Author: Батсүхийн Янжмаа

Ирэх оны төсөв хэлэлцэж байгаатай холбогдуулан эдийн засгийн чиглэлээр ажилладаг судлаач Б.Мөнхсоёлтой ярилцлаа.

-Ирэх оны төсөв батлагдах гэж байна. Сөрөг хүчнийхэн төсвийн зарлагыг ихээхэн хэмжээгээр нэмэгдүүлсэн төсөв боллоо гэж шүүмжилж байна. Таны хувьд төсвийг хэрхэн дүгнэх вэ?

-Төсөв Засгийн эрхийг авсан намын бодлогоо хэрэгжүүлэх арга хэрэгсэл, зэвсэг байдаг. Зарцуулалт нь бодлоготойгоо уялдах ёстой. Нийгэмдээ өгөөжтэй хэрэгжих ёстой учраас иргэд оролцоотой байж, хяналт шинжилгээ дүгнэлт хийж санал бодлоо тусгах боломжтой байх учиртай. Энэ нөхцөл Төсвийн тухай хууль, бусад хуульд тусгагдсан ч бодит байдалд хэрэгжилт хангалтгүй. Цаг хугацаа давчуу, иргэд ойлгомжтой, тодорхой мэдээлэл авч амжихгүй байх нь олонтаа. Ерөнхийдөө Төсвийн сахилга бат муу байсаар ирсэн. Үүнтэй холбоотойгоор Засгийн газрын өрийн хэмжээ асар их нэмэгдэж, төсвийн алдагдал байнга өндөр явж ирлээ. Уг нь Төсвийн сахилга батыг хангах үүднээс Төсвийн тогтвортой байдлын хуулийг баталсан. Харамсалтай нь сүүлийн жилүүдэд хуулиа дагаж мөрдөхөөсөө илүүтэй бий болгосон нөхцөл байдалтайгаа уялдуулаад 4-5 удаа засвар орууллаа. Ирэх оны Төсвийн хуулийг Төсвийн тогтвортой байдлын хуультай уялдуулж, төсвийн төсөөлөл хийсэн байна. Жишээлбэл, Төсвийн тогтвортой байдлын хуулиар тухайн жилийн тэнцвэржүүлсэн төсвийн тэнцлийн алдагдал 2018 оны хувьд 9,5 хувиас хэтрэхгүй байх учиртай. Тиймээс 2018 оны Төсвийн тухай хуулиар 8 хувьтай байхаар тооцсон. Өөрөөр хэлбэл орлого, зарлагын зөрүү 2,42 их наяд төгрөг байна. Төсвийн тооцоолол, төсөөллийг ДНБ-тэй харьцуулж хардаг. Энд гэхдээ эрсдэл бий. Засгийн газраас тооцож гаргасан тоонууд яг энэ чигээрээ биелэлээ олно гэсэн баталгаа байхгүй.

Засгийн газар, Сангийн яам ирэх онд учирч болох гурван төрлийн эрсдэл бий гэж төсвийн төсөлдөө дурдсан байна лээ.

Сүүлийн жилүүдэд хөгжсөн улс орнууд нүүрсний хэрэглээгээ багасгах зорилго тавьж байгаа. Тийм учраас нүүрсний экспортын борлуулалтын хэмжээ, үнэ тооцоолсон түвшнээс бага байх эрсдэл бий. Өвөлжилт хүндэрч, хөдөө аж ахуй, газар тариалангаас орж ирэх орлого тооцсон хэмжээгээр орж ирэхгүй байх, төлөх ёстой үндсэн зээлийн төлбөрийг төлөх хөрөнгийг босгож чадахгүйд хүрвэл эдийн засаг, санхүүгийн зах зээлд томоохон донсолгоо авчрах магадлалтай. Нөгөө талдаа хэд хэдэн шинэчлэл хийхээр оруулжээ. Төсвийн тухай хуулийг батлах үйл явцад УИХ-ын гишүүд өндөр оролцоотой байдаг. Үүнийг багасгах зорилгоор Төсвийн зөвлөл байгуулахаар Төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах санал оруулсан байна. Гэвч энэ нь анхны хэлэлцүүлгээр дэмжигдсэнгүй.

Урсгал зардлын бүтцийг харвал зээлийн хүүгийн төлбөр өндөр байгаа. Урсгал зардлын 15,4 хувийг зөвхөн зээлийн хүүнд төлөх тооцоо гарсан. Энэ нь мэдээж өнгөрсөн жилүүдэд бий болсон өр зээлийн төлбөр, төсвийн алдагдлыг нөхөх зорилгоор босгосон дотоодын зах зээлд өндөр хүүтэй Засгийн газрын бонд гаргасантай холбоотой. Сүүлийн жилүүдэд бид урсгал зардлаа ч нөхөж чадахгүй, зээл, өрөөр зардлаа санхүүжүүлж ирсэн. Харин ирэх онд өндөр хүүтэй Засгийн газрын бондыг арилжааны банкуудад худалдаалахыг хумих томоохон зорилго тавьсан нь сайшаалтай.

Төсвийн зарцуулалт хийхийн тулд төсвийн орлого бүрдүүлэх ёстой. Гэтэл уул уурхайн салбар эрчимтэй хөгжиж байсан өмнөх онуудтай харьцуулахад төсвийн орлого бага, төсвийн алдагдал, Засгийн газрын өр өндөр байна. Ийм нөхцөлд нийгмийн шинжтэй бодлого хэрэгжүүлэхэд хязгаарлагдмал нөхцөл бий болсон. Энэ үр дагаварыг хэн бий болгосон гэхээр зөвхөн эрх барьж байгаа хүчин биш хоёр гол нам хоёулаа.

Заримдаа иргэдийг төөртөл улс төрийн шинжтэй тоглолтууд маш их хийх юм. Үнэхээр асуудлыг шийдье гэхээр хөрөнгө нөөц дутагдалтай, нөгөө талаар одоо шүүмжлээд байгаа нам боломж байхад юу хийсэн гэдэг асуулт гарч ирж болно. Энэ олон жил төсвийн сахилга бат сахиагүй, урсгалаараа явсан, мөчлөгийн эсрэг бодлого хэрэгжүүлээгүй, олж байгаа мөнгө орлогоо хадгалаагүйн уршиг хямралын үед илэрч байна.

Сөрөг намын хэлээд байгаа зарим шүүмжлэлтэй санал нэг байна. Хэмнэх боломжтой гээд байгаа. Төсвийн хэмнэлт тодорхой хэмжээнд хийгдэж байгаа ч бас нэмж хийгдэж болох зүйлүүд ажиглагдаж байна.

Нөгөө талдаа эрэлт хэрэгцээ байнга л байна. Монгол хөгжиж байгаа улс. Иргэд, аж ахуйн нэгжид ямар нэгэн байдлаар санхүүгийн эх үүсвэр дэмжлэг, халамж хэрэгтэй. Ажлын байр бий болгох, моргейжийн зээлийг дэмжүүлэх, санхүүгийн нөөц эх үүсвэр байнга дутагддаг. Үүнийг хангахад нөөц хязгаарлагдмал.

Эдийн засаг жаахан сэргэсэн нь сайн бодлого явуулсандаа ч биш урд хөршид нүүрсний эрэлт хэрэгцээ нэмэгдсэнээс борлуулалт нэмэгдэж, эрдэс баялгийн зах зээлийн үнэ нэмэгдсний ачаар төлөвлөснөөс илүү орлого орж ирлээ. Зөв төлөвлөгөө гаргаад, хуримтлуулж, өмнөх өр зээл, төлбөрөө яаж дарах вэ гэдгээ бодохгүй яаж үрэх вэ гэдэгтээ илүү анхаараад байна.

Өрх айлын хувьд ч аав, ээж нь хэсэг хугацаанд туйлсан байж болно, буруугаа ойлгоод ямар ч байсан бусдад тавьсан өрөө даръя гэнэ биз дээ. Гэтэл энэ байдал алга болчихоод байна. Энэ нь нөгөө л улс төртэй холбоотой. Дахин сонгогдохоо бодно. Олдсон дээр нь гэдэг ийм хандлага ноёрхоод байна. Энэ мэт байдал нь тууштай хариуцлага хүлээх субьект, институтын тогтолцоо алга болсонтой холбоотой. Хариуцлага хүлээх этгээд алга. Тэр утгаараа манай улс дундаас урт хугацаанд сэтгэж чадахгүй болчихоод байна.

-Сонгуулийн дөрвөн жилээс цааш харж чадахаа больчихоод байна л даа. Саяхан л улс дампуурлаа гээд халаглаад байсан улс одоо болохоор төсвийн орлого төлөвлөснөөс давлаа гээд хавтгайруулсан халамж тарааж эхлэх нь?

-Гэхдээ төсвийн алдагдал нь өндөр. Найм, есөн хувьтай гарч байна. Зарим тохиолдолд урсгал зардлаа хүртэл орлогоороо нөхөж чадахгүй байна. Амьдрал үргэлжилнэ. Асуудал хэвээрээ. Зүгээр л төсвийн орлого тооцсоноос 497 тэрбумаар давсан. Түүнийг яаж зарцуулах вэ гээд хэлэлцэж байна. Аль болох зөв зарцуулах, болж өгвөл бондынхоо өрөнд нэмэрлэх талаар бодох хэрэгтэй. Тулсан хэрэгцээнүүдийг аргагүй шийдэх ёстой л доо.

– Хүүхдийн мөнгө хүүхэд бүрт олгооч гэж хэн ч нэхэж шаардаагүй. Зөвхөн эмзэг хэсэгтээ л олго гээд байгаа. Багш, эмч нарын цалинг боломжийн хэмжээнд нэмэхийн оронд бүх төрийн албан хаагчдад нэг удаагийн тэтгэмж олгох тухай яриад байх юм?

-Дандаа улс төрийн тоглолт хийж байна. Зорилтот хэсэгтээ буюу 60 хувьдаа өг гэхээр нийтэд нь өгнө гэх жишээтэй л байна. Үүнийг хэн шаардсан юм бүү мэд.

Хүүхдийн талоны мөнгийг ядуу гэж үзлээ гээд зарим нь шүүмжлээд байна. Үгүй шүү дээ. Бүх өрх айлууд эдийн засгийн мэдлэг, мэдээлэлтэй биш. Зарим нь үрэлгэн хандлагатай. Зайлшгүй хэрэглээндээ зарцуулахгүй, буруу зарцуулах магадлалтай. Гэтэл тэр айлуудын хүүхдүүд шим тэжээлтэй хоол идээсэй, сайн сураасай гэсэн үүднээс дэмжлэг үзүүлж, хоолны талон өгдөг, туршлага олон улсад бий.

-Эсвэл жагсаал цуглаан хийгээд байгаа багш, эмч нартаа цалингийн нэмэгдэл олгохын оронд нийт төрийн албан хаагчдад нэг удаагийн тэтгэлэг олгох тухай яриад эхэлдэг?

-Энэ болгон юуг харуулж байна гэхээр богино зайд сэтгээд байна. Мэдээж манай багш, эмч нарын зарим хэсэг нь амьдралдаа түүртэж байна. Хэсэг хүмүүст нэг удаагийн биш байнгын ахиу цалин хэрэгтэй. Хэсэг хүмүүс нь ийм хэмжээний мөнгийг тоохгүй түвшинд хүрсэн байх. Тарамдсан төсвөө улам тарааж байснаас суурь асуудлаа дорвитой шийдээд, төсөвтөө ч, цалин нэмүүлэхийг хүсч байгаа талдаа ч өгөөжтэй байдлаар асуудлыг шийдмээр. Ийм боломжтой олон жилийг бид хэдийнэ алдчихсан. Уг нь өнгөрсөн жилүүдэд инфляцитайгаа уяад, бага багаар цалин нэмсэн бол 50 хувь, түүнээс дээш хэмжээгээр гэнэт нэмэх шаардлагад авталгүйгээр ийм хэмжээний нэмэгдэлд олон жилийн турш аажмаар хүрчихсэн байх учиртай.

Цаашдаа дахин алдахгүйн тулд улстөрийн гэхээсээ эдийн засгийн үр өгөөжтэй шийдвэр гаргаасай. Том зургаа хараасай. Алсыг харж сэтгээсэй гэж хүсч байна.

Тэмцэл өрнөхөөс өмнө цалин нэмэх, тэтгэвэр нэмэх асуудлыг бодлогодоо тусгасан байх учиртай. Ажлын байрны хомсдол ямар байна, инфляци, төсвийн орлого, зарлага гэх мэт макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдээ байнга харж байгаа шүү дээ. Тухайн жилд тэтгэвэрт гарах насны хүмүүс хэд байгаа юм, залуу ажиллах хүч хэр их байна, хэзээ хаана, хэнд ямар хэрэгцээ гарахыг ажиглаж, тооцож байх учиртай. Өмнө нь Эдийн засгийн хөгжлийн яам байсан. Энэ талаар төвлөрч ажилладаг байгууллага, байнгын судалгаа хийгээд, бодлогын суурь дата мэдээлэл өгөгдлөөр хангаад, түүндээ үндэслээд сар тутам, улирал, жил, хоёроос гурван жилийн арга хэмжээгээ төлөвлөсөх учиртай. Тэр утгаараа төсвийн хүрээний мэдэгдэл гэж уг нь байгаа. Энд ДНБ ирэх гурван жилд ямар байх юм, тэр хүрээнд төсвийн орлого, зарлага ямар байх, ДНБ-ий хэдэн хувьтай тэнцвэл төсвийн дарамт бага байх юм гээд бүх тооцоог хийх ёстой гэсэн утгаар Төсвийн хүрээний мэдэгдлийг боловсруулдаг. Мөн төсвийн сахилга бат алдагдах, эсвэл мөчлөг дагасан бодлого хэрэгжүүлж яваад нэг өдөр унахаас хамгаалах зорилгоор уг нь Төсвийн тогтвортой байдлын хууль гаргасан шүү дээ. Харамсалтай нь энэ хүрээндээ ажиллаж чадахгүй, хууль эрх зүйн орчноо дагаж мөрдөж чадахгүй байна л даа.

-Үнэхээр багш, эмч нар жагсаад цалингаа нэмүүлж байгаа бол бусад салбарынхан ч цалингаа нэмүүлэхээр тэмцлийн хэлбэрийг сонгож магадгүй. Ийм тохиолдолд эдийн засагт сөргөөр нөлөөлөх эрсдэл байгаа юу?

-Бодлогын сул, уялдаагүй байдал биднийг ийм нөхцөлд авчирлаа гэдгийг би дээр хэлсэн. Нэг талдаа эрэлт хэрэгцээг ойлгож байна, том зургаа харж байгаад нарийн тооцоолол хийж, бага зэрэг нэмэх боломж байж болно. Гэхдээ шаардлага бол 50 буюу түүнээс дээш хэмжээ гэж ойлгосон. Нөгөө талдаа манай улс 2018 оны төсвийн төсөлд тусгаснаар Засгийн газрын өрийн хэмжээ ДНБ-ий 80 хувьд очсон байна. Төсвийн тэнцвэржүүлсэн алдагдал ДНБ-ний 8 хувьтай тэнцэхүйц байна. Төсөөлсөн, тооцсон орлого бүрдэхгүй бол үүнээсээ дордоно. Өр зээлээ дарах гээд мөнгө босгох гэхээр санхүү эдийн засгийн байдал хүнд үед өндөр хүү төлөх болно. Одоо эдийн засгийн байдал муу байгаа дээр хэмнэж чадахгүй, нэмээд зардал гаргачихвал нөгөө хасахтай тоонууд улам өснө. Монгол Улс хямраад бусдад төлөх ёстой өр зээлээ төлж чадахгүй дефолт болвол бид өнөөдрийнх шиг эдийн засгийн эрх чөлөөтэй амьдарч чадахгүй шүү дээ. Кипр, Грег зэрэг улсад хүмүүс нь цалингүй ажиллаж, иргэд нь АТМ-аас хязгаартай мөнгө авч байснаа сүүлдээ өөрсдийн хуримтлуулсан мөнгөө данснаасаа авч чадахгүй байдалд орж байсан. Энэ шударга ёс мөн үү. Иргэд бид бүгд нэг завин дээр буюу нэг улсад амьдарч байгаа. Бодлого боловсруулагчид шийдвэр гаргагчид иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн төлөө хариуцлагатай шийдвэр гаргах ёстой. Ажлын байр бий болгох бизнесийг дэмжих, шударга, таатай, эрүүл орчныг бий болгох нь төрийн үүрэг.

-Шийдвэр гаргагчид алсыг харахаасаа илүү сонгуулийн дөрвөн жилдээ ахиу оноо цуглуулахыг хүсч байгаа тухай ярилаа. Яаж тэднийг хариуцлагатай болгох вэ?

-Сая Төсвийн тухай хуульд зарчмын шинжтэй өөрчлөлтүүд орлоо. Жишээлбэл Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл байгуулах тухай заалт орсон. Төсвийн тухай хууль, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн хүрээнд тухайн жилийн Төсвийн тухай хууль бусад хөтөлбөр төсөв, үйл ажиллагааны төсөвтэй холбоотой баримт бичгүүд, тооцоон дээр дүн шинжилгээ, хяналт тавих, дүгнэлт гаргах, зөвлөмж боловсруулах үүрэг бүхий бие даасан, хараат бус, есөн хүний бүрэлдэхүүнтэй зөвлөл байгуулъя гэсэн санал орсон ч харамсалтай нь УИХ-ын чуулганаар дэмжигдсэнгүй. Мөн төсөв батлах тогтолцоог боловсронгуй болгох, өөрөөр хэлбэл, УИХ, нутгийн өөрөө удирдах байгууллага нь Засгийн газар, Засаг даргын өргөн мэдүүлсэн төсвийн төслийг хэлэлцэн батлахдаа тодорхой төсөл хөтөлбөр, арга хэмжээний зарлагыг нэмэгдүүлэх бол бусад төсөл, хөтөлбөр, арга хэмжээний зардлыг мөн хэмжээгээр бууруулж нийт зарлагын хэмжээг нэмэгдүүлэхгүй байх зарчмын өөрчлөлтийг холбогдох хуулиудад нэмэлт оруулж шийдвэрлэнэ гэсэн санал оруулжээ. Энэ мэт дэвшилтэт шинэ санаануудыг дэмжих хэрэгтэй болов уу. Ер нь Монгол Улс хууль, эрх зүйн орчны хувьд нэлээд ахисан улсын жишээнд ордог. Харамсалтай нь хэрэгжилт сул, муу.

НҮБ-ын байранд болсон “Сургуулийн орчин дахь жендерт суурилсан хүчирхийллийг бууруулах нь” үндэсний бага хурлын үеэр Гэр бүл, залуучуудын хөгжлийн газрын мэргэжилтэн, сэтгэлзүйч Л.Бадамцэцэгтэй ярилцлаа.

-Сүүлийн үед хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийн тухай мэдээлэл их цацагдах боллоо. Бага насны хүүхдүүд хүчирхийлэлд өртөж байгаа нь юуг харуулж байна вэ, энэ нийгэм зэрлэгшээд байна уу, сэтгэцийн өөрчлөлттэй хүмүүс олшроод байна уу?

-Хүүхдийн эсрэг үйлдэгдэж байгаа хүчирхийллийг өссөн үү, буурсан уу гэдэг дээр харьцуулах суурь судалгаа байхгүй байна. Хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэл байх ёсгүй зүйл, учир нь манай улс хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийг хуулиараа бүрэн хориглосон дэлхийн цөөхөн орны нэг. Нэг тохиолдол гарсан ч олон хүн санаа зовж, ийм хэргийг дахин гаргахгүйн тулд ярилцах нь зөв л дөө.

Хүчингийн гэмт хэрэг дотор ураг төрлийн хүчингийн гэмт хэрэг бараг гуравны нэгийг нь эзэлдэг. Гэр бүлд болж байгаа асуудал зөвхөн тухайн өрхийн асуудал гэж олон нийт орхихгүй байгаасай гэдгийг энд хэлээд байгаа юм. Хүүхдийг хүчирхийлсэн гэмтэн гэр бүлийн бус гадны хүн байвал маш хурдан хуулийн байгууллагад мэдэгддэг. Ураг төрлийн хүчингийн хувьд хохирогч нь хүчирхийлэл үйлдэгчээсээ сэтгэл санааны, эдийн засгийн, хамаатан садны гэх мэтээр маш олон хамааралтай байдаг учраас нуугаад өнгөрөх нь цөөнгүй. Гэмт этгээд баригдчихвал тухайн ам бүлийн үлдэж байгаа хэдэн хүн тэжээгчээ алдахаас айдаг. Гэхдээ тэжээгч гэдгээр гэмтнийг хаацайлах ёсгүй. Магадгүй өнөөдөр хүүхэд хүчирхийлээд баригдсан хүн урьд нь удаа дараа хүүхэд хүчирхийлсэн тохиолдол байдаг. Өөртөө итгэлгүй, бэлгийн амьдралдаа хангалуун бус, магадгүй насанд хүрсэн эмэгтэйтэй бэлгийн харьцаанд орлоо гэхэд өөрийгөө голдог этгээд юу ч мэдэхгүй хүүхдийг сонирхдог тал бий.

Тодорхой насанд хүрэхээр хүнд бэлгийн сэрэл үүсдэг. Үүнийг ухамсар, оюунаараа зохицуулна. Хүүхэд хүчирхийлсэн этгээдүүд бусадтай зүв зүгээр харьцаад явдаг. Сэтгэцийн өвчтэй байлаа ч, гудамжинд хүний хүүхдийг барьж авахгүй л байгаа биз дээ. Энэ бол хэрэг хариуцах чадвартай, хэргээ нууцалж байна гэдэг бол эрүүл ухаантай хүний л шинж. Олон улсын судалгаа ч бий. Хэрэгтний сэтгэцийн эрүүл мэндийг оношилж, хэрэг хариуцах чадвартай эсэхийг хамгийн түрүүнд тодорхойлдог. Бага насны хүүхэд эмзэг, хүчирхийлэлд өртлөө гэхэд уйлна уу гэхээс биш өөрөөр яаж илэрхийлэх вэ.

Ийм тохиолдолд эцэг эх, ах эгч нь уйлагнаад байгаа хүүхдийн эмзэг, хэсгүүдийг нь шалгаж, шарх, шалбархай, цусны болон бусад өнгөтэй толбо, сорвийг үзэх хэрэгтэй.

-Гурван настай хүүхдийг төрсөн эцэг нь хүчирхийлсэн тухай мэдээлэл сошиалаар цацагдсан байна лээ?

-Гэр бүлд гарч байгаа хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийн дараа ихэвчлэн ээжийг буруутгадаг. Гэтэл тэр ээж өөрөө гэр бүлийн хүчирхийлэлд байнгын дарамтанд байх тохиолдол олон. Хүний заяагдмал чадвар нь өөрийгөө хамгаалах байдаг. Өөрийгөө ч хамгаалж чадахгүй, хүчирхийлэл дарамтанд олон жил байсан хүн хүүхдээ хамгаалж хүчрэхгүй байгааг буруутгахад хэцүү. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгдсэнийг мэдсэн анзаарсан хүн болгон мэдээлдэг байхаар Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх болон Хүүхдийн эрхийн тухай, Хүүхэд хамгааллын тухай хуулиудад заасан. Хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэл үйлдэгдсэн, эсхүл үйлдэгдэж болзошгүй тохиолдлыг мэдсэн иргэн заавал мэдээлэх үүрэгтэй. Ялангуяа багш ажилтан, эмч, төрийн байгууллагын албан тушаалтнууд хуулиараа цагдаа, цагдаагийн ажилтан эзгүй, боломжгүй тохиолдолд тухайн нутаг дэвсгэрийн Засаг даргад заавал мэдээлэх үүрэгтэй.

-Сая дурдсан тохиолдолд ээж, гэр бүлийнхний зүгээс мэдээлэл өгөөгүй юм байна. Хүүхдийг үзсэн эмч мэдээлэл өгч, холбогдох газар нь хандсан юм билээ?

-Тэр эмч үнэхээр хариуцлагатай байна. Эмч, цэцэрлэгийн багш, хичээл зааж байгаа багш нар хүүхэд цовоо цолгиун байна уу, тусламж шаардлагатай байна уу, өвчиндөө шаналаад байна уу гэдгийг ялгаж, хүчирхийллийн шинж тэмдгийг таних нь чухал.

Хүүхэд өөрийгөө хамгаалах чадвартай болтол нь эцэг эх, хамаатан садан, багш эмч, бүх нийтээрээ хүүхдийг хамгаалах учиртай.

-Таагүй мэдээлэл ар араасаа цацагдаж, эцэг эхчүүд ч түгшиж байна. Яаж хүүхдээ энэ бүхнээс хамгаалах вэ?

-Манайд энэ талын эрх зүйн орчин хангалттай, ял шийтгэл ч чанга талдаа. Гол нь хүүхэд хүчирхийлүүлж байгааг оройтож мэдэж байна. Хүүхдийг хэлд орох цагаас нь эхлээд л эцэг эхчүүд, багш нар хүрэхүйн тухай ойлголтыг заах хэрэгтэй. Хүүхдүүдэд гэр бүлийн боловсрол, бэлгийн боловсрол, бусадтай харилцах урлаг, бэрхшээлийг даван туулах, бусдаас тусламж хүсэх талаар сургах хэрэгтэй байна. Хүүхдийг багаас нь хаана нь хэн хүрч болохгүй вэ, биед нь, эмзэг хэсэгт нь хүрч, өвтгөж, хүч хэрэглэсэн тохиолдолд хэнд хандаж болохыг ээж, аав болон багш нар заах хэрэгтэй байна. Хүүхдийг харах хүнгүй бол цэцэрлэг, хүүхэд харах үйлчилгээ зэрэгт заавал хамруулах хэрэгтэй.

Хүүхдийн байгууллагынхан мэргэшиж, гэр бүлийн үйлчилгээнүүд тодорхой байх учиртай.

-Ер нь хэн хүчирхийлэгч байх магадлалтай вэ? Боловсролын байдал болон зан чанарын онцлог байдаг уу?

-Хэн хүчирхийлэгч вэ гэдгийг гадаад төрх, биеэ авч яваа байдлыг нь хараад таних аргагүй. Сайхан хувцасладаг, боловсролтой, ажил дээрээ нэр хүндтэй хүмүүс, бас архичин, гудамжны зэрэг нийтээрээ жийрхдэг хүмүүс ч үйлдсэн байдаг. Хэрэг гарсны дараа хүмүүс “Тэр тэгсэн гэж үү дээ, худлаа байх” гэхээр хүн ч амьдрал дээр тохиолддог.

Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй орчинд хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэл үйлдэгддэг. Ураг төрлийн хүчирхийллийг хойд эцэг нь үйлддэг гэсэн андуу ташаа ойлголт бий. Гэтэл сайн хойд эцгүүд зөндөө байна. Хүчирхийлэгч хэн ч байж болзошгүй учраас хүн бүр хүүхдийг хамгаалах л чухал байна.

-Бусад оронтой харьцуулахад хүчирхийллийн түвшин Монголд өндөр байдаг уу?

-Хүчирхийллийн тохиолдлууд зөвхөн Монголд ч биш хаана ч байдаг асуудал. Нэр алдартай, олны танил хүүхэд ч өртөж болно. Спорт урлагаар багаасаа хичээллэж, нэр алдарт хүрсэн охид, бүсгүйчүүд хүртэл продюссер, дасгалжуулагчийнхаа эрхшээлд автсан гадаадын тохиолдлууд яригдаж байна. Ер нь хүчирхийлэл насны хувьд, хүчний хувьд, эрх мэдлийн хувьд тэнцвэргүй харилцаа гэдэг нь харагдаж байгаа биз. Надад ч спортын шигшээ багт байдаг охин хандаж байсан. Дасгалжуулагч нь “Чиний жинд өрсөлдөгч олон байна” гээд бэлгийн сонирхлоо илэрхийлж, хүлээж авахгүй болохоор нь тухайн хүүхдийг багаас нь хасах бүх арга хэмжээг авсан тохиолдол гарсан. Хүн бүр хүүхдээ анхаарч, юу тохиолдож байгааг нь мэддэг байх учиртай.

-Та хүүхдийн хүчирхийллийн асуудлаар удаан хугацаанд ажилласан хүн. Хамгийн бага насны хохирогч нь хэдтэй байв?

-Бие махбодийн хүчирхийлэлд өртсөн зургаан сартай хүүхдийн ээж хандаж байсан. Бэлгийн хүчирхийллийн хувьд надад дөрвөн настай хүүхэд ирж байсан. Хүүхдээ цэцэрлэгт оруулж чадаагүй, айлд орхидог хүмүүс бий. Хөрш айлын 13 настай хүүд хүүхдээ орхиод аав, ээж нь ажилдаа явдаг байсан. Гэтэл хөршийн хүү дөрвөн настай хүүхдийг хүчирхийлсэн тохиолдол гарсан. Хохирогч хүүхэд уйлаад л байдаг. Залуу эцэг, эх өөрсдөө таамаглаад, мэргэжлийн сэтгэл зүйчид хандъя гээд ирсэн юм. Хүүхэд юу болсныг хэлж мэдэхгүй. Юу болсныг зурахыг хүсэхэд цаасан дээр ор зураад хоёр толгой давхралдсан байдлаар зурсан юм. 13-тай хүүхэд хүчингийн гэмт хэрэг үйлдсэн нь үнэн. Хэрэг хариуцах чадамжгүй учраас хэрэгсэхгүй болоод өнгөрсөн. Гэр бүлийн амьдралын замбараагүй байдал бэлгийн бойжилт нь явагдаж байгаа хүүхдүүдийн сонирхлыг татдаг. Хүүхдийнхээ дэргэд сексийн харилцаа үүсгэдэг аав ээжүүд байна. Тэрийг хараад бэлгийн бойжилт нь дөнгөж эхэлж байгаа хүүхэд сонирхдог. Зурагт, интернэтээр замбараагүй мэдээлэл цацагдаж байна. Үүнээс суралцдаг. Хэзээ ч өөрт нь байгаагүй мэдрэмж төрөхөд үзчихвэл яах бол гэсэн сонирхлоор насанд хүрээгүй хүүхдүүд ийм хэрэг үйлдэж байна.

-Хүчирхийлэлд өртөж амь насаа алдсан 13 настай хүүхдийг буруутгах хандлага ч гарсан. Ер нь эмэгтэй л бол хохирогчдыг буруутгах хандлага ажиглагдах юм. Хүүхэд гэнэднэ шүү дээ?

-Гэмт хэрэг гарсан газар зочид буудал. Олон хүн хамрагдсан болохоор хэргээс хуурай гарах гэсэн оролдлогууд байна. Хүчингийн гэмт хэрэг гэдэг хүч хэрэглэсэн л гэсэн утгатай. Хүч хэрэглэхээс гадна хууран мэхлэлт, итгэл эвдэх асуудал байжээ. Өөрийнх нь хувьд, хамгийн хэрэгтэй, үнэ цэнэтэй зүйлийг нь булаагаад авчихаар хүүхэд түүнийхээ араас явна. Хүүхдийн анхдагч хэрэгцээ нь утсаа тэр хүнээс салгаж авах байж. Дээр нь хэрэгтэн танихгүй хүн биш. хөршийнх нь ах байсан. Магадгүй энийг уучихвал чамайг явуулна гэх мэт яриа, тохироо байсан ч байж болзошгүй. Ер нь тийм юм болдог. Тэгэхээр охиноос хүч хэрэглэж утсыг нь булаангуут хойноос нь дагаж ирнэ гэдгийг тооцоолж, ирэхээр нь хуураад буудалд ороод согтоож, хүслээ гүйцээнэ гэсэн тактикийг гэмт хэрэгтнүүд аль хэдийнээ бодож олсон хэрэг биз дээ. Иймээс хүчингийн гэмт хэргийн хохирогчийг буруутгах хэрэггүй.

-Хүүхэд хохироход хүүхдийн эрхийг хамгаалах байгууллагууд юу хийж байна вэ гэсэн асуудал хөндөгддөг. Энэ хэргүүд дээр ямар оролцоотой байгаа вэ?

-Гэр бүл, хүүхэд залуучуудын хөгжлийн газрын дэргэд Хүүхдийн тусламжийн 108 утасны үйлчилгээний төв ажилладгийг хүмүүс мэднэ. Түүний дэргэд яаралтай тусламж үзүүлэх, хамгаалах байр ажиллаж байгаа. Хүүхдийн байгууллагад мэдээлэл ирсэн л бол яаралтай тусламж үзүүлэх боломж бүрдсэн. Хэрэг гарсан хойно хүүхдийн байгууллага яачихав гээд байдаг. Мэдээлэл чухал. Урьдчилан сэргийлэх ажлыг хороо суманд ажиллаж байгаа хамтарсан баг хийх үүрэгтэй. Мөн аймаг дүүрэг бүрт Гэр бүл, хүүхэд, залуучуудын хөгжлийн газар хэлтэс ажиллаж байна. Мөн хамгаалах, нөхөн сэргээх үйлчилгээ үзүүлэх хүүхдийн ТББ-уудад хандаж болно. Хамгийн гол нь мэдээлэл чухал, бас урьдчилан сэргийлэх ажлын үр дүн айл бүрт, сургуулийн анги бүрт хүрдэг байх юм бол хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэл, гэмт хэрэг буурна.

Таван настай хүүхэд хүчирхийлэлд өртсөн өртөөгүй гэж яригдаад байна. Бэлгийн зорилгоор хүүхдийн хувцсыг тайлаад биед нь хүрсэн л бол хүчингийн хэрэг үйлдэгдсэн гэсэн үг. Заавал онгон хальс урагдсны дараа хүчин юм байна, хүрчихээгүй, хөндчихөөгүй юм байна гэж эргэлзэх хэрэггүй.

-Сургуулийн орчин дахь жендерт суурилсан хүчирхийллийг бууруулах тухай ярьж байна. Хүүхдийг гэмт хэрэгт өртөхөөс сэргийлэхэд багш нар, нийгмийн ажилтнууд юу хийж чадах вэ, ээж аав нарт хэн зөвлөх вэ?

-Энэ асуудал зөвхөн өнөөдөр яригдаж байгаа юм биш. Хүүхдийн эрхийн байгууллагууд олон жил ярьсан. Хүүхэд хамгийн их хугацааг боловсролын орчинд өнгөрүүлдэг. Хүүхэдтэй хэн ажиллаж байна гэхээр сургууль, цэцэрлэгийн багш нар. Багш нарын ойлголт мэдлэгээр дамжаад хүчирхийллийг таньж, өөрийгөө хамгаалах мэдлэг олгох тухай яригдана. Хүчийг дийлэхгүй ч хүнд дуулгах, хүчирхийллийг эсэргүүцэх, найздаа туслах гэх мэт нас насандаа өөрийгөө хамгаалах чадварыг хүүхдэд эзэмшүүлж болно.

Багш өөрөө хүчирхийлэл үйлддэггүй байх талаар ч яригдаж байна. Энэ хурлыг зохион байгуулагч байгууллагууд сургуулийн орчин дахь хүчирхийллийн асуудлаар судалгаа хийжээ. Өсвөр насны хүүхдүүд үерхэж, болзоонд явдаг. Болзооны үеэр бэлгийн харьцаанд орох санал тавих нь байж болох зүйл гэж судалгаанд оролцсон хөвгүүдийн 40 хувь нь хариулсан бол охидын 37 хувь нь мэдэхгүй гэж хариулсан байна. Мэдэхгүй хүн эрсдэл рүү алхаж ороход маш амархан. Багш нар ч хүүхдийг зодож болно гэж хэлээгүй ч “Хэлээд ойлгохгүй бол би яах юм бэ” гэж байна. Яахыгаа мэдэхгүй байгаа хүн чаддагаараа зодох, доромжлох, сэтгэл санааны болон бие махбодийн шийтгэл үзүүлэх, ангиас хөөж гаргах гэх мэт аргыг хэрэглэнэ. Гэтэл энэ нь хуулиар хориотой. Гэхдээ багш нарыг буруутгах гэсэн юм биш. Сахилгагүй хүүхдийг яах вэ гэхээр та хүмүүжлийнхээ аргыг өөрчил гэж дэлхий нийтийн шинэ хандлага онол гарч ирсэн, үүнийг “Хүмүүжлийн эерэг арга”гэж нэрлэж байна. Үүнийг багш бэлтгэдэг сургуулиудад хөтөлбөр болгож оруулж болно шүү дээ.

Соёл спорт, аялал жуулчлалын сайд асан Ц.Оюунгэрэл “Жорлонгоо өөрчилье” ном бичжээ. “Ногоон нүдэн лам”, “Миний ажлын ноу хау”, “Гэрт болсон яриа” зэрэг олон бестселлер номын зохиолч тэрбээр хэсэг сэтгүүлч, эрдэмтдийн урилгаар жорлонгийн хувьсгал, шинэхэн номынхоо тухай ярьсан юм. “Жорлонгоо өөрчилье” номын нээлтийг Дэлхийн жорлонгийн өдөр буюу арваннэгдүгээр сарын 19-нд хийхээр төлөвлөжээ.

Хүний ялгадас, цэвэрлэх байгууламжийн лагийг цэвэр ус, цахилгаан болгож хувиргадаг машин. Омни процессорын дэргэд. 2015 он.

Царцаа Намжил эрдэм сурахгүй мөртлөө харсан үзсэнээ тогтоогоод явдаг шүү дээ. Түүн шиг би сантехникийн мэдлэггүй, энэ талаар “номын дуу” сонсоогүй мөртлөө харсан үзсэн бүхнээ хураагаад, “Жорлонгоо өөрчилье” гэдэг ном биччихсэн шүү.

Буянтогтохын Баярмаа. Ховд их сургуульд сэтгэл судлалын багшаар таван жил ажиллаад, Төв Хятадын Багшийн их сургуульд Засгийн газрын тэтгэлэгээр сэтгэл судлалын чиглэлээр докторантурт суралцаж буй. Тэрбээр МУБИС–ийн Сэтгэл судлалын анги төгссөн. Ховдын Мөст сумынх. Түүнийг “Багш” буландаа урилаа.

-Яаж багш болсон бэ. Хүүхэд байхдаа ямар мэргэжилтэй болохыг хүсдэг байв?

-Хүүхэд байхдаа сэтгүүлч болохыг хүсч байлаа. Есдүгээр ангидаа “Өндөр босго” гэж жүжгийн уралдаанд оролцоод, түрүүлсэн юм. “Мөнгөгүй сурагчийн дүн“ гэсэн нийтлэл бичсэн юм л даа. Тэр нь “Манай багш нэг удаа реферат бич гэсэн даалгавар өглөө. Би компьютер байхгүй, гараар бичээд өгсөн чинь 70 оноо аваад, бусад хүүхдүүд компьютерээр бичээд 99, 100 авлаа” гэсэн утгатай. Түүндээ Мэдээлэл зүйн багшийнхаа нэрийг биччихсэн. Тэрнээсээ болоод “Сургуулийн нэр хүнд унагаасан” гэгдээд, сүүлдээ сургуулиа солиход хүрсэн юм. Тэр үед багш нарын зүгээс нэг хэсэг нь дургүйцэх хандлагатай болчихсон байлаа. Энэ үеэс л хүүхдэд тусалдаг, хэцүү байдалд орсон үед нь хүнийг босгож ирдэг мэргэжил эзэмшье гэж бодох болсон. Аравдугаар ангидаа “Найрамдал” зуслангийн Харшийн сүлд модны наадамд ирэхдээ сэтгэл зүйч мэргэжил байдгийг мэдэж авсан даа. Тэр жилдээ конкурсдэж энэ мэргэжлийг сонгосон юм.

-Хүүхдэд ирж болох дарамт багш, орчны нөлөө хүүхдэд яаж тусдагийг биеэрээ мэдэрсэн байх нь?

-Тийм. Анх Ховд их сургуулийн багш болоход Ж.Ванчинхүү захирал надаас “Чиний амьдралын эцсийн карьер юу вэ” гэж асууж байсан. “Монголын номер нэг хүүхдийн сэтгэл зүйч болох” гэж хариулж байлаа.

-Хөдөө багшлахаар очиход ямар мэдрэмж төрсөн бэ?

-Эхэндээ баруун бүсэд бараг л цөлөгдөж байгаа юм шиг санагдсан. Гэвч баруун бүс угсаатны соёлын маш том төв юм билээ. Очоод багшлахаасаа өмнө зүү ороох, уран хатгамлын чиглэлээр сургалт явуулдаг Одонтуяа гэж эмчтэй танилцаад, сумдад ажилгүй байгаа эмэгтэйчүүдэд халамжийн сургалт хийж эхэлсэн юм. Зүү ороох оёдлын сургалт хийж явахдаа эхэндээ чухал гэдгийг ойлгоогүй. Дараа нь зүү ороох оёдол маш нарийн шинжлэх ухааны үндэстэй юм байна гэдгийг ойлгосон. Тухайн үедээ хүчирхийлэлд өртсөн эмэгтэйчүүдэд сэтгэл заслын зөвлөгөө өгөх хүний эрхийн байгууллагатай хамтарсан төсөлд сэтгэл зүйчээр оролцсон юм. Улаан загалмай нийгэмлэгтэй хамтарсан, хүний эрхийн төсөл байсан. Хүчирхийлэлд өртсөн эмэгтэйчүүдэд заслын зөвлөгөө өгөх ажил хийв. Даалинг зүү ороож оёвол зарах боломжтой. Тэр хүмүүсийг тодорхой хэмжээгээр орлогын эх үүсвэртэй болгох үүднээс зүү ороох оёдлоор даалин оёулж эхэлсэн. Гэтэл хүчирхийллийн дарамтын түвшин асар их буурсан дүн гарсан. Зүү ороох оёдол хийсний дараа түгшүүрийн түвшин маш богино хугацаанд үр дүнтэйгээр бууж байгаа нь ажиглагдсан. Үүнийг мэдрээд, зүү ороох оёдол маш үнэ цэнтэй заслын техник юм байна гэдгийг ойлгосон. Монгол сэтгэл судлаачдаас гаргасан сэтгэл заслын техник байдаггүй. Уламжлалт зүү ороох оёдол нь сэтгэл заслын том техник юм байна. Нэг мм урагшаа яваад, нэг мм хойшоо явдаг. Ардын дууны Алигэрмаа яаж арван хэдэн жил хугацаагүй цэргийн албанд явсан нөхрөө хүлээсэн юм бол гэж би гайхдаг байлаа. Зүү ороох оёдол хүний сэтгэлийн хөдөлгөөнийг барьдаг. Зоригийн чанарыг дээшлүүлдэг шинжлэх ухааны үндэстэй зүйл гэдгийг анзаарлаа.

-Өвчтөнүүд, хоригдлуудаар зураг зуруулах, хөгжим сонсгох гээд урлагийг анагаах ухаанд ашигладаг юм билээ. Монголын нөхцөлд зүү ороох оёдлыг санал болгож байгаа юм байна?

-Монголын уламжлалт зүү ороох оёдол нь цор ганц, давтагдашгүй. Энэ бол дэлхийн хэмжээнд гарах боломжтой заслын техник. Төв Хятадын Багшийн их сургуульд сурах хугацаандаа эмчилгээний урлагийн чиглэлээр зүү ороох оёдлоо улам илүү судлах зорилготой байгаа.

-Зүү ороох засал гэхээр эмэгтэйчүүдэд илүү хамаатай болоод явчихав уу даа. Харин та хулгай хийдэг хүүхдүүдтэй ажиллаж, муу зуршлыг нь бас зассан гэсэн үү?

-Хулгай хийдэг хүүхдүүдээр зураг зуруулж оношлоод, дараа нь ярилцлага хийнэ. Хулгай хийдэг хүүхдийг хөдөлмөрөөр дамжуулж засдаг. Зургаан сарын хугацаанд тэр хүүхдэд даалгавар өгнө. Хулгайч хүүхэд гэдэг үүднээс хандаж болохгүй. Хүүхдэд ганцхан буруу зуршил байна. Түүнийг нь засах юм. Сайн талыг нь илрүүлээд, хүүхдэд итгүүлж үнэмшүүлэх, сэтгэл зүйн маш олон техникүүд байдаг л даа. Нэг муу зан чанараа өгөөд, нэг сайн зан чанар авдаг тоглоомын аргууд, бусад аргуудаар дамжуулаад засна. Сайн зан чанар худалдаж авсан бол ангидаа сайн үйл хийх учиртай. Сайн үйл хийснийх нь дараа багш ангийнхных нь өмнө магтах, нийгэмшүүлэх, хамт олноор засах аргууд бий. Хүүхдэд итгэл хүлээлгэх, эцэг эх, багш нь хүүхдийг хайрлах ёстой. Хичнээн муу хүүхэд байсан ч багш хайрлаж, халамжлаад, итгэл хүлээлгэхэд муу зан чанарууд нь засагдах боломжтой гэдгийг л олж харсан.

-Асуудалтай хүүхэд гэцгээдэг. Гэтэл эцэг эх нь багшаас илүү хүүхдэдээ нөлөөлнө шүү дээ?

-Хүүхдэд ирж байгаа нөлөөллийн ихэнх хувь нь гэр бүлийн орчноос хамаарна. Хүүхдийг бага насанд нь зодож шийтгэхээс маш олон зүйл хамаарч байгаа. Тамхи татдаг, хулгай хийгээд байгаа хүүхдүүдийн дотоодод үүссэн сэтгэцийн гэмтэл гэж байдаг. Тэр зүйл нь зайлшгүй засагдах ёстой. Хүүхдийг ямар нэг байдлаар уйлуулах, яриулах, гадагшлуулах техникүүд ашигладаг. Эцэг эхийн зүгээс аль болох анхаарах зүйлсийг бас хэлж өгдөг. Хүүхэд эцэг эхтэйгээ хамт амьдардаг. Гэтэл эцэг, эхийг нь засах боломжгүй учраас хүүхэд эцэг эхээсээ яаж өөрийгөө хамгаалах вэ гэдэг талаар ч зөвлөдөг.

-Тэр нь юу байх вэ?

-Хүүхдийн дотоодод дархлаа суулгахыг хүсдэг. Жишээлбэл хөзрийн аргаар тоглоом тоглоно. Маш олон дайснууд чамайг бүслэнэ, янз бүрээр хэлнэ. Чамайг хүн муу хэлэхэд чи яах вэ гэх мэтээр эхлээд тоглоомын аргаар сургана. Дараа нь “Сая баахан дайснуудтай тулалдаад ялж гарсан шигээ эцэг эхээс ирдэг муу үгнүүдийг (муу сурдаг, чи юу ч чаддаггүй гэх мэт) яаж гадагшлуулж гаргах вэ гэдгийг хүүхдэд хэлж өгдөг.

-Эцэг эхчүүд тэвчээр алдарч, хүүхдэдээ гар хүрэх үе байдаг. Хүсээгүй мөртлөө хүүхдээ дарамтанд оруулчихдаг. Амьдралд учирч байгаа дарамтуудыг тэсч гарахыг хэрхэн сургах вэ?

-Амьдралд сайн, муу зүйл тохиолдоно. Гэхдээ тэр сайн мууг тэсэх чадварыг хүүхдийн дотоод дархлаа болгож үлдээх ёстой. Одоо аав, ээж нь 20 мянган төгрөг өгөөгүйгээс болоод ч юм уу, нийллэгт оруулсангүй гээд амиа хорлох тохиолдол байна. Ийм байж болохгүй. Амьдралд маш олон саад бэрхшээл тохиолдоно. Чи бол ийм хүн. Тийм учраас чи давж гарах ёстой гэсэн дотоод итгэл үнэмшил суулгах ёстой. Монгол хүүхдийг хэт эрхлүүлж болмооргүй санагддаг. Хэт эрхлүүлэх, энхрийлэх, эсвэл үл хайхрах нь хүүхдийг сайн зүйлд хүргэхгүй. Заримдаа томчууд “Энэ бол хүүхэд, юу ч ойлгохгүй” гэж бодоод “Чи энийг хий” гэж тушаадаг. Энэ байр сууринаасаа томчууд буух учиртай. Хүүхэд өөрөө бие даасан статустай болж яваа. Тэр хүнд ээж, аавын зүгээс адил тэгш байр сууринаас хандах учиртай. Хүүхэд өөрөө тодорхой хэмжээгээр сонголт хийх эрхтэй, өөрөө шийдвэр гаргах боломжуудыг бий болгох ёстой. Мэргэжил сонгоход “Ээж аав ингэж хэлсэн учраас” гээд хүүхдүүд их дагадаг. Ийм хүүхэд амьдралд шийдвэр гаргахдаа бусдын үгээр явдаг, өөрийнхөөрөө байж чаддаггүй хүн болж өсдөг. “Боловсрол муу байна” гэж сургууль, багш нарыг шүүмжилдэг. Боловсрол гэрт явж байх ёстой. Тодорхой хэмжээний мөнгө хүүхдэдээ өгч байх хэрэгтэй. Хүүхэд худалдан авалт хийж байж суралцана. Хүүхэд алдаж болно. Хүүхдийг алдаа болгон дээр нь загнадаг чичилдэг. Болохгүй гэж хориглодог байж таарахгүй. Хүүхэд алдаа гаргах боломжийг ээж, аав олгох ёстой. Насанд хүрч ээж ааваасаа холдсоны дараа алдаа гаргаж үзээгүй хүүхэд илүү том алдах эрсдэлтэй байдаг.

-Хөдөө стрессгүй орчин гэцгээдэг. Гэтэл гэмт хэргийн мэдээлэл харахад хөдөө хүүхэд маш олон хэргийн хохирогч болсон байх юм?

-Цагдаагийн газартай хамтраад хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүд, хулгайн хэрэгт холбогдсон хүүхдүүдтэй ажилласан. Норвегийн хүүхэд хөгжлийн төслөөр сумдаар яваад, дотуур байрны хүүхдүүдээр зураг зуруулж авахад гэр бүлд нь хүчирхийлэл байна уу гэдэг зурагт гарч ирдэг. Бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн нөхцөлд ч хүүхэд гадагшлуулж хэлж чаддаггүй. Хүүхдэд өөрт нь өөрийгөө яаж хамгаалах, хүн хүрч болдоггүй хил хязгаар гэж байдгийг ээж, аавууд сайн зааж өгөх хэрэгтэй. Хөдөө хүүхдэдээ анхаараад байдаггүй, ойр тойрны хүмүүстээ итгэл хүлээлгэдэг. Гэтэл бэлгийн хүчирхийлэл ойр дотнын хүмүүсээс ирэх нь бий.

-Бага ангийн багш нар маш их ачаалалтай ажиллаж байна. Олон хүүхдэд хүртэхгүй гээд асуудал их бий. Гэсэн ч бодит байдлыг яаж хүлээж авсан нь дээр вэ?

-Хүүхдийн сайн тал нь юу байна түүгээр нь дамжуулж засах хөгжүүлэх учиртай. Уураа бусдад гаргахгүй, хаалганы цаана үлдээж чаддаг байх ёстой. Олон хүүхэд хэцүү, дарамттай байна гэдэг сэтгэл зүйгээсээ гарах хэрэгтэй. Завгүй, заримдаа мөнгөгүй үе байна. Гэсэн ч би жаран ерөнхийлөгч бэлтгэж байна гэж бодох учиртай. Ерөнхийлөгчийг бэлтгэж байгаа хүн ямар байх ёстой вэ, өөрийгөө ч хөгжүүлэх учиртай. Би тэгж л боддог.

-Сэтгэлээс чинь гардаггүй хүүхэд байдаг уу?

-Бага ангийн нэг хүү ангийнхаа хүүхдүүдийн балыг хугалж, хувин руу хийгээд байжээ. Ангийн багш нь загнаад, бусад багш нарт хэлж, хорлон сүйтгэгч гэж чичилсэн. Тэр хүүхэдтэй намайг уулзаач гэсэн юм. Хүүгээр зураг зуруулаад зургаар оношлосон. Хүүгийн ээж, аав салсан байсан. Тэгээд хүүхдүүд ээж, аав гээд ярихаар ээж, ааваа ярьж байгаа хүүхдүүдийн балыг л хугалж хаяад байж. Ээж аавтайгаа хамт байгаа хүүхдүүдэд нэг талаар атаархаж, нөгөө талаар өөрийнхөө дутуу дулимаг байдлыг маш ихээр мэдэрч байгаа учраас тэрийгээ гадагшлуулах арга нь буруу байсан. Багш хүүхдүүдийн өмнө сурагчаа шийтгэнэ гэдэг буруу. Хэзээ ч багш хүн хүүхдийн алдааг олон хүүхдийн өмнө зарлаж байгаад шийтгэж болохгүй. Үнэхээр шийтгэх гэж байгаа бол өөрт нь хэлээд “Ингэж болохгүй шүү, чамд ийм сайн тал байна, энэ чинь болохгүй байна” гэж ойлгуулах ёстой.

-Бал хугалж байгаа үйлдэлтэй нь тэмцэх биш энэ хүүхдийн ямар нэг юм болохгүй байна гэсэн дохио гэж хүлээж авсан нь дээр юм байна?

-Тийм. Илэрхийлж гаргаж байгаа хэлбэр нь л тэр. Хүүхдийн алдааг дөвийлгөх, шийтгэх, чичлэхээс татгалзах хэрэгтэй. Ээж аавууд хүүхдээ алдаа гаргахаар зоддог, цохиод авдаг. Үүнийгээ болих ёстой. Хүүхдийн сэтгэцэд гэмтэл учруулдаг. Дотоодод бий болсон би чадна, бүтээнэ гэсэн итгэлийг нураадаг.

Б.Билгүүн Германы “Kaiserslautern University”-д химийн ухааны доктор хамгаалсан. Одоо Германы Хайделберг хотод “CaRLa” институтид судлаачаар ажиллаж буй. Өнгөрсөн жил тэрбээр “Sustainable methods for the introduc­tion of fluorinated groups” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалжээ. Түүнийг “Power Nutrition” –аас зохион байгуулсан “Эрүүл зөв хооллолт” фитнесс өдөрлөгт лекц уншсаны дараахан уулзсан юм.

-Билгүүн яаж Германтай холбогдсон бэ?

-Би арвангурван настайдаа ээжтэйгээ Герман явж байсан юм. Ээж Удирдлагын академид ажиллаж байгаад, Германд магистр, дараа нь доктор хийх боломж гараад хоёулаа явсан юм. Тэнд очоод анх герман хэлгүй, юу ч мэддэггүй байхдаа шууд сургуульд нь ороод эхний нэг жилдээ зочин сурагч маягаар яваад, герман хэл сурч аваад, дараа нь тэндээ үлдсэн. Дунд сургуулиа төгсөх үед маань ээж доктор хамгаалж дуусаад, Монгол буцах болсон. Тэр үед “Би эндээ үргэлжлүүлж суръя” гээд үлдсэн.

-Ямар сэдвээр судалгааны ажил хийдэг вэ?

-Органик хими дотроо катализ гэдэг сэдэв байдаг. Ерөнхийдөө үйлдвэрийн явцад ямар нэг химийн бодисоос өөр бодис бий болгоход явагдах процессийг яаж илүү сайжруулах вэ. Өөр ямар химийн бодисийг ашиглаж, шинэ бүтээгдэхүүн гаргаж авах вэ гэдэг чиглэлээр ажилладаг гэх үү дээ. Ийм сэдвээр докторын ажил хийсэн. Монголд катализ сэдвээр ажиллана гэвэл ажлын байр байхгүй. Хөгжсөн оронд том үйлдвэрүүд дараагийн шинэ бүтээгдэхүүнээ яаж гаргах вэ, одоо байгаа бүтээгдэхүүнээ өөр материал ашиглаж, яаж шинээр боловсруулах вэ гээд өөрийн судалгааны групптэй байдаг. Монголд болохоор судалгааны групптэй үйлдвэр байдаггүй. Бэлэн үйлдвэр оруулж ирээд копи хийдэг болохоор надад Монголд ажил олдохгүй гэсэн үг. Тийм болохоор би Германд ажиллаж амьдарч байгаа.

-Химийн нарийн процесс ярина гэвэл хэцүү л дээ. Гэхдээ таны ажлын үр дүнд хүмүүст ямар боломж авчирсан тухай хэлбэл сонин байх?

-Докторын ажил хийж байхдаа би эм тарианд орсон зарим химийн найрлагыг яаж илүү хор багатай аргаар гаргаж авах вэ гэдэг чиглэлээр ажиллаж байсан. Германд ялангуяа бүх юмыг ногоон болгоно гэж ярьж байгаа. Ерөнхийдөө дандаа шинэ процесс хайдаг гэх үү дээ. Дэлхийн эхний аравт ордог химийн сэтгүүлд 11 нийтлэл гаргасан.

-Ийм залуухан доктор, тэр тусмаа Германд хамгаалсан гэхээр мундаг юм?

-Би өсвөр насандаа Германд очоод тал монгол, тал герман процесст ороод явчихсан болохоор ерөнхийдөө гайгүй. Хэрвээ өдий насандаа би Германд очоод доктор хамгаална гэсэн бол асар их ачаалалтай тулгарах байх.

-Одоо өөрийг чинь монгол эр хүн гэх үү, герман маягийн хүн гэж ойлгох уу?

-Мэдээж монгол. Тийм ч учраас Монголд зориулж юм хийх хоббитой. Монголчуудтайгаа харилцаатай байхын тулд чөлөөт цагаараа YouTube ашиглаж, хүмүүст мэдээлэл хүргэдэг. Сүүлийн үед Монголд ирэхэд анзаарагдсан зүйл нь хүмүүс зөв зохистой хооллолт бол эрүүл мэндийн асуудал гэж сайн ойлгодоггүй юм шиг санагдсан. “Витаминлаг юм идээрэй” гэхээр шууд эмийн сан орж витамин худалдаж авна гэж ойлгох нь олон. Гэртээ идэж байгаа хоол хүнс чинь витаминтай байх ёстой гэдгийг хүмүүс нэг их анзаардаггүй юм шиг. Ирэх болгондоо үүнийг анзаараад сүүлдээ YouTube-ээр зөв зохистой хооллолт гэж юу болох, хоолны бүтцийн талаар ярьсан. Уураг, нүүрс ус, тос ямар үүрэгтэй талаар мэдээлэл өгч эхэлсэн л дээ.

Монголчууд ихэвчлэн мах, гурилтай хоол иддэг. Гурил танд зөвхөн энерги өгөх үйлчилгээтэй, мах тос уургаар хангадаг. Нарийн эрдэс бодис, витамин байдаггүй. Тийм учраас монголчууд ерөнхийдөө витамины дутагдалтай байдаг.

-Юу идэж, хэр зэрэг аминдэм авч байна вэ гэдгээ яаж тооцоолох вэ?

-Нарийн тооцоо хийх гэхээсээ таны оройн хоолны тал нь ногоо байх хэрэгтэй. Ногоо нь аль болох олон төрлийн байх ёстой. Зөв зохистой хоол гэдэг шим тэжээл агуулсан гэсэн үг. Ерөнхийдөө хоолны гол бүтэц нь уураг, нүүрс ус, тос байдаг. Уураг нь амино хүчил болж хувирдаг. 60 кг-тай хүн 60 грамм уураг өдөртөө идэх учиртай. 100 г мах 20 г уурагтай байдаг. Нэг өндөг 8г уураг агуулдаг. 60 г уургаа өдөртөө хувааж иднэ. Нэг удаа хооллохдоо 20 г уураг хэрэглэнэ гэсэн үг. Нүүрс ус бол хүнд зөвхөн энерги өгнө. Гурил, будаа, төмс бол нүүрс ус. Тос ханасан, ханаагүй гэж хуваагддаг. Загаснаас бусад амьтны гаралтай тос нь ханасандаа ордог. Масло, өөх тос мөн ханасанд тооцогддог. Ханаагүй гэдэгт ургамлын тос багтана. Ханасан, ханаагүй гэдэг нь химийн бүтцээс нь харагддаг л даа. Ханасан тос хүний биед ямар ч урвалд ордоггүй. Тэгэхээр ийм тос нүүрс ус шиг энерги болно. Ургамлын тос нь хүний биед янз янзын урвалд ордог болохоор ашиг тустай. Энэ бол макро шим тэжээл буюу гол бүтэц нь. Микро шим тэжээл гэж байгаа. Витаминууд, эрдэс бодисууд ордог. Витамин органик бүтэцтэй. Усанд болон тосонд уусдаг гэдгээрээ ялгаатай. Эрдэс бодист давсны төрлүүд орно. Хоолны давс бол натри хлорид шүү дээ. Натри нь хүний арьсны усны хэвийн байдлыг хангадаг. Кали нь хүний булчингийн эд эсийн усны хэвийн байдлыг хангадаг. Цайр бол хумс, үс бүх зүйлд хэрэгтэй. Олон төрлийн металлууд бүгд өөрийн гэсэн үйлчилгээтэй байдаг. Хоолноосоо бүгдийг нь авах хэрэгтэй гэсэн үг.

-Химичид бүх юмыг химийн урвал гэдэг үүднээс нь хардаг уу?

-Химичид бүгдээрээ тэгж харна гэж байхгүй. Монголд ирэхдээ зөв зохисгүй хооллолтоос болоод олон төрлийн халдварт бус өвчин ихсэж байгааг анзаардаг. Чихрийн шижин, цус харвалт их байна. Халдварт бус өвчин бол бусдаас халддаггүй өөрөө өөртөө бий болгоод байгаа өвчин. Тэгж бодохоор харамсалтай. Би хүмүүст хэлдэг. “Та машиндаа шаардлага хангасан тос авдаг. Тэгэхгүй бол машинд доголдол гарна, мотор эвдрэнэ. Гэтэл яагаад хоол идэхдээ бараг хор болохоор зүйлс идэж ууж байна вэ” гэж асуудаг. Одоо бол хоол харахаар нүүрс ус, тос харагдаад явчихдаг л даа. Хоол бол таныхаар ямар үүрэгтэй вэ?

-Хоол бол эрчим хүч авдаг зүйл. Бас амттай хоол гэдэг бол амьдралаас авдаг кайфуудын нэг.

-Хүмүүс ингэж хэлдэг юм. Хоол бол таныг амьд эрүүл байлгах үүрэгтэй. Хоёр дахь үүрэг нь амт. Зөв зохистой хооллолтын өдөрлөг дээр би хэлсэн. Бүх хүн өдөр бүр хоолондоо анхаарлаа төвлөрүүлж чадахгүй. Тийм учраас ажлын таван өдөр эрүүл мэнддээ хэрэгтэй зүйл ид. Амралтын өдрүүд эрх чөлөөтэй, аз жаргалын цаг үе. Дуртай амттанаа ид. Ингээд явбал таны амьдралын 75 хувь нь зөв хооллолттой болно гэж хэлсэн.

-Зөв, зохистой хооллолтын талаар таныг сонсдог олон хүн байна. Харин химичид, эрдэмтэдтэй холбоо тогтоосон уу?

-МУИС-ийн химичидтэй Монголд ирэх болгондоо уулздаг. Тэнд гадаадад сураад ирсэн маш мэдлэгтэй залуус бий. Монголын нөхцөлд нано технологи, уул уурхайд химичид шаардлагатай байгаа. Тэд ажлаа сайн хийж байгаа.

-Мэргэжлийнхээ чиглэлээр ямар өндөрлөгт хүрэхийг хүсдэг вэ?

-Миний бодлоор яаж ийж байгаад германчууд бас монголчуудтай хамтарч ажиллахыг мөрөөддөг. Жишээ нь Монголд ган болоод авах ёстой ургацынхаа тал хувийг алдсан гэж байна. Миний мөрөөдөл химийн мэдлэгээ ашиглаад, Монголын газар тариалангийн салбарт шинэ технологи нэвтрүүлэх. Хэрвээ би Германд үр тарианы судалгаа хийж байгаа том компанид ажиллаад, магадгүй ургацыг хоёр дахин нэмэгдүүлж чадах ч юм билүү.

-Таныг Монголтой уяж байдаг зүйлс юу вэ?

-Мэдээж миний гэр бүлийнхэн, ээж, аав, өвөө, эмээ бүгд Монголд байдаг. Монголд ирэхэд салхи, шороо бүх юм ондоо мэдрэгддэг. Буянт-Ухаад буугаад “Монголд тавтай морил” гэсэн үг сонсох хамгийн сайхан.

-Ээж тань бас доктор хүн юм байна. Мэргэжлээ сонгоход чинь нөлөөлсөн үү?

-Миний ээж эдийн засагч хүн. Намайг химиэр сурна гэхэд ээж бараг харамссан. Намайг бас эдийн засагч болно гэж боддог байсан болов уу. Сургуульд байхад надад хими, физик, математик барьцтай, сонирхолтой санагдсан. Тийм болохоор сонирхсон чиглэлээрээ суръя гэж бодсон. Ээж “Миний хүү өөрөө шийд” гэсэн. Одоо бол “Миний хүү зөв шийдэж дээ” гэдэг. Би хэн юм бэ гэж өөрөөсөө асуусны эцэст химич болох юм байна гэдгээ ойлгосон.

-Германд байгаа монголчуудтай хэр холбоотой байдаг вэ?

-Германд монголчууд хаа сайгүй байдаг л даа. Багаасаа германчуудын дунд өссөн болохоор монголоо хайгаад яваад байдаггүй л дээ. Хайгаагүй болохоор надад монгол найз цөөхөн.

-Гаднаас Монголыг харахаар ямар өнгө төрхтэй мэдрэгддэг вэ. Энэ туршлагыг Монголд нэвтрүүлчих юм сан гэж бодогддог зүйлс байдаг уу?

-Тийм юм маш олон. Монгол маш их өөрчлөгдөж байгаа л даа. Зам их сайжирсан байна.

-Энэ зун хаагуур амрав?

-Өгий нуурт, Тэрэлжид очиж амарсан. Шарга морьтод лагерьт байрлаж байгаа. Тэндхийн зам өмнө нь их хэцүү байсан. Одоо бол гучин минут яваад очно. Монгол хөгжиж байгаа, их юм хийж байгаа гэдэг нь анзаарагддаг. Гэхдээ бас хийх ажил маш их байгаа. Эрүүл мэндийн салбарт тодорхой чиглэл алга. Хүмүүст мэдээлэл дутагдаж байна. Хагас үнэн мэдээлэл сошиалаар хаа сайгүй тархдаг. Тэрнийг л өөрчлөх хэрэгтэй гэж бодогддог.

-Таны нэг өдөр яаж өнгөрдөг вэ?

-Өглөө зургаад босч, өглөөнийхөө цайг уугаад ажилдаа гардаг. Миний судалдаг чиглэлээр өөр олон судлаачид дэлхий даяар ажиллаж байгаа. Өглөө кофе уунгаа хэн, хаана, ямар юм хийчихэв гээд цаг орчим сэтгүүл уншдаг. Дараа нь лабораторийнхоо ажилд ордог. Өдөр гэртээ бэлтгэсэн хоолоо иддэг. Үдээс хойш тав, зургаа хүртэл ажиллаад, гэртээ хариад долоо хоногийн гурван өдөр спортоор хичээллэнэ. Миний хувьд чөлөөт цаг хамгийн үнэтэй. Спортоор хичээллэнэ, салхинд гарна. Монгол залуустаа зориулж видео бичлэг бэлтгэнэ.

-Хамгийн сүүлд ямар ном уншсан бэ?

-Хамгийн сүүлд нэг хөгжилтэй ном уншсан. Тэр нь яаж олон найзтай болох вэ гэсэн философийн ном. Яаж нөхөрсөг байх вэ, олон найзтай байх вэ гэдэг нь таны сошиал, нийгэмтэй яаж харилцаж байгаагаас шалтгаалдаг.

-Эрдэмтэд гадаад үзэмжиндээ ч анхаардаггүй, судалгааныхаа ажилд л төвлөрсөн хүмүүс байдаг. Харин та бараг л кино жүжигчин шиг харагдаж байна?

-(инээв) Хувь хүнээс өөрөөс нь хамаардаг байх. “Миний хобби YouTube-ээр видео хийх” гэхээр Германд ч химичид гайхдаг. “Чи судалгааныхаа ажлын хажуугаар видео хийгээд, хүмүүст өөрийгөө харуулаад” гэдэг. Үнэхээр хэрэгтэй гэж үзсэн учраас би энэ ажлыг хийдэг. Түүнээс биш зарим залуус шиг сошиалаар “Би тэнд явж байна” гээд селфидээд, “Би өнөөдөр тийм юм худалдаж авлаа” гээд өөрийгөө рекламдаж байгаа юм биш. Үзэмжтэй байх сайхан. Гэхдээ миний гол зорилго хүмүүст зөв мэдээлэл хүргэх гэж хичээдэг гэх үү дээ. Таны хэлдгээр Германд зөвхөн шинжлэх ухааны ажилдаа анхаараад, өөр юм бодохгүй явдаг хүмүүс зөндөө. Тэд ч бас заримдаа хоолны талаар надаас зөвлөгөө авдаг.

-Хаана жаргалтай байна тэр миний эх орон гэсэн үг байдаг. Харин та ирээдүйд хаана амьдрах тухайгаа төсөөлсөн үү?

-Миний гэр бүл хаана амьдарвал аз жаргалтай, эрсдэл багатай гэдэг талаас нь анхаардаг. Нөгөө талаар Монголд ирэхэд хийх юм маш ихтэй санагддаг.

-Германд Монголыг сонирхдог химичид хэр олон байдаг вэ?

-Монголыг германчууд олон талаас нь сонирхож хардаг л даа. Нэг талаасаа эрдэс баялаг ихтэй гэж харна. Хэдэн жилийн өмнө Меркель энд ирээд явахдаа Монголын томчуудтай уулзаад, гэрээ хийгээд дараа нь нүүрс Герман руу ачигдсан. Нөгөө талаар хүн хүрээгүй газар ихтэй гэж маш их сонирхоно. Говьд байдаг ховор металлыг хятадууд л гаргадаг, монголчууд гаргаагүй байгаа. Тэр талаар химичид Монголыг ирээдүйтэй гэж хардаг. Монголд олборлох ч юм их, хийх ч зүйл их байдаг л даа. Тийм болохоор сонирхолтой газар.

Монгол Улсаас Холбооны Бүгд Найрамдах Бразил Улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Ч.Сосормааг эх орондоо ирээд байхад нь ярилцлаа.

-Танай Элчин сайдын яамыг татан буулгах тухай сонсогдсон. Та эх орондоо бүрмөсөн ирэв үү?

-УИХ-ын 2013 оны зургадугаар сарын 7-ны өдрийн 43 дугаар тогтоолоор Монгол Улсаас Холбооны Бүгд Найрамдах Бразил Улс, Бүгд Найрамдах Индонез Улсад дипломат төлөөлөгчийн газраа байгуулахаар шийдвэрлэж, 2014 онд эдгээр улсуудад манай ЭСЯ-д байгуулагдсан юм. Харамсалтай нь гурван жил ч хүрэлгүй ЭСЯ-даа татан буулгах шийдвэр гаргалаа. 2016 онд Монгол, Индонезийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ой тохиосон бол 2017 онд Монгол, Бразил Улс хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой тохиож байна. ЭСЯ-аа татан буулгаж байгаа тухай шийдвэрийг суугаа орондоо дуулгахаас өмнө амжиж ойн арга хэмжээгээ тэмдэглээд л ирэх шив дээ. ХБНБУ-д суугаа ЭСЯ нь Чили, Аргентин, Колумби, Перу улсуудыг хавсран сууж, бусад долоон улсыг хавсран хариуцдаг манай улсыг тус тивд төлөөлж буй цорын ганц дипломат төлөөлөгчийн газар байсан юм.

-ЭСЯ-аа нээгээд гурван жил ч хүрэлгүй татан буулгаж байгаа нь сонин юм аа?

-Дипломат төлөөлөгчийн газраа татан буулгах шийдвэрийг зөвхөн иргэдийн тоо, худалдааны эргэлтээр хэмжих нь учир дутагдалтай. Тухайн оронд амьдрах монгол иргэдийн тоог харгалзах ч цөөн хүн амтай манай орны хувьд гадаад харилцаагаа хязгаарлагдмал байдалд оруулах сул талтай.

Элчин сайдын яамаа нээх, татан буулгах шийдвэр гаргахын өмнө тухайн оронтой харилцах улс төр, эдийн засаг, хамтын ажиллагаанаас гадна тус орны олон улсын нэр хүнд, дэлхийн тавцанд идэвхтэй оролцогч эсэх болон манай хөрш орнуудад үзүүлэх тэдний нөлөө, эдийн засгийн харилцааг нь давхар харгалзах ёстой болов уу. Ялангуяа дэлхийд нэр нөлөө өсөж, эдийн засаг нь тэлж буй ардчилсан улс орнуудад Дипломат төлөөлөгчийн газруудаа байгуулах замаар дэлхийн эдийн засгийн интеграцид хурдацтай нэгдэж, далайд гарцгүй ч, даяарших хөгжил рүү гарцаа улам бүр нээх боломж бий. Өмнөх Засгийн газрын гадаад бодлогын алсын хараа ийм л байсан.

Татан буулгах шалтгаан нь төсвийн хүндрэлтэй холбоотой юм бол манай бүх дипломат төлөөлөгчийн газруудын байршил, орон тоо, хүний нөөц ба бүтээмжид ач холбогдол, үр ашгийн шинжилгээ хийн эрэмблэх замаар төсөв мөнгөө танах бүрэн боломжтой байсан. Мөн зарим ЭСЯ-ыг цомхотгон Элчин сайд дээр нэмэх нь нэг дипломат гэсэн бүтэц рүү шилжиж болно. Гэтэл ямар ч шинжилгээ хийгээгүй байж татан буулгах тухай яаруу шийдвэрээ өнгөрсөн оны төгсгөлөөр Гадаад харилцааны сайд маань хэвлэлээр мэдээлсэн. Монгол Улс шилжилтийн эдийн засгийн хүнд үедээ ч уламжлалт харилцаагаа хадгалан хоёр орны найрсаг харилцаанд сэв сууна хэмээн социалист байсан орнуудаас ЭСЯ-аа татан буулгаагүй юм даг.

-Ардчилсан намын угшилтай Элчин сайдуудтай ЭСЯ-дыг татан буулгалаа гэсэн яриа гарсан?

-Элчин сайд хугацаатай албан тушаалтан.Тэд байнга л солигддог. Харин хоёр орны хоорондын харилцаа өнө мөнх орших учиртай. Гэхдээ Баабарын нэгэн цагт бичиж байснаар “Цагааны бүтээснийг Улаан нь сүйтгээд байвал яах болж байна?” гэсэн үг заримдаа санаанд буудаг л юм.

-Гэхдээ Бразилтай манайхан нэг их наймаа хийгээд байдаггүй. Бразилчууд манайхаас юу авахыг сонирхдог бол, монголчууд юу оруулж ирэхийг хүсч байна вэ?

-Урьд нь Өмнөд Америкийн орнуудтай худалдааны харилцаа бараг байсангүй. Одоо л эхлэл нь тавигдаж байна. Өнөөдрийн байдлаар хоёр улсын хооронд дунджаар хоёр сая гаруй ам.долларын худалдааны жилийн эргэлттэй. Мэдээж үүнийг нэмэгдүүлэхийн төлөө ЭСЯ ажиллаж, анхны үр дүн гарсан. Өнгөрсөн есдүгээр сард Бразил-Монголын Худалдааны танхим байгуулагдаж, Бразилийн бизнесийн төлөөлөгчид манай улсад зочилсон бөгөөд энэ үеэр манай аж ахуйн нэгжүүд Бразилиас кофе худалдан авах гэрээ байгуулсан. Эхний ээлжийн 2.4 тонн кофены ногоон үрийн дээж Монголд орж ирээд байна. Өмнө нь эдгээр аж ахуйн нэгжүүд Өмнөд Солонгосоор дамжуулан бразил кофег үнэтэй худалдаж авдаг байсан бол одоо хэд дахин хямдаар авч, эх орондоо нэрж, үйлдвэрлэн цаашид гуравдагч зах зээлд гаргахаар зорьж байна. Түүнчлэн тахианы мах, буурцаг худалдан авах сонирхлоо манай талаас тавьсан бол Бразилийн талаас ноолууран бүтээгдэхүүн ба хивс импортлох хүсэлтээ илэрхийлсэн.

Дашрамд дурдахад ЭСЯ байгуулагдсанаар Монгол Улсыг ихэд сонирхож эхэлсэн юм шүү, эдгээр орнуудад.

-Нэг бизнесмен хэлсэн юм. Алсыг хардаг бизнес эрхлэгчид бол зөвхөн Монголын гурван сая хүнтэй зах зээлийг бус Хятад, Оросын зах зээлд гарах гарц гэж Монголыг хардаг гэж. Бразил махны хамгийн том экспортлогчдын нэг. Манайхан ч махаа гаргахаар оролдож байгаа. Хамтарч ажиллах алхмууд хийж амжив уу?

-Манай урд хөрш бол Бразил, Аргентин, Чили, Уругвайн худалдааны гол түнш. Хятад уруу экспортоо нэмэгдүүлэхийн төлөөх өрсөлдөөн Латин Америкийн орнуудад хүчтэй өрнөж байна. Тэд манай хөршүүдийг аль хэдийнэ бүчин тойрч хаяалчихаад байхад холын Бразил бидэнд юуны хамаа байхав гэсэн харалган бодлоор боломжуудаа алдаж болмооргүй. Түүнчлэн Европын холбооноос ОХУ-д эдийн засгийн хориг тавьсантай холбоотойгоор Оросын зах зээлийг эзлэх сонирхол эдгээр орнуудад улам бүр нэмэгдэж байгаа. Ялангуяа Бразил, Аргентин, Уругвай улсуудын амт чанартай үхэр, тахиа, гахай, хонины мах бэлтгэх технологи нь алдартай тул дэлхийн 100 гаруй улс эдгээр улсаас мах худалдан авч байна. Манай хоёр хөршийн хэрэглээ улам бүр өсөн нэмэгдэж байгаа энэ цаг үед эдгээр оронтой хамтарсан махны үйлдвэрээ Монголд байгуулах боломжийг нээхээр ЭСЯ ажиллаж байлаа. Үр дүнд нь Аргентины Засгийн газрын техникийн туслалцааны “Өмнөд-Өмнөд”-ийн хөтөлбөрт Монголыг хамруулахаа илэрхийлсэн. Тэдний нэр хүндтэй Хөдөө аж ахуйн технологийн институт “ИНТА” -ын ажлын баг Монголд удахгүй ирж ажиллахаа мэдэгдээд байгаа. Аргентин бол малын вакцины чанараараа дэлхийд нэртэй орон.

-Латин Америкийн орнууд манай гуравдагч хөрш байх боломжтой гэж та үзэж байна уу?

-Монгол Улс хоёр гүрний дунд түгжигдсэн далайд гарцгүй орон. Далайд гарцгүй 44 орон байдаг. Дийлэнх нь хөгжил буурай улсууд. Далайд гарцгүй байх нь эдийн засгийн хөгжлийг сааруулдгийн нийтлэг жишээ юм. Монгол аль болох гадаад харилцаагаа тэлж, хоёр хөршийн хамаарлаас ангижирахыг эрмэлзэх нь зүй. Тиймээс ч манай гадаад бодлогын үндэс бол хоёр хөрштэйгээ эв найртай, тэнцвэртэй харилцааг эрхэмлэхээс гадна гуравдагч хөршийн бодлогыг сүүлчийн хорь гаруй жил хөгжүүлэхийг чармайх болсон.

Гуравдагч хөршийн тухай ярихаар зарим хүмүүс хоёр хөршөө үл ойшоосон бодлого хэмээн эмээдэг. Миний бодлоор бол харин ч эсрэгээрээ хоёр их зах зээлийн дунд оршиж байгаагаа соргогоор мэдэрч, гуравдагч хөршийн бодлоготойгоо уялдуулах нь ухаалаг санагдана. Сул талаа давуу тал болгон хувиргах стратеги юм.

Ялангуяа манай хоёр хөршийн зах зээлийн төлөө өрсөлдөж буй Латин Америкийн улс орнуудаас хөрөнгө оруулалтыг татаж, техник технологийг нэвтрүүлэн, хамтын үйлдвэрүүдээ байгуулах өргөн боломж бий. Эдгээр орнууд манай хөршүүдтэй улс төр, эдийн засгийн сайн харилцаатайгаас гадна ямар нэгэн зөрчил, маргаангүй нь сайн талтай. Тухайлбал их зах зээлдээ ойртохыг тэмүүлж байгаа эдгээр улсуудад зориулсан аж үйлдвэрийн цогцолбор бүхий чөлөөт бүсүүдийг яагаад байгуулж болохгүй гэж. Коста Рика Улс яг л ингэж хөгжсөн байдаг.

-Коста рикагийн чөлөөт бүсийн сайн туршлага юу байв?

-Коста Рика богино хугацаанд хурдацтай хөгжсөн гайхалтай улс. Манай Сэлэнгэ аймгаас ялихгүй том газар нутагтай, байгалийн баялаг ядмаг тул эдийн засаг нь кофе, банан жимсний экспортод дөнгөн данган дүүжигнэж байсан нь саяхан. 1981 оноос чөлөөт бүсийг чөлөөлөх, бодлого явуулсан юм билээ. Тэд чөлөөт бүсийг асар том агуулахтай худалдааны лангуу төдий газар биш, харин чөлөөтэй үйл ажиллагаа явуулж, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг, амьдрал буцалсан зах зээлийн талбар болгон хувиргасан. Чөлөөт бүсдээ газар эзэмшүүлж, үйлдвэрээ байгуулахыг гадаадын компаниудад уриалж тэднийг татвараас эхний найман жилд 100 хувь, дараагийн дөрвөн жилд 50 хувь чөлөөлсөн байдаг. Харин сүүлийн жилүүдэд чөлөөт бүсэд дан үйлдвэр биш бас үйлчилгээний сүлжээ компаниуд ажиллах нь нэмэгджээ.

Хоёр хөршдөө түшиглэсэн аж үйлдвэрийн цогцолбор бүхий чөлөөт бүсүүдийг байгуулж, яг л Коста Рика шиг дэлхийн эдийн засгийн интеграцид хурдацтай нэгдэх боломж бидэнд ч бий.

-Та бодлогын судалгаа хийдэг хүн. Монгол дэлхийн зах зээлд өөрийн орон зайг бий болгохын тулд юугаараа ялгарах ёстой вэ?

-Монгол Улс хэрэглэгчээс үйлдвэрлэгч орон руу шилжиж байж л хөгжинө. Гэхдээ Уругвай улс шиг “ялгарах” стратеги барих хэрэгтэй болов уу. 3.5 хүнтэй Уругвай яг Монгол шиг хоёр том гүрний дунд оршдог. Бразилийн эрхий хуруу, Аргентины долоовор хурууны хооронд хавчуулагдан усан үзэм шиг бөнжийн тогтсон улс хэмээн тэдний тухай хошигнон хэлдэг юм билээ. Бас манайх шиг хонины аж ахуй түлхүү эрхэлнэ. Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнээрээ дэлхийг тэжээх хэмжээнд хүрсэн хоёр том хөрштэйгээ ижилсэх биш харин ялгарахын тулд тоо биш чанарыг голлосон. Өөрөөр хэлбэл органик бүтээгдэхүүнийг хямд үйлдвэрлэхийг зорьсон байдаг. Бид ч цэвэр, байгалийн гаралтай бүтээгдэхүүнээрээ бусдаас ондоошиж чадна. Монгол гэдэг нэр органик гэдэг утга илэрхийлэх болтлоо дэлхийд танигдмаар байна.

-Монголчууд Чилийн амжилтыг их сонирхдог. Тэд яаж байгалийн баялгаас хараат бус болов?

Чили манайх шиг байгалийн баялгаас, тэр дундаа зэсээс хамаарсан эдийн засагтай байсан нь саяхан. Тиймээс тэд эдийн засгаа төрөлжүүлэн эрдэс баялгаас бусад бүх төрлийн бүтээгдэхүүнийг “уламжлалт бус” хэмээн нэрлэх болсон. Уламжлалт бус экспортын бүтээгдэхүүн болох хулд, яргай загас, гахайн мах, дарс, жимс, мод, модон эдлэлийн бүтээгдэхүүний экспортод эргэлт гаргахын тулд эрэл хайгуул хийж эхэлсэн бөгөөд судалгаа шинжилгээний байгууллагууддаа хөрөнгө оруулан шинэ бүтээлийг хөхиүлэн дэмжих бодлого баримталсан байдаг. Нэг жишээ хэлэхэд 1980 оноос хулд загас үржүүлэх бүтэлгүй туршилт арваад жил үргэлжилсэн ч чиличүүд бууж өгөлгүй, олон удаагийн алдагдлын дараа сэрүүн цаг агаар, далайтай хил залгаа газарзүйн тогтоц талаасаа ижил төстэй Норвегийн туршлагыг амжилттай нутагшуулж чадсан нь гайхалтай. Харин одоо 70 гаруй оронд хулд загас нийлүүлж, жилд тэрбум ам.долларын ашиг олж байгаа нь зэсийн дараах том экспорт болжээ. Чили одоогийн байдлаар 62 орныг хамарсан чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулаад байна. Олон хүн тэр дундаа УИХ-ын гишүүд Чилийн эдийн засгаа солонгоруулсан нууцыг асуудаг. Тэр нууц бол шинжлэх ухаанд хөрөнгө оруулалт хийж, зорилгоо тодорхойлж, стратегиа хэрэгжүүлэх бүтцийг бүрдүүлж өгсөнд байгаа болов уу.

-Таны бичсэн Латин Америкийн орнуудын хөгжлийн туршлагууд цувралаар нийтлэгдээд эхэлсэн байна билээ. Ном болгоно гэсэн үү?

-Латин Америкийн орнууд бидний өмнө яг одоо тулгамдаж байгаа бэрхшээлүүдийг даван туулж байгаа нэн шинэхэн түүхтэй улсууд. Манай ЭСЯ олон тооны байгууллагуудыг хооронд нь холбож өгсөн. Үр дүн нь эхнээсээ гарсаар л байна. Бразил бол хоршооллын хөдөлгөөнөөрөө дэлхийд алдартай. Монголын Хоршооллын үндэсний нэгдсэн холбооны ерөнхийлөгч Н.Энхболдын урилгыг Бразилийн Хоршооллын холбооны Ерөнхийлөгчид гардуулсан бөгөөд айлын тал Монголд зочлохоо илэрхийлсэн байгаа. Энэ оны аравдугаар сард Олон Улсын Хоршооллын холбооны дэмжлэгтэйгээр туршлага солилцох хурал Монголд зохион байгуулагдана. Мөн Бразилийн Мэргэжлийн холбоодын төлөөлөгчид Монголд ирэхээ мэдэгдээд байгаа. Тэдний Мэргэжлийн холбоод нь Мэргэжил Сургалтын Үйлдвэрлэлийн төвүүдээ хариуцаж салбарынхаа хүний нөөцийг өөрсдөө бэлтгэдэг туршлагатай. Бразилд аж үйлдвэр үсрэнгүй хөгжсөний гол нууц бол энэ. Монголд МСҮТүүдийг хувьчлах гэж яаралгүй Мэргэжлийн холбоодод нь хариуцуулан өгөх нь зөв шийдэл болох тул бразилчуудаас суралцах зүйлс их гарна гэж бодож байна. Мөн Иргэдийн оролцоотой төсвөөрөө дэлхийд алдартай Порто Алегре хот байна. Тэдний туршлагыг нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна.

-Та гадаадын сайн туршлагыг олж харж, нүүр хуудсаараа дамжуулж хүмүүст хүргэж байлаа. Гадаадын сайн туршлага чухал ч улс орон болгон өөрийн онцлогтой.нэг улсад сайн хэрэгжсэн бодлого нөгөө улсад зохицохгүй байх нь олон?

-Монгол Улс цөөн хүн амтай ч дийлэнх нь залуучууд. Өөрөөр хэлбэл аливаа шинэлэг санааг тусган уян хатан зохицох, хэрэгжүүлэх чадвар сайтай. Тэр тусмаа техник технологийн эрин үед энэ чанар маш чухал. Олон улс орон зөвхөн бараа бүтээгдэхүүн худалдахаас хальж, оюуны мэдлэг, шинжлэх ухааны бүтээл, ноу хаугаа нийлүүлэхийг эрмэлзэх боллоо. Үүнийг ухаалаг хүчний бодлого гэж нэрлэх нь бий. Аливаа хөгжил шинэлэг санаанд тулгуурлан хөгждөг. Нэг улсаас нөгөө улсад, нэг хотоос нөгөөд сайн туршлагууд нэвчин агуулга, өнгө төрхөө олон баяжна. Үүнийг хөгжил нутагших гэж нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл гадны хэрэглэж байсан шинэлэг арга зам тухайн орны хөрсөнд бууж, өөриймсөхийг хэлж байгаа юм. Энэ бол шууд хуулбарлах муйхар аргаас өөр. Шинэ туршлагыг нутагшуулах ажлыг үндэсний мэргэжилтнүүд хийдэг юм шүү дээ. Нийгэмд тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэн шинэ санаа, сайн туршлагыг монголын хөрсөнд монгол хүний ухаанаар дахин инженерчилж байгаа хүмүүс төрд ч, төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшилд ч олноороо бий. Чухам тэрхүү бүтээлч хүмүүсийн хүчээр нийгэм урагшилдаг. Нийгэм, салбар, байгууллагынхаа өмнө тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьж байгаа энтрепрейнерүүдэд зориулан Латин Америкийн шилдэг туршлагуудыг баабар.мн дээр цувралаар нийтэлж байгаа. Удахгүй ном болгож хэвлүүлнэ.

-Бразилийн Ерөнхийлөгчийн авлига хээл хахуулийн хэргийг олон хүн сонирхож байгаа.Та ойроос харсан хүний хувьд онцлох юм бий байх?

-Бразилийн нэртэй улстөрчид, бизнесийн бүлэглэлүүдийн сүлбэлдсэн авлигын хэргийг илчилсэн “Машин угаалга” мөрдөн шалгах ажиллагаа богино хугацаанд амжилтад хүрч байгаагаараа дэлхийд танил болж байна.

Энэ ажиллагаа 2014 оноос эхэлсэн бөгөөд энэ хугацаанд 232 хүнийг сэжигтнээр татан шалгаж 160 хүнийг хорьж, 10 тэрбум орчим ам.долларын хөрөнгийг царцаан, улс төрчдийн оффшор данснаас мөнгийг нь татан, улсын орлого болгож байна. Конгрессийн хоёр танхимын дарга огцорч, Ерөнхийлөгч Мишел Темер ч мөн л авлигын асуудалд нэр холбогдлоо. Сая сая бразилчуудын бахархал болж байсан Ерөнхийлөгч асан Лула да Сильва сарын өмнөхөн 9.5 жилийн ял аваад байна.

“Машин угаалга” бол хараат бус шүүх засаглал нийгэмд шударга ёсыг тогтоож, ардчиллыг сахин манаж чаддаг гэдгийг харуулсан амжилт. Шударга ёсыг тогтоож байгаа шүүхээ ч, шүүгчээ ч ард түмэн хамгаалаад эхэлдэг юм билээ.