АРГА ХЭМЖЭЭ АВАХГҮЙ БАЙСАН Ч ТАНЫ ЭРХ ОЛОН УЛСАД ХАМГААЛАГДСАН ГЭДГИЙГ САНААРАЙ

Би АСЕМ-ын хурлын үеэр Мянмарийн Гадаад хэргийн сайдын дэргэд сууж таарсан юм. Олон улсын хурлаар тухайн улсын тогтолцооны тухай ярихгүй шүү дээ. Үүнийг дотоод асуудал гэж үздэг. Харин хүний эрх дотоод асуудал биш. Харьяалал хамаарахгүйгээр хаана ч хүлээж авдаг цорын ганц эрх зүйн ухагдахуун бол хүний эрхийн асуудал. Хүний эрх эдийн засгийн хөгжлийг хамгийн их дэмждэг юм билээ. Хүний эрхийг дээдэлнэ, хувь хүнд эрх, эрх чөлөөг нь өгнө гэдэг цаанаа таныг төр оролдохгүй байх тогтолцоог бий болгоно гэсэн үг. Гэхдээ өөрийгөө тэжээх үүрэг танд өөрт чинь ирнэ. Тэр утгаараа ардчилсан нийгэм хамгийн хайр найргүй.

Хоёр сая иргэн өөрөө өөрийнхөө төлөө надад хэн ч туслахгүй гэж бодоод ажиллаад эхлэхээр шинэлэг сэтгэлгээ, бүтээлч чанар нь хөгжиж эхэлдэг. Хүний эрх манай нийгмийн хамгийн гол үнэт зүйл. Зөвхөн хүний амь чухал байгаад зогсохгүй, хөгжье гэж бодож байгаа бол хүмүүстээ хөгжих боломж, эрх чөлөөг нь тавьж өг. Хүний эрхийн механизм тэгвэл ямар бүтцүүдээс бүрдэж байгаа вэ?

Энэ бүтцийг бодлогын хувьд, хууль тогтоох замаар ч бий болгож байгаа хамгийн анхан шатны байгууллага аливаа улсын парламент байдаг. Хүний эрхийн тогтолцоо олон улс, бүс нутаг, үндэсний гэсэн гурван хэсгээс бүрддэг. Олон улсад бол харьяалал хамаарахгүй цорын ганц бүтэц. ХЭҮК хэнээс ч хамааралгүйгээр өөрсдөө дүгнэлтээ хийж, тайлангаа гаргаад, УИХ-д танилцуулдаг. Энд нэг асуудал бий. Монголд бүх шатаар дамжаад өнгөрсний дараа хүний эрхийн асуудлаар Олон улсын хүний эрхийн хороонд гомдол гаргаж болдог. Тэд яг шүүх шиг асуудлыг нь шинжилж судлаад, дүгнэлт шийдвэр гаргадаг. Өөр ямар ч асуудлаар ийм шүүх байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл дотооддоо бүх үе шатыг дууссан бол гадаадад өөрийн төрийн эсрэг гомдол гаргах боломжтой. Эхлээд үе шатаа Монголд дуусгах ёстой гэдэг нь НҮБ-ын үндсэн дүрмийн хоёрын долоод улсуудын тусгаар тогтнол, өөрөө хууль тогтоож, хэрэгжүүлэх онцгой бүрэн эрхийг нь өгсөн. Тэр үүднээс бүх шат нь дуусаад, өөр гомдол гаргах боломж байхгүй болсон тохиолдолд Олон улсын хүний эрхийн хороонд хэргийг нь хүлээж авч хэлэлцдэг юм. Мэдээж НҮБ-ын дүрмээс авахуулаад маш олон гэрээ конвенци фактууд хүний эрхийг хамгаалахад чиглэгдсэн. Өөрөөр хэлбэл манай төр ямар нэг арга хэмжээ аваагүй байсан ч таны эрх олон улсад хамгаалагдсан гэдгийг санаж яваарай.

УИХ улс орондоо хүний эрхийн тогтолцоогоо бий болгоод явна. Шүүх эрх мэдэл, хуулийн хэрэгжилтэд өдөр болгон хяналт тавих гол хүмүүс нь иргэний нийгмийн байгууллагынхан. Олон тохиолдолд иргэний нийгмийн байгууллагууд хараа хяналтгүй, дураараа, байнга проблем үүсгэж байдаг байгууллага гэж харагддаг. Үнэн хэрэгтээ энэ нийгмийн хууль хэрэгжилтэнд хамгийн бодитой хяналт тавьдаг байгууллага иргэний нийгмийнхэн.

Манай дэд хороонд маш олон гомдол ирдэг. Ихэнх гомдол “Шүүх, цагдаа дээр манай асуудлыг хэлэлцэхгүй байна. Буруу шийдвэр гаргаад байна” гэдэг. УИХ бол систем, бодлого, тогтолцоог бий болгож, систем ажиллаж байна уу гэдэгт хяналт тавихаас биш шүүхийн хараат бус байдалд халдах эрхгүй гэдгийг иргэндээ тайлбарлахад амаргүй.

Шүүхийн хараат бус байдал хүний эрхийг хамгаалах хамгийн чухал институтиц. Хэрэв би шүүхийн процесст хөндлөнгөөс оролцвол улстөржсөн шийдвэр гаргах эрсдэлтэй. Хүний эрхийн дэд хороонд хэн нэг улстөрч сууж байгаа шүү дээ.

Цагдаа, шүүх, прокурортой холбоотой гомдол бидэнд их ирдэг. Төрийн байгууллагуудын хүнд сурталтай холбоотой гомдол бараг ирдэггүй. Түүнийг юутай холбож ойлгож байна гэхээр цагдаа, прокурор байнгын хяналтанд, маргаан дунд байдаг. Тэгтэл захиргааны байгууллагын талаар гомдол гарахгүй байна гэдэг хүмүүс тэр эрхээ мэдэж байна уу. Эрх нь зөрчигдөж байгаагаа олж харж байна уу гэдэг асуулт төрүүлдэг. Хүн эрхээ мэдэж байж хамгаална. Иргэдээ хүний эрхийн ойлголт, ухагдахуунаар цэнэглэх ёстой.

Хүний эрхийн асуудал өргөн хүрээтэй. Пүүс, компанид ажиллаж байгаа ч хөдөлмөрлөх эрх, эдийн засгийн эрх, нийгмийн эрх заяагдмал. Хэн ч танаас авч чадахгүй. Үүнийгээ та хамгаалж явах ёстой гэдэг ухагдахууныг хүний толгойд суулгах ёстой. Боловсролын системээр дамжуулж хийх ёстой ажил. Хүний эрхэнд суурилсан хандлагыг бий болгох ёстой. Хүн төвтэй бодлогын тухай ярьдаг. Би Барилга хот байгуулалтын яаманд очоод, Хүн төвтэй барилгын бодлого явуулна гэж ярьж байсан. Хүний эрхийг дээдлэх ёстой. Ямар ч хуулинд хүний эрхийн шалгуурыг тавьж өгөх учиртай. Хүн төвтэй тогтолцоо бий болгож бүх юман дээр энэ шалгуурыг тавьдаг байх учиртай. Ямар ч тушаал шийдвэр гаргахдаа хүний эрхийг зөрчиж байгаа юм биш биз дээ гэж бодож сурах ёстой.

ХУВИЙН КОМПАНИЙН ЭЗЭН Ч “БИ ЭЗЭН НЬ ЮМ ЧИНЬ ЯАСАН Ч ЯАДАГ ЮМ БЭ” ГЭЖ ХАНДАЖ БОЛОХГҮЙ

Хувийн компанийнхан ч “Би эзэн нь юм чинь яасан ч яадаг юм” гэж хандаж болохгүй. Миний удирдаж байгаа байгууллага ашигтай ажиллахад энэ хүмүүс хувь нэмрээ оруулж байгаа. Энэ хүмүүс надад ашиг хийж өгч байгаа. Хүмүүсээ бэлтгэж, цэнэглэж, орлогыг нь боломжийн хэмжээнд байлгах ёстой гэдэг ойлголт бизнес эрхлэгчийн толгойд ч суусан байх учиртай.

Хүн төвтэй бодлого гэдэг дээр нэг жишээ хэлье. Би Гадаад яаманд байхдаа хамгийн түрүүнд төсөвт суулгаж байгаад, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг чөлөөтэй нэвтрэх боломжийг хангах налуу зам тавиулсан. Энэ бол сэтгэлийн асуудал. Олон улсын харилцааг тэргэнцэртэй хүн ч судлаж чадна шүү дээ. Хүний эрхийг хангах нь эдийн засгийн ашигтай байдаг. Хэрэв тийм биш бол нийгэм маш их алдагдалтай байдаг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн нийгмийн асуудлыг шийдээгүй бол төр тэжээх үүрэгтэй. Гэтэл тэр хүмүүсээс хэчнээн нь өөрийгөө тэжээгээд явах боломжтой байна. Тэр хүмүүст боломж олгоход нийгмийн халамжийн зардал эрс буурдаг. Хүний эрхэд хөрөнгө оруулна гэдэг хамгийн ашигтай хөрөнгө оруулалт юм байна шүү гэдэг өнцгөөс харах нь тустай юм билээ гэв. Үүний дараа танхимд суусан хүмүүст асуулт тавих боломж гарлаа.

-Шинээр сонгогдсон зарим гишүүдийн хувьд хүний эрхийн мэдрэмж хангалттай биш байна. Саяхан Зөрчлийн хуулиар гүтгэх заалтын торгуулийн хэмжээг нэмэхдээ өөрсдийнхөө нэр төрд санаа тавьсан байдал илүү анзаарагдсан. Гүтгэх гэдгээр далимдуулж, улстөрчид өөрсдийгөө хаацайлах, хууль бус үйлдлүүд дарагдаад өнгөрөх нөхцөл бүрдэж болно. Шинэ гишүүдийн хүний эрхийн мэдрэмжийг дээшлүүлэх сургалт хийх боломжтой юу?

ХОХИРЛЫГ ТООЦОЖ ГАРГАХ БОЛОМЖТОЙ УЧРААС ЗӨРЧЛИЙН ХУУЛИНД ТОО ЗААХ ХЭРЭГГҮЙ БАЙСАН

Д.Цогтбаатар:- Гишүүд өөрсдийн эрх ашиг гэхээсээ нийгмийн сайн сайхны төлөө ярьдаг гэж боддог. Энэ нийгэмд гүтгэлэг байгаа юу гэвэл бий. Гүтгэлэг хууль бус зүйл. Нөгөө талаасаа хэвлэл мэдээлэл гэдэг хүний эрхийг хамгаалдаг гол институци. Тэд юунаас ч айж эмээхгүйгээр мэдээлэл бэлтгэх, бичих боломжтой байж олон нийтээс нуух гэж байсан мэдээлэл ил гарна. Тэгэхээр эрх чөлөөний баталгаа чухал. Энэ бол УИХ, сэтгүүлчдийн асуудал биш. Далд асуудал нь юунд байсан гэхээр шүүхэд итгэхгүй байна л гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл гүтгэвэл Зөрчлийн хуультай хуульгүй хариуцлага хүлээж байгаа шүү дээ. Харин торгуулийг өндөрсгөх шинэ заалт нэмчихвэл эрх мэдэлтнүүд шүүхээр дамжуулаад бүгдийг нь шийтгэх юм байна. Цаад санаа нь шүүхэд итгэхгүй байгаа нь илэрсэн. Тийм учраас сэтгүүлчид том эсэргүүцэл үзүүлсэн. Асуудал нь юундаа байна гэхээр том тоо тавьсан. Угаасаа өнөөдрийн хуульд ч хохирлоо нэхэмжлэх нь нээлттэй байгаа. Тухайн хүний хохирол Зөрчлийн хуульд заасан шиг байна гэж ер нь хэн хэлж байгаа юм. Түүнээс их байвал яах вэ. Хуулиар нэг тоо тавиад өгсөн болохоор илүү их хохирсон ч тэр хэмжээгээр нь л торгох нь байна шүү дээ. Угаасаа тоо тавих хэрэггүй байсан. Хүн өөрийнхөө хохирлыг тооцоолоод, үндэслэлээ гаргаж, нэхэмжлэх боломжтой. Элтон Жоныг Америкийн нэг сэтгүүл гүтгэсэн юм билээ. Элтон Жон шүүхдээд “Би бол дуучин хүн. Миний бүтээгдэхүүн миний нэр төрөөр л дамжиж зарагддаг. Надад байгаа үндсэн баялаг нэр төр. Нэр төргүй болчихоор миний орлого ингэж буурсан гээд мөнгө нэхэмжилсэн. Хохирлын хэмжээг тооцож гаргаж болдог байхад тоо тавьж оруулаад, аль алиндаа хүнд асуудал үүсгэсэн гэв.

-Сонгууль дөхөж байна. УИХ-ын сонгуулийн өмнөхөн улстөрчид хэрэгт сэжиглэгдэх нь ихэссэн. Гэтэл сонгуулийн дараа замхардаг. Үнэхээр тухайн улстөрчийн эрхийг зөрчиж, сонгуулийн шоу хийсэн бол эрхээ хамгаалуулахаар та бүхэнд хандаж байсан удаа бий юу?

Д.Цогтбаатар:-Сонгууль дөхөхөөр янз бүрийн захиалгатай юу ч явж байж магадгүй. Тийм учраас хууль шүүхийн ажилд улстөрийнхнийг оролцох боломжийг хаах учиртай. Улс төрчид ханддаг уу гэж байна. Сонин асуулт байна. Хүний эрхийн дэд хороонд улстөрч бараг хандаж байгаагүй. Нэг л хүн хандсан. Асуудлыг нь судалж, хариуг нь өгсөн.

Ж.Бямбадорж: Сонгууль өнгөрдөг чимээгүй болчихдог. Энэ үнэн ш дээ. Энэ үнэхээр бодох асуудал мөн шүү. Хэрэг хийсэн байсан бол яагаад үүнийгээ хурдхан шиг шийдчихэж болдоггүй юм. Хэрэг хийгээгүй байсан бол хүнийг тийм их хөрөнгө идсэн гэж яахаараа гүтгэдэг юм. Тэр улсууд нь ч яагаад нэр төрөө цэвэрлэж авдаггүй юм. Ингэхээр зэрэг хүмүүст хардлага төрдөг. “За тэгээд мөнгөтэй хүмүүс эвтэйхэн аргалчихдаг юм байна даа” гэдэг. Жирийн иргэдийн хувьд бол тодорхой. Гар утас хулгай хийсэн байхад хулгайлсан утас нь байна. Яагаад УИХ-ын гишүүдийн нэр хүнд тааруухан байдаг гэхээр үүнтэй ч холбоотой байж магадгүй.

“МОНГОЛЫН ТӨРИЙН НЭРИЙГ ГУТААСНЫ ТӨЛБӨРИЙГ НЭХЭМЖИЛНЭ” ГЭСЭН

-Өнөөдөр тэтгэвэрийн бидний авдаг хэдэн төгрөг хэд билээ. Гэтэл энэ шүүгчдийн авдаг цалингийн дүнг сониноос уншаад итгэж ядсан. Ингэж дэндүү ялгаатай байх чинь хүний эрх зөрчиж байгаа хэрэг биш үү?

Д.Цогтбаатар: Шүүгчийн цалинг нэмэхийг би дэмжиж байгаа юм. Угаасаа монгол хүний хөдөлмөрийн үнэлэмж дээшээ явах ёстой. Би таны асуулт тавьж байгаа өнцгөөс өөрөөр харж байна. Яагаад шүүгчийн цалин ийм өндөр байгаа юм, буулгах ёстой гэхийн оронд яагаад минийх ийм бага байгаа юм бэ, минийхийг бас нэмж өгөөч гэх ёстой. Шүүгчийн цалинг нэмэхгүй бол болохгүй. Би жишээлбэл Гадаад яаманд төрийн нарийн болж очоод, тамхины наймаа гэдэг юмыг зогсоосон юм. Зогсооход маш хэцүү байсан. Өмнө нь бол ерөөсөө бараг л хөндлөн байсан дөө. Тэгээд намайг төрийн нарийн бичгийн дарга байх хугацаанд нэг ч Гадаад яамны ажилтан тамхи зөөгөөгүй. Яаж хийсэн гээч. Нэг талаас би хариуцлагыг нь өндөржүүлсэн. Бүх хүмүүсийг гадагшаа явахад тусгайлан гэрээ байгуулсан. Ямар заалт хийсэн гэхээр “Та тамхины хэрэгт холбогдоод буцаж ирвэл Монгол Улс танд өгсөн бүх цалингаа буцааж авна. Гадаадад явж байгаа дипломатуудад гэрээ нүүлгэх мөнгийг нь өгдөг юм. Тэр мөнгөө буцааж авна. Та тэнд байж байх ёстой байтал ийм асуудлаас болж буцаж ирвэл өөр шинэ гэр бүл явуулах хэрэгтэй болно. Тэр мөнгийг бас танаас гаргуулна. Яагаад гэвэл та ийм хэрэгт орооцолдоогүй бол энэ зардал гарахгүй байсан. Дээр нь Монголын төрийн нэрийг гутаасны төлбөрийг танаас нэхэмжилнэ” гэсэн. Та хэдэн мянган долларын тамхи авч явж байгаад баригдсан та тийм л үнээр Монгол Улсынхаа нэр хүндийг үнэлсэн байна. Тэр мөнгийг авна гэсэн. Ингэхээр тэр хүнд бууж байгаа ачаалал тамхи зөөснөөсөө илүү болж байгаа юм. Нэг хэргээр хоёр шүүхгүй гээд ихэнхдээ тэндээ баригдаад торгуулиад, шүүхээр орчихоод хүрээд ирдэг байхгүй юу. Энэ буруу. Өөр оронд хэрэг шүүсэн бол нэг хэргээр хоёр шүүхтэй хамаагүй асуудал. Яагаад гэхээр нөгөө улс чинь гаалийн хууль зөрчсөн учраас өөрийнхөө хуулийн дагуу шийтгэсэн. Монгол Төрийн албаны хуулийг зөрчсөн байхад түүний хариуцлагыг хэн тооцож байгаа юм бэ. Ийм юмнууд хийж өгчихөөд, би гадаадад суугаа дипломатуудын цалинг нэмсэн. Нэг удаа нэмэхдээ маш сайн нэмсэн. 100-130 хувиар нэмсэн. Эдийн засаг огцом өсч байх үеийн боломжийг ашиглаад ингэж шийдсэн юм. Орлого нь дээшлээд, хариуцлага нь нэмэгдэхээр тамхи зөөхгүй. Ийм хөшүүргүүдийг бид бодож байхгүй бол зүгээр л толгой дээр нь алх барьчихаад “Авилга авдаг юм бол сүйд хийнэ шүү” гээд байх юм бол бас л үр дүн муутай.

Ж.Бямбадорж:- Шүүгчид хахууль авахааргүй нөхцөлтэй болж байгааг бид ойлгож байна. Би үүнийг буруу, зөв гэж байгаа юм биш. Гэхдээ юм жаахан бараатай байх учиртай. Бараа нь харагдахгүй байна гэдэг аюултай. Би бол цагдаагийн, зэвсэгт хүчний, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагад ажиллаж байгаа хүмүүсийн хөдөлмөрлөх эрхийн асуудлаар судалгаа шинжилгээ хийгээд УИХ-д илтгэлээ бичээд өгчихсөн байгаа. Цагдааг судлаж байхад сонин сонин юм их байдаг. “Арван жил цагдаад алба хашихдаа наадам үзсэнгүй, цагаан сарын шинийн нэгэнд гэртээ байж үзсэнгүй”. Энэ нэг юм хэлээд байгаа. Хүний амьдралыг бодохгүйгээр тушаалаар явуулна гэдэг маш хүнд юм билээ. Хүүхэд сургуульгүй, эхнэр ажилгүй, гэр бүл салдаг. Хэлээд байвал олон юм байна. Ганц дэмждэг гишүүнээ шүүмжлээд байлтай биш дээ гэв.

“Айн Рэнд конференс” Монголд боллоо. “Туушин” зочид буудалд болсон уг арга хэмжээнд олон хүн иржээ. Үзэгчдийн суудалд олны танилуудаас Баабар, Э.Бат-Үүл, дуучин П.Ганхүү, сэтгүүлч Ц.Оюундарь нар харагдсан. “Алтан тариа“ компанийн гүйцэтгэх захирал П.Цэнгүүн уг арга хэмжээг санхүүжүүлсэн гэнэ. Тэрбээр хурал дуустал сууна лээ. П.Цэнгүүн “Хувь хүн эрх чөлөөтэй байж чөлөөтэй сонголт хийнэ шүү дээ. Чөлөөт зах зээл буюу капиталист нийгэм заавал байх ёстой. Бидэнд өнөөдөр хамгийн хэрэгтэй юм энэ л байна. Улсаар тэжээлгэж, халамжлуулах сонирхолтой хүмүүс олон. Ёс суртахуунгүй хэсэг нь хулгай хийж амьдрах гэдэг. Бялдууч загнах, дарга нарын цүнх барьж гүйж амьдралаа залгуулдаг залуус олширлоо. Бизнесмэнүүд ч зөв, ёс суртахуунтай,цэвэр бизнес хийх хэрэгтэй. Хэрвээ ингэж чадвал бид хөгжнө. Ингэж чадахгүй өнөөдрийнх шиг байвал хэцүүднэ” гэж товчхон тайлбарласан юм.

Айн Рэндийн философи хамгийн эрэлттэй гэж болно. Түүний номууд 23 сая хувийг аль хэдийнэ давж борлогджээ. 1991 онд Америкийн Конгрессийн номын сан болон Бүүк оф Мант клубын хамтарсан судалгаагаар Айн Рэндийн “Атлантын мөр тэнийв” роман уншигчдын хувьд Библийн дараа орох ач холбогдолтойг онцолсон удаатай. Энэхүү алдартай хүний философийн тухай яриа Туушингийн “Соёмбо” танхимд бүтэн өдөржингөө үргэлжилсэн.

Үндсэн илтгэгч нь Айн Рэнд институтийн гүйцэтгэх дарга доктор Яарон Брүк байлаа. “Айн Рэндийн рационал эгоизм” илтгэлийн төгсгөл хэсэгт танхимд орж таарав. Энэ өдөр илтгэгчид товчхон ярьсан ч сонсогчид асуулт тавьж, хариулт авахад багагүй цаг зарцууллаа. Айн Рэндийн “Капитализмыг өмөөрөх нь”, “Атлантын нуруу тэнийв” номын орчуулагч Ж.Нэргүй үг сонголтонд анхаарал хандууллаа. “Эгоист гэдэг үгийг манайхан аминч үзэл, хувиа хичээх үзэл гэх зэргээр орчуулж байгаа нь монгол уншигчдад буухгүй байна. Ухаалгаар бие даах үзэл гэх нь зөв” хэмээн оруулагч үзжээ. Харин Яарон Брүк “Англи хэлтэй ертөнцөд ч эгоизмыг сөргөөр ойлгосоор ирсэн. Толь бичигт энэ үгийг өөрийгөө бусдаас дээгүүр тавих гэж тайлбарладаг” гэлээ.

Илтгэгч эгоизм буюу би-гээ бодох үзлийг үргэлжлүүлэн тайлбарлаж “Айн Рэнд ёс зүйн хоёр сонголт бий гэж үзсэн. Нэгдүгээрт бусдын төлөө амьдрах, өөрийгөө золиослох, хоёрдугаарт өөрийнхөө сайн сайхны төлөө амьдрах. Гэтэл хоёр дахь нь буруу гэж нийтээрээ үзсэн. Хувиа бодох гэдгийг өөрийнхөө эрх ашгийн төлөө бусдыг яаж ч болно гэдэг буруу үзлээс ялгаж ойлгох хэрэгтэй. Хувь хүн өөрийгөө дээдлэх, өөрийнхөөрөө амьдрах гэдэг үүднээс ойлгох учиртай” гэв.

Худлаа ярих, хулгай хийх, бусдад зүй бусаар хандах буруу гэдгийг ялгаж салгах учиртай гэсэн.

Нэг залуу ийнхүү асуулаа. “Миний түрийвчинд доллар байна. Түүн дээр “Бид бурханд итгэдэг” гэж бичсэн байдаг. Америкчуудын хамгийн их итгэдэг Есүс амиа огоорогч хүн. Гэтэл Айн Рэнд бусдын төлөө өөрийгөө золиослохыг дэмждэггүй. Энэ зөрчилтэй санагдаж байгаа” хэмээн тэр хэллээ.

“Айн Рэнд Христосын шашны олон зүйлд шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Өөрөө хийгээгүй нүглийнхээ төлөө зовж шанална гэдэг ёс суртахуунгүй зүйл гэж үзсэн. Бурхан өөрийн хүүг аймшигтайгаар зовоохдоо муу учраас биш сайн учраас шийтгэнэ гэдэг бодохын аргагүй зүйл гэж Яарон тайлбарлав. “Би ч Есүс Христийг шүтдэггүй. Уг шашны номонд ингэж болохгүй, тэгж болохгүй гэж хүний амьдралыг зааж сургадаг. Харин бид бол номлодоггүй. Учир шалтгааныг ухамсартайгаар, логиктойгоор ухаарах учиртай” гэлээ.

Дуучин, улс төрч, “Яг түүн шиг” шоуны оролцогч П.Ганхүүд бас асуулт байлаа. Тэрбээр “Сонгууль болж байна, хоёр нэр дэвшигч гарсан” гэж ирээд л халть улстөржөөд авлаа.

Яарон хариулахдаа “Хар тамхи хэрэглэж, залуугаараа үхэж, амьдралаа сүйтгэсэн улсууд рок попод байдаг. Хувь хүн өөрийгөө дээдлэнэ гэдгийг өөрийгөө устгана гэж ойлгож болохгүй. Нэр дэвшигчид хоёулаа худлаа ярьдаг, хулгай хийдэг. Авах юмгүй бол тэд гэртээ сууж байсан нь дээр. Эерэг зүйл байсан цагт л сонголт хийх ёстой. Америкт ч социалист үзэлтэй улс төрчид бий. Хана барьж байгуулах гэдэг ч юм уу худлаа ярьдаг. Дональд Трамп мэдэхгүйдээ худлаа ярьж байгаа юм биш. Нөхцөл байдал өөрчлөгдөх бүрт үзэл бодлоо өөрчилдөг улстөрчид байна. Би түүнд саналаа өгөөгүй” гэв.

АЯЛАХАД ГАЗРЫН ЗУРАГ ХЭРЭГТЭЙ ШИГ АМЬДРАЛД ЧИГЛҮҮЛЭГЧ ХЭРЭГТЭЙ

Холоос ирсэн дараагийн илтгэгч Карл Барни Като институтийн ТУЗ-ийн гишүүн. Тэрбээр “Загварт хөтлөгдсөн ирээдүйн амьдралаа төсөөл” сэдвээр ярьсан юм. “Би бол индивидуалист ( хувь хүнийг дээдлэх үзэлтэн). Гэхдээ энэ зөвхөн надад хамаатай биш. Миний компанид 2000 хүн ажилладаг. Энэ хүмүүсийн тусламжгүйгээр миний ажил бүтэхгүй. Тэгэхээр бусад хүмүүсийн хамтын ажиллагаанаас миний амьдрал хамаарна. Би хүмүүстэй харьцахдаа таашаал авдаг. Найз нөхөддөө санаа тавьдаг. Надад найз нөхөд, гэр бүл, хүүхдүүд бий. Хувь хүнийг дээдлэх үзэл болон өөрийгөө хүндэтгэх үзэл ялгаатай. Аялахад газрын зураг хэрэгтэй байдаг шиг амьдралд чиглүүлэгч хэрэгтэй. Миний газрын зураг, чиглүүлэгч нь Айн Рэнд болсон юм. Амьдралын утга учрыг ухаж, бизнест амжилт олоход энэ хүний үзэл санаа тусалсан. Бусдын төлөө өөрийгөө золиослох нь буруу тухай өмнө нь ярьсан. Миний хувьд баян байх нь муу гэсэн үзэл бодолтой явсан. Энэ бол буруу. Энэ үзэл бодлоо өөрчлөөд, гурван жилийн дараа би саятан болсон. Үзэл санаа маш хүчтэй. Буруу үзэл бодлоосоо ангижирч, зөв үзэл бодолтой болох нь бидний амьдралд чухал нөлөөтэй. Би 17 настай үеэ дурсая. Тэгэхэд Англид амьдарч байлаа. Тэр үедээ амьдралынхаа тухай анх удаа нухацтай бодсон юм. Англиас Австрали хүртэл хоёр залуу машинаар аялах тухай мэдээлэл сонинд гарсан юм. 1959 онд хар, цагаан зурагттай, интернэт байгаагүй. Тэд Болгариар дамжих ёстой болно. Болгар тэгэхэд коммунист орон байв.“Ус гатлана, өвдвөл яах юм” гэж найзууд маань эсэргүүцсэн. Харин би ийм аялал боломжтой гэж үзээд, аялагч хоёр залуутай холбоо барьсан юм даа. Европ, Азиар дамжин, Энэтхэгээс Австрали хүртэл 5000 км газар усан онгоцоор явахаар төлөвлөжээ. Анх удаа тэгэхэд би олон асуудлыг эрэгцүүлж бодлоо. Миний амьдрал өөрчлөгдсөн. 15000 км газрыг 150 доллартай туулах хэрэгтэй болсон юм. Гэтэл би тэгэхэд 100 км-ээс илүү аялаж үзээгүй байлаа. Үүнээс хойш би ирээдүйгээ төсөөлж боддог болсон юм. Бид бодсоноор оюун ухаан маань маргааш хаашаа явахыг шийддэг. Бодож сэтгэхэд заавал цаг гаргаж байгаарай.

Хэдэн сар аяласны дараа нэг найзын маань ээж өвдөж, нөгөө найз маань гэрлэх болсон тул би ганцаараа үүргэвч үүрээд, аялалаа үргэлжлүүлэхээр шийдсэн. Энэ үеэс л миний индивидуализм эхэлсэн юм. Үүргэвч үүрээд Европ, Азиар аяласан. Аялах явцдаа Болгар, Түрк, Югаслав, Иран, Пакистан, Энэтхэгээр явсан. Айлд, зочид буудалд хаа сайгүй хоноглож явлаа. Нэг удаа бүр цагдаагийн газарт ч зочилж үзсэн. Ингэж явахад маань сэтгэн бодох чадвар маань хамгийн их тусалсан.

Мөрөөдлийнхөө жагсаалтыг гаргаж байлаа. Олон мөрөөдөл маань биелэсэн. Бизнесийн хувьд юуг олж мэдсэн гэхээр бид хувийн амьдрал, бизнесийнхээ талаар хангалттай бодож, төсөөлдөггүй нь эмгэнэл. Би өглөө босоод өдрийнхөө хийх ажлыг төлөвлөдөг. Бодож сэтгэх гэдэг нь хийх ажлынхаа үр дүн, бодит боломж юу вэ гэх мэтээр өөртөө олон асуулт тавихыг хэлдэг. “Сэтгэн бодох чадвар хүний гол үнэт зүйл” гэж Айн Рэнд хэлсэн шүү дээ. Миний мөрөөдөлд Айн Рэнд, найз нөхөд, романтизм бий. Мөрөөдөл төсөөллөө гаргаад, зорилго тавиад түүнийгээ хэрэгжүүлэх хэрэгтэй” гэлээ.

Э.Бат-Үүл энэ үеэр ярианд оролцоод авлаа. “АНУ-ын залуусын дунд социалист үзэл газар аваад байгааг та юу гэж үзэж байна. Та рациональ сэтгэдэг байхын тулд эгоист байр суурин дээр очсон байх ёстой. Хувиа боддоггүй хүмүүс улстөрчдөд ховсдуулдаг. Шударга ёс, ард түмэн, эх орон гэдэг үгнийхээ утгыг ч мэддэггүй улстөрчид эдгээр үгсийг гайхамшигтай хэрэглэдэг” гэж тэр хэлсэн юм.

Илтгэгчид тавих асуулт надад ч байлаа. “Та өөрийнхөөрөө амьдралаа, бизнесээ төлөвлөөд явж байхад Засгийн газар, гэнэт хууль тогтоомжоо өөрчлөөд таны мөрөөдөл биелэх боломжгүй болоод байвал яах вэ. Монголд бизнес эрхлэгчид цөхрөх нь их байдаг. Үүнийг яаж даван туулах вэ.

Та либериаль удирдагч. Таны компанид мөрдөгддөг өвөрмөц хэв маяг байдаг уу, та ажилтанууддаа бусдаас илүү эрх чөлөө олгодог уу?

-Засгийн газар төр гэдэг Америкт ч асуудал. Миний амьдралыг хүндрүүлдэг зүйл Засгийн газраас гаргаж байгаа олон хууль журам. Үүнийг даван туулдаг. Хүмүүстэй хамтарч ажиллаж, бодож сэтгээд, гарц олоод явдаг. Бууж өгч болохгүй. Хэцүү байна гээд бууж өгвөл Засгийн газар ялах болно. Би компанийн ажилтнуудынхаа бодож сэтгэх, шинэ санал санаачилга гаргах чадварыг нь хөхиүлэн дэмждэг. “Энэ асуудлыг бодъё” гэж байнга хэлдэг. Олон хүний дундаас санамсаргүй хүн сайхан санаа хэлэх үе бий. Тэр нь шийдэл болох нь байдаг. Би залуу байхдаа бүх зүйлийг мэддэг юм шиг санагддаг байлаа. Амьдрах тусам улам л бага мэддэг гэдгээ ойлгох болсон гэв.

Танхимаас бас ийм нэг асуулт сонсогдлоо. “Та бага насны хүүхдийн хүмүүжлийн талаар ярьсан. Багаар ажиллах гэдэг монголчуудын хувьд чухал. Бие дааж амьдрахаас гадна хэдэн наснаас нь багаар ажиллах чадварт сургах тохиромжтой вэ” гэнэ. Монтессори сургалтын үед өөр өөр насны хүүхдүүд нэг ангид байдаг. Эхлээд хүүхдүүд хичээлийн танхимд орж ирээд, дор дороо биеэ барьцгаан суудаг бол удалгүй бие биенээ мэдээд эхлэхээрээ хамтраад тоглодог. Насаар ахмад хүүхэд нь бусаддаа багшлаад эхэлнэ. Бие даасан байна гэдэг нь бусад хүүхдэд ч бас хүндэтгэлтэй хандах гэж ойлгож болно.

ЭРХ ЧӨЛӨӨ ХҮНИЙ МӨН ЧАНАР

“Урлаг ба Айн Рэнд” сэдвээр ярьсан төрийн соёрхолт жүжигчин Д.Сосорбарам “Сайтар эрэгцүүл”, “Нэгдүгээр сарын 16-ны шөнө” зэрэг Айн Рэндийн жүжгүүдийг тавьсан. Д.Сосорбарам яриагаа эхлэхдээ “Энэ танхимд цугласан залуус хэн нэгний цүнхийг барьж гүйхгүй, би хэн бэ гэдгээ мэдэхээр энд ирж, илтгэл сонсч байгаад талархаж байна” гэсэн юм. Тэрбээр Айн Рэндийн зохиолуудыг уншаад юуг мэдэрч, жүжгүүдийг нь хэрхэн тавьсанаа ярьсан. Бас дундуур нь хууч яриагаар хачирлахаа мартаагүй.“Түрүүн хүмүүсийг ярьж байхад Баабар бид хоёр амиа бодох, хувиа хичээх гэдэг үгнээс манайхан сэжиглэдэг юм байна. Өөрөө өөрийнхөөрөө байх, бие дааж амьдрах тухай юм ш дээ гэж ярьж суулаа. Бид социализмын үед гэртээ хонда мотортой, амьжиргаатай хүнийг дотуур тамиртай гээд муулдаг байлаа. Энэ чинь хамтач үзлийн гай. Өөртөө хайртай хүн бусдыг хайрладаг болохоос биш өөрийгөө ч хайрладаггүй байж бусдыг хайрлана гэж үгүй. Хүн бол өгүүлэгдэхүүн биш өгөгдөхүүн гэж Айн Рэнд хэлсэн. Байгалиас заяасан хувийн эрх ашиг нь байх ёстой. Эрх чөлөө гэдэг хүний гол мөн чанар. Урлаг төгс төгөлдөр дүрийг дүрсэлж харуулдаг. Үзэж байгаа хүн юугаа авах нь өөрийнх нь хэрэг ” хэмээн Со гавьяат айлдлаа.

Үдээс хойш “Капитализм бол амьдрах чадвартай эдийн засгийн ганц систем” сэдвээр аанай л Яарон Брүк ярив. Тэрбээр яриагаа эхлэхдээ “Хүмүүс үдийн хоолны дараа нойр нь хүрч байх ёстой байтал бүгдээрээ байж байгаад гайхаж байна” хэмээн хошигносон. Яарон “Итгэл үнэмшлээрээ явахад зогсоох саад болох хүч юу байж болох вэ” хэмээн асуугаад өөрөө түүндээ “Хүч, буу” хэмээн хариуллаа. “Толгойд буу тулгаад, энийг хий гэвэл бодох ч хэрэг байхгүй болно. Бодож сэтгэхийн дайсан бол хүч хэрэглэх явдал. Юу ч хийж болохгүй, тушаал дагахаас өөр аргагүйд хүрнэ. Галилео Галилей дэлхий нарыг тойрдог гэж хэлснийхээ төлөө гэрийн хорионд орж байсан. Харин ч тэр азтай байсан. Үнэнийг хэлснийхээ төлөө олон эрдэмтэн амь насаа алдсан шүү дээ. Эрх мэдлээр далайлгаж, хүч хэрэглэх нь бодож сэтгэхийн дайсан. Засгийн газар алуурчид, хулгайч луйварчдаас биднийг хамгаалах үүрэгтэй. Үүнээс өөр зорилго Засгийн газарт байх ёсгүй. Биднийг тайван орхих учиртай. Засгийн газар өөрийгөө хязгаарлаж байх ёстой. Төрийн оролцоо бага байвал хүмүүс бүтээж, хүн болгонд хэрэгтэй, ашиг тустай зүйлийг бий болгож байдаг. Эрх чөлөө байгаа цагт бидэнд боломж байна. Боломж байгаа цагт хүн бүтээж байдаг. Бүтээхийн тулд бодож сэтгэх хэрэгтэй. Бусдад таалагдахгүй байсан ч хамаагүй өөрийгөө илэрхийлэх эрх чөлөөтэй байх учиртай. Эрх чөлөөний үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлж байж улс орон хөгжнө. Бизнесмэнүүдээр юу дуртайг нь хийлгэвэл хуурна, луйвардана гэсэн болгоомжлол байдаг. Бизнесийнхэн хэрэглэгчдээ алдахыг хүсэхгүй, дахин дахин үйлчлүүлээсэй гэж ажилладаг шүү дээ. Капитализмыг, эрх чөлөөгөө хамгаалахын тулд бид хүмүүсийнхээ үзэл хандлагыг өөрчлөх хэрэгтэй” хэмээн тэр ярив.

Дараа нь сонсогчдын асуулт үерлэсэн. Сониуч асуулт тавьчихлаа. “Монголчууд социализм гэж юу болохыг мэднэ. “Олон түмнийхээ буянаар олон сайхан хүүхэдтэй боллоо” гэж ярьдаг нийгэмд амьдарч байсан улсууд шүү дээ. Ийм улсууд нийтийн тусын тулд бус өөрийнхөө эрхээр амьдрахын үнэ цэнийг мэднэ. Гэсэн ч өнөөдөр АНУ-д төрийн зохицуулалт газар авч байна. Социалист сэтгэлгээ түгж байна. Ямар ч үзэл санаа мандан бадарч, унтрах үе байдаг. Магадгүй Хятад, Монгол зэрэг социалист байсан Азийн орнуудад Айн Рэндийг илүү ойлгож, Америкт хүлээж авахаа байх ирээдүй ирж болох уу. Та энэ талаар юу хэлэх вэ гэхэд маань Яарон эмоцтой хариуллаа.

-Айн Рэндийн үзэл санаа анх бий болсон газар нь Америк. Энд хамгийн их тохирно. Хувь хүний эрх чөлөө, үзэл хандлагыг хамгийн их дээдэлдэг газар байсан. Гэхдээ одоо Америк сэтгэгчдэд таатай бус нийгэм болж байна. Сэтгэгч, бүтээгч улсуудынхаа эсрэг үзэл хандлага нь Америкийн хөгжлийг сааруулж байна. Арван жилийн өмнө бол би Монголд зуун хүний өмнө зогсоод ярьж байна гэж төсөөлөхгүй байсан. Би Токиод, Украйн, Польшид очсон. Болгарт Айн Рэндийн бүх номыг орчуулчихсан байна лээ. Хэн ч өмнө нь тэгж төсөөлөөгүй. Герман, Францад бол Айн Рэндийн үзэл санаа нутагшихгүй. Ази шинэ нийгэм. Ази Өрнөдийн философийг нухацтай хүлээж аваагүй. Гэхдээ энд хоосон орон зай бий. Ази эрэл хайгуул хийж байна. Өрнөдийн философи, капитализм бол та бүхний хувьд харьцангуй шинэ зүйл. Буддизм бусад шашинтай харьцуулахад чөлөөтэй. Энэ бүхнийг сайжруулвал Азид магадгүй гэж бодож байна. Гэхдээ одоохондоо энэ тухай хэлэхэд эрт. Монгол жаахан хүйтэн цаг агаартай л юм даа гэнэ.

Түүнээс хүмүүс есөн шидийн юм асуулаа. Та мөнгөний төлөө ажилладаг уу, эсвэл таны хобби юу л гэнэ. “Би бизнес хийсэн бол ахиу мөнгө олж магадгүй. Гэхдээ энэ үзэл санааг хүмүүст хүргэхдээ таашаал авдаг. Мөнгө гэдэг миний бий болгосон үнэ цэнийн хэмжүүр юм гэж Яарон хариулсан. Түүнчлэн дэлхийн олон орон популизм, авторитар дэглэм рүү гулсан орж байна. Улс төрчидтэй тэмцэхэд цагаа үрнэ. Эхлээд хүмүүсээ, нийгмээ өөрчлөх хэрэгтэй. Айн Рэндийн үзэл санаа эх сурвалж нь зөв, сайн философи. Гэхдээ ямар ч үзэл санаа түгээхэд зам товчилж, цаг хугацааг хэмнэж болдоггүй. Хугацаа шаардлагатай. Боловсрол боловсрол боловсрол хамгийн чухал. Өнөөдөр Америкт ч төгс капитализм байхгүй, хосолмол эдийн засагтай. Эрх чөлөө байгаа ч төрийн оролцоо их байна. Харин капитализмын олон хувилбар бий. Хувь хүний эрх чөлөө бага байхад төрийн оролцоо их байна. Капитализм хүн бүрт эрх чөлөө олгодог систем. Коммунист байх эрхийг нь ч олгоно гэж тэр хэлсэн юм.

Нэг залуу эмэгтэй бусдад тусламж хэрэгтэй байгааг хараад суух хэцүү гэсэн юм л даа. Харин илтгэгч бусдад туслах шалтгаан хэрэгтэй гэлээ. Сайн хүн зовж байхад туслахыг хүсч болно. Надад илүү мөнгө байвал тусална. Харин энэ мөнгө хүүгийнхээ сургалтын төлбөрийг төлөхөд хэрэгтэй бол “Уучлаарай” гэнэ. Өөрийгөө золиослохгүйгээр бусдад тусалж чадахаар бол тусална гэсэн шүү.

Зөрчлийн хуулийг УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороогоор хэлэлцэх явцад Ц.Гарамжав гишүүний зарчмын зөрүүтэй саналаар гүтгэсэн тохиолдолд хувь хүнийг 10 сая, аж ахуйн нэгжийг 100 сая төгрөгөөр торгохыг гишүүд дэмжсэн юм. Сошиал орчинд ч хамаатай энэ заалт хэвлэлийг цензурдах, иргэн хүн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхэд халдаж байгаа талаар хэвлэлийнхэн шүүмжилж байна. Улстөрчид зүй бус үйлдлээ иргэдэд мэдүүлэхгүйн тулд гүтгэсэн хэмээх хуулийн зүйл заалтаар зэвсэглэж хэвлэлтэй тэмцэх тохиолдол олон. “Өдрийн сонин”-ы “Асуух эрхийн танхим”-д хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эзэд цуглаж, энэ асуудлаар хэлэлцлээ. Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн ерөнхийлөгч Б.Галаарид хэвлэлийнхнийг төлөөлөн, сэтгүүлчдэд мэдээлэл өгсөн юм. Тэрбээр ярихдаа:-

-Зөрчлийн тухай хууль эргээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сэтгүүлчдийн үйл ажиллагаатай холбогдож байна. Ер нь сүүлийн үед хэвлэлд буруу өнцгөөс хандах нь олноор илрэх боллоо. Түүний нэг жишээ нь 29 дүгээр сургуулийн хэрэг явдал гэж үзэж байна. Телевизээр нэвтрүүлэг нь цацагдаагүй байхад Биднийг гүтгэлээ гээд цагдаад гомдол гаргадаг жишиг Монголын хэвлэл мэдээллийн түүхэнд байгаагүй. Гэтэл “Ийгл” телевизээр 29 дүгээр сургуулийн тухай нэвтрүүлэг гарна гэж урьдчилсан зар хэлбэрийн мэдээлэл фэйсбүүкээр гарахад цагдаад гомдол гаргаад, цагдаа түүнийг нь хүлээж аваад, сэтгүүлчийг дуудаж дарамтлах асуудал гарсан. Энэ нь иргэдийн мэдэх эрх, хэвлэлийн эрхтэй холбоотойгоор хурцаар дуу хоолойгоо гаргахгүй бол болохгүй цаг үе иржээ гэдгийг харуулж байна.

Мөн Зөрчлийн тухай хуулийг хэлэлцэж байгаатай холбоотойгоор томоохон хэвлэлийн эзэд, төрийн бус байгууллагынхан уулзалт хийж байна. Энэ бол хэвлэл мэдээллийнхэн хязгааргүй эрх эдлэх гэсэн хэрэг биш. Иргэд олон нийт аливаа мэдээллийг олж авах, мэдэх Үндсэн хуулиар олгогдсон, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалаар баталгаажсан эрхээ хэрэгжүүлэхэд нь саад болсон алхмууд ихээр гарах боллоо. Ийм учраас бид дуу хоолойгоо нэгтгэж хүргэе гэж зорьж байна. Өнөөдрөөс эхлээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд дуу нэгтэйгээр иргэдийн мэдэх эрхийн эсрэг хандсан аливаа үйлдэлтэй тэмцэнэ гэдгээ зарлаж байна. Акцууд хийгдэнэ, шаардлагуудаа тавина. Урьд өмнө нь сэтгүүлчдийн мэргэжлийн үйл ажиллагаатай холбоотой хууль тогтоомж болон ямарваа шийдвэр гаргахдаа мэргэжлийн хүмүүс, хэвлэлийнхнээс санал авдаг байсан. Тэр уламжлал орхигдож байна. Улс төрчид үүнийг хүсэхгүй байна. Монгол орон хэр ардчилсан улс болохыг дэлхий нийтэд харуулж байдаг нэг үнэлгээ хэвлэлийн эрх чөлөө, иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө байдаг.

Энэ эрх чөлөөг хумих оролдлогууд хийгдэж байгаад харамсч байна. Зөвхөн сэтгүүлчдэд зориулсан заалтыг Эрүүгийн хуульд оруулж өгөөч гэсэн санал гаргадаг. Эсвэл хэвлэл мэдээллийнхний торгууль шийтгэлийг нэмж өгөөч гэсэн санал гаргаад явдаг хууль тогтоогчидтой нөхцөлд бид тайван сууж болохгүй. Энэ чинь явж явж хэдэн сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн асуудал биш. Монгол Улсын иргэд зөв үнэн бодитой мэдээллийг хурдан шуурхай олж авах уу үгүй юу гэдэг асуудал юм. Үүний цаана Монгол Улсын иргэн мэдээлэлтэй байх юм уу эсвэл УИХ-ын гишүүн гэдэг дархан эрхтэй хэдхэн хүн мэдээлэлтэй амьдрах юм уу гэдэг асуудал бий.

1998 оны Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хууль дөрвөн зүйл заалттай. Аливаа хэвлэлийн цензурыг бүү тавь гэсэн. Аливаа хэлбэрийн цагдан хяналт байж болохгүй гэсэн үг. Үнийн дүн заасан торгууль шийтгэлийг хуулинд заана гэдэг нь эдийн засгийн цензур хэрэгжиж байна гэсэн үг. Өнөөдөр дагаж мөрдөж байгаа суурь хуулийг зөрчсөн хуулийн заалтыг батлах гээд УИХ ажиллаж байна гэдэг ардчиллаас ухарч байгаа хэрэг. Бид хууль санаачлах эрхгүй нь үнэн. Гэхдээ бид үүнийг ойлгуулах учиртай. Гүтгэлэг гэсэн үгийн цаана хэн нэг шүүмжлүүлсэн улс төрч сэтгүүлчид дургүй байж болно. Хэн нэгэн аль нэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд дургүй байж болно. Гэхдээ иргэдийг мэдээлэлтэй байлгахын төлөө цаг наргүй ажиллаж байдаг энэ салбарыг янз бүрийн дарамт шахалт үзүүлэх нь байж болшгүй асуудал. Тийм учраас бид УИХ-ын гишүүдийг анхаарч, алдаагаа хүлээн зөвшөөртөл тэмцэх ёстой.

Ерөнхийлөгч Н.Багабанди гавьяатын тэмдэг зүүж өгөхдөө “Г.Жамьян гуай, та шударга үнэнийг улам сайн бичээрэй” гэхэд нь манай Г.Жамьян гуай “Дарга аа, би таныг улам их шүүмжлэх болно” гэж л дээ. Тэгж хэлэхэд нь Ерөнхийлөгч учиргүй их инээсэн гэнэ. Дараа нь сэтгүүлчид “Н.Багабанди дарга инээдэггүй хүн дээ, түрүүн та хоёр яагаад инээлдээд байсан бэ” гэж сониучирхсан гэнэ лээ.Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, ахмад сэтгүүлч, зохиолч Г.Жамъян хөдөлмөрч нэгэн. 80 гарсан ч бичсээр буй тэрбээр өдгөө аль хэдийнэ хориод номтой болоод буй. Тэрбээр саяхан “Сөрж, сөхөрч туулсан хорвоо” хэмээх шинэхэн номынхоо нээлтийг хийсэн юм. Түүнтэй ярилцлаа.

---

-Та “Сөрж сөхөрч туулсан хорвоо” номоо яагаад бичих болсон бэ?

-Хүн хорвоод ирээд буцдаг амьтан. Буцахад учир бий. Ямар ч байлаа хүн буцахаасаа өмнө хорвоод ирээд юу хийв. Ямаршуу янзтай амьдрав. Энэ гавал дотор юу багтаж явсан. Үүнийг цаасан дээр бичиж үлдээх хэрэгтэй юм байна. Би ная гарчихлаа. Өндөр насаллаа. Надад үзсэн сонссон, хүнд хэлчихмээр, нууцалж явсан элдвийн юм бий. Тэр бүхэн шороонд шингэсэнд орвол ард түмэнд хүрээсэй гэсэндээ би энэ номыг бичлээ. Би арван хэдтэйгээсээ эхлээд бичсэн. 60-70 жил биччихэж дээ.

-Анх бичихийн амтыг яаж мэдэрсэн бэ?

-Наймдугаар ангид байхдаа “Нар шингэх зүгт” гэж шүлэг бичээд, “Пинонерийн үнэн” сонинд явуулчихлаа.Тэр хэвлэгдсэн нь урам зориг өгсөн. Юм бичээд байвал нийтийн хэвлэлд гараад байх юм байна гэж бодсон. Бас Сталины 70 насны ойгоор хүүхдүүдийн дунд зарласан шүлгийн уралдаанд миний шүлэг түрүүлж, ханын сонинд тавигдсан юм. Би бас бодлоо. Бичээд байвал болмоор юм байна гэж. Энэ хоёр тохиолдол намайг сэтгүүлч, уран зохиолчийн замд хөтөлсөн юм.

-Хүн цаг үеийнхээ бүтээл шүү дээ. Тухайн үедээ Сталиныг хэрхэн мэдэрч, яаж илэрхийлж байв?

-Сталины 70 насны ойгоор манай сургуулийн олон хүүхэд шүлэг бичсэн юм.“Их багш Сталин таны ирмүүн цогтой харцан дор чинь…” гээд л бичсэн санагдана. “Пионерийн үнэн” сонинд хэвлэгдсэн шүлэг маань “Удахгүй би тийшээ явна, Улаан Москва хотыг зорино, шинжлэх эрдмийн туяатай адилхан, шинэхэн эрдмийн дээж авчирна” гэж бичсэн байдаг. Москваг төсөөлж тийшээ л явах юмсан гэж бодож байж шүү дээ. Зөвлөлтийн ард түмэн, Сталиныг магтаж байсан тэр хүн чинь 50-60 жилийн дараа Зөвлөлтийн эсрэг үзэлтэн болж, Монгол, Зөвлөлтийн найрамдалд ан цав суулгасан этгээд гэгдэж арга хэмжээ авагдсан. 1979 онд арга хэмжээ авагдаж 10 жил зургаан сар хүнд хөдөлмөрт нухлагдлаа шүү дээ.

-“Гавьяа” нийтлэлээс болж буруудсан гэдэг бил үү?

-“Гавьяа” найрууллын хэрэг гээд том дуулиантай хэрэг бослоо шүү дээ. Их сургуулийн үүдэнд Оросын гурван согтуу офицер жолоодсон машин шөнийн ээлжийн ажилчдын автобусыг мөргөж, 20 хүнийг шархдуулж, нэг хүний амь насыг авсан тухай бичсэн чинь Монгол, Зөвлөлтийн найрамдалд харш болоод, арга хэмжээ авагдсан. Энэ тухай номдоо тодорхой бичсэн.

-Тэгээд Модны үйлдвэрт цөлөгдсөн гэдэг?

-Улаанбаатар хотын мод боловсруулах комбинат гэдэг газрын эсгүүрийн цехэд хүргэгдэж очоод, тэнд 450-иас илүү цалин авч болохгүй нөхцөлтэйгөөр сунгасан цагаар хөдөлмөрт нухлуулж байлаа даа.

-Хүнд хөдөлмөр хийж байгаа хүн бичихэд цаг гаргаж чаддаг байсан уу?

-Сурвалжлага, тэмдэглэл бичиж болохгүй. Уран зохиол бичиж байлаа. Сүүлд ерэн онд цагаатгагдаад эхнээс нь хэвлүүлсэн.

-Зарим нь шоронд суусан ч бичиж л байдаг. Бичих эрх чөлөөг нь хаасны дараа бичих хүсэл оргилдог уу?

-Нэгэнт амь насаа зориулсан хөдөлмөрийг маань хаачихаар хэцүү. Сонинд бичмээр санагдана. Дотоод яамны байнгын хяналтад байгаа учраас тэр эрх чөлөө байхгүй. Бичсэн юмаа хадгална. Үгүй бол хүний нэр дээр гаргана. Би Р.Минжүүр гэж лут баатрын тухай ном хийсэн. Р.Минжүүр баатрынхаа нэр дээр гаргасан.“Үнэн” сонинд Г.Жамьян гэж хүний таван мөр мэдээ гарсан юм байж. “Өнөө Г.Жамьян чинь сонинд юм бичиж байна” гээд Дотоод яамныхан бужигнаад. Тэгсэн чинь тэр нь Хэнтий аймгийн идэвхтэн сурвалжлагч байж. Тэгж би ялгүй өнгөрсөн.

-Хэцүү цаг байжээ. Гэхдээ л энэ цаг үед таны залуу нас өнгөрсөн. Тэр үеийн залуусын гоёл, амьдралын хэв маягийн тухай яриач. Б.Догмид гуай таныг залуудаа гудамжинд зөрсөн охид бүсгүйчүүд эргэж хармаар ширээ ат шиг сайхан залуу байсан гэсэн?

-МУИС, Багшийн дээдийн бидний хэсэг залуус орчин үеийн моодыг дэлгэрүүлж байлаа. Өмд нэг их өргөн трапец хэлбэртэй болж ирээд тэгснээ бүр шилбээ барьсан нарийхан болсон. Тэр болгоныг дуурайна. Нарийн костюм хийдэг газар байхгүй. Өмдний шуумгаа индүүдэж нарийн болгож хавчаад гоёдог байлаа. Арван хэдэн залуу бүжиг танц эргүүлж явдаг. Дуу хуур болоод уулзалт үдэшлэг болоход шүлэг зохиолоо уншдаг. Р.Чойном, Д.Пашка байна. Тэр үед Р.Чойномыг мундаг зохиолч болж, түүхэнд үлдэнэ гэж бодсонгүй. Хамт архидаж бүжиглээд, шүлгээ уншаад явж байсан. Намайг “Улаанбаатарын мэдээ” сонинд сурвалжлагчаар ирэхэд, “Улаанбаатарын мэдээ”сонины дэргэдэх Утга зохиолын дугуйлан гэж байлаа. Ирээдүйн мундаг зохиолчдыг төрүүлж гаргасан. Тэрэнд ирж байж Р.Чойном, Д.Пашка, Л.Базаррагчаа нартай бүгдтэй нь танил найз болсон. Би Ленин клубийн дэргэд хотын намын хорооноос өгсөн хоёр өрөө байранд ганцаараа. Өнөөдүүл над дээр ирээд архи ууна, залуучуудын хийдэг бүхнийг л хийнэ. Тэгээд л дотно болчихгүй юу.

-Таныг бүжиг танцанд гаргууд явсан гэдэг?

-Орой бүжиг хэсдэг. Би бол бүжгийн донтой байсан. Залуучуудын байгууллага орой бүр шахуу үдэшлэг, олон нийт явуулж тэнд очиж сайхан амарч цэнгэдэг байлаа. Манай Р.Чойном бүжиглээд байхгүй, шүлгээ сайхан уншина.

-Таны гэргий З.Ичинноров гуай зочломтгой сайхан эмэгтэй. Бүжгэн дээр танилцсан уу?

-Манай хөгшин бид хоёр суугаад бараг жараад жил болж байна. Би Дарьгангаас авгай авсан. Манай авгай бүжиг гэхээр хөл нь хойшоо урагшаа гишгэхээ больчихдог. Тийм хүнтэй суугаад, бүжиг завсарласан даа. Хүүхэд төрсөн, авгай бүжиг мэдэхгүй, номын хүн. Эрүүл мэндийн шалтгаанаар хөдөлгөөнтэй байх үүднээс сүүлийн жилүүдэд бүжиг хийж байна. Долоо хоногт гурван удаа бүжиглэж, хөлсөө гаргахаар хачин сайхан болно шүү дээ.

-Биднийг нэг удаа танайд очиход та “Хань галзуу” гээд өгүүллэг уншиж өгсөн. Танд тохиолдсон амьдрал юм болов уу гэж хардсан шүү?

-Тиймэрхүү юм миний амьдралд ердөө байгаагүй. “Хань галзуу”-г өөр хүний амьдралаас сэдэвлэж бичсэн юм. Хөгшин маань төлөв даруу, боловсролтой хүн шүү дээ. Бид хоёр үг хэлээ ололцдог, ам муруйж үзээгүй. Номд маань хөгшиндөө зориулсан шүлэг бий. Манай хөгшнийг дүү нар нь авгайлж, Инжээ гэж дууддаг. “Инжээ минь итгэл даах хань минь, ирмэх нүдний зовхинд хоргодсон инээдэг шувуухай минь” гээд бичсэн байгаа.

-Та номдоо бүх нууцаа бичсэн гэдэг үнэн үү?

-Тэр байтугай авгайдаа хэлээгүй нууц хүртэл энд бий.

-Сэтгүүлч бидэнд уулзахгүй, ярилцахгүй хүн гэж алга. Таны ид үед төр засгийн тэргүүнүүдтэй сэтгүүлчид ямар харьцаатай байв?

-Би нэг жарны түүхийн гэрч юм. Амьд гэрчийн хувьд бичих юм олон. Ю.Цэдэнбал даргаас эхлээд М.Энхболд, Ц.Элбэгдорж хүртэлх олон Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нартай нэг үед амьдарч, бүгдийг нь сайн, саараар бичиж байлаа. Зарим нэгтэй нь ах дүү шиг явлаа.

-Хэнтэй тэр вэ?

-Ж.Наранцацралт бол миний хуурай дүү байлаа. Ш.Гунгаадоржтой би ураны эрэлд явж байсан. Д.Бямбасүрэн Ерөнхий сайдтай өөд өөдөөсөө харсан байшинд аяган дахиа хуваагаад явж л байсан. Заримд нь бол ажил төрлийн шугамаар загнуулж байлаа. Арай л зодуулаагүй.

-Хэнтэй нь тэгж муудчихав?

-Х.Чойбалсан гэж хүний барааг нь харж байлаа. Ю.Цэдэнбал даргын үед ажиллаж амьдарч байлаа. Гавьяанаас гайтах үеийн гол удирдагч нь Ю.Цэдэнбал дарга. Хүнд хүчир хөдөлмөрт мөлхөж, зарим үед ухаан алдаж ойчиж үхэх гэж байхдаа бичсэн миний гучин хэдэн удаагийн өргөдөлд төр, засгийн тэргүүнүүд хариу өгөөгүй юм. Тэр улсуудад гомдож явлаа. Гомдоод би юу шалих вэ. Сайндаа сонинд бичиж, дурсамжинд оруулна биз. Өнөөдөр намайг шийтгэж байсан улсаас ганц, хоёр хүн амьд байгаа.

-Тэр үеийн томчуудын тухай үлгэр домог шиг хууч яриа явдаг байсан. Тэр ам дамжсан яриаг бодит эсэхийг судалж байв уу?

-Би олон юмны гэрч. Жишээлбэл, Л.Дандар баатрыг Оросын том хурандааг буудаж алчихаад, шоронд орсон гэж ярьдаг байсан. Сүүлд Л.Дандар баатар бид хоёр худ ураг боллоо. Түүнтэй ярилцаж өөрийнх нь амнаас сонссон. Бүгд худлаа байдаг. Л.Дандар баатрын амнаас сонссон зүйлээ номдоо бичсэн.

-Бодит байдал дээр юу болсон гэнэ вэ?

-Шоронд орсон л доо. Гэхдээ Оросын хурандаа буудсан юм байхгүй. 1945 оны дайны үеэр Өвөрмонгол, Хятадын хотуудыг чөлөөлсөн. Л.Дандар баатарт нэг чөлөөлсөн хотыг хариуцуулж үлдээжээ. Эхнэр хүүхдээсээ хол олон жил цэрэгт алба хаасан. Чөлөөлсөн хотын нэг эмэгтэйтэй танилцаад гэрт нь очоод байж байтал гэнэт нөхөр нь иржээ. Нөхөр нь хардаад, Л.Дандар баатрыг алах гэсэн юм билээ. Тэгэхээр нь өрсөөд буудчихсан гэдэг.

-Таныг сонссон, дуулснаа тэмдэглэж явдаг гэсэн. Н.М.Прежвалскийн “Тоост замын аянчинд тогтоох ой гэж байдаггүй” гэсэн үг байдаг. Тэмдэглэж авдаггүй бол олон хүний түүхийг бичихгүй ч байсан юм бил үү?

-Нэгдүгээрт, миний ой санамж муугүй шиг байгаа юм. Ээж маань 93 хүрсэн. Ээж юмыг ердөө мартдаггүй. Хүнийг овог нэртэй нь хэлнэ. Ургийн бичгээ ээжээрээ хэлүүлж бичсэн шүү дээ.Түүнээс гадна би онцлог зүйлүүдийг товчхон тэмдэглэж авдаг. Үзэг, цаас үргэлж бэлэн явдаг. Энэ хоёр маань дурсамж бичихэд хэрэг болдог юм. Ялангуяа одоо би гурван гол зүйл дээр ажиллаж байна. Нэгдүгээрт, Улаанбаатарт Швейцарийн нэг охин ирж, асрамжийн төв байгуулаад ажиллаж байсныг би сонинд сурвалжилж бичсэн юм. Гэтэл нэг муу банзан байшинтайгаа шатаж нас барсан. Бүх хүүхдүүдээ гаргаад өөрөө угаартаж байшинтайгаа шатчихсан юм. Швейцарь, Монголын найрамдал нөхөрлөлд хэрэгтэй юм болов уу гээд тууж бичээд үлдээх санаатай. Хоёрдугаарт нь, 505-ын хоригдлуудыг би нүдээрээ харсан хүн. Ахлах ангид байхад манай Дорноговьд 505-ынхан байлаа. 505-ынхан дотор ЗХУ-ын баатрууд ч байсан. Дайны үед урвасан гээд ЗХУ-ын бүхэл бүтэн том армийг даргатай юутай хээтэй нь хоригдол болгочихсон. Тэд чинь манайд цөллөгт ирж ажиллаж байсан. Власовчууд гээд кино хүртэл бий дээ. Тэр дунд байсан нэг ЗХУ-ын баатар төмөр замд ажиллаж байгаад зугтаж, Сэлэнгийн Дулаанхааны модтой ууланд орогнож байжээ. Хоригдлуудын эмч Наташатай хайр сэтгэлийн холбоотой байж. Наташаг хүчээр ам алдуулаад, Дулаанхааны агуйгаас оргодлыг гаргаж ирүүлээд, хоёуланг нь буудсан гэдэг. Дулаанхааны энгэрт хоёр цагаан чулуу байдаг юм. Тэнд оршуулсан байгаа юм. Шоронгийн удирдлагууд муухай харгислаж доромжилсон гэдэг. Тэр бүх түүх надад байдаг. Түүгээр юм хийх сэн гэж боддог. Гурав дахь нь Монголд 1979 онд дайн болох шахсан юм. Оросын цэрэг Монголын хил дээр ирчихээд яг Хятадтай байлдах гэж байсан. Үүнийг сэжиг авахуулахгүйгээр дарчихсан юм. Хятад, Вьетнам руу цэрэг оруулахад Вьетнам Оросуудаас тусламж хүссэн чинь Оросууд Хятадыг хойноос нь дайрна гээд манай урд хил дээр байрлаад Зүүнбаянгийн монгол цэргүүд түргэн авчээ. Энэ үед Эрээнд гурван улсын хэлэлцээр болоод больчихсон юм. Алс дорнодын фронтын бүх ангиуд Монголын урд хил дээр ирээд байсан юм билээ.Энэ тухай материалуудыг бүгдийг бэлэн болгоод ном гаргана. Миний нас хүрэхгүй байх л даа. Түүнээс биш эрж сурвалжилсан, бичиж тэмдэглэж авсан юм асар их байна.

-Хүн болгон өөрийн зовлонтой. Дээр нь сэтгүүлч бусдын зовлонг сонсоод эмтрэх үе ч их. Энэ бүхнийг яаж дааж гардаг вэ?

-Ээж маань сургасан юм. “Зовох тусмаа сэргэлэн яв. Хүнд муугаа үзүүлж болохгүй” гэдэг зарчим барьдаг хүн. Хүмүүс сүүлд хэлж байсан. “Таныг манай сургуулийн урдуур хар костюмтай, зангиатай өнгөрч байхад сургуулийн захирал юм уу том сэхээтэн байх гэж хардаг байсан. Тэгсэн чинь та Модны үйлдвэрт хүнд цехэд нь ажилладаг хүн байж билээ” гэж билээ. Би арван жил тэгж явлаа шүү дээ.Хагацал зовлон их үзсэн. Би зовсон ч дотроо хадгалаад явдаг хүн. Хүний зовлонг их хуваалцлаа. Аль хүнд хэцүү юмыг сэтгүүлч хүн бие сэтгэлээрээ амсдаг билээ. Тэр болгонд хамар шархираад байж болохгүй. Хатуу зоригтой байх хэрэгтэй.

-Хагацал зовлон үзсэн үед бурхан хамгийн ойрхон санагддаг үе бий. Та шашингүй үед амьдарч байсан. Гэхдээ хэцүү үедээ уншдаг тарни байсан уу?

-Би бурхан тэнгэр шүтдэг хүн. Миний буудуулсан өвөг эцэг нутагтаа алдартай лам байлаа. Миний хоёр ээж бурхан тахилаа нууж, авдрандаа тахидаг байсан. Миний даасан лам нар гэж мундаг лам нар одоо ч бий. Том хувилгаан лам нарын шавь юм. Тийм учраас шашин шүтнэ. Би бурхан тэнгэрт залбирдаг. Гурван тарни сайн мэддэг. Түүнийгээ уншаад өглөө, оройдоо байшингаа арав тойрно.

-Нийгэм солигдох үед гэнэн гэмээр юманд нийтээрээ их төөрөлддөг байсан. Алтан цөгцний хэрэг, Ромбу гариг, үзмэрч Ч.Дашцэрэнгээс гэрэл цацарч байсан гэдэг. Та ч бас нийгмийн эд эс юм чинь төөрөлдсөн, гайхширсан хөгжилтэй тохиолдлууд байсан байлгүй?

-Нэг сонин тохиолдлыг номдоо бичсэн. Ч.Дашцэрэн үзмэрчийг бид нэг удаа сорилоо. Би тэгэхэд “Багш” сонины сурвалжлагч байсан юм. Автобусны буудал дээрээс танихгүй улсууд авчирч сорьж үзсэн юм. Дашцэрэн бидний авчирсан гурван хүнийг А хэлүүлэлгүй байж байгаад, бүгдийнх нь хэрэг зоригийг яг хэлсэн. Ч.Дашцэрэнг Ромбу гаригтай холбогддог энэ тэр гээд тэр үед янз бүрээр хэлж байсан. Бид бол биширсэн. Ч.Дашцэрэн судсыг нь бариад, яг хэлээд байгаа юм. Нэг авгайг “Чи өвчиндөө гутарч явдаг юм байна. Дорхноо зүгээр болдог өвчин. Нэгдүгээр эмнэлэгт би дагуулаад очсон ч болно. Тэгээд зүгээр болчихно” гэхгүй юу. Өнөө авгай чинь баярлаад “Та ямар буянтай хүн бэ, яг хэллээ” гэсэн. Тэр авгай шулуун гэдэсний өвчтэй. Өтгөн нь гарахаа байчихсан. Дандаа клизмээр гаргадаг байжээ. Ч.Дашцэрэн өөрөө дагуулаад нэгдүгээр эмнэлэгт аваачсан. Сүүлд тэр авгай жигтэйхэн сайхан болчихсон явж байсан.

-Таны амьдралд тохиолдсон хамгийн баяр баясгалантай үйл явдал юу байв?

-Анхны зээ мэндлэхэд их баярлаж хорвоогийн хүний баяр жаргалыг эдэлж байлаа. Би жаргаж ч үзлээ, зовж ч үзсэн. Хамгийн том баяр бол зээ хүү төрж, түүнийгээ өсгөж өндийлгөж явсан үе маань. Хамгийн хэцүү үе тэр зээгээ 19 хүргээд алдсан маань.

-Шийтгэл хүлээгээд шаналж явахад чинь юу таныг урагшлуудаг байв. Юу танд итгэл найдвар төрүүлсэн бэ?

-Олон түмэн. Модны үйлдвэрт эсэргүү гээд хүргэгдэж очсон ч үйлдвэрийн хамт олон сайхан хүлээж авах жишээтэй.

-Та хэдий үеэр бичдэг вэ?

-Би орой найман цагт унтдаг. Яг найм болоход хэд эвшээгээд унтаад өгнө. Өглөө таван цагт сэрээд юмаа бичдэг. Таваас найман цагийн хооронд тархи сэргэлэн байдаг юм.

-Та компьютерт бичихгүй гараараа бичээд байдаг бил үү?

-Гараараа бичээд хүүхдүүдэд өгөөд шивүүлнэ. Би гэрийнхэндээ хэлдэг. Нэг цагт ойчоод өгөхөөр миний дэрэн доогуур хотын сонинг хийгээрэй. Би чинь хотын сонинд насаа барсан хүн ш дээ. Хоёрдугаарт би үзгээ барьж үхнэ гэдэг.

-Үзгэндээ ач холбогдол өгдөг юм аа даа?

-Болж өгвөл хамгийн сайхан үзгээр бичих гэж боддог. Надад хүн бэлэглэсэн 799 мянган төгрөгийн үнэтэй үзэг бий гэв.

Г.Жамьян гуай ярианыхаа төгсгөлд гурван хүнийг онцолж талархахыг хүссэн юм. “Би намайг их баярлуулсан гурван хүнийг энд онцолж хэлье. Н.Багабанди дарга яг суудал халахынхаа урьд өдөр Т.Галсанд ардын уран зохиолч цол, надад гавьяат цол олгосон юм. Тэр их ухаантай хүн намайг хулгайч биш, худалч биш, эсэргүү биш гэдгийг Монголын төрөөс баталгаажуулж өглөө гэж баярлаж явдаг. Хоёрдугаар их баярлуулсан хүн Петровисийн захирал Ж.Оюунгэрэл. Би хүүгээ хүнд өвчтэй байхад орон байр бүх юмаа зараад наашаа хандсан бүхэнд хандаж явахад Ж.Оюунгэрэл гэж буянтай эмэгтэй огт танихгүй хэрнээ надад шүүгээнээсээ арван сая төгрөг гаргаж өгч байсан юм. Одоогийн УИХ-ын гишүүн Д.Сарангэрэл дагуулж очсон.

Би хадтай уулан дээрээс доошоо нисээд амьсгал хураах шахсан. Гэмтлийн больницод хүргэгдэж ирээд сайн эмч нарын хүчээр аврагдлаа шүү. Гэмтлийн эмнэлгийн дарга С.Отгонгэрэл гэж залуу байдаг. Тэр чинь бурхан. Надад дээд зэргийн анхаарал тавьсан. Тэнд ямар эм тариа байна, ямар орон зай байна, ямар хүчтэй эмч нар байна. Тэр бүгдийгээ дайчлаад, амийг минь аварсан. Би номынхоо дээжийг аваачиж барьдаг ийм гурван хүн бий” гэлээ.