Author: Батсүхийн Янжмаа

“Эпимон” эмнэлгийн ерөнхий эмч, анагаах ухааны доктор М.Үүрийнтуяатай ярилцлаа.

-Насжилт нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор зөнөгрөл, дэмийрэл өвчин дэлхий нийтийн асуудал болсон. Харин танайд ийм өвчтэй хүмүүсийг хүлээж авдаг юм байна. Ийм өвчтэй хүмүүс хэр их ирдэг вэ?

-Зөндөө бий. Зөнөгрөл гэдэг маань зөвхөн наснаас шалтгаалахгүй. Заавал өндөр настай хүнд тусдаг юм биш. Олон удаа харвасан хүмүүс ч ийм байдалд орж болно. Тархины, танин мэдэхүйн үйл ажиллагаа алдагдахыг л хэлээд байгаа шүү дээ. Гол шинж нь нойр муудах. Төөрч будилна. Гэртээ байхдаа ч жорлон, гал тогооны өрөөгөө олохоо байчихдаг. Хүүхдүүдээ ч танихаа болино. Яваандаа залгиурын үйл ажиллагаа алдагдана. Хөдөлгөөн хомсдоно. Уян хатан чанар алдагдаад гүйж харайж чадахаа болино. Иймэрхүү шинжүүд ажиглагдвал гэр бүлийнхэн нь анхаарах ёстой. Гэтэл настай хүмүүс унтахаа болиод, заримдаа солиорч, утга авцалдаагүй юм яриад эхлэхээр нь болохоо байлаа гээд эмнэлэгт ханддаг. Хөөрхий даралтны эмээ уугаад, гэртээ суугаад байхаар нь гайгүй гэж боддог. Үүнээс сэргийлэх боломж бий.

-Хэдэн наснаас зөнөгрөл, тэнэгрэл өвчин эхэлж болох вэ?

-Жараас дээш насанд ихэвчлэн тохиолдоно. Гэхдээ хоёр, гурван удаа харвасан хүн ийм байдалд орж болно. Зөнөгрөлийн шинж тэмдэг илрэхээр сэтгэцийн эмгэг үү, мэдрэлийн эмгэг үү гэсэн асуулт гарч ирдэг. Яагаад гэхээр зөнөгрөл эхэлсэн хүн утга авцалдаагүй юм ярьдаг. Хүндрээд ирэхээрээ зарим тохиолдолд нүдэнд нь янз бүрийн юм харагдана. “Гэрт муур гүйгээд байна”, “Намайг хүн авах гээд байна” гэх мэтээр ярьдаг. Нүдэнд нь хий юм харагдаж, чихэнд нь янз бүрийн юм сонсогддог. Цадахаа мэдэхээ болино. Хүүхэд шиг булан тохойд очоод бие засчихна. Энэ бол мэдрэлийн эмгэг. Ийм тохиолдол зөндөө байна. Манайд ирсэн нэг эмэгтэй цонхоороо хамаг хувцсаа гаргаад шидчихсэн байсан. “Тэнгэрийн элч ирж авах гээд байна. Хувцсаа явуул гэсэн” хэмээн ярьсан. Хүнд зэргийн солиоролд орчихсон байлаа. Сар гаруй хугацаанд эмчлээд зүгээр болсон л доо. Манай хөгшин нойргүй байгаад байна гээд сууж болохгүй. Шинж тэмдгийг нь анзаарч байх хэрэгтэй.

-Японд настануудыг өглөө цэцэрлэгт хүргэж байгаа юм шиг машинаар аваад, асаргаа сувилгаа үзүүлээд орой гэрт нь хүргэж өгдөг үйлчилгээ байдаг юм билээ. Танайх бас өдрийн үйлчилгээ үзүүлнэ гэсэн үү?

-Өндөр хөгжилтэй Солонгос зэрэг улсад хувийн асрамжийн газрууд олон байдаг юм билээ. Одоо бол бид эмнэлгийн статусаар үйлчилж байна. Насаараа хэвтэрт орчихсон өвчтөнүүд олон байна. Тэр хүнийг хүүхдүүд нь асрах гэхээр ажлаа, цалингаа алдах болдог. Насжилт нэмэгдэхийн хэрээр өндөр настануудын нийгмийн асуудалд дэлхий нийтээрээ анхаарч эхэлсэн. Солонгосын асрамжийн газруудтай танилцсан. Уулын аманд байдаг нэг асрамжийн газарт очсон. Тэндээ нас бардаг. Хүүхдүүд нь гэртээ аваачдаггүй. Нас барахын өмнө уулздаг өрөөнүүдтэй, оршуулгын газартай цогцоор нь хөгжүүлсэн юм билээ.

-Та бүхэн зөнөглөсөн, настай, хэвтрийн өвчтэй хүмүүсийг харж асрах үйлчилгээ үзүүлдэг гэсэн. Энэ төрлийн үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллага Монголд ховор байдаг болохоор энэ тухай тодруулаач?

-Манай эмнэлэгт харвалт болон нуруу нугасны гэмтэл, мэдрэлийн бусад өвчний улмаас удаан хугацаагаар хэвтэрт байгаа өвчтөнүүдэд мэдрэлийн сэргээн засах эмчилгээ, эмийн эмчилгээнээс гадна ар гэрээс нь сахиур авахгүйгээр асарч байна. Ийм нөхцөлд гэр бүлийнхэн, хүүхдүүд нь өвчтэй хүндээ санаа зовохгүйгээр ажлаа хийгээд явах боломжтой. Манайх хамгийн багадаа арав хоногоос сарын хугацаатай үйлчилгээ үзүүлж байна. Асаргаа хийх үед тухайн хүний эмчилгээ тасрахгүй учраас эдгэрэлт ч сайн байгаа.

-Цус харвасан хүмүүс гуравдугаар эмнэлэгт очдог. Арав хоног хэвтэж эмчлүүлсний дараа хаана очих вэ гэдэг асуудал тулгардаг юм билээ?

-Харвалтын дараа сайн сэргэвэл тэр хүн дүүргийн эмнэлэгт эмчилгээнд явах боломжтой. Гэтэл хүнд зэрэгтэй, гар хөлний гүнзгий саажилттай хүн бол амбулаториор явж эмчлүүлэх боломжгүй учраас урт хугацаагаар хэвтэн эмчлүүлэх болдог. Хүн тархины харвалтаар өвчлөөд харьяаллын дагуу дүүрэг болон гуравдугаар шатлалын эмнэлэгт биеийн байдлаас шалтгаалаад арав хоногоос сарын хугацаанд хэвтдэг. Үүний дараа хаана очиж мэдрэлийн сэргээн засах эмчилгээг удаан хугацаагаар хийлгэх асуудалтай тулгардаг. Тийм учраас бид харвалтын дараахь урт хугацааны эмчилгээг үргэлжлүүлж хийж байна. Харвалтын сэргээн засах эмчилгээг эхний гурван сарын дотор хугацаа алдахгүй хийх нь үр дүнтэй байдаг. Асаргаа шаардлагатай хэвтрийн хүн заримдаа хоолоо залгиж чадахгүй болчихдог. Тийм хүнд бид тохирсон хоол хийж өгдөг. Шинэ үеийн харвалтын сэргээн засах эмчилгээнд технологи ашиглах болсон. Тухайлбал булчингийн үйл ажиллагааг цахилгаанаар өдөөх, роботын тусламжтайгаар үе мөчний хөдөлгөөнийг давтаж, хөдөлгөөн хийхэд тусалдаг. Робот технологи Монголд хараахан нэвтрээгүй байна. Харин бид виртуал технологи ашигладаг.

Харвалтын сэргээн засах эмчилгээг багаар үзүүлдэг. Сэргээн засалч эмч, нийгмийн ажилтан, сэтгэл зүйч, мэдрэлийн эмч, хөдөлмөр засалч, хөдөлгөөн засалч, хоол зүйн эмч, сувилагч, хэл заслын эмч бүгд хамтарч ажилладаг юм.

Харвалтын сэргээн засах эмчилгээний үр дүнд өвчтөнүүдийн 10 хувь нь бараг бүрэн сэргэдэг, 25 хувь нь үйл ажиллагааны бага хэмжээний алдагдалтай, 40 гаруй хувь нь онцгой анхаарал халамж шаарддаг, ноцтой бэрхшээлтэй, 10 хувь нь урт хугацааны халамжинд байж, байнга анхаарал шаарддаг байна. Хөдөлмөр засал гэхээр тухайн хүний урьд нь хийж байсан өдөр тутмын үйл ажиллагааг эргэж хэвшүүлэхийг хэлээд байгаа юм. Жишээ нь, харвасан хүний гар халбага барьж чадахгүй байх нь түгээмэл. Манай сэргээн засах өрөөнд ийм зориулалтын аяга халбага, таваг бий. Хоол идэхдээ асгаж цутгадаг учраас зориулалтын аяга таваг хэрэглэдэг. Хамгийн түрүүнд хооллож, хувцаслаж сургадаг. Дээр нь бид харвасан хүний ар гэрийнхэнд сургалт хийж байгаа. Өвчтэй хүнээ яаж хооллох, хэрхэн зөөвөрлөх гэх мэт асаргаатай холбоотой мэдээллийг өгдөг юм. Харвалтын дараа хамгийн багадаа гурван курс эмчилгээ хийж байна. Зарим харвалтын дараа танин мэдэхүйн алдагдал тохиолддог. Тархины зүүн талын бөмбөлөгт харвалт болвол хүн юмыг ойлгохоо больдог. Хэл ярианы төв гэмтвэл ярьж чадахаа ч байна. Бас юмыг нэрлэж чадахаа байна. Танин мэдэхүйн алдагдалтай хүмүүсийг үнэлээд, оюун ухаан сайжруулах дасгал хийлгэдэг. Харвалтын дараа өвчтөн урьд нь хийж чаддаг байсан зүйлүүдээ хийж чадахаа болиход сэтгэл санааны хямдралд ордог.

Бид эмнэлэгт хэвтэхээр ирсэн хүнд үнэлгээ хийж, цаашдын эмчилгээний төлөвлөгөө гаргаад, хяналтад авдаг.

-Өдрийн үйлчилгээнийхээ тухай мэдээлэл өгнө үү?

-Мэдрэлийн эмгэгтэй хүмүүст өдрийн үйлчилгээ үзүүлдэг юм. Сэтгэц нийгмийн сэргээн засах эмчилгээ хийдэг. Энэ эмчилгээг хамт олон дунд нь бүлэг болгож, бүлгийн сэргээн засах эмчилгээ хийвэл хүмүүс бие биенээсээ туршлагаас суралцдаг. Энэ ингэж сайжирч байна, би ингэх юм байна гээд урам дэмжлэг авдаг ач холбогдолтой. Тухайлбал бид эпилепситэй хүмүүст ийм үйлчилгээ үзүүлдэг. Манайд эпилепсигийн бүлэг хичээллэдэг. Унаж татдаг өвчин бас л манай мэдрэлийн эмгэг л дээ. Тэр бүлэг маань 14 хоногт нэг удаа цуглана. Бид жилийн ажлын төлөвлөгөө гаргаад, урлаг, спорт, соёлын олон арга хэмжээ зохиодог, агаар салхинд гарч, явган аялал хийнэ. Эрүүл мэндийн боловсрол олгох олон нийтийн арга хэмжээ бас хийдэг. Унаж татдаг хүмүүс маань ажилгүй учраас хамт олон байдаггүй. Тиймээс нэг анги бүрдүүлж, хамтдаа нэгнийхээ төрсөн өдөр, шинэ жилийг тэмдэглэдэг. Зааланд тоглодог. Унаж татдаг хүмүүс төрж болохгүй, спортоор хичээллэж болохгүй гэсэн ойлголт байдаг. Ээж, аав нь гудамжинд ухаан алдчихна гэж айгаад хүүхдээ гэрээсээ гаргах дургүй. Тийм учраас бид энэ хүмүүсийг нийгэмшүүлж байгаа юм. Зөвхөн эм уугаад гэртээ байхын оронд ингэж явахад эмчилгээний үр дүн сайжирдаг. Нэг бүлэг болчихоор “Чи эмээ ууж байна уу, яаж байна” гээд бие биедээ анхаарал тавьдаг. Эпилепси ч бай, мэдрэлийн бусад эмгэг ч бай удаан хугацааны эмчилгээ шаарддаг учраас тухайн хүнийг нийгмээс тусгаарлачихдаг. Хамт олонд түшиглэсэн сэргээн засах буюу бүлгээр сэргээн засах нь үр дүнтэй байдаг. Бид эпилепситэй хүмүүсийг үнэ төлбөргүй хяналтад авдаг. Ар гэрийнхэнд нь сургалт хийдэг. Эпилепси нь эмч, өвчтөн, ар гэр гэсэн гурвалсан холбоонд байхгүй бол болдоггүй. Унаж татдаг өвчтэй эмэгтэйд гэр бүл төлөвлөлтийн талаар мэдээлэл өгч, яг жирэмслэх үед эмийг нь багасгадаг. Өндөр тунгаар эм уувал урагт сөргөөр нөлөөлдөг. Таван сарын дараа эмийнх нь тунг ахиад нэмэгдүүлдэг. Унадаг хүн төрж болохгүй, хүнтэй сууж болохгүй, ажил хийж болохгүй гэх мэтээр буруу ойлголтууд байдаг. Унаж татдаг өвчтэй хүмүүсийг сүүлийн үед заавал группт байх шаардлагагүй, таарч тохирсон ажил хийж болно гэж үзэх болсон.

Эпилепси архаг өвчин. Таталтгүй байж чадвал амьдралын чанар сайжирна. Унаж татдаг өвчтэй, дэлхийд алдартай хүмүүс олон байсан. Юлий Цезарь, Александр хаан, Наполеон, Ван Гог зэрэг алдартнууд унадаг өвчтэй байсан. Тийм учраас энэ хүмүүст урам зориг, итгэл өгөх учиртай. Эпилепситэй хүмүүсийг сүүдрээс гаргах нь Дэлхийн Эпилепсигийн холбооны уриа. Манайх эпилепсийн үйлчилгээг цогц үзүүлж байгаа. Үзлэг, тархины болон нойрны бичлэг хийдэг, сэтгэцийн асуудлыг үзнэ. Арван жилээс дээш хэмжээгээр унаж татвал оюун ухаан, ой тогтоолт, анхаарал бууралтад ордог. Тийм учраас байнга эмгэг сэтгэл судлалын шинжилгээ хийдэг. Эпилепситэй хүмүүс олон жил эм ууж байгаа учраас гаж нөлөө илэрдэг. Эмийн гаж нөлөөг хянах шинжилгээг жилд хоёр удаа хийдэг.

Бид өвчин, эм гэж олон жил ярилаа. Өнөөдөр хүн эмнэлэгт хэвтээд хэдэн эм тариа хийлгээд гарах хангалтгүй. Энэ ямар өвчин юм бэ гэдгийг нь ойлгуулах гэж хичээдэг. Өвдөөд ирдэг, эмнэлэг хүлээгээд авдаг, урьдчилан сэргийлэлт алга. Тухайн эмгэгийн талаар өөрт нь сайн ойлгуулах учиртай. Та ийм түвшинд байна. Одоо эмчийн зөвлөгөөг дагахгүй бол ийм хүндрэлд хүрнэ шүү гэдгийг нь хэлдэг. Жишээлбэл, хүн харвалаа гэхэд дахиад харвахгүй байх баталгаа байхгүй. Дараагийн хүндрэл эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд эрүүл мэндийн боловсрол олгох учиртай. Тийм учраас бид хэвтэж байгаа хүмүүстээ сургалт хийдэг.

-Урьдчилан сэргийлж ханддаг уу?

-Манайд шинэ жилийн амралтаараа долоо хоног хэвтдэг хүн бий. Жилдээ нэг удаа урьдчилан сэргийлчихээр бүтэн жил сэтгэл зовох юмгүй явдаг. Манайд хандсан хүмүүст эрсдэлийн үнэлгээ хийдэг.

-Дахин харвахгүйн тулд яах ёстой вэ?

-Давтан харвасан үед ихэнхдээ нас барах, мөн тахир дутуу болох магадлал өндөр байдаг. Таван жилийн дотор эмэгтэйчүүдийн 24 хувьд, эрэгтэйчүүдийн 42 хувьд дахин харвалт тохиолдсоныг судлаачид тэмдэглэсэн байна. Хоёрдогч цус харвалтын 80 хувийг урьдчилан сэргийлж болдог. Ингэхийн тулд эхний харвалт үүсгэсэн эрсдэлт хүчин зүйлсийг тодруулах, тамхи татахгүй байх, цусны даралтыг байнга хянах,цусан дахь холестролыг нэмэгдүүлэхгүй, чихрийн шижин өвчнийг хянах. Диабеттэй өвчтөн эрүүл хүнээс дөрөв дахин илүү харвалт өгөх магадлалтай. Эрүүл хоол хүнс хэрэглэх, дасгал хөдөлгөөн хийх хэрэгтэй.

Сүүлийн судалгаануудаас үзвэл долоо хоногт таваас дээш дасгал хийдэг хүн дахин харвалт өгөх нь бага байдаг. Архи уухгүй байх учиртай. Өдөрт хоёр хундагаас дээш архи уух нь харвалтын эрсдэлийг 50 хувь нэмэгдүүлдэг.

“Оном” сангийн ерөнхий захирал, анагаах ухааны доктор Д.Наранжаргалтай ярилцлаа.

-Америкт ажиллаж, амьдарч байгаа монголчуудын дунд элэгний вирус илрүүлэх, оношилогоо шинжилгээ хийсэн гэсэн. Гадаадад байгаа монголчуудын хувьд вирусийн тархалт хэр их байна вэ?

-Америкийн монголчуудад манайхан илрүүлэг хийсэн, Лос Анжелест хамтардаг байгууллагатай. Тэнд амьдардаг монголчуудыг ерөнхийдөө бүгдийг нь хамруулсан. Вирусийн тархалтын хувьд энд байдаг хүмүүсээс ялгаагүй байдаг. Бид 500-гаад хүнийг илрүүлэг үзлэгт хамруулсан. АНУ-д үзлэг хийж байгаа хамтрагчид маань зөвхөн B, С үзээд зогсохгүй вирус илэрсэн хүмүүст бусад шинжилгээнүүдийг хийлээ. Одоо эмчилгээг нь яаж шийдэх талаар ярилцаж байна.

-Монголд хийгдэж байгаа шинжилгээгээр вирустэй хүмүүсийн хувь өндөр гарсан харагдсан?

-Насны ангилалаас хамаараад жаахан ялгаатай дүн гардаг. В вирусийн эсрэг вакцин хийдэг учраас бага насны хүүхдүүдэд цөөн илэрдэг. 20-иос дээш насныханд С вирус дунджаар 6 хувьтай илэрдэг. 50-иас дээш настай хүмүүсийн 30 орчим хувьд нь С вирусийн халдвартай гардаг. 40-50 хүртэлх насны хүмүүст 20 орчим хувь байдаг.

-Ахимаг насны хүмүүсийн вирусийн халдварын шалтгаан тариур буцалгаж хэрэглэж байсан үетэй холбоотой гэдэг. Тариураас гадна өөр ямар замаар халдвар авдаг вэ?

-В вирусийн халдвартай эхээс халдвар авч болно. Ингэж авсан бол 90 хувь нь архаг халдвар болж үлддэг. Ийм халдвартай хүүхдүүд насанд хүрээд, бэлгийн идэвхтэй насанд очихоороо нэмээд Д вирус авчихдаг. В, Д вирусийн хавсарсан халдвар маш хүнд. Монголчууд 1991 оны долдугаар сараас В вирусийн эсрэг вакцин тарьж эхэлсэн байдаг. Төрж байгаа хүүхэд болгонд 24 цагийн дотор вакцин тарих чухал. Эхэн үедээ төрсөнөөс хойш 48 цагийн дотор вакцин хийдэг тохиолдол ч байжээ. В вирустэй эхээс төрсөн хүүхдэд 48 цагийн дараа вакцин хийвэл үр дүн муутай. Түүнээс болоод одоо 25-28 насны хүмүүсээс бас их халдвар илэрдэг. Бага насны хүүхэд B вирусийн халдвар авчихвал эдгэх магадлал багасна.Төрөхдөө В вирусийн халдвар авчихсан хүүхэд 20 хүрэхдээ л аль хэдийнэ хорин жил өвдчихсөн. 30 хүрээд элэг нь хатуурч эхлэх эрсдэлтэй. Элэг шилжүүлэн суулгуулах гэж байгаа хүмүүс дунд залуу эрчүүд цөөнгүй.

-В вирусийн эсрэг вакцин хийлгэхэд насан туршдаа дархлаа тогтох уу, хэсэг хугацааны дараа дархлаа буурах уу?

-Тайваньчууд энэ талаар судалсан байна лээ. Эхний үед вакцины үйлчилгээ 15 жил үргэлжилдэг гэж үзэж байсан. Тайваньчуудын сүүлийн судалгаагаар вакцины титр өндөр биш хэрнээ вакцин хийлгэсэн хүмүүст дархлааны ой санамж үүсдэг, халдвар авах магадлал насан туршдаа багасдаг гэж үзсэн. Гэхдээ энэ талаар монголчууд судалж үзээгүй.

-Үндэстэн болгоны дархлаа, өвчнийг тэсвэрлэх байдал өөр гэсэн мэдээ харсан?

-Ази хүмүүс энэ вирусүүдээр амархан өвдөж байгаа юм. Европт тэр халдвар аяндаа эдгэчихдэг байхад азиудад бол вирусүүд нь илүү архаг хэлбэрт шилжиж байсан. Вирусийг дарж чадах бидний дархлааны систем арай онцлог байдаг юм уу. Азиудын дунд В, С вирусийн тархалт өндөр. Түүнээсээ шалтгаалж, элэгний хавдар, хатуурал өндөр. Хятдад гэхэд 90 сая хүн В вирусийн халдвартай байна.

-С вирусийн эсрэг вакцин гараагүй л байгаа юу?

-С вирусийн эсрэг вакцин гараагүй. Халдвар авахгүй байх нь чухал. 2013 онд хийсэн судалгаагаар В вирус авч байсан гол шалтгаан шүдний эмчилгээ, мэс засал, хөмсөг шивүүлэх, шивээс хийлгэх гоо сайхны үйлчилгээ байсан. Зарим газар хөмсөг шивдэг зүүгээ сольчихдог ч бэхээ солихгүй, бэхэн дунд нь вирус явж байсан тохиолдол бий.

-Эмнэлэгт жижиг мэс ажилбар хийлгээд гарахдаа халдвар авсан гэж зарим вирустэй хүмүүс ярьдаг?

-Санхүүжилт хүрэлцээгүйгээс болоод халдвар тараах эрсдэлтэй байгаа юм. Вирусийг устгадаг технологиуд гарчихсан. Манай дундаж эмнэлэгт хэрэглэдэг ариутгалын уусмалын хэмжээ гэхэд Германы эмнэлэгтэй харьцуулахад гурав дахин бага байна. Санхүүг нь шийдэж өгвөл шийдчих асуудал.

-Элэгний вирус бэлгийн замаар дамждаг гэдэг?

-В,С аль аль нь бэлгийн замаар дамждаг. Гэхдээ С вирусийн тухайд бэлгийн замаар дамжих нь бага. В вирус нь харин бэлгийн замаар дамжих өндөр магадлалтай. В вирусийн дамжих зам ДОХ-ын вирусээс ялгаагүй гэсэн үг. Манай судалгаагаар В вирус дамжих нь бага байгаа юм. Олон хүн В вирусийн халдвар аваад эдгэчихсэн болохоор дархлаатай болчихсон. В, С вирус их өөр байгаа юм. В вирусийг бага насандаа авах тусам өвчин болоод үлдчихнэ. Харин нас нь ахих тусмаа өвдөөд бүрэн эдгээд дархлаатай болчихно. С вирус нь яг эсрэгээрээ. Багадаа С вирусийн халдвар авсан бол эдгэх магадлал 90 гаруй хувьтай байхад нас нэмэгдэх тусмаа халдвар авбал эдгэхгүй, архаг өвчин болоод үлдчихдэг. Вирус тээж байгаа бол бүгд өвдөнө гэсэн үг биш. Хэдэн насандаа авсан, дархлаа нь тэр үед ямар байсан гэдгээс олон зүйл шалтгаална.

-“Оном сан”-гийн ТУЗ-ийн дарга, “Эрүүл элэг” хөтөлбөрийг санаачлагч, доктор Д.Наранбаатар анх “2020 онд монголчууд элэгний С вирусгүй болно” гээд хэвлэлийн хурал зарлаж байсныг санаж байна. Одоо эхний үр дүн гарсан уу, хэдэн хүн С вирусгүй болсон бэ?

-Анх бид 2014 оны есдүгээр сард энэ тухай зарласан. 2016 онд улсын хөтөлбөр болоод, “Элэг бүтэн Монгол” хөтөлбөр батлагдсан. Хөтөлбөр батлагдахаас өмнө 6000 гаруй хүн эмчилгээнд орчихсон байсан л даа. Бид өнгөрсөн долдугаар сарын 28-нд Дэлхийн гепатитийн өдрөөр дүнгээ гаргаж байхад 35000 хүн эмчилгээнд орсон байгаа юм. В, С-гийн эрт илрүүлэгийн үзлэгт бараг сая хүн хамрагдсан. С вирустэй хүмүүсийн хувьд асуудал гайгүй сайн шийдэгдсэн. Цаана нь бидний судалгаагаар 100 мянга гаруй хүн вирусийн халдвартай байгаа гэсэн үг. Тэднийг илрүүлж эмчлэх том ажил бий. Элэгний хатууралтай байсан хүмүүс С-гээ эмчлүүлж, өвчин нь харьцангуй хөнгөрөөд ажил төрлөө хийгээд явж байна. 2013-2014 онд Хавдар судлалын үндэсний төвд жилдээ ойролцоогоор 1700-гаад хүн элэгний хавдартай гэж оношлогдоод үүнээс жилдээ 300 орчим нь амьд үлддэг байсан бол С вирусийн эмчилгээ, өргөн хүрээтэй ажил хийгээд ирэхээр элэгний хавдартай хүмүүс эрт үедээ оношлогддог болсон. Одоо бол жилдээ 600 орчим хүн хавдартай гэж оношлогддог ч дараагийн жилдээ амьдарч чадаж байгаа. Энэ тоо улам ихсэх учиртай.

-В, С вирус хавсарсан хүмүүс бас их байсан. С нь устчихаар В нь яах вэ?

-В нь хэцүү асуудал болоод байна. Бидний хийсэн судалгаагаар Монголд байгаа В вирусийн халдвартай хүмүүсийн 65 хувь нь давхар Д вирусийн халдвартай байгаа. В, С-гийн давхар халдвартай хүмүүс арай цөөхөн. Гэхдээ В болон Д-гийн халдвартай хүмүүс маш олон байна. Бидний тооцоогоор 200 мянган хүний 65 хувь нь В болон Д-гийн давхар халдвартай байна. Дан В юм уу, С-тэй хүмүүс арай гайгүй. В-г бүрэн эмчилдэггүй ч вирусийн эсрэг эм уугаад байвал өвчнөө дарангуйлаад яваад байж болно. Д вирусийг устгадаг эм байхгүй. Д вирусийн эсрэг нэг тарилга 450 мянган төгрөг байдаг. Түүнийг долоо хоногт нэг удаа 12 сар хийлгэх ёстой. 48 тун хийлгэхээр ийм зардлыг дийлдэг хүн цөөхөн. Тэгж эмчлүүллээ гэхэд 100 хүний 25 нь л эдгэх магадлалтай. Одоо бол манайд Д вирусийг үзэж байна, тоолж байна. Манайх шинжилгээний чадамжаараа дэлхийн бусад улсаас дутахааргүй болсон. Зөвхөн Д вирусийг тоолуулахад 120 мянган төгрөг болдог. Эргээд өвчтөний хэтэвчтэй холбогдож байна.

-Дэлхийн Гепатитийн холбооны ерөнхийлөгч Монголд ирэхдээ “Хэрэв монголчууд С вирусийг устгачихвал дэлхийн олон орны хүмүүст найдвар төрүүлэх болно” гэж байсан. Бид хэр үнэлэгдэж байгаа вэ?

-Манайх мундаг үнэлэгдээд сая долдугаар сарын 28-нд Дэлхийн гепатитын өдрийг ДЭМБ-аас Монголд ирж тэмдэглэж өнгөрүүлсэн. Өндөр түвшний хүмүүс ирсэн. ДЭМБ 2030 он гэхэд элэгний вирусүүдийг устгая гэсэн төлөвлөгөө гаргаад, бүх улсууд нэгдээд ажиллаж байгаа. Энэ зорилтод хүрч чадахаар байгаа цөөхөн улсын нэг нь Монгол. Элэгний асуудлаар ажиллаж байгаа хүмүүс Монголыг маш сайн мэддэг болсон. Өмнөх, одоо хоёр эрс ялгаатай. 2010-2015 оны хооронд улсын хэмжээнд 300 хүн эмчилсэн байдаг. Тэгэхэд 2015-2018 оны хооронд бид 35 мянган хүн эмчлээд байна. С вирусийг устгахад гаргасан амжилтаараа Монгол үнэхээр дэлхийд тэргүүлж байгаа. Төр, төрийн бус байгууллагын хамтын ажиллагааг амжилттай хэрэгжүүлж чадсан гэж үнэлэгдсэн.

Одоо бол В, Д вирустэй хүмүүсийн асуудал тулгамдаж байна. Америкт хийсэн үзлэгээр 28-тай залуу элэг шилжүүлэн суулгах шаардлагатай гэж гарсан. В, Д-гийн давхар халдвартай залуу байсан. Одоо бас ч Эрүүл мэндийн даатгалаар С, В вирусийг үнэгүй тоолж, эмийг нь хөнгөлж байна. Д вирустэй буюу хамгийн том асуудалтай хэсэг дээр анхаарал дутагдаж байна. Д вирусийн шинжилгээ, эмчилгээг Эрүүл мэндийн даатгалд хамруулахгүй бол энэ хүмүүс чинь л элэг шилжүүлэн суулгах шаардлагатай болж байна. Тэр тусмаа С вирус дэлхийд тархсан учраас баян орнууд судалгаа хийгээд, эмүүд үйлдвэрлэгдээд явж байна. Дэлхий дээр 20-30 сая хүн В, Д-гийн халдвартай байна. Дандаа ядуу орнуудад энэ халдвар тархсан байна. Монгол хамгийн өндөр халдвартай нь учраас мөнгө хөрөнгө зарж ажиллахгүй байж дэлхийд мундаг болохыг хүлээгээд суувал хүмүүсийн асуудал хүндэрнэ.

– “ТЭНГЭРИЙН ЦАГ”-Т БИЧСЭН ҮЙЛ ЯВДЛУУД ТЭР ЧИГЭЭРЭЭ КИНО ЗУРАГ ШИГ БУУЖ БАЙГАА ЮМ ЧИНЬ –

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэнтэй ярилцлаа.

-Саяхан анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатын “Тэнгэрийн цаг” номын англи хэл дээрх хувилбарын нээлт болсон. Та хоёр нэгэн үед Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын албыг хашиж байсны хувьд номын тухай, тэр үеийн сонин хачин, бас анхны Ерөнхийлөгчийн тухай хуучлах зүйл олон байгаа болов уу гээд зорьж ирлээ?

-“Тэнгэрийн цаг” ном гарсанаас хойш нэлээд цаг хугацаа өнгөрлөө. Уншигч олон түмэнд өргөн хүрсэн байх гэж бодож байна. Энэ ном Монголын төрт ёс, төрийн түүхийн талаас чухал ач холбогдолтой бүтээл юм. Монгол төр Чингис хаанаас хойш 38 хаадын үе дамжаад, дараа нь нэг богд хаантай, түүний хойно хэдэн дарга нартай байж байгаад, 1990 онд улсынхаа анхны Ерөнхийлөгчийг сонгож, Монгол Улс тусгаар тогтнол бүрэн эрхээ жинхэнэ утгаар нь сэргээсэн үе эхэлсэн л дээ. “Тэнгэрийн цаг” бол Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгчийн ажил үйлс, түүх, нүдээр харж, биеэр туулж амссанаа бичсэн ном. “Тэнгэрийн цаг” гэж нэрлэснийг нь зарим хүмүүс гайхдаг л даа. Тэнгэрийн цаг гэдэг нь Монголын гүн ухааны том ойлголт. 1990 он бол Монголын түүхийн огцом эргэлтийн үе байсан. Монголчуудын хувь заяаг шийдэх, амьдралын зохион байгуулалтыг эрс өөрчлөх үе байсан учраас “Тэнгэрийн цаг” гэдэг ойлголтыг хэрэглэсэн нь зөв. Урьд нь 1911 онд Монгол Улс тусгаар тогтнолоо зарлах үед Богд хаан “Тэнгэрийн цаг ирлээ. Монголчууд биеэ даах цаг боллоо” гэж хэлсэн удаатай. Түүнээс хойш наяад жилийн турш монголчууд тусгаар тогтнол, бүрэн эрхээ жинхэнэ утгаар нь олж авахын тулд зүтгэж явсаар ерэн онд энэ үйл хэрэг бүтсэн юм шүү дээ.

Монгол Төрийн тэргүүн гэдэг албан тушаал их учир утгатай. Уг нь Монгол төр анхлан байгуулагдах үеэс эхлээд монголчуудын төрт ёсондоо баримталж ирсэн гол алтан сургаал, зарчим бол Чингис хааны гэрээслэл. Чингис хаан “Би хадаас болж, төрийг бэхлэн сахиж, аргамжаа болж, улсыг барин хатуужсуу” гэж андгайлсан юм. Тэгэхээр Төрийн тэргүүн гэдэг төрөө бэхлэх, төрөө бүтээх, улсаа жолоодох гол үүрэгтэй юм шүү дээ. Энэ үүргийг яаж хэрэгжүүлсэнээс улс орны хувь заяа бас хамаарна. 1990 онд монголчууд анхны Ерөнхийлөгчөө сонгоод, шинэ нийгмийнхээ гарааг эхэлсэн. Энэ цагийн Төрийн тэргүүний үүрэг маш хүнд, хэцүү байв. Тэр үед социалист нийгмийн зохион байгуулалтын орчинд амьдарч байсан улс орон чөлөөт иргэний нийгэм рүү шилжиж эхэлсэн. Энэ үеийн төр, Төрийн тэргүүн ямар байх вэ гэдэг зүгээр нэг хүн дураараа шийдэх асуудал биш. Монголчууд социалист хамтын нөхөрлөлийн орнуудын хүрээлэлд амьдарч байгаад, тэр нь задарч нурсаны дараа Монгол орноо дэлхийн тавцанд шинэ дүрээр гаргах, эрх чөлөөт, ардчилсан Монгол Улс гэж таниулах нь төрийн тэргүүний хариуцаж байсан маш том үүрэг. Ер нь бид Ерөнхийлөгчөө сонгодог болсоноос хойш тав дахь Ерөнхийлөгчийн нүүрийг үзэж байна. Мэдээж үе үеийн Ерөнхийлөгчид цаг цагийнхаа асуудлыг шийдэж л явсан. Гэхдээ П.Очирбат Ерөнхийлөгчийнх шиг ийм зорилтыг өмнөө тавьж шийдэх шаардлага бусад Ерөнхийлөгч нарт мэдээж тохиолдоогүй. Энэ утгаараа Монголын шинэ түүхэн үеийн жолоодогч гэж хэлж болох юм. Түүний үед монголчууд Үндсэн хуулиа өөрчилсөн шүү дээ.

Шинэ Монголыг бүтээх үндэс суурь Үндсэн хуулиараа тавигдсан. Үндсэн хуулийн комиссыг П.Очирбат Ерөнхийлөгч өөрөө толгойлж байв. Ерөнхийлөгчийн ажил одоогийнхоос өөр байсан л даа. Тэр үед нийгмийн тал хэсэг нь хуучин нийгмээ мөрөөдөж, шинэ нийгмийн үзэл санаа зорилтуудыг хүлээж авахад хэцүү үе байсан. 1990 онд шинэ төрийн тогтолцооны эсрэг 13 холбоо тэмцэж байсан юм шүү дээ. Жагсаал цуглаан болохгүй өдөр гэж байгаагүй, элдэв өнгийн хэрүүл зарга дэгдэж, Гандан хийд нь хүртэл дотроо хагарчихсан байлаа. Энэ үед Төрийн тэргүүн үндэснийхээ эв нэгдлийг хамгаалж, хангах үүргийг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй болсон. Энэ үүргээ П.Очирбат нэр төртэйгөөр биелүүлж чадсан. Манайхан П.Очирбат Ерөнхийлөгчийг хээгүй Ерөнхийлөгч гэдэг. Хээгүй гэдгийн цаана монгол хүний гүндүүгүй чанар ханхалдаг. Тэр чанараараа олон түмнийхээ итгэлийг хүлээж байсан.

-Хувь хүний зан чанар нь ороо бусгаа цаг үед төрийн тэргүүнээр тодроход нь үүрэг гүйцэтгэсэн болов уу?

-Инженер хүн л дээ. Бага залуугаасаа Шарын голын уурхайд ажиллаж байгаад, олон жил сайдын ажил хийсэн. 1976 онд бид нэг үе Засгийн газрын гишүүн байлаа. Хоёр гол асуудалд “Тэнгэрийн цаг” номондоо хариу өгсөн гэж би боддог. П.Очирбат Ерөнхийлөгч бол туйлширдаггүй. Аливаа юмыг бодит утгаар нь ойлгож хүлээж авдаг. Тэр чанараараа 1989 оны үеэс эхлээд ардчилсан хөдөлгөөн Монголд өрнөж эхлэхэд, ардчилсан үзэл санааг дэмждэг хүмүүсийн талд зогсч, тэднийг ойлгож хандаж байсан учраас шинэ хүчнийхэн П.Очирбат Ерөнхийлөгчид итгэж байсан л даа. Тийм ч учраас 1993 оны сонгууль болоход П.Очирбат Ерөнхийлөгчийг хувьсгалт нам нэр дэвшүүлээгүй байхад ардчилсан хүчнийхэн нэр дэвшүүлж, хоёр дахь удаагаа Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон шүү дээ. Туйлшрахгүйгээр улс орныхоо эрх ашгийн үүднээс нөхцөл байдлыг үнэлж, зохицуулж чаддаг чанар нь голчлон нөлөөлсөн байх. Мэдээж хувь хүний боловсрол, оюун ухааны чадавх бас чухал шүү дээ.

-Та ч бас шинэ түүхийг бүтээгчдийн нэг шүү дээ. Тэр цаг үед хамт явсан хүний хувьд энэ номыг уншаад яаж хүлээж авч байв?

-Бид бүх үйл явдалд биеэрээ оролцож явлаа. Жагсаал цуглаан, зөвшилцөх, тохиролцох юманд бүгд хамт явсан болохоор “Тэнгэрийн цаг”-т бичсэн үйл явдлууд тэр чигээрээ кино зураг шиг бууж байгаа юм чинь.

-Даваадуулсан юм харагдаж байв уу?

-Үгүй ээ дээ. Цаадах чинь өөрийн биеийг магтаж, түүхийг гуйвуулах хүн биш л дээ. Гэхдээ тэр үеийн нөхцөл байдлаас болоод “Тэнгэрийн цаг”-т хэлээгүй зарим зүйлүүд бий. П.Очирбат Ерөнхийлөгч ард түмнээс сонгогдсон итгэл хүлээсэн хүн гээд амар тайван суугаагүй. Хувьсгалт намынхан 1991 оны долдугаар сарын 27-нд бүгд хурал хийж, тусгаар тогтнолоос урвасан гээд П.Очирбат Ерөнхийлөгч бид хоёрыг огцруулах, унагах илтгэл бэлдүүлчихсэн байсан юм шүү дээ. Долдугаар сарын 24-нд хувьсгалт намын дарга тэр илтгэлийг надад үзүүлсэн. Би 26-нд бичсэн хүнтэй нь уулзсан чинь “Болохоо байлаа” гээд буцаасан байна лээ. Тэр үед социализмыг нураасан талаар нэг илтгэл тавих, эдийн засгийн бодлого буруу гэж нэг илтгэл тавих, тусгаар тогтнолоос урвасан гэж нэг илтгэл тавихаар зэхсэн байсан. Төрийн эргэлт хийхээр бэлтгэчихсэн байлаа. Тэр мэтийн юмыг П.Очирбат Ерөнхийлөгч номондоо оруулаагүй. Бодвол эмзэглээд, нийгмийнхээ сэтгэхүйг тухайн үедээ бодсон байх л даа. Тийм байх жишээтэй. Ер нь Ерөнхийлөгчийн хувьд Засгийн газар, Бага хурлын үйл ажиллагааг дэмжиж хийсэн зүйл асар их. Аливаа том арга хэмжээн дээр Ерөнхийлөгчийн зүгээс татгалзах, түдгэлзэх зүйл байсныг би л мэдэхгүй юм.

-Тухайн үед Монгол Улс хаашаа явах вэ гээд эрэл хайгуул хийж, гадаадын орнуудаар ч явж үзэж харж байсан гэж та ярьж байсан. Энэ үедээ П.Очирбат гуайтай ярилцаж, санал солилцох үе олон байх даа?

-Хамгийн наад захын асуудал шүү дээ. Социалист дэглэмд байсан Монгол Улс хаашаа явах юм бэ, бид хөрөнгөтний нийгэм рүү орох уу, явж чадах уу гэдэг асуудал байсан. Социализм гэдэг нэг онол номоор нийгмийн сэтгэл зүйг инженерчилсэн нийгэм. Ийм нийгэм эргээд жам ёсны, чөлөөт эдийн засгийн зам руу орж чадах уу гэдэг хэцүү. Манай шинэ Үндсэн хуульд Монгол орон капиталист нийгэмд орно гэж бичээгүй юм шүү дээ. Хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлуулна гэсэн. Энэ бол социализм ч биш, капитализм ч биш. Аль алинд нь байгаа хүн төрөлхтөнд хэрэгтэй, амьдралаа зохион байгуулахад тустай зүйлсийг нөхцөл байдалдаа тохируулан авч хэрэглээд явна гэсэн үг л дээ. Капиталист нийгмийн давуу тал гэвэл чөлөөт өрсөлдөөн, хүний эрх гээд олон зүйл яригдана. Гэтэл 20-30 жилийн дараа эргээд харахад алдаа завхрал зөндөө л гарч байна даа. Ганц Монголд бус дэлхий нийтээрээ хямраад байна. Бид энэ хямрал руу зүтгэж орох ёстой юу? Энэ асуултад хамгийн түрүүнд хариу өгөх хэрэгтэй.

–“Тэнгэрийн цаг” англи хэл дээр хэвлэгдсэн болохоор шилжилтийн нийгмийн үеийн нөхцөл байдлыг монголчууд төдийгүй гадныхан сонирхох боломж бүрджээ?

-Миний бодоход Монгол орны шинэ замын эхэнд төрийн жолоо барьж байсан хүний ном гэдэг судлаачдын хувьд хамгийн үнэтэй баримт. Тэр үед монголчууд юу бодож, юуны төлөө зүтгэж байв гэдэг нь харагдана шүү дээ. Бидний алдаа оноог гадныхан янз бүрээр дүгнэх л байх. Ерээд оны үйл явдлын талаар барууныхны бичсэн зарим номыг би үзсэн л дээ. Профессор цолтой мундаг хүн гээд Монголд ирж байсан улсуудын бичсэн юмыг уншихад “Ээ чааваас даа” гэмээр ч юм тохиолдож л байдаг. Монголчуудыг ийм нүдээр хардаг, ингэж ойлгодог, бас тэгээд өөрсдийгөө эрдэмтэн гээд явдаг юм байна гэж. П.Очирбат Ерөнхийлөгчийн ном бол эдний бичсэн номын дэргэд баримт юм.

-Таны “Үүрийн жавар” гээд ном байдаг. Бас л шилжилтийн үеийн нөхцөл байдлын тухай өгүүлсэн дурсамжийн ном, том баримт болж үлдсэн?

-Яахав дээ, яахав тэр бол судалгааны материал, бид юу бодож, хийж явсныг л харуулна. Одоо бодоход нийгэм маань нэлээд гажуудалд орлоо. Хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм гэсэн чинь олигархи толгойтой, зэрлэг капиталист нийгэм рүү гулсаад орж явна. Бид тэр үед ийм нийгмийг мөрөөдөж байгаагүй. Ийм замаар явъя гээгүй. Сүүлийн 20-30-аад жилийн турш либерал үзлийг хэт туйлшруулж, хагас дутуу ойлгож хэрэглэснээс бид ийм зам руу орж байна л даа.

-Жижиг улсын удирдагч байх хэцүү гэдэг. Та бүхэнд их дарамт ирж байсан байх даа?

-Цэрэндорж гуайн үг л дээ. Гэхдээ хоёр зүйлийг хэлмээр санагддаг юм. Монгол жижиг орон уу гэж. Бидний мэдэх Хүннү гүрэн дараа нь Сяньби, Жужан, Түрэг, Уйгар, Кидан байлаа. Эд Евро Азийн асар уудам орон зайг эзэлсэн том гүрнүүдийн голомт. Монгол орон хэдэн мянган жилийн түүхтэй, хүн төрөлхтний гигантуудыг, аварга гүрнүүдийг төрүүлсэн голомт юм. Энэ голомтыг тойроод нэг талд нь Хятад, нөгөө талд нь Орос гээд гүрэн байна. Хоёулаа монголчуудын бүтээл юм шүү дээ. Хятад хуучин 12 жижиг үндэстэн байсан. Монголчууд нэгтгээд нэг улс болгоод тэрнээс хойш Мин, Чин улс одоо Хятад улс гээд явж байна. Орос жаран хэдэн вант улс байсан. Монголчууд нэгтгэсэн. Монголчууд аварга том гүрний төрийн голомтыг сахиж үлдсэн үндэстний хувьд энэ төрт ёсныхоо уламжлалыг дагаж хүндэлж, үүнийгээ өөрсдөө ойлгож явах нь чухал. Одоо Монголын хоёр талд том гүрнүүд байна. Эдэнтэй харьцахдаа “Бид жижигхэн орон, далайсан газар нь далд ороод, далласан газар нь ил гаръя” гээд явж байх уу? Аль эсвэл Монгол төрт ёсны асар их уламжлалтай, соёлтой орон гээд үнэт зүйлийг авч яваад хоёр хөрш гүрэнтэйгээ эвтэй найртай, зохицоод амьдрах уу гэдэг асуудал бий. П.Очирбат Ерөнхийлөгчөөс өмнө Хятад, Монголын харилцаа зовлонтой байсан шүү дээ. Зөвлөлт, Хятадын хагарлаас болсон зүйл л дээ. П.Очирбат Ерөнхийлөгч урагшаагаа айлчилж, Зян Зэминь даргатай хундага тулгаж, дуулж байгаад харилцаагаа хэвийн хэмжээнд оруулсан.

-Таны үед оросууд “крантаа хаасан” үе таарсан. Амаргүй байсан биз?

-Хоёр талын юм даа. Нэг тал нь Зөвлөлт гүрэн наяад оны сүүлээр хүнд байдалд ороод, 1990 оны есдүгээр сарын 30 гэхэд Дээд зөвлөл нь гадны аль нэг оронд зээл тусламж үзүүлэхийг Засгийн газартаа бүрэн хориглочихсон. Монголд 17 мянган барилгачидтай барилгын том байгууллагууд ажиллаж байсан. Тэр нь санхүүжилтгүй болоод буцсан. 1989 онд М.С.Горбачёв Владивостокоор дамжин Хятад улсад очихдоо бидэнтэй зөвлөж ярилгүйгээр Монголоос цэргээ гаргана гээд амалчихлаа. 100 гаруй мянган цэрэг гарлаа. Тэр үед Зөвлөлтийнхөнтэй буруу харьцаж байна гэсэн ойлголт монголчуудын дунд байсан.

Нөгөө талаас бид Зөвлөлтийн хараат байдлаас гарч, бие даасан бодлого явуулна гэхээр доминат гүрэн жолоогоо зүгээр тавьчихгүй л дээ. 1990 оны арванхоёрдугаар сарын 26-нд ЗХУ-ын Коммунист намын Төв хорооны Улс төрийн товчооны маш нууц 79 13 дугаар тогтоол гарч, монголчуудыг боомилох, эдийн засгийн талаар хориг тавьсан шүү дээ. Тэгээд Монголтой хийж байсан бартерийн худалдааг бүрэн хаагаад, гадаад худалдаа үндсэндээ бид хойд талаас нефть авдаг, эндээсээ зэсээ өгдөг түвшинд л үлдсэн. 1990 оны долдугаар сарын 29-нд Монголд сонгууль болоод, долдугаар сарын 31-нд МАХН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Г.Очирбат гуай Эвслийн Засгийн газар байгуулна гээд зарласан. Наймдугаар сарын 1-нээс эхлээд Зөвлөлт Монголд нийлүүлдэг бензин шатахуунаа шууд 50 хувь хассан шүү дээ. 1991 оны зургадугаар сарын 17-нд НҮБ-ын Төв штабд Монголыг дэмжигч орнуудын бүлэг байгуулах анхны цугларалт болж, 12 орны бүрэлдэхүүнтэй Монголыг дэмжигч орны бүлэг гэж байгуулагдсан юм шүү дээ. Манайхан тэрнийгээ хандивлагч орнууд гэдэг юм.

-Саяхан В.Путины тухай номыг Германы сэтгүүлчийн бичсэнээр уншлаа л даа. “Ард түмэн намайг ямар байхыг хүснэ би тийм л байх ёстой” гэж Путин хэлсэн юм билээ. Оросуудын олонх юу хүсч байгааг судалгааны дүнгээр тогтоодог. Харин манайхан нийгмийн сэтгэл зүйг яаж мэдэрч байсан бол?

-Бид социализмын халуун нурман дээр үлдсэн шүү дээ. Гадна талд ийм болчихсон нөхцөлд төрийн жолоо барьж байгаа хүмүүс улс үндэстнийхээ явах зам мөрийн зүй тогтлыг харах нь чухал. Бид ямар замаар явах вэ гэвэл сонин. Тэр үеийн хүмүүсийн ихэнх нь социализм маань сайхан, энэ замаараа явах юмсан гэдэг. Гэтэл Зөвлөлтөд социализм нурж, сууриараа хөдөлж байна гэдэг ойлгогдож байсан. Тэр үеийн өмч хувьчлал, үнэ чөлөөлөх зэрэг арга хэмжээнүүд нь нийгмийнхээ голлох сэтгэхүйгээс зөрж хийсэн алхамууд шүү дээ. Төрийн хүний хариуцлага гэдэг улс орныхоо эрх ашгийн төлөө хийх ёстой зүйлээ хийх л ёстой. Түүнээс биш чи гараад “Үнэ чөлөөлөх үү” гэж хүмүүсээс асуувал “Үгүй ээ нөхөр минь, чи надад картаар бараа өгөөд бай” гээд суугаад байна шүү дээ.

-Одоогийн ихэнх улстөрчид нийгэмд таалагдсан шийдэл гаргахыг хичээдэг бол та нар зайлшгүй хийх ёстой арга хэмжээг шүүмжлэл хүлээхээс айхгүйгээр хэрэгжүүлсэн байх нь?

-Нийгэмдээ таалагдах гэхээсээ одоо нийгмээ мэхлэх гэж оролдох нь их болчихсон юм уу даа гэж боддог. Дотроо нэг юм бодож байгаад гаднаа өөр юм ярьдаг. Жишээ нь харийн чононууд хотонд нь орчихоод малыг нь сүйтгэж байхад манайхан чонын сэгийг зулгаагаад, нөгөөдүүлтэйгээ хамт гүйж явна. Ард түмэндээ хачин гоё юмнууд яриад сууж байгаа шүү дээ. Удирдагч хүн улс үндэстний хувь заяаг хариуцаж байгаа хүн. Эмчлэх цагт нь хатуухан эм хэрэглэдэг л байх хэрэгтэй. Тэгэхгүй уйлна даа гэж бодоод, эмийг нь уулгахгүй бол өвчин хүндэрнэ. Хэрэгтэй цагт нь хийх ёстой юмаа хийх л ёстой.

-П.Очирбат гуай та хоёр дунд сургуульд байхаасаа бие биеэ мэддэг байсан гэдэг билүү?

-Арван жилд байхаасаа мэднэ л дээ. 1960 оны дөрөвдүгээр сарын 31-нд “Пионерийн үнэн” сонинд П.Очирбатын бичсэн шүлэг гарч, би бас тэр үед нөхөдтэйгөө нийлж, цахилгаан трактор хийж, Уран гартны тэмцээнд түрүүлж, сонинд гарч байсан. Тэр үеэсээ л бие биенээ мэднэ л дээ. Арвандөрөвдүгээр сургуулийнхантай бид хааяа тэмцээн хийнэ. Хөгжилтэй л дөө. Тэд хожигдохоороо биднийг барьж аваад гөвшчихнө. Бид хожигдвол тэднийг барьж аваад гөвшчихнө. Яахав хүүхэд байх үеийн юм чинь.

-Та сүүлийн үед юунд санаагаа чилээж, цаг зарцуулж байна даа?

-Яахав дээ, бичиг цаас элдэв өнгийн юмнаасаа нэг их салж чадахгүй. Бичиж байгаа ухаантай. 15 жил бичлээ дээ. Нэг номыг дөрөв дахин бичиж байна. Болж өгөхгүй юм. Энэ жил тэрнийгээ гүйцээж чадах нь уу, үгүй юу. Санаа зовох юм бол Монгол төр маань дорой байдалд орж байна. Үүнд л жаахан санаа зовж сууна. Хааяа ярилцлага өгөхдөө төрийн тэргүүнээ ажлаа хийгээсэй гэх юм. Нөгөөдөхөд маань хүрдэг ч юм уу, бүү мэд. Одоо Монгол төрийн хамгийн хэцүү юм бол гадныхны нөлөөнд орчихлоо. Эдийн засгийн тусгаар тогтнол байхгүй боллоо. Коксжих нүүрс 300 доллар байхад бид Хятадад 50 доллараар өгөөд, баярлаад сууж байна шүү дээ. Хятад авъя гэвэл авна, авахгүй гэвэл авахгүй. Хараат байдалд байна. Айл гэр байлаа, өрхийн тэргүүн амьдралаа хариуцна. Гэтэл өрхийн тэргүүн өглөө босоод ялааны цохиур барьж ийшээ тийшээ хэдэн ногоон ялаатай хөөцөлдчихөөд, би ядарлаа гээд суугаад байвал тэр айл ямар байх вэ. Төрийн тэргүүн төрийн тэргүүн шиг л байх хэрэгтэй. (Санаа алдав).

Герман сэтгүүлч Хүберт Зайпелийн “Путин-Төрийн хэргийг дэргэдээс нь ажихуй” ном жинхэнэ “зэвүүн” бичигджээ. Мань эр “Spiegel” сэтгүүлд бичсэнчлэн “Оросын ерөнхийлөгчтэй урхинд оролгүй, нөлөөнд авталгүйгээр ойр дотно танилцаж чадсан” ажээ. Оросын ерөнхийлөгчийн ажил, амьдралын тухай учраас нэлээд хүнд сэдэвтэй ч сэтгүүлч бичсэн учраас улс төр судлаачдынхыг бодвол хөнгөн, бас эмоци мэдрэгдэж байна лээ. Улстөрчийн дурсамж нэг л өнцгөөс бичигдэх талтай. Харин энэ номын зохиогч нь сэтгүүлч учраас В.Путинээс гадна Д.Медведев зэрэг Путиний хань нөхөд болон олигарх гэгддэг Березовский зэрэг дайснуудтай нь ч уулзсан гэдгээрээ олон талтай юм гээч.

“Ард түмэн намайг ямар байхыг хүснэ, би тийм л байх ёстой” гэж Путин эхний ярилцлагуудынхаа үеэр зохиогчид хэлжээ. Хүн амын олонх юу хүсч байгааг Путин бусад улсын төр, засгийн тэргүүнүүдийн адил судалгааны дүнгээр тодорхойлдог гэнэ. Хэдийгээр зохиогч герман хүн ч өөрийн улсын канцлертаа “хөндий” хандсан санагдав. “Өрнийн улстөрчдөөс Ангела Меркель шиг Путинтэй байнга утсаар ярьдаг хүн байхгүй. Гэхдээ энэ нь нөгөө хүнийхээ ашиг сонирхлыг хүлээн зөвшөөрөх нь бүү хэл, мэдэж байгаа гэсэн үг биш. Канцлер өөрөө Путинийг “Өөр ертөнцөд амьдарч байдаг хүн” гэж боддог тухайгаа Барак Обамад дотночилж ярихдаа “Түүнийг бодит байдлыг ухаарч байдаг эсэхийг ч мэдэхгүй юм” гэжээ. Түүний эдгээр үгс маргааш өглөө нь New York Times сонинд нийтлэгдсэн байхыг Меркел харжээ гэх мэтээр “гөвсөн” байна лээ. Германы канцлерын Путиний өмнө оноо алдсан түүх үүгээр дуусахгүй.

“2013 оны зургадугаар сард Санкт Петербургт нэг ийм явдал болжээ. Ангела Меркель болон Германы томоохон пүүс, компанийн төлөөлөгчидтэй Оросын ерөнхийлөгч эдийн засгийн хамтын ажиллагааны талаар ярилцаад, орой нь Германы канцлертай Эрмитажид үзэсгэлэн нээх ёстой байв. “Олзонд ирсэн урлагийн бүтээл” хэмээх эмзэг сэдэвтэй үзэсгэлэн байж. Дайны шувтаргаар Зөвлөлтийн цэргүүд Германаас ЗХУ руу илгээсэн Эберсвальдын алт эрдэнэсийг дэлгэн үзүүлэхээр бэлтгэсэн байжээ. Энэ дашрамд Ангела Меркель үг хэлэх санаатай байгааг канцлерийн хэвлэлийн алба мэдэгджээ. Үндсэн санаа нь тэрхүү алт эрдэнэсийг урьд нь байсан газар буюу Германд буцаах тухай юм. Хоёр тал хэзээнээс энэ талаар маргалдсаар ирсэн байдаг. Харин Оросын талын үндэслэл болох “Энэхүү алт эрдэнэсийн үнэ өртгийг оросууд сая, сая хүнийхээ амиар нэгэнт төлчихсөн” гэдэг санааг Берлин хэзээнээс мэдэх ч няцаасаар ирсэн” хэмээн зохиогч тайлбарлажээ. (Монголоос зөөсөн түүх, соёлын дурсгалт зүйлсийг буцаан авахыг хүсвэл оросууд бас л Халх голд үрэгдсэн цэргүүдийнхээ амиар төлсөн гэх болов уу.сурв) Гэтэл энэ нь 1941 оны зургадугаар сарын 22-нд Герман улс Орост халдан довтолсон түүхэн өдөртэй давхацжээ. Алт, эрдэнэсийг Германд буцаах ёстой гэсэн үг яриа яг энэ өдөр дуулдсан нь Оросын ерөнхийлөгчийн хувьд айхавтар доромжлол байсан юм” хэмээн зохиолч онцолжээ. Энэ мэтчилэн В.Путин түүхэн учир шалтгааныг ихэд чухалчилдаг нэгэн бололтой. Путин шөнө дундын үед хувийн бяцхан сүмдээ загалмайлан залбирч ахуйд дэргэд нь зогссон хүн нь мань сэтгүүлч. Ерөнхийлөгчийн эх Мария Ивановна нь сүсэгтэй, хүүгээ төрүүлснийхээ дараа нууцаар сүмд аваачиж загалмай зүүлгэсэн байж. “Шашнаар дамжуулан Орост үндэсний ухамсар бий болгоход чиглэсэн улс төрийн туршилт явагдаж байна” гэж зохиолч дүгнэжээ. Путиний найзаар барахгүй лам багш гэгддэг Тихон ламтан мань сэтгүүлчид хувийн болон хувьсгалын харилцааныхаа тухай хуучилсан аж. “Путин бид хоёр бие биенээ дөрлөөд хөтлөөд явдаг юм биш. Тэр ч тэгж явах хүн биш” гэж ламтан тайлбарласан байна. Тэгээд ерөнхийлөгчийг дөрлөдөггүйгээ батлах нэгэн түүх хуучилжээ. Оросын хэвлэлээр Путиний Берлинд хийх айлчлалын талаар мэдээлэхийн хамт Берлиний тухайн үеийн захирагч ижил хүйстэнтэйгээ явалддаг гэдгээ нийтэд зарласан хүн хэмээн “хачирлажээ”. Тихон ламтан хамт зоог барих үеэрээ Берлинд очихдоо тэр хүнтэй гар барихгүй байхыг багшийн ёсоор зөвлөсөн ч шавь нь үгэнд нь ороогүй гэнэ. “Нэгд тэр нь хувийн хэрэг, хоёрт тэр бол Берлинийг төлөөлж байгаа албаны хүн” хэмээн тайлбарлажээ. Хараахан салаагүй байсан гэргий Людмила нь ламтны талд орж, Тихоны шаардлагыг дэмжсэнд Путин хоржоонтойгоор “Хардах явдалгүй дээ, хонгор минь” гэж товч хариулжээ. Энэ бол Путиний гэргийн тухай уг номд дурдсан ганц тохиолдол нь. Оросууд аа гэж…

Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайд асан Л.Гантөмөртэй ярилцлаа.

-Японы эрдэмтэд цаг хугацааг мэдэрдэг эстэй “ажиллаж”, хүн урт наслах боломжтой болно гэж та ярьж байсан. Сүүлийн үеийн технологийн ололт амжилтыг хэр сонирхож байгаа вэ? Олон эрдэмтэдтэй найз байсан. Харилцаагаа хадгалж байгаа юу?

-Сонирхогчийн түвшинд бол шинээр юу гарчихав гэдгийг байнга эрэлхийлдэг хэвээрээ. Их сургуулиудтай хамтарч ажиллаж байгаа. Жилд нэг, хоёр удаа Япон явдаг. Очоод хэдэн сургуулийнхаа захиралтай тойрч уулздаг. Шинжлэх ухааны бүтээлүүдээ яаж эргэлтэд оруулж байгаа, судалгааны ажлын тухай ярилцдаг. Японы Шинжлэх ухааныг дэмжих хамгийн том сангийн захирлаар манай Нагояагийн их сургуулийн хуучин захирал томилогдсон байна. “Манайхтай хамтарсан судалгаа хийх профессорууд байвал Монголоос явуулаарай. Би дэмжинэ шүү” гэдэг. Би өөрөө ч бас инноваци хэрэгжүүлж үзье гээд эмийн ургамлын судалгаа хийлээ. Сайд байхдаа ч Монголд шинжлэх ухаан яавал өгөөжөө өгөх вэ, шинжлэх ухааны парк хэрхэн байгуулах вэ гээд судалгаа хийлгэсэн. Тэр судалгааны хариу нь юу гэж гарсан гэхээр “Танайд өндөр технологийн парк боломжтой юм байна. Хоёрдугаарт, уламжлалт анагаах ухааны шинжлэх ухааны парк ажиллах юм байна. Танайд эмийн ургамал маш их байна. Дээр нь эмчилгээний аргачлал, дэлхийд танигдаагүй ноу хаунууд байна” гэсэн. Тэндээс сигнал аваад Монголд Уламжлалт анагаах ухааны парк байгуулах ёстой юм байна гэж үзсэн. Уламжлалт анагаах ухааны эмнүүдийг баталгаажуулсан. Эмүүдийн найрлагыг тодорхой болгосон гэх юмуу даа. Засгийн газарт ажлын хэсэг байгуулагдаж, мөнгө санхүүг нь шийдээд, 100 гаруй эмэнд судалгаа хийлгээд патент авахуулсан юм.

-Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед уламжлалт анагаах ухааны асуудлаар зөвлөл байгуулаад байсан бил үү?

-Тэгсэн. Бид бас яамнаасаа хөрөнгө санхүүг нь гаргаад, тодорхой эмүүдийг батлуулсан. Энэ ажлын дүнд Польшид “Мон тан” гэсэн уламжлалт эм үйлдвэрлэгдэж байна. Байгалийн гаралтай ургамлуудыг тарималжуулах боломжийг судлаад, тарималжуулах ажлыг эхлүүлсэн хүмүүстэй хамтарч, цаг хүчээ зориулж байна л даа. Бид хунчир тариалж байна. Хунчир бол хүн орхоодойн өвөг дээдэс. Дэлхийн ургамлын нөөцөд Монголоор овоглосон хоёр ургамал бий. Монгол чацаргана, хунчир гэж. Монгол хунчир бусад газар ургадгаас онцлогтой. Хунчирыг тариалаад цай хийсэн. Өмнөд Монголын том эрдэмтэн энэ ургамлыг судлаад холестрин бууруулдаг юм байна гэсэн нээлт хийж, патентийг нь авчихсан байна. Хунчиртай цай холестрин буулгаж, таргалалт, чихрийн чижингээс хамгаалах юм байна. Цагаан мөөгтэй хослуулаад шөл гаргасан. Ийм байдлаар ажиллаж байна. Иргэний хувьд шинжлэх ухааны ололтуудыг ашиглаж, инноваци хийж үзье гэсэн юм. Энэ ажилд маань туслахаар Сасакава Зайдангийнхан ойрын үед Монголд ирнэ. “Сумитомо кагаку” гэж Японы компани чихэр өвсний боловсруулалт дээр асар их ажилласан. Тэдний төлөөлөгчид бас ирнэ. Тэдэнтэй хамтраад өөрийн тариалсан чихэр өвсийг танилцуулах юм.

-Зэрлэг чихэр өвсийг тарималжуулахаар нөлөө нь буурах уу?

-Буурахгүй. Хөрс, үр, ген нь адилхан. Бусад хуурай нөхцөлийг бодвол усыг нь сайн өгч байгаа. Устай бол аль аль нь ургах юм байна. Шинжилгээний дүн зэрлэг ургамалтайгаа адилхан гэж гарсан.

-Монголчууд юу үйлдвэрлэх вэ гэдэг асуултад бас нэг хариу олсон юм байна?

-Түрүүн хэлсэн. Нэг нь өндөр технологийн парк, нөгөө нь уламжлалт анагаахад суурилсан парк байгуулахыг зөвлөсөн гэж. Зөвлөгөө нь Засгийн газарт ч яаман дээр ч байгаа. Хүрээлэнгүүд ч тэр зөвлөгөөг сонссон. Засгийн газар шинжлэх ухааны паркаа тэр зөвлөмжийн дагуу байгуулах учиртай. Ажил нь харин хэр явж байгааг сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ би бас зүгээр сууж таарахгүй. Чадах юмаа хийж л байна даа. Ургацаа хурааж, боловсруулаад гадагшаа экспортолно. Одоо би олон улсын сургуульд зөвлөх хийж байна. Энэ сургуулиа Америк, Японы боловсролынхонтой холбох ажил бас хийж байна.

-Та Монголд дэлхийн хэмжээний их сургууль байгуулах тухай ярьж байсан. Өмнөд Монгол, Оросын буриад, Зүүн хойд Азийн хэрэглэгчдийг хамарсан том сургууль байх боломжтой гэсэн саналыг тань гадны томчууд тоосон уу?

-Анх MIT(Massachusetts Institute of Technology)-г ятгаж бичсэн захидалдаа би Монголд суурилсан, Зүүн хойд Азийн бүс нутагт асар том боловсролын Hub хийж болох юм гэсэн санал хэлсэн. Тэрэнд MIT сонирхлоо илэрхийлсэн л дээ. Энэ бүс нутагт өндөр технологи эзэмшье, технологийн чиглэлээр амжилт гаргая, инновацийн орчин бүрдүүлье гэсэн асар их сонирхол байгаа. Тэд Португали, Хонгконг, Сингапур, Орост ажиллаад үзчихсэн, өөрсдийн гэсэн ноу хаутай. Түүндээ түшиглээд энэ бүс нутагт ажиллаж болох юм байна гэсэн. Тэгээд биднийг урьж хамтарсан гэрээ хийж байлаа. Сургууль шинжлэх ухааны байгууллага учраас амбицтай. Харин эрдэмтэн, докторууд нь ашиг хардаггүй. “Хүний сайн сайхны төлөө хаана ч очиж, хамтарч ажиллахад бэлэн байна. Миний ном, зохиолоос та нар дуртайгаа ашигла” гэдэг. Финлянд, Казахстан, АНУ зэрэг дэлхийн олон оронд XXI зуунд амьдрах ухааны сургалт хүчтэй байна гэж тодорхойлсон. Бид Японы амьдрах ухааны сургалтыг санаачлагчдынх нь дэмжлэгтэйгээр Монголд нэвтрүүлсэн юм. Тэд “Монгол хүмүүс бидний бодсоноос илүү хэрэгжүүлэх юм аа” гээд сэтгэл хангалуун үлдсэн. Монгол хүний чөлөөтэй сэтгэдэг чанар үнэхээр мундаг. Манай багш нар туршлагыг нь хэрэгжүүлээд, үр дүнгийн тайлан тавихад гадаадын хүний санаачилга гэж харагдахгүйгээр аргачлалууд нь өөр, монгол хүний гар орохоор амилаад байна гэж тэд баярладаг.

-Түгжрэлтэй холбоотойгоор их сургуулиудыг хотоос гаргах яасан бэ гээд хүмүүс сошиалаар нэхэж байна билээ. Та бол хотын гадна их сургуулиудын хотхон байгуулж болно гэсэн том амбицтай байсан. Хөрөнгө оруулах сонирхол илэрхийлсэн хүмүүс ч гарч ирж байсан санагдана?

-Улаанбаатараас их сургуулиудыг гаргая гээд төлөвлөгөө гарчихсан явж байсан ажил. Зургийг нь гаргаад, Засгийн газраар ТЭЗҮ, хот төлөвлөлтийг нь батлуулсан юм. Хот байгуулна гэхээр хэдэн тэрбум долларын асуудал яригдсан. Энэ мөнгийг яаж босгох вэ гэхээр нэг бол Хятадын Засгийн газраас зээл авах эсвэл хоосон хот болчих гээд болж өгдөггүй. Багш нар хүртэл энэ хотоос гарч амьдарна гэж төсөөлж, зураг гаргах хэрэгтэй болсон. Ганц их сургуулийн хотхоныг яаж ч байгуулж болно. ШУТИС гэхэд Налайхад кэмп босгоход асуудалгүй. 100-200 мянган оюутантай, 300 мянган хүнтэй хот босгох тухай яригдаж байгаа юм. Тэр хот амьдрах хэрэгтэй. Ийм хотыг байгуулсан туршлага судлаад үзэхээр шинжлэх ухааны бүс болгочихсон газрууд нь хамгийн их амжилтад хүрсэн байх юм. Шинжлэх ухааны туршилтыг хориглодог газрууд бий. Хятадад 1980-аад онд Шинжлэх ухааны хүрээлэнг АНУ-ын дэмжлэгтэйгээр байгуулсан. Америкчууд Хятад шашингүй юм байна гэж олзуурхсан. Америкчууд Христийн шашинтай. Шашны үүднээс зарим амьтан дээр туршилт хийхийг хориглож, амьтанг хувилж болохгүй гэх мэт хориг тавьдаг. Хоригоос гарлаа гээд Хятадад тухайн үед олон эрдэмтэд цуглаад, их ажил хийсэн дээ. Ингэж шинжлэх ухаанд боломж өгдөг. Инновацийн компаниудаас татвар авдаггүй улс орнууд ч бий. Арабын Эмират байна. Дубайд шинжлэх ухааны компаниудад газрыг нь үнэгүй олгодог. 50-100 жил татвар авахгүй. Японы эмийн компаниуд Дубайд салбараа байгуулаад, судалгаа, үйлдвэрлэл явуулах жишээтэй. Их сургуулийн хотод оюутнаас гадна багш, судлаачид амьдарна. Тэрийг тооцох хэрэгтэй. Хятадад Шинжлэх ухааны паркууд олноор байгуулагдсан туршлагатай. Шинжлэх ухааны паркуудыг Хятадад яаж хийж байна гэхээр Засгийн газар, их сургууль, хөрөнгө оруулагчид хоршиж ажилладаг. Нэг шинжлэх ухааны паркад гэхэд л 150 компани орж ажилладаг.

Тэгэхээр дан ганц их сургуулиудыг хотоос гаргахыг зорих гэхээс илүү Шинжлэх ухааны хот байгуулъя гэж би санал болгож байгаа юм. Энд орж ирж байгаа компаниудад бид эрх зүйн дэмжлэг үзүүлье. Татвараас чөлөөлдөг, судалгааны ажлууд дээр нь боломж олгодог, бизнес болгоод гадагшаа гаргахад нь хориг саад багатай. Ийм шинжлэх ухааны чөлөөт бүс бий болгож, менежмэнтийг нь хувийн компани, олон улсын байгууллагад өгвөл хот байгуулах ажил хөнгөхөн хийгдэнэ. Ийм санал гаргахад эмийн болон өндөр технологийн компаниуд, манайд болсон чуулган дээр ирээд “Бид оролцоход бэлэн байна” гэсэн. Би хоёр, гурван удаа дэлхийн том парк байгуулагчид, судлаачид, амжилттай яваа газруудын лидерүүдийг урьж, шинжлэх ухааны хотыг яаж босгох вэ, бид яаж шинжлэх ухааны улс болох вэ, манай байдлыг хар, эрдэмтэдтэй уулзаж, бүтээлтэй нь танилц, хүүхэд залуустай уулз гэсэн. Дараа нь ярилцаж байхад их л нааштай хандлагууд мэдрэгдсэн. Би бол бүтээж болох юм байна гэсэн итгэлтэй байсан. Ингэж итгэтлээ олон үе шат дамжсан даа. Зургийг нь хийлгээд, төсөв тооцоог нь гаргахад л бараг хоёр жил хагас шаардагдсан. Дараа нь паркийн судалгаа хийгээд, Монголд шинжлэх ухааны парк байгуулахаар Хятадын Засгийн газраас мөнгийг нь гаргуулаад, Хятадын хамгийн том паркийг үндэслэгч загалмайлсан эцэг, эх болсон хэдэн хүнийг авчраад, нөгөө хэдээс бүтэн зөвлөгөө авсан. Тэгэхэд болохоор л харагдсан.

Тохь тухтай орчин бий болгох учиртай. Тохь тухтай газар очиж судалгаа хийх сонирхолтой дэлхийн сор эрдэмтэд байна. Бүтээлээ хийгээд, компани байгуулаад 100 сая доллар олчихсон, дэлхийгээр хэсч, хамгийн аятайхан газар нь ажиллаж амьдардаг хүмүүс цөөнгүй. Олон улсын хот байх хэрэгтэй. Засгийн газрын нэг агентлагт энэ ажлыг өгвөл ингэж хийхгүй юм шиг байна лээ. Манайхны хувийн сонирхол ороод юмыг будилуулчихдаг шүү дээ. Эндээс өөрсдөө ашгаа хүрт гээд менежмэнтийг нь хийж чадах компанид өгвөл бид шинжлэх ухааны том хоттой, шинжлэх ухаанд амжилт гаргасан улс болох энүүхэнд юм билээ. Монголчуудын суу билэг, авьяасыг гадныхан их үнэлдэг шүү дээ.

-Дэлхийн шилдэг их сургуулиудыг эрэмбэлэхэд Нобелийн шагналтан хэдийг төрүүлсэн гэдэг шалгуур байдаг юм билээ. Таны хэлсэнчлэн монголчууд суу билэгтэй юм бол яагаад Нобелийн шагналтан төрөөгүй юм бол. Дэлхийд шинэ нээлт хийх эрдэмтдийг бид яаж бэлтгэх вэ?

-Гол нь нээлт хийх сэтгэл зүй чухал. Эдисон гэхэд нээлт хийхийн тулд хичнээн удаа бүтэлгүйтсэн гэдэг билээ. Монгол эрдэмтэд унаж босоход тэвчээртэй хүлээдэг, тууштай дэмжлэг хэрэгтэй. Америкт Цахиурын Хөндий буюу “Silicon Valley”-д хүмүүс яагаад амжилтад хүрдэг гэхээр ялагдахыг нь зөвшөөрдөг. Манайд бол нэг алдчихвал түүхэнд нь тэмдэглээд, ахиж тэр хүнд боломж олгодоггүй. Монголоос Нобелийн шагналтан төрнө. Гэхдээ тавигдаж байгаа даалгавар нь нээлт байх ёстой. Жишээлбэл Японоос Нобелийн шагналтан тасралтгүй төрнө гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Тэр хүмүүсийн тавьж байгаа даалгавар огт өөр. Дэлхий яаж бүтсэн яг тэгж дэлхийг бүтээнэ гэдэг судалгаа хийгдэж байна гээд бод доо. Дэлхий бүтсэн үйл явцыг дахин нэг газар эхлүүлнэ гэж байгаа юм. Манайхны сул тал хичээлдээ дарагддаг. Хоёрдугаарт, хүний хийсэн юмыг уншаад ойлголоо, болчихлоо гэдэг. Японы том эрдэмтэд бусдын хийсэн нээлтүүдийг бараг сонирхохгүй. Өөрөө нэг юм барьж аваад, тэрнийхээ араас явдаг. Жишээ нь, Амано гээд Японы Нобелийн шагналтан бол ганцхан шинэ хагас дамжуулагч гаргах гэж ноцолдсоор байгаад хөх өнгийн лед гэрлийг нээсэн юм.

Том нээлт хийсэн хүмүүс бол бараг л хувийн амьдралаа орхичихсон өөрийгөө золиосолчихсон байдаг. Тэдэнд ганц л нийтлэг юм байдаг. Тэр нь сониуч зан. Үүний учрыг яаж олох вэ, үүнээс өөр байж болдоггүй юм уу? Байж болно. Онолын хувьд ийм боломж байна гээд онолоо гаргачихаад, үүнийг практикт яаж батлах вэ гээд явдаг. Маш чөлөөт сэтгэлгээтэй. Энэ зууны хүүхдүүд асар чөлөөт сэтгэлгээтэй болсон. Тэдний сониуч занг л алга болгож болохгүй. Бидний үеийнхэн нээлт хийхэд хэцүү л дээ. Сониуч занг нь боловсролын байгууллага дараад, нэг хэвэнд цутгаад, үйлдвэрлээд гаргачихсан. Гарз хохирол амсч, энгийн нүдээр харахад стандарт бус байж л том нээлтүүд хийдэг.

-Хүүхдийг сониуч хэвээр нь үлдээдэг, өөрийнхөөрөө байх эрх чөлөө олгодог сургууль Монголд хэр олон байна вэ? Одоо улсын сургуулийн бага ангиуд бол яг л хуучных шиг, тавь жаран хүүхэд нэг ангид тохой залгаж суусан харагдах юм?

-Бүх газар адилхан гэж харах хэрэггүй. Ховдын Зэрэг суманд бол нэг ангид хорин хүүхэд л байгаа. Төв аймгийн Сэргэлэн суманд таван хүүхэдтэй анги ч бий. Тэр хүүхдүүд бүгд эрдэмтэн болох албагүй. Байгаа нөхцөлдөө, чадлынхаа хэрээр хүүхдийн сониуч занг дэвэргэ гэж л би хэлнэ. Сониуч занг нь унтраахгүйн тулд аль болох авьяасыг нь нээ, хөгжүүл, дэмж. Багш хичээл заахдаа өөрөө бүгдийг ярьдаг биш хүүхдэд асуулт үлдээхийн тулд ярьж байгаа сэдвийнхээ нэг мэдээллийг орхичих. Тэрийг нь хүүхэд олно. Хүүхдийг хөгжүүлж байгаа олон багш бий. Хуучин цагт Монголд хэдэн лидер бэлтгэгдэж байлаа. Одоо бол тав дахин олон лидер бэлтгэж байгаа. Монгол тав дахин хүчтэй болсон гэсэн үг.

-Уг нь таны үед багш нар хүүхэд бүрийг яаж хөгжүүлэх вэ гээд баахан сургалтанд суусан даа?

-Багш нар гоё энерги авсан. Бүгд онц сурах албагүй. Дүнгийн араас битгий хөөцөлд гэхээр багш нар тайвширсан. Эхлээд хүүхэд юмны учрыг олох учиртай. Учрыг нь олоогүй баахан цээжилчихсэн хүүхдүүд төгсөөд хэн болж байна. Хөөрхий нөгөө цээжилдэг системээр яваад, хэн сайн цээжлэх вэ, хурдан унших вэ гэдэг уралдаанд ороод ялагч нар нь УИХ, Засгийн газарт сууж байна. Арай өөрөөр сургах ёстой. Хүнд чаддаг, чаддаггүй юм байна. Дургүй хоолыг нь хүчээр чихээд байдгаа л болъё гэсэн юм. Бидний хийсэн нэг ажил Боловсролын яам хичээлийн хуваарийг батлахаа болиод, ерөнхий хөтөлбөр гаргаж өгөөд, хичээлийн хуваариа та нар өөрсдөө хий гэсэн. Багшийг хөгжүүлэхийн тулд олон номуудыг орчуулсан. “Багш хүн байнгын суралцагч” гээд ном байна. Энд багш яаж өөрчлөгддөг тухай олон түүх бий. Дэлхий нийтээрээ мэдээлэлжсэний дараахь нийгэмд бид яаж амьдрах вэ гээд бүгдээрээ л бужигнаж байна шүү дээ. Зарим нь бүр учраа олохгүй дотооддоо дайн хүртэл хийж байна. Бусад нь учраа олоод явъя гээд судалгаа хийгээд, асуудлынхаа ард гаргахаар зүтгэж байна.

-Бүх хүүхдийг сургуулиар хангана гэвэл маш олон байшин барих хэрэгтэй. Зарим улс оронд хүүхдийг заавал сургуулийн анги танхимд уях биш, гэрээсээ онлайнаар сургах боломжтой болсон гэнэ. Ийм боломж байгаа юу?

-Байгаа шүү дээ. Энэ талаар ажиллах л хэрэгтэй. Бид хүүхдийг онлайнаар сургахын тулд шилдэг багш нарын 300 орчим хичээлийг хөрөнгө гаргаж, онлайн болгосон шүү дээ. Зарим эцэг, эхчүүд олоод хүүхдэдээ харуулдаг юм билээ. Боловсролын яамны сайт руу ороход бүх холбоосууд нь бий. Нэг юмыг ойлгох хэрэгтэй. Монголд арван жилийн өмнө жилд сургуульд орж байсан элсэгчийн тоо 40 орчим мянга байсан. Сүүлийн арван жилд шинэ хүүхэд жилд 70 мянгаараа мэндэлсэн. Удахгүй 100 мянга болно. Арван жилийн дараа Монголын сургуулиуд сая хүүхэд багтаах шаардлагатай болно. Сүүлийн хэдэн жилд 100, 200-гаар нь сургууль барилаа. Суудлынхаа тоог 10-20 хувиар нэмж байхад л хүчрэхгүй байна шүү дээ.

КИНО ТӨСӨӨЛЛИЙГ ГҮЙЦНЭ ГЭЖ ҮҮ…

Ном унших уу, кино үзэх үү гээд “сонгууль” явуулбал дүрстэй, дуутай кино нь ялна гэж олон хүн хариулж магадгүй. Гэхдээ хариуг нь шууд хэлэх гэж яарах хэрэггүй. “Юманд учир, суманд гичир бий” гэдэг дээ. “Мон судар” хэвлэлийн газрын захирал Р.Энхбатад энэ асуултыг тавихад хариулт нь бэлэн байлаа.

-Маш олон ном зохиол кино болж гарсан. Сайн кинонууд бий. Гэхдээ хүмүүс ихэнхдээ “Кино нь номоо гүйцэхгүй байна гэдэг” хэмээн тэр хэллээ.

Яагаад тэр билээ?

Кино урсаад өнгөрдөг, зарим хэсгийг нь ойлгоно, заримд нь эргэлзэнэ. Харин номыг бол уужуу тайван, давталттайгаар уншиж болдог. Телевизийн нэвтрүүлэг үзэх болон сонин уншихад ч энэхүү давуу болон сул тал үйлчилдэг шүү дээ. Дүрс, дуутай “амьд” хэлбэр хүнд илүү хүрэх юм шиг санагдах байх л даа. Кино богино хугацаанд ихийг харуулах ёстой учраас зохиолыг товчилдог. Хүмүүс эх зохиолыг мэдрэхийн тулд номыг илүү “амталдаг”. Ном уншиж байгаа хүний төсөөллийг үнэндээ ямар ч кино гүйцдэггүй шүү дээ. Хүн киноны баатруудыг дуурайдаг бол харин номын баатруудыг төсөөлдөг ажээ. Алдарт зохиолч Гарсиа Маркес “Зуун жилийн ганцаардал” зохиолоо хэзээ ч кино болгохгүй гэсэн нь учиртай. Тэрбээр энэ зохиолоо кино болгож, ямар нэгэн тодорхой дүрээр амьдруулахаас зайлсхийсэн юм. Сайн зохиол хүмүүсийг бодуулдаг, бодох явцад хүн өөрчлөгдөнө гэнэ шүү.

Ном унших, уншсанаа мэдрэх, төсөөлж сургахын тулд хүүхдийг багаас нь бэлтгэх учиртай. Хүн ном уншиж сурсан эсэхээс олон юм хамааралтай. Хүүхэд анх зургийг “уншиж” эхэлдэг. Зураг ойлгоно гэдэг хожим хүүхэд уншиж сурах бааз суурь бүрдэж байгаа хэрэг. Зурагт номыг хүүхэдтэйгээ хамт уншиж, ярилцаж, төсөөлөх нь эцэг эхчүүдийн хүүхдэдээ оруулж байгаа их хувь нэмэр юм.

Хүүхдүүдэд зориулж сэтгэл гаргаж хийсэн зурагт номууд чухал. Харамсалтай нь манайд гадаад номуудын зургийг ихэнхдээ хуулбарлаад тавьчихсан байдаг. Монгол хүүхдэд зориулсан биш, гадаад хүүхдийн сэтгэлгээнд тохируулсан номууд элбэг. Түүнчлэн хүүхдийн номын зургийг гоёчилж хөөрхөн зурдаг. Энэ бол маш буруу хандлага. Дийлэнх нь ийм зурагтай номууд байна. Хүүхдийн жинхэнэ зурагт ном олноороо гарч ирэх хэрэгтэй гэнэ.

“Уншина гэдэг ойлгоно гэсэн үг. Манайхан уншсан номоо ярилцах арга хэмжээ зохиох гэж оролддог. Ном уншаад ярилцах гэхээр зарим нь үйл явдлыг ярих гээд байдаг. Энэ зохиол чамд юу өгөв гэдгийг ойлгох нь ном уншиж сурсан гэсэн үг. Ном уншиж сураагүй учраас ихэнх хүүхэд хичээл номоо цээжлэх хандлагатай байдаг. Гэтэл номыг уншаад март гэдэг. Чи хоол хүнс хэрэглэж байгаатай яг адилхан ном чам руу ордог. Хоол хүнстэй адилхан чамд энерги болж очдог. Ном уншаад ямар нэг юмыг ойлгож, гүн сэтгэгдэл төрүүлсэн бол ном чамд шингэсэн гэсэн үг. Ямар нэг байдлаар хэзээ нэг цагт чиний асуудалд хандах хандлагад нөлөөлдөг. Уран зохиолын номыг ойлгож мэдэрч уншиж сурах гол болохоос биш, олон ном унших чухал биш. Дунд ангид бэсрэг зохиол, сайн өгүүллэгийг задалж унших хэрэгтэй.

Өөрөөр хэлбэл өгүүллэгүүдийг задалсан хэлбэрээр сургалтын хөтөлбөрт оруулах ёстой. Нэг өгүүллэгийг хүүхдүүдээр задлуулаад маш сайн “зажлуулах” ёстой. Тэгж байж зохиолын утга учрыг мэдэж авдаг. “Ийм байвал яах вэ” гээд хүүхдүүдээр зохиолгох хэлбэрээр уран зохиолын хичээлийг заах нь үр дүнтэй аж.

УНШДАГ ХҮМҮҮС УРТ НАСАЛДАГ

Ном уншина гэдэг бүтээлч ажил. Заримдаа номоо тэврээд унтаж орхих вий. Нойр хүргэх нь энэ удаа муу биш, сайны жишээнд дурдагдаж байгааг анхаараарай. “Уншдаг хүмүүс урт насалдаг” гэж “Ном унших арван шалтгаан”-ы эхэнд дурджээ. Хүний тархийг булчин шөрмөстэй адилхан дасгалжуулах ёстой. Байнга ном уншдаг хүмүүсийн тархины холбоосууд идэвхтэй, харин уншдаггүй бол унтаа байдалд ордог. Хүн мэдлэг боловсрол эзэмшээгүй эрт үед хүмүүс богино насалдаг байв. Харин одоо бол өндөр хөгжилтэй орны хүмүүс жар, далан нас хүрч тэтгэвэрт гардаг ч ухаан санаа нь хөгшрөл, доройтолд ордоггүй нь ном уншиж, уншсан номынхоо тухай харилцан ярилцаж, маргах сайн дурын бүлгэм дугуйланд хамрагдах болсонтой ч холбоотой гэж үздэг байна. Ном бас “Хамгийн сайн стресс тайлагч” гэнэ. Стрессээс гарахад сонирхолтой, сайн ном тус болдог. Уншиж буй номондоо автаж, өнгөрсөн баларсныг мартаж, шинэ сэргэг бодлууд төрөх нь мэдрэлд сайнаар нөлөөлдөг гэнэ шүү. Мэдээж үгийн баялаг сайжрах гэх мэтээр ном уншихын сайн талуудыг үргэлжлүүлж болно.

ЗУРГААН НАСТАНУУД ҮСГЭН ДОТОР ЗУРАГ “ЦОХИЖ ЯВАА” НОМ УНШИНА

Эрдмийн өргөөний босго алхаж, уншиж сурч байгаа нэгдүгээр ангийн хүүхдэд ямар ном санал болгох вэ гэсэн асуултад “Унших чадварын янз бүрийн түвшинд зориулсан ном гаргаж байна. Нэгдүгээр ангийнхан зарим үсгээ үзэж дуусаагүй байдаг учраас зураг, үсэг хольж уншдаг ном гаргасан” хэмээн тэр тайлбарлав. Унших чадвараар нь нэгээс дөрөвдүгээр түвшин хүртэл ангилаад, түвшин ахих тусам зураг нь багасдаг ном хийж эхэлсэн гэнэ. Хүүхэд бүх үсгээ нүдэлж гүйцсэн үед богинохон тексттэй, зурагтай, хүүхэд өөрөө уншиж ойлгоод баясах хэмжээний ном уншуулах учиртай.

ЗУРАГТ УЧИР БИЙ

Б.Төрмөнх “Мон судар” хэвлэлийн газрын хүүхдийн номын редакцид хүүхдийн номын зураачаар ажилладаг. Дижитал зураг хурц тод өнгөтэй байдаг учраас зарим хэвлэлийн газрууд их ашигладаг. Харин манайх шороон будаг хэрэглэж, уламжлалт аргаар зурдаг. Учир нь шороон будгийн зураг хүүхдэд хаа нэгтээ харсан өнгийг мэдрүүлдэг учраас ийм зургийг хүлээж авахад хялбар. Дижитал зураг хийсвэр өнгөтэй, бодит мэдрэмжийг төрүүлдэггүй. Аав ээжүүд хөөрхөн, хурц, тод өнгөтэй зургийг сонгодог. Энэ бол хүүхдийн биш аав, ээжийн ном болно гэсэн үг. Мэдээж комик номууд дижиталаар зурагддаг. Гэхдээ бага насны хүүхдийн ном дижитал байх нь зохимжгүй. Хүүхэд есөн сартайгаасаа ном үзэх учиртай. Хулдаасан, даавуун, урагддаггүй ном гээд бяцхануудад зориулагдсан номууд олон. Ийм насны хүүхэд номын хуудсыг эргүүлж үзэх нь ном уншсанд тооцогдоно. Насны ангилал тус бүрдээ өөр хэрэглээтэй. Дугуй ирмэгтэй, хатуу хавтастай номууд хоёр настануудад зориулагдсан, амандаа үмхэх зориулалттай эд. Шороон будагтай ном нь гараар зурсан гэдгээрээ ялгардаг. Усан будаг болон гуаш нь ихэвчлэн байгаль дээрх бодит өнгө байдаг. Эцэг эхчүүд хүүхдэдээ зурагт ном сонгохдоо насны онцлогт тохируулна. Номын өнцөгт заасан насны тэмдэглэгээг анхаарна гэсэн үг. Дөрвөн настай хүүхдүүдэд зориулсан зурагт ном байлаа гэхэд энэ насныхан дүрээ, олон өнгийг ялгаж чадаж байна уу гэдгийг бид судалдаг учраас насны ангилал тавьдаг хэмээн Б.Төрмөнх ярьлаа.

ОЛОН ЦАГААР ЗУРАГТ ҮЗДЭГ ХҮҮХЭД НИЙГМИЙН ХАРИЛЦААНД ОРОХДОО АСУУДАЛТАЙ

Орчин үед номууд телевиз, ухаалаг утас болон кинотой өрсөлдөх болж байна. АНУ-ын Калифорнийн их сургуулийн эрдэмтэд орчин үеийн ухаалаг төхөөрөмжүүд хүүхдийн бие, сэтгэхүйд хэрхэн нөлөөлдгийг судалжээ.

Зарим эцэг эхчүүд ой ч хүрээгүй хүүхдээ олон цагаар телевизийн өмнө суулгаж орхидог. Өнөө цагт эмээ, өвөөгийн ярьж өгдөг үлгэр, ээжийн бүүвэйн дууг ухаалаг төхөөрөмжүүд үгүй хийсэн хэмээн эрдэмтэд үзэж байна. Эрдэмтдийн явуулсан судалгаагаар өнөө цагт дөрөв хүртэлх насны хүүхдүүдийн 25 хувь нь хэл ярианы хөгжил дутмаг байгааг тогтоожээ. 1970-аад оны үед дөрөв хүртэлх насны хүүхдүүдийн зөвхөн дөрвөн хувь нь хэл ярианы сааталтай байлаа. Энэ бол техник технологийн дэвшлийн сөрөг үр дүн.

Судалгаагаар өдөр бүр хоёр цаг ба түүнээс олон цагийг зурагт, компьютерийн өмнө өнгөрүүлдэг хүүхдүүд нийгмийн харилцаанд оролцохдоо асуудалтай байгаа нь анзаарагджээ. Өнгөрсөн онд ЮНЕСКО-гоос гаргасан судалгаагаар 3-5 насны хүүхдүүдийн 93 хувь нь долоо хоногт 28, өдөрт дөрвөн цагийн турш зурагт үздэг нь тогтоогджээ.

Учир нь эцэг эхчүүд хүүхдийн танин мэдэхүйн хөгжилд сайн гэж эндүүрэн, эсвэл зүгээр л хүүхдээ сатааруулах гэж зурагттай нөхөрлүүлдэг. Үнэндээ бол хүүхэд амьд харилцаан дунд хэл, яриаг суралцдаг шүү дээ. Бусадтай бага харилцаж, ихэвчлэн зурагт, компьютерийн өмнө чимээгүй сууж цагийг өнгөрүүлдэг хүүхэд бүрэг, өөрийгөө илэрхийлэх чадвар дутмаг, үг ярианы хөгжил муу, нийгмийн харилцаанд орох дургүй болох гэх мэт сөрөг талтай.

Тиймээс бага насны хүүхэдтэйгээ тоглож, ярилцаж, хамт ном уншиж, үнсэж, тэвэрч хамтдаа цагийг өнгөрүүлбэл хүүхдийн сэтгэц, хэл ярианы хөгжилд тустай. Хүүхдүүдийн хувьд амьдралынх нь эхний хоёр жил тархи хөгжих чухал үе байдаг. Иймээс олон цагаар зурагт үздэг, гар утсаар оролддог хүүхдүүдийн бүтээлч байдал, төсөөлөн бодох чадвар эрс буурдаг аж. Ийм хүүхдүүд оюун бодолдоо өөрийн гэсэн ертөнц бий болгох, ямар нэгэн үлгэрийн гол баатар болж өөрийгөө төсөөлөх зэрэг ургуулан бодох чадвар нь хөгжихгүй орхигддог байна. 0-3 настай хүүхдэд зурагт үзүүлэх, утас хэрэглүүлэхээс зайлсхий хэмээн мэргэжилтэнүүд зөвлөж байна. Дөрвөн настай хүүхэд өдөрт 15-20 минут, таван настай хүүхэд 35-40 минут, 6-7 настай хүүхэд өдөрт нэг цаг хүртэл зурагттай нөхөрлөж болохыг эрдэмтэд зөвшөөрсөн. Гэтэл манай зарим телевизүүд хүүхэлдэйн киногоо өдөрт нэг дор хэд хэдэн ангийг “бөөндөж”, нэгээс, хоёр цагийн турш угсруулж байгааг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, аль эсвэл хүүхдийн төлөө анхаардаг гэж хэлэхэд хэцүү л юм.