Author: Батсүхийн Янжмаа

С.Наран: 2021 онд зориулсан цоо шинэ бизнесийн төлөвлөгөө гаргаад л сууж байна

Поп дива, дуучин С.Нарантай ярилцлаа.

-Энэ шинэ жилийг яаж угтахаар төлөвлөж байна вэ?

-2021 онд зориулсан цоо шинэ бизнесийн төлөвлөгөө гаргаад л сууж байна. Яагаад гэвэл бидний амьдралын хэв маяг нэлээд өөрчлөгдлөө. Хэн ч амьдралдаа ийм нөхцөлд орно гэж төсөөлж байгаагүй. Хүн болгон эхэндээ цочирдож байсан. Яваандаа бид дасан зохицож чаддаг болж байна л даа. Тийм болохоор ирээдүйд юу хийвэл зүгээр вэ гээд Америкаас ирэхдээ хүртэл тооцоолж байсан. Онгоцоор Америк, Японоор дамжаад хоёр орны байдлыг хараад, нэлээд их бодож эргэцүүлсэн. Тэгээд 2021 онд би яг юу хийхээ төлөвлөөд сууж байна.

-Нууц биш бол та төлөвлөгөөнөөсөө зарим нэгийг нь хэлж болох уу?

-Урьд нь зориулалтын газар очиж дасгал хийдэг байлаа. Гэтэл одоо миний очдог бүжгээ бэлтгэдэг, дасгалын газрууд маань хаагдчихсан. Би түлхүүрээ хийгээд онгойлгоод ордог өөрийн дасгалын газартай болъё гэдэг зорилго тавьсан. Төлөвлөгөөнийхөө эхний шатан дээрээ гишгээд, дараагийн шат руугаа ахиж байна. Би нэлээд том танхимд дасгал хийдэг хүн шүү дээ. Гэртээ хийхэд зай талбай хангалттай биш, миний авдаг энерги… гэрийн нөхцөлд болохгүй байгаа учраас өөрийн дасгал хийдэг газартай болохоор шийдсэн л дээ. Хөршүүддээ саад болохгүйн тулд дуу намсгагчтай газартай болох гэж байна. Ядаж өөрийн дураар орилж хашгирдаг байх хэрэгтэй. Миний мэргэжлийн онцлогоос шалтгаалаад, амьдралын хэв маяг маань өөрчлөгдөж байна.

-Хүмүүс таны дуунаас маш их эрч хүч мэдэрдэг. Та эрч хүчээ дасгалаас авдаг байх нь. Өөр юу танд эрч хүч өгдөг вэ?

-Бас кафе байдаг. Жижиг кафед орох дуртай. Япон, Англи, Италид аялж явахдаа хамгийн их төвлөрч, гоё мэдрэмж авдаг газар бол гоё дизайнтай, жижигхэн кафенууд байдаг.

-Үсчин ажиллахгүй болохоор хэцүү байна гээд эрчүүд гомдоллоод байна. Та ч бас үсэндээ анхаарал тавьдаг хүн. Яаж аргалж байна?

-Өө, үс бол угаагаад байгалиараа ургах хэрэгтэй шүү дээ. Өөрөө маскаа тавина. Эрчүүдийн хувьд урт үстэй эр хүнд угаасаа дуртай. Мөр давсан урт үстэй эрэгтэй хүн бол хаашдаа л гоё харагддаг шүү дээ.

-Хүмүүс хөл хорионд гэр бүлдээ илүү цаг гаргаж байна. Гэр бүлийн үнэ цэнийг илүү мэдэрлээ гэлцээд байна. Таны хувьд энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Гэр бүл хамгийн чухал шүү дээ. Би бол аавтайгаа байн байн очиж уулздаг хүн харин жаахан холдчихоод байна. Тийм болохоор аавыгаа илүү их санаж байна шүү дээ. Ах, эгч нарыгаа ч хайрлаж байна.

-Та Японд хөл хорионы өмнөхөн тоглолтоо хийсэн гэсэн. Одоо япон хэл дээр цомог гаргахаар ажиллаж байгаа гэсэн үү. Сүүлийн үед ямар уран бүтээл дээр төвлөрч байгаа вэ?

-Яг л япон цомог дээрээ ажиллаж байгаа. Одоо дөрвөн дуу үлдсэн. Үгэн дээр нь ажиллаж байна. Бичүүлж дуусаад Япон руу илгээнэ дээ. Бидний ажил мөнхийн үргэлжилдэг. Тархиар дүүрэн шинэ дууны бодлууд байна.

-Хөл хорионы үед ихэнх хүмүүсийн хувьд ашиг орлого хаагдсан. Дуучин хүний хувьд ямархуу саад бэрхшээл учирч байна, бас ямар боломжийг олж харж байна вэ?

-Дуучид яах вэ, энд тэнд мэндчилгээ өгөх, сурталчилгаанд оролцох энэ бүгд тодорхой хэмжээгээр ажлаа хийж байна л гэсэн үг. Энэ дээр би нэг их айдаггүй юм аа. Олон жил дуулсан. Миний ганц баримталдаг зүйл бол хүн өөрийн гэсэн хадгаламжтай байх ёстой. Орлогынхоо 10-20 хувийг үргэлж цаашаа хадгалж байх ёстой. Ийм зарчим баримталдаг болохоор хэцүү үед ч нэг их айхавтар хямрахгүй л дээ.

-Шинэ жилийн сайхан дурсамж юу байдаг вэ?

-Шинэ жил болгон өөр өөрийн өнгө аястай, үлгэрийн юм шиг мэдрэмж өгдөг гоё баяр л даа. Мөрөөдлийг маань өвлийн өвгөн аав биелүүлчих юм шиг итгэл найдвараар цөмөөрөө шинэ оноо угтдаг шүү дээ. Хайртай хүмүүстэйгээ тэмдэглэж байсан тэр шинэ жилүүд маань ямар гоё байсан юм бэ гэж бодогддог. Он жил өнгөрөх тусам хэн нэгнийгээ алдах нь харамсалтай. Хайртай хүмүүстэйгээ өнгөрүүлсэн тэр шинэ жил хамгийн гоё байдаг даа. Коронагийн үед шинэ жил ямар гайхалтай баяр гэдгийг хүн бүр мэдэрч байгаа байх. Хамт байж, бие биеэ тэврэх гайхалтай.

-Энэ шинэ жилийг хэнтэй хамт угтахыг хүсч байна вэ?

-Би бол аавтайгаа л угтана шүү дээ.

-Амьдралын хэв маяг их өөрчлөгдсөн гэсэн шүү дээ. Таны нэг өдөр ямаршуу өнгөрч байна вэ?

-Би бол байнга судалгаа хийж байдаг. Бүжгийн студи, дасгалын өрөө ямар байх талаар судалж байна. Дизайн, өрөөний хуваарилалт дээр сууж байна. Хоолны хувьд би харин турж байгаа. 2,5 кг турсан байна. Яагаад гэхээр би дасгалдаа явчихаад гараад л кафе, ресторанаар хооллодог байлаа. Насаараа л гадуур хооллосон. Гэртээ бараг хоол хийж иддэггүй. Одоо өдөртөө ганц хоол идэж байна, гадуур явж амттан их иддэг байсан бол тэр маань хасагдсан. Надад бол их ашигтай болоод байна.

-Өөртөө цаг гаргах, бясалгах, би хэн бэ гэдгээ бодож эргэцүүлэх цаг гардаг боллоо. Таны хувьд бясалгаж байгаа юу?

-Энэ бол хамгийн чухал зүйл байдаг юм шүү дээ. Би бол насаараа ганцаараа явж байгаа хүн шүү дээ. Хамт олон, үзэгчдээр хүрээлүүлж байдаг. Гэртээ ганцаараа байх боломж олддог. Гадаадад аялах, энд тэнд дуулж явахдаа ганцаараа байх үедээ бясалгаж боддог. Энэ тархи оюунд үйлдвэр явагдаж байна гэсэн үг. Олон янзын санаа, олон өнгийн бодол бүгдийг боловсруулж өөрийн гэсэн зөв онош тогтоох нь жинхэнэ оюуны үйлдвэрлэл байдаг. Энэ ухамсарт үйлдвэрийг сайн ажиллуулж сурах ёстой. Нэг өнгө орж ирэнгүүт автаад, нөгөө өнгө орж ирэхээр сарниад байж болохгүй.

-Та ирээдүйн Наранг ямархуу байдлаар төсөөлдөг вэ, тэр тухай бодож байв уу?

-Мөнхийн бодно шүү дээ. Ирээдүйг өнөөдөртөй заавал хамт авч явж байх ёстой. Өнөөдөр бол чиний өнгөрсний үр дүн. Арван жилийн өмнө төлөвлөж байсан Наран л одоогийн би. Би буруу төлөвлөөгүй гэж боддог. Дараагийн арван жилийн Наранг би төлөвлөөд миний бие ийм байх ёстой. Би ийм уран бүтээл дээр ажиллана, ийм цомог гаргана, энд би тоглоно гэсэн төлөвлөгөө бий. Гэхдээ өнөөдрийн амьдралдаа сэтгэл хангалуун байх хэрэгтэй. Хэтэрхий ирээдүйг хараад өнөөдрийн амьдралыг орхиж болохгүй.

-Өөрийгөө дуучнаас өөрөөр төсөөлдөг үү?

-Үгүй. Тайзны урлаг хэзээ ч надаас салахгүй. Хүмүүс хөгширчихлөө гэж ойлгодог, үгүй байхгүй юу. Хүн бие, оюун ухаанаа үргэлж дасгалжуулах учиртай. Тэгсэн цагт та хэдэн ч насандаа чадвартай, цог золбоотой байна. Манайхан хөгширсөн гээд бие биенээ жагсаалтаас гаргах үзлийг дэвэргэж болохгүй. Америкийн Ерөнхийлөгчийг хар л даа. 78-тай Ерөнхийлөгч ямар гоё байна. Гүйгээд л гараад ирж байна. Ийм л байх ёстой. Бусад орны улстөрчдийг хар. Гүзээ энэ тэр байхгүй, жимбийсэн сайхан байгаа биз дээ.

-Японд хөл хорионы дараа цомгийнхоо нээлтийг хийнэ гэсэн. Өөр ямар оронд тоглохыг хүсч байгаа вэ?

-Италид тоглохыг хүсч байгаа.

-Хөл хорионы үед шинэ оноо угтаж байгаа хүмүүст хандаж юу хэлэх вэ?

-Бид тэвчээртэй байж сурах хэрэгтэй гэж боддог. Алсын зайнаас хүнийг танихад амаргүй шүү дээ. Өмнө нь хэн ч хөл хорионы ийм хүнд үед ажиллаж үзээгүй шүү дээ. Ийм нөхцөлд ажлаа хийж байгаа хүмүүсийг яаран бүү шүүмжлээсэй гэж хүсдэг. Би дөрөвдүгээр сард гадаадаас ирж таарсан. 21 хоног карантинд байсан, гэрээс гарахгүй бас 14 хоног байсан учраас эмч, сувилагч, онцгой, цагдаа, тогооч энэ бүх ажил үүргээ гүйцэтгэж байгаа хүмүүсийг хайрлаж байсан. Би ганц масктай үйлээ үзэж байхад битүү хувцастай өдөржин ажиллаж байгаа хүмүүст үнэхээр амаргүй. Хөл хорионы үед ажиллаж, монголчуудынхаа эрүүл энхийн манаанд зогсч байгаа бүх хүнд хайртай шүү, баярлалаа гэж хэлье. Вирустэй тэмцэх дайны талбарт зүрх зоригтой тулалдаж байгаа дайчид та бүхэндээ талархаж байгаа шүү. Мэдээж бүх хүмүүст эрүүл энхийг хүснэ. Эрүүл байхад л бусад зүйл бүтнэ.

-Саяхан Ц.Оюунгэрэлтэй хамтарч хийсэн уран бүтээлийнхээ талаар лайв хийхийг харсан. Ер нь танд лайв хийх бодол байгаа юу?

-Бодолтой байгаа. Яах аргагүй гэр гэртээ байгаа хүмүүсийг ойртуулж байгаа зүйл учраас хүмүүс сошиалд их орж байна. Энэ амьдрал руу орохоос өөр аргагүй. Миний үзэж туулсан, явж үзсэн газрууд, сэтгэлд буусан бүх зүйл надад тодорхой хэмжээний мэдрэмж, туршлага болж үлдсэн. Миний хийх лайв зарим хүнд хэрэгтэй, сонирхолтой байж магадгүй. Гэхдээ арай болоогүй ээ. Ковидын нөхцөл байдлаас болоод олон хүний сэтгэл санаа тиймэрхүү байгаа болов уу. Энэ хүнд үе жаахан өнгөрөг. Тэгээд би сошиалд лайв идэвхтэй хийнэ ээ.

-“Хамтдаа дуулъя” дуугаа Никитоны Бачкатай хамтарч бэлтгэл хийж байгаа бичлэг фэйсбүүкт тавигдсан байна лээ. Би бол Том Жагаатай хамт дуулсан хувилбарт нь илүү дуртай л даа. Энэ дуугаа шинэ хамтрагчтай дуулж байгаа юм уу?

-Никитоны 25 жилийн ойн стадионы тоглолтод зориулж Бачка бид хоёр дуулсан юм. “Бид хоёр хамт дуулчихъя” гээд Бачка Жагаа ахаас зөвшөөрөл аваад бид хоёр дуулсан л даа.

-Саяхан таныг шинэ жилийн нэвтрүүлэгт оролцож байхыг харсан. Шинэ жилийн урилга хэр ирж байгаа вэ?

-Ингээд өгөөч, тэгээд өгөөч гэсэн зөндөө урилга байна аа. Гоё дарс, шампанск хүлээж аваад сайхан байна. (инээв)

мэдээ нийгэм цаг-үе

Бидний мэддэг “Өвлийн өвөө”

Post author By Батсүхийн Янжмаа
Post date 2020-12-27
No Comments on Бидний мэддэг “Өвлийн өвөө”

Шинж жилийн шидэт үлгэрүүд зурагтаар гарах сайхан. Хүү маань саяхан болтол яндангаар орж ирж, бэлэг үлдээдэг Сантад итгэдэг байв. Улаан хувцастай, цагаан сахалтай “Хо, хо” гэж инээдэг бүдүүн өвгөнөөр монгол хүүхдүүд өвлийн өвгөнийг төсөөлдөг болжээ. Харин манай үеийнхэн, биднээс өмнөх ах, эгч нар маань ч монгол “Цагаан өвгөн”-д итгэдэг байлаа.

Алс холын тэртээх цас мөстэй хүйтэн орноос өвлийн өвгөн аав улаан залаа, бүчтэй лоовууз духдуулж, цасан цагаан дээл өмсөж, цэнхэр нөмрөг намируулан, ногоон ногттой монгол гутал жийж, цан хүүрэг татуулсаар, цасан охидоо дагуулсаар ирнэ. Цагаан хөмсөг, сахалтай тэр л өвлийн өвгөн бол Г.Гомбосүрэн гуай байлаа. Өвлийн өвгөний зуун насны ойг анд нөхөд, хамт олон, үр хүүхдүүд нь 2018 онд тэмдэглэсэн юм. Хагас зууны туршид өвлийн өвгөн байсан тэрбээр бидний зүрх сэтгэлд энэ л дүрээрээ мөнхөрчээ.

Монголчууд анх 1947 онд “Өвлийн өвгөн”-тэй танилцжээ. Ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар Г.Гомбосүрэн гуай гэргий Ц.Сэржхандтайгаа “Отелло”-д тоглох үеэрээ танилцаж, дурлан гэр бүл болсон гэдэг. Тэд долоон тэрсхэн охины эцэг, эх юм.

УГЗ найруулагч, урлаг судлалын ухааны доктор Н.Ганхуяг “Г.Гомбосүрэн багш ярихдаа өөрт нь оноож хуваарилсан дүр байхгүй. Би хэзээ нэг цагт тоглоно гээд тэр бүх дүрүүдийг өөрөө бэлтгэчихсэн. Бараг арван жил цалингүй явсан даа гэдэг байсан. 1950-иад онд Отеллод тоглох нөхцөлөө 1940-өөд онд бүрдүүлж байж” хэмээн “Гэгээн үдэш” нэвтрүүлэгт орохдоо ярьж байв.

Олны танил хүмүүс, алдартай жүжигчдийн дурсаж буй тэр эрхэм хүнтэй уулзаж ярилцах завшаан надад ч олдсон юм.

Шинэхэн сурвалжлагч байхдаа Г.Гомбосүрэн гуайгаас ярилцлага авахаар Гал командыг зорьж билээ. Гал түймэртэй тэмцэх байгууллагад Г.Гомбосүрэн гуай жолооч байсан, хожим тэтгэвэртээ гарсан хойноо ч тус байгууллагын дэргэдэх “Есөн эрдэнэ” бага театрт ажиллаж байсан юм билээ.

Бараг үсгүй шахам хэрнээ сам гаргаж ирж, толгойгоо самнаж байсан нь их л содон харагдаж билээ. Тэрбээр “Арвайхээрийн талд” жүжгийн Халзан Тавхайн дүрд тоглож байсан. “Халзан Тавхайн толгой дээр халимаг яагаад ургадаггүй юм бэ” гэж биднийг багад хүүхдүүд халзан толгойтой нэгнээ шоолдог байсан. Бодвол энэ Халзан Тавхайн дүрээс үүдэлтэй ч байж мэднэ. Туршлагагүй сурвалжлагч байж дээ. Алдартай жүжигчний насыг нь андуурч “Та 90-тэй билүү” гээд “аваад хаясан” чинь “Үгүй үгүй, дахиад 10 жил зүггүйтнэ” гэсэн нь санаанд үлджээ. Өвгөн “Лир ван” жүжгийн Лир ванд тоглож байх үеийнхээ зургийн ард гарын үсгээ зурж, дурсгаж билээ.

Г.Гомбосүрэн гуай хэвлэлийнхэнд нээлттэй хүн байсан ч тухайн үеийн сонин хэвлэл цахимд хадгалагдаж үлдээгүй болохоор энэхүү агуу жүжигчний ярицлага хайлтаар гарч ирсэнгүй. Харин “Өвлийн өвгөн”-ий “цасан охин”-той хийсэн ярилцлага маань олдлоо. Г.Гомбосүрэн гуайн охин Энхтуяа 2014 онд ийнхүү ярьж байлаа.

-Шинэ жил хүүхэд бүрийн хүсэн хүлээдэг баяр. Аав маань өвлийн өвгөн болдог. Харшийн ёолкийг хоног цаг тоолон хүлээдэг байлаа. Харшийн ёолк гэдэг хамгийн дээд зэргийн баяр байлаа. Бэлэг нь их гоё. Бид аавын долоон охин. Шинэ жил дөхөөд ирэхээр манай аав байгууллагуудын шинэ жилд оролцоно. Он солигдох мөчид аав байхаасаа байхгүй нь их. Гэхдээ л гэр бүлийн хүрээнд сайхан тэмдэглэнэ. Ээж бүх юмаа бэлтгэнэ. Өвлийн өвгөний хүүхдүүд гээд бидэнд Харшийн ёолкны бэлэг байнга өгдөг. Бэлгээ авсан хүүхдүүд хөөрчихсөн гоё байна. Он солигдох мөчид аав заримдаа гэртээ байдаг. Аавтайгаа байхаар бүр гоё. Гэхдээ тэр нь ховорхон. Бид аав байхгүй байна гээд сэтгэл дундуур байдаггүй. Он гарахаар аав ирээд, дахиад л шинэ оноо тэмдэглэнэ.

Аав нас өндөр, ная гарсан хүн гэхэд залуу байхдаа яаж өвлийн өвгөн болдог байсан яг л тэр эрч хүчээрээ явдаг байсан. Ачаалал нь ихдээд ирэхээр настай хүн ядарна. Хичнээн өөрт нь сонирхолтой байсан ч улсын бодлого гэдэг утгаараа татгалзаж, гуниглангуй үе байсан. Хамгийн сүүлчийн удаа Харшийн ёолкны өвгөн болох тэр мөч нь л мартагддаггүй. Аав их л баярласан байж билээ. “Аав нь энэ жилдээ болоод, дараа жилээс чадахгүй байх аа. Хувцас хунараа бэлтгэмээр байна” гээд маш сэтгэл нь хөдөлсөн, 85-86-тай үе нь санаанд үлджээ. Надаас дээш үеийн олон хүүхэд манай ааваас бэлэг авч байсан дурсамж ярьдаг. Г.Гомбосүрэн гуайгаар өвлийн өвгөнийг төсөөлдөг гэдэг. Одоогийн өвлийн өвгөн Б.Жаргалсайхан манай ээжид ирж, ёсолж, хүндэтгэж “Багшийн хувцсыг авч өвлийн өвгөн болмоор байна” гэсэн юм билээ. Ээж дараа дараагийн хүмүүс хэрэглэг гэсэн. Өвлийн өвгөн болж байгаа хүмүүс өмсөөд явна гэдэг миний аавын хүсэл мөрөөдөл биелж байгаа хэрэг. Аав өвлийн өвгөний хувцсаа их нандигнаж хадгалдаг, нямбай хүн байсан” хэмээн дурсаж билээ.

Албан ёсны “Өвлийн өвөө”-гөөс гадна сумын, бас сургуулийн “Өвлийн өвөө” ч байсан. Өвлийн өвгөний үг ч санаанд байна.

“Цал буурал өвгөн аав нь

Цас мөсний орноос

Цан хүүрэг татуулан

Цасан охидоо дагуулан ирлээ” гэдэг сэн. Багадаа “Өвлийн өвөө” онц сурсан хүүхдэд бэлэг өгдөг, муу сурсан хүүхдүүдийг алиалагч дуранддаг гэж итгэдэг байв. Өвлийн өвөөгөөс бэлэг авахыг хүүхэд бүр хүсдэг байж дээ. Тэр бэлгэнд нь “яавлаг”, мандарин багтдаг. Үнэр нь одоо ч ханхийх шиг санагдана. Тэр үеийн алим онцгой амттай байсан юм болов уу, эсвэл хүүхэд насанд идсэн бүхэн амттай санагддаг юм болов уу, бүү мэд.

Бага ангид байхдаа би сургуулийн бас сумын шинэ жилийн үдэшлэгт шүлэг уншиж билээ. Бага ангийн багш Г.Мөнгөнхуяг маань надад их итгэл хүлээлгэдэг, ангийн “Уран уншигч” гэж цол хүртэл олгосон удаатай. Тэгээд л сумын шинэ жилээр хүртэл шүлэг уншсан хэрэг. Томчуудын ёлканд “Хахир өвлийн жавар дундуур Халуун ажлын жавхаа дундуур, сүлд модтойгоо шинэ жил ирлээ” гээд уншиж байлаа. Дараа нь бүжиг болж, сумын хоршооны нягтлан бодогч аав маань, Г.Мөнгөнхуяг багштай бүжиглэж байгаа нь харагдсан. Бага ангийн багш маань нуруулаг, гоё эмэгтэй байв. Аав түүнээс намхан хэрнээ санаа зовсон шинжгүй бүжиглэж, багш байдгаараа инээчихсэн эргэлдэж байж билээ…

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Батчулуун: Өөрөө өөрийнхөө өмнө хариуцлагатай байж сурах цаг ирж байна

Философич Б.Батчулуунтай ярилцлаа.

-Сүүлд та гадагшаа явах гэж байгаа гэж ярьсан. Хөл хорионоос өмнө амжсан уу?

-Өнгөрсөн оны хоёрдугаар сард гадагшаа явж ирээд арав хонож байсан чинь хил хаагдаад, амжиж орж ирсэндээ баярлаад сууж байсан даа.

-Засгийн газраас цахилгаан, дулаан, усны үнийг даах болсноо мэдэгдлээ. Олонх нь баяртай хүлээж аваад, төр засагтаа баярласан талархсанаа илэрхийлж байна. Харин либертариуд яаж хүлээж авсан нь сонин байна?

-Төрийн мөнгө гэдэг явж явж бидний халааснаас гарсан мөнгө шүү дээ. Татвараар дамжиж төрд очсон тэр мөнгийг үр ашиггүй юманд зарцуулж байхын оронд ийм зүйлд зориулж байгаа нь сайн хэрэг. Хүмүүсээс авсан мөнгөө эргээд хүмүүст нь зарцуулж байгаа гэдэг утгаараа болж байна. Энэ завсар бас огт төрдөө юм өгдөггүй, дандаа хэрэглэж, халамжаар амьдардаг улсуудын амьдралын хэв маягийг нь улам гааруулж байгаа гэсэн утгаараа онцгүй л санагдаад байна. Үнэгүй хоол гэж байхгүй гэдэг шүү дээ. Хэн нэгэн нь заавал төлбөрийг нь хийдэг. Хэн нэгний хөдөлмөрийн үр дүнд цахилгаан бий болж байгаа. Тэрийг тарааж байгаа гэсэн утгаараа бол онцгүй л санагдаад байгаа юм. Ковидтой холбож хэлэхэд энэ миний бие, эрүүл мэнд гэдгийг ухамсартай ойлгосон хүмүүс бол төр хэлсэн хэлээгүй өөрийгөө хянаад явах бололцоотой.

Энэ бол ханиад, ханиад дотроо хүнд хэлбэрийн ханиад юм аа даа, янз нь. Миний бие, эрүүл мэнд гэдгийг ойлгосон хүмүүс ухамсартай хандаад, өөрөө өөрийгөө хянаад явж болох зүйлийг ЭМЯ, төр засгаас яриад, сануулаад байна шүү дээ. Хянамгай улсуудад бол мэдээжийн юмыг л хэлээд байгаа хэрэг. Хүнд хэлбэрийн ханиад юм байна, хурдацтай тархдаг юм байна, би өөртөө төдийгүй гэр орныхон, ойр тойрны харьцдаг улсууддаа тусгах эрсдэлтэй гэдгийг ойлгодог улсууд бол маск зүүх, хүнтэй ойроос харьцахгүй байх, гадуур учиргүй их явахгүй байх гэдгийг заавал төрөөр хэлүүлж, төрөөр хянуулж, цагдуулж байх зүйл мөн үү. Туссан улсууд хаашаа ч юм бэ дээ. Баар, караоке хэсч явсан байх юм. Би бол хосоороо дуулдаг дуучны тоглолтод очихгүй л дээ. Ийм замаар тусна шүү, энэ бол чиний л эрүүл мэнд, амь нас шүү гэдгийг ойлгуулаад орхичихвол яасан юм бэ гэж би санаа бодлоо солилцдог улсуудтайгаа ярьдаг л даа. Надтай ярилцсан улсуудаас нэлээд хэд нь “Манай монголчууд тийм биш шүү дээ”, “Манайхан ухамсаргүй, хэнэггүй, хариуцлагагүй улсууд. Өөрөө өөрийнхөө өмнө хариуцлага хүлээж мэддэггүй шүү дээ” гэдгийг л онцлоод байгаа юм. Гадаадад байгаа оюуны хөдөлмөр эрхэлдэг улсуудтай ярихаар “Тусах нь тусаад байгаа юм аа. Манай хамт ажилладаг хүн туссан. Гэртээ сайн тусгаарлаж, эмчлэгдэж байгаад гараад ирсэн” гэх юм. Зарим нь “Сая би нэг хэсэг муухай ханиад тусаад халуураад, ажлаасаа чөлөө аваад 15 хоног гэртээ эмчлүүлсэн чинь зүгээр нэг ханиад биш ковид тусчихсан байсан юм билээ” гэж ярьсан гэж байгаа юм. Халдвар авсан ч гэртээ өөрийгөө чанд хориод, эдгэсэн хойноо буцаад ажилдаа ороод яваа юм билээ. Хамгийн гол нь хүн өөрийнхөө өмнө хариуцлага хүлээдэггүй орчинд төр хүчээ аваад данхайчихдаг юм байна. Бүх юмыг мэдэж, хэзээ яаж, ямар хоол унд идэхийг ч зааж байна.

-Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ковидын анхны шийдвэрүүдээ танилцуулах үедээ “Одоо засаглах цаг боллоо” гэсэн нь содон туссан л даа. Айдсаар дамжуулаад, шийдвэр гаргагчдын эрх мэдэл улам бүр нэмэгдэж байгаа талаар ч дэлхийн хүмүүс шүүмжлэлтэй хандаж байх юм?

-Өөрөө өөрийгөө авч явж чаддаггүй улсууд өөрийнх нь өмнөөс хариуцлага хүлээдэг тэр зүйлийнхээ эрхэнд бүрэн орохоос аргагүй болдог гэсэн либертари үзэл байдаг. Миний эрүүл мэнд, амь нас гэдгээ мэддэг хүмүүс ухамсартай ханддаг. Жишээлбэл, би ойрын үед ач нар дээрээ огт очихгүй. Хөгшин бид хоёр гадагшаа гарахгүй, гарвал дэглэм баримтлаад, амны хаалт зүүгээд, зай бариад, хүнсээ цуглуулчихаад, гараа сайн угаадаг. Халаасандаа ариутгагч авч явдаг. Социалист хандлага бүх юманд ноёлж, улс орон даяар ийм хандлага тогтоож байх шиг санагдаж байна. “Манайхан ч манайхан шүү дээ” гэж хэлээд байгаа улсууд бас ч үнэн яриад байгаа юм. Хөл хорионоос гарангуутаа учир зүггүй концерт, бөх үзээд явчихвал хэцүү шүү дээ.

-Цар тахлын үед Америк мэтийн ардчилал ярьдаг орнууд халдварыг хазаарлаж чадахгүй, харин Азийн дарангуйлагч дэглэмтэй орнууд халдварыг барьж чадаж байна гэлцэх юм?

-Телевизийн мэдээ харахаар Япон, Өмнөд Солонгост халдвар их тархаж байгаа дуулдах юм. Үнэхээр тийм юм бол Хойд Солонгос маягаар байвал яасан юм бэ гэж ёгтолсон маягаар хариу барьж болж байна. Хамгийн гол нь өөрийнхөө болон ойр тойрныхоо хүмүүсийн өмнө хариуцлагаа ухамсарласан хүмүүс л гайгүй даваад гарна даа. Манайхан муухай хэнэггүй улсууд шүү дээ. Өөрөө тусахаас гадна орчин тойрныхоо улсуудад тусгачих вий гэдгийг юман чинээ бодохгүй байж мэдэх улсуудын дунд бол хэцүү. Гэхдээ ямар ч байсан ингэж хэтэрхий нусыг нь авч, нүүрийг нь угааж өгөх гэдэг төр бол хувь хүн өөрийгөө мэдэх эрхийг бүрэн хязгаарлачихдаг. Хэтэрхий бүх юмыг зогсоох нь улс орны эдийн засгийг тун хүнд байдалд оруулж байгаа хэрэг дээ. Төрд бүх юмаа мэдүүлбэл халаасны өрөөнд амьдарч байгаа мэт царайчилж, миний амьдрал гэдэг төрөөс түрээсэлж авсан юм шиг л болчихоод байна шүү дээ гэдгийг зарим нь ойлгож эхэллээ. Дэмжиж байгаа улсууд ч байх шиг байна.

-Ажил нь зогсож, цалингүй болсон хүмүүс төрийн дэмжлэгийг сайн хүлээж авах байлгүй. Зарим нь бүр утас, кабелийнхаа төлбөрийг ч даалгахыг хүсч эхэлж байна?

-Бэлэнчилдэг улсуудад сайхан далим болж байх шиг. Либертари зарчмаар өөрөө өөрийгөө даах гэж нэг юм бий. Ийм нөхцөлийг далимдуулаад төрөөс бүх юмаа даалгах богинохон бодол өвөрлөвөл чамд өөрийгөө мэдэх юм юу ч үлдэхгүй шүү. Өөрийгөө улам бүр баглаасанд барьж өгөөд байна шүү гэдгийг ухамсарлах хэрэгтэй байгаа юм даа. Ажлаа хийсэн ч дэглэмээ сайн баримтлаад, наргиж цэнгээд хүнтэй дэмий чалчаад байхгүй, ажлаа дуусгаад бушуухан шиг гараад явчих хэрэгтэй юм. Цар тахлын нөхцөл байдал үндэстний хувьд том сорилт. Ханиад тусчихаад төрөөс боллоо гээд байвал өөрт нь мэдэх юм үлдэх юм уу? Бүх юмаа төрд даатгаад байна гэдэг өөрөө төрийн эрхшээлд ороод байна гэсэн үг. Үүнээс л болгоомжилж байгаа юм. Ийм л үед ямар үндэстэн бэ, хэр чамбай үндэстэн бэ гэдгээ харуулах болоод байна. Барууны орнуудад бол ажлыг ингэж зогсоогоогүй юм шиг байна лээ. Ажлаа гэрээсээ хийх боломжтой нь гэрээсээ хийгээд, зайлшгүй ажилдаа очих ёстой нь очдог. Хүмүүст сонголтыг нь өгсөн тохиолдол маш их байгаа юм билээ. Өөрөө өөрийнхөө өмнө хариуцлагатай байж сурах цаг ирж байна. Хариуцлага гэдэг хэн нэг даргын өмнө үүрэг хүлээх явдал биш шүү дээ. Хүнээр захируулах дургүй хүмүүс бол өөрийнхөө өмнө гэр бүлийнхээ өмнө үүрэг хүлээх нь хамгийн том хариуцлага гэж үздэг. Халамжинд дургүй бэлэн зэлэн юманд дургүй. Ёс суртахууны хувьд өөрийгөө доош хийж байгаа хэрэг. Эрх чөлөөтэй байхын тулд хариуцлагатай байх ёстой. Өвчин тусахгүйн тулд дэглэм барьж, орлогоо таслахгүй байхыг хичээх учиртай. Энэ бол зөвхөн өөрт бус улсад ч хэрэгтэй.

-Зарим хүн гэртээ байхыг өөртөө цаг гаргах, би хэн бэ, яаж амьдраад байгаа билээ гэдгээ эргэцүүлэх боломж олдлоо гэж хүлээж авч байна?

-Үнэн байх шүү. Нэг л завгүй хүн өглөө гараад орой ирдэг. Тийм улсууд гэр орныхондоо сайн муу талаараа өөрсдийгөө их л таниулж байх шиг. Зарим нь их стресстэж байна. Хамт олон гэж нэг их ярьдаггүй либертари үзэлтнүүд бол гайгүй л байх. Хамт олонч улсууд бол хэцүүдэж байх шиг байна.

-Хүн бол нийгмийн амьтан л гэдэг?

-Хүн хичнээн нийгмийн амьтан ч цаад мөн чанараараа зөвхөн өөртөө хадгалж байдаг нууц гэж бий. Айн Рэнд хэлсэн байдаг. “Сэтгэлийнхээ мухарт хүн ганцаараа байдаг амьтан шүү дээ” гэж. Бүх юмаа дэлгээд, нээлттэй ном шиг байх ёсгүй гэдэг. Хүн болгон барьж аваад сайнтай муутай нь уншчихдаг биш. Яг бодоод үзэхэд хүн хамгийн нандин зүйлээ өөртөө л хадгалж байдаг. Нээлттэй хүн энэ тэр гэдэг бол дэмий яриа даа. Зарим нь хүүхдэдээ анхаарал хандуулаад миний хүүхэд ийм хичээлдээ сайн, муу гэдгийг одоо мэдэж байгаа хүмүүс ч байна. Хожоо гаргаж байгаа улсууд ч бий. Сургууль, багшид хүүхдээ даатгадаг хүмүүс бол хэцүүхэн байх шиг.

-Хөл хорионы үеийн таны нэг өдөр ямаршуухан өнгөрч байна. Таны хамгийн их цаг зарцуулж байгаа ажил юу вэ?

-Яг ний нуугүй хэлчих үү?

-Тэг л дээ.

-Нэг хүнтэй онлайнаар шатар тоглоод, баларч байна аа. Толгойгоо өвдтөл тоглож байна. Нет рүү урьдынхаас их ордог болсон. Санаж явсан нэг номоо дөхүүллээ. Одоогоор “Төр хэмээх мөсөн уул” гэсэн урьдчилсан гарчиг өгсөн. Түүнийгээ бичиж дуусгаж байна. Английн нэг философич төрийг далайн мангастай зүйрлүүлсэн байдаг. Энэ нэр томьёог хэрэглэвэл хүмүүст ойлгомжгүй байх болов уу гэж бодоод байна. Ийм л зүйлд цаг зарцуулж байна. Бас нэлээд унтаж байна.

-Аминд тулсан үед хүний мөстэй үлдэх хэцүү. “Би үхэхээр чи үх” гэж үг ч байдаг. Тусгаарлалтад байгаа хүмүүсийн хаалган дээр шошго наахаар “Зөв, бусдад нь анхааруулах хэрэгтэй” гэдэг. Маргааш өөрийнх нь хаалган дээр шошго наахад хүрвэл хэцүү санагдах байх. Үүнийг яаж харж байна?

-Ердийн нөхцөлд хүн танигддаггүй. Энгийн үед хүн багаа хэр барагтай тайлдаггүй. “Хил залгаа нөхцөл байдал” гэж философийн нэр томьёо байдаг. Тэрэндээ тулсан үед хүний жинхэнэ мөн чанар харагддаг. Золоор ойр дотны улсуудаас маань энэ муухай ханиад тусаагүй байна. Хэрвээ ханиад тусвал яах хүн билээ гэдгийг бодно. Өөрийгөө тусгаарлаж чадах хүн билүү, бусдыг бодох хүн билүү. Хэнэггүй улсуудаас бол их болгоомжилно доо. Хүн болгоныг ямар таних биш дээ.

Ханиад хүрсэн бол бүх хүнийг өөртэйгөө зүйрлүүлж боддог байх учиртай. Би үүнийг хүсэхгүй шүү дээ. Тийм учраас би энийгээ бусдад халдаачихгүй юмсан гэж бодоод өөрийгөө тусгаарлах ёстой. Бусдад гай болохгүй амьдрах гэдэг либертари зарчим юм л даа. Манайхан нэлээд хэнэггүй учраас хүн болгоноос зугтаах талдаа л байгаа. Хүнийг боддоггүй улсууд шүү дээ. Хариуцлага султай. Хариуцлага гэдгийг өглөө найман цагт ажилдаа очоод, орой яг таван цагт тарах гэж л ойлгодог. Ийм үед болгоомжтой байхгүй бол горьгүй. Манайх шиг улсуудад энд ийм өвчин гарсан шүү, голомт байгаа шүү гэдгийг хавь ойрынхонд нь мэдэгдэх буруу биш л байх. Либертариуд бол бусад хүн яг над шиг амиа бодох эрхтэй гэдгийг мэддэг. Өөртөө хүсэхгүй зүйлийг өрөөлд хүсдэггүй хүмүүс. Гэтэл нөгөө улсууд өөрийгөө л бодно. Бусдыг боддоггүй улсуудын дунд бол ойр хавийнханд нь хэлж сануулах хэрэгтэй байх. Энд халдварын голомт бий шүү гэдгийг бусад хүн мэдэх эрхтэй. Ялангуяа тэр хэнэггүй улсуудын дунд байгаа хэнэгтэй ганц хүн чинь хохирч болохгүй шүү дээ.

онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Гэр хорооллын баянбүрд болох хагас пассив хаустай танилцлаа

Хяналтын инженер Б.Тэнүүн, Э.Ануунд байшингийн талаар мэдээлэв.

Гэр хорооллын баянбүрд болох гурван байшин “Жорлонгоо өөрчилье” төслийн шугамаар босч байна. Гэр хороололд босч байгаа энэхүү саарал усны шийдэлтэй, хуурай био жорлонтой, утаа бага ялгаруулдаг зуухтай, дулааны алдагдал багатай байшингийн явцыг харахаар Тасганы овоонд байдаг А.Цэнгүүний гэр бүлийг зорьж очлоо.

МИНИМАЛ МАЯГААР АМЬДРАХЫГ ХҮСДЭГ ЗАЛУУ ГЭР БҮЛ

Гэрийн эзэгтэй Э.Ануун биднийг угтсан юм. “Манай нөхрийг А.Цэнгүүн гэдэг.Бид хоёулаа геодезийн инженер мэргэжилтэй. Охин таван настай, Ц.Болор гэдэг” хэмээн залуу бүсгүй танилцуулав. Э.Ануун нөхөртэйгөө оюутан байхдаа танилцжээ. Тусдаа гарч амжаагүй, өнөөг хүртэл аав, ээжтэйгээ хамт амьдардаг гэнэ.Нөхөр нь одоогоор Таван толгой, Зүүнбаянгийн төмөр замд ажиллаж байгаа аж. Тэр өвлийн улиралд амардаг, бусад үед нь хөдөө ажилладаг гэнэ.

-Манай ажлын эгч “Жорлонгоо өөрчилье” багаас хагас пассив байшингийн зар тавьсан байна гээд зарыг нь ажлын группт тавьсан юм.Бүртгүүлээд үзье гэж шийдсэн.Удалгүй төслийн багаас утсаар яриад “Ирж ярилцлаганд орооч” гэсэн юм. Тэгээд л гэрээ байгуулахаар болсон. Дулааны алдагдал багатай, эко байшин, ашиглалтын зардал багатай гэж ойлгоод байгаа. Зээлэнд хамрагдах боломжтой нь дажгүй санагдсан. Залуу хүмүүс учраас мөнгө төгрөг цуглуулж амжаагүй, шууд байшин барина гэхээр бас болохгүй байсан. Хашаандаа байшин бариад амьдаръя гэж сүүлийн нэг, хоёр жил бодож яваа. Би хашаандаа амьдрах дуртай. Энэ хашаанд манайх намайг дөрөвдүгээр ангид байхад л нүүж ирсэн. Тэгээд “Жорлонгоо өөрчилье” багийнхны хагас пассив байшингийн төсөлд шалгарч, хүсэл маань биелж байгаа гэж Э.Ануун хуучиллаа.

Түүний мөрөөдлийн байшингийн “араг яс” хэдийнэ босчээ. Байшин бэлэн болох тусам гэрийн эзэгтэй дотоод засал, тохижилтын талаар бодож эхэлжээ.

“Гэрээ энгийн тохижуулъя гэж хүсдэг. Минимал хэв маягаар амьдарна гэж бодож байгаа.Яг л орон сууцанд амьдарч байгаа юм шиг тохь тухтай амьдрах болсондоо баяртай байгаа. Хамгийн түрүүнд гал тогооны хэсгээ тохижуулна. Байшингийн суурийг стандартын дагуу маш сайн тавьсан.Таван давхар байшин барьсан ч даахаар чанартай суурь цутгасан гэж ойлгосон. Саарал усны шүүлтүүртэй болохоор яваандаа шүршүүртэй болж болох юм билээ. Охин маань их дуртай байгаа.Манай байшин гээд баярлаад үсэрч гүйгээд байгаа. Нөхөр маань ирээд байшин босч байгааг хараад, “Гялалзуулж байна шүү” гээд баяртай л байгаа хэмээн бүсгүй ярьж байна.

А.Цэлмүүн түүний доод курсийн оюутан байж. “ШУТИС-т хамт сурдаг байсан. Сургууль дээрээ цэцгийн ваарны мөнгө хурааж яваад анх нөхөртэйгөө танилцсан гэнэ. Түүнээс хойш үерхсэн.Нөхөр нь Хөвсгөлийнх. Хоёулаа л хашаандаа сайхан амьдрах сонирхолтой хүмүүс юм байна. Байшин бэлэн болохоор тавилгаа хаанаас авах вэ гээд судалж байгаа.Эхлээд ор, гал тогооны тавилгаа сонгоё гэж бодоод байгаа хэмээн Э.Ануун ярьсан.

Хэдийгээр байшин хараахан бэлэн болоогүй ч “Жорлонгоо өөрчилье” багийнхан “Хагас пассив хаус хэрэглэгчдийн гарын авлага” бэлтгэж, хэрэглэгчдийнхээ гарт хүргэжээ. Э.Ануун энэхүү гарын авлагатай танилцаж, байшингийнхаа талаар төсөөлөлтэй болсон гэнэ. Хагас пассив хаусны агааржуулалтын систем хэрхэн ажилладаг, хуурай био жорлонгоо хэрхэн ашиглах талаар эндээс мэдэж авчээ. Стандартын дагуу байшин баригдаж байгаа учраас хамаатнууд нь ч туршлага судалж эхэлжээ. Байшиндаа ороод, гэрээ тохижуулчихвал хашаагаа ч ногооруулна гэж төлөвлөж байгаа.Хуурай био жорлонгийнхоо “үйлдвэрлэх” бордоог хашаандаа мод тарихад ашиглах гэнэ.

Эко, ногоон амьдралын хэв маягт дуртай залуу хосууд ажил ихтэй. Хааяа чөлөөт цагаараа сагс тоглох дуртай гэнэ.Ажлынхан ч байшингийн тухай их л сонирхож, барилгын явцыг асуудаг гэж эзэгтэй сонирхуулсан.

ХАГАС ПАССИВ ХАУС БОЛОХЫН ТУЛД 17 ҮЗҮҮЛЭЛТИЙГ ХАНГАХХЭРЭГТЭЙ

“Жорлонгоо өөрчилье” баг, Мини шийдэл хоршооны хяналтын инженер Б.Тэнүүнтэй айлын хашаанд таарч, байшинг танилцуулахыг хүссэн юм. Тэрбээр байшин баригдах явцад өдөр тутмын хяналт тавьдаг.

-Хагас пассив хаус дулааны алдагдал багатай учраас түлшний зарцуулалтыг багасгана, цахилгааны хэмнэлттэй. Хагас пассив байшингийн үзүүлэлтийг хангахын тулд олон шаардлага биелүүлэх хэрэгтэй болдог. Дулааны алдагдал багатай, өөрийнхөө эрчим хүчийг хангадаг гэх мэт шаардлага тавигддаг.Манай байшин 17 үзүүлэлт хангаж байгаа учраас хагас пассив гэсэн ангилалд яваа.Эдгээр үзүүлэлт нь нэмэгдээд байвал бүрэн пассив хаус болдог.

Дан модон байшин байгаа юм.Иргэдийн амьжиргааны түвшин, байшин худалдаж авах чадварт тохируулж, модыг сонгосон.Төмөр, бетон зэрэгтэй харьцуулахад мод хямд материал. Модон материал бас дулааны алдагдал багатай. 6Х8-ын харьцаатай байшин. Тасалгаа олон байх тусам дулааны алдагдал ихэснэ гэж үздэг.

Манай байшин харьцангуй өртөг өндөртэй босох төлөвтэй. Хүмүүс ийм хэмжээтэй байшинг 20 саяд багтааж барьдаг. Манай байшингийн давуу тал нь томоохон орон сууц баригддаг шиг эхлээд инженер, геологийн дүгнэлт гаргуулахын тулд тухайн байршил дээрээ хоёр цооног ухуулсан.Зургаан метрийн цооног ухуулаад, газрынхаа шатлалыг гаргаж, тэдэн метртээ ийм хөрстэй юм байна. Доошоогоо тэдэн метрт ус гарч ирж байна. Шаварлаг хөрс байна гэх мэтээр хөрсний бүтэц, найрлагыг судалсны үндсэн дээр ийм хөрсөн дээр хамгийн найдвартай бат бэх ийм суурь хийх хэрэгтэй юм байна гэдэг суурийн шийдлийг гаргасан.Ингэхгүйгээр шууд суурь цутгахаар таваас арван жилийн дараа суурь нь эвдрээд, буцаж байшиндаа нөлөөлж, 20 саяын хөрөнгө тав, арван жилийн дотор салхинд хийсдэг. Харин бид зургийн дагуу барьж байна. Суурийн, угсралтын зураг тусдаа, зураг болгоныг хийж байгаа компаниуд тусдаа, тухайн чиглэлээрээ дагнасан компаниуд байгаа юм. Олон компаниуд бидэнд хөнгөлөлт үзүүлж байгаа. Иргэд суурийг хийхийн тулд модоор хашиж байгаад цутгадаг. Харин бид стандартын дагуу хийхийн тулд том барилгад ашигладаг хэв хашмалууд хийгээд, сууриа хүртэл дулаалж, хөөс хийсэн. Ийм учраас байшингийн суурь хэсгээс хүйтэн орж ирэхгүй гэсэн үг. Хэв хашмалын түрээс гэж байдаг.Харин бидэнд хөнгөлөлт үзүүлсэн.

“Монгол базальт” компаниас байшингийн бүх дулаалгын материалыг хөнгөлөлттэй үнээр нийлүүлж байна. Суурийн шороон дээр хүртэл бид базальтын шаар хийх юм. Дээвэр нь хүртэл дулаалгатай. “Росторг” компаниас дээврийн материалдаа хөнгөлөлт үзүүлж байгаа. Харин “Чанарын түншлэл” компани зураг төсөл гаргасан. Иргэд амины орон сууц барихдаа 100 айл, захаас материалаа авдаг бол бид стандартын дагуу чанарын шаардлага хангасан материал сонгож байж нөгөө 17 шаардлагыг хангаж байгаа юм. Хяналтын инженер ажиллаж, 5см хөөс хийх ёстой бол яг тэр стандартаа хангуулдаг. Том барилгууд дээр захиалагчийн хяналт, зураг, гүйцэтгэгчийн хяналт гээд олон хяналтын инженерүүд ажилладаг. Жижиг байшингуудад хяналт ерөөсөө байдаггүй. Би айлдаа ч санхүүжүүлэгчдээ ч баталгаа гаргаж өгч байгаа. Айлдаа бол танай байшин яг зургийн дагуу хийгдсэн, дулаан алдахгүй гэсэн баталгаа гаргаж өгнө. Байшин баригдах явцад өдөрт тутмын хяналт тавьдаг. Хөрс олон төрөл.Хөрснөөс хамаарч суурь нь өөрчлөгддөг.Зурагтад дунд зэргийн овойлттой хөрстэй учраас байшингийн суурь энгийн шийдэлтэй. Дарь-Эхэд хүчтэй овойлттой хөрстэй учраас суурийг буруу тооцвол өвөл хөрс нь хөлдөж, сууриа дээшээ цохиод, овойж гарч ирдэг.Дар-Эхэд байшин бариулж байгаа айлын одоо амьдарч байгаа байшин өөрсдийнх нь хэлж байгаагаар өвөл шкаф нь 10 см өргөгдөж, зун хөрс нь гэсэнгүүт, буцаад шкаф нь буугаад ирдэг гэсэн. Байшинг нь гаднаас нь харахад суурь, хана нь цууралттай болсон байна лээ.Суурийг буруу тооцсоноос ийм асуудлууд үүсдэг. Хүчтэй овойлттой хөрсөн дээр шууд газрыг нь ухаж, суурь цутгахгүй. Дарь-Эхийн намгархаг хөрсөн дээр байшин барихын тулд хөрс бэхжүүлэх гадсан суурь зоох гэх мэтээр олон нэмэлт ажил гарсан. Манайхан Дарь-Эх, Зурагт, Гачуурт (сул овойлттой хөрстэй) гэсэн гурван байрлалд байшин барьж байгаа. Гурвуулаа хөрс нь өөр учраас гурван өөр суурь төлөвлөсөн. Бид байшин бариад орхихгүй.Өвөл хэмжилт хийнэ.Тайлан гаргана.

Мэргэжлийн бус хүмүүс манай байшин яагаад ингэж удаан явцтайг гайхаад байгаа юм. Инженер, геологийн дүгнэлт хийлгэхээр хоёр цооног ухуулсан. Дүгнэлт гаргах гэж уддаг. Зургийн компани зургаа зурахад бас цаг авдаг. Хөрсний шинжилгээг тусгай лабораторид хийлгэхэд 7-14 хоногийн дараа хариу нь гардаг. Дарь-Эхийнх хүчтэй овойлттой хөрс байна гэхэд суурь, угсралтын зургаа дахиж өөрчлөх хэрэгтэй болсон. Норм, дүрмийн дагуу чанартай барихын тулд цаг их “идэж” байгаа. Байшингийн модыг Оросоос авах байсан ч ковидоос болоод саатсан. Монголд яг тэр стандартыг хангасан өндөр нягттай ямар мод байна гээд судалж байгаад олж авсан. Хатаалгатай, тусгай нягттай мод сонгосон.

Байшин зургаан цонхтой. Вакум цонхны стандарт хангасан нь цөөн. Дарханд байдаг цонхны үйлдвэрт хэмжээнүүдээ өгөөд, цонхоо шаардлагын дагуу үйлдвэрлээд, ачуулах дөхсөн. Дулаалга хийж, паркет дэвссэний дараа айл амьдрахад бэлэн болно гэж талбайн хяналтын инженер тайлбарласан юм.

Талбайн хяналтын инженерийн талаар төслийн удирдагч Ц.Оюунгэрэл ийнхүү жиргэсэн байна лээ. “Манай “Жорлонгоо өөрчилье” багийн хагас пассив хаус барьж буй ЖДҮ эрхлэгчид маань гэр хорооллын амины сууц барихдаа анх удаа талбайн инженертэй ажиллаж байгаа юм. “Инженертэй байх ямар гоё юм бэ, нэг ч см орхихгүй тооцож хийхээр ажил ямар гоё болдог юм бэ” гэсэн сэтгэгдэлтэй байна лээ! Дашрамд дурдахад, Азийн сангийн дэмжлэгээр талбайн хяналтын апп хийгдэж буй” гэсэн л дээ.Хагас пассив хаусын хяналтын IT платформыг “Asia Foundation Mongolia” -гийн санхүүжилт дэмжлэгтэйгээр бүтээжээ. Барилгын чухал үе шатуудад инженерүүд чанарын хяналт хийж, захиалагч, санхүүжүүлэгчдэд мэдээ нь онлайнаар харагдана. “Жорлонгоо өөрчилье” төслөөс хэрэгжиж буй энэхүү чанарын хяналтын систем хэрэгжиж эхэлснээр амины орон сууцны барилгын ажил үе шат бүрээр баримтжиж, банкны шаардлагыг хангахуйц болох гэнэ.

ГЭР ХОРООЛЛЫН АМИНЫ ОРОН СУУЦНЫ ЗУРАГ ТӨСЛИЙГ НИЙТЭД НЭЭЛТТЭЙ ДЭЛГЭНЭ

Гэр хороололд төвлөрсөн халаалт, дулаан, шугамд холбогдохгүйгээр тусгаар тогтнох энэхүү жижигхэн байшин ямар үнэтэй босохыг уншигчид маань сонирхох нь лавтай. “Жорлонгоо өөрчилье” багийн “Мини шийдэл” xоршооны аxлагч Б.Дашнямаас энэ талаар тодруулахад “Туршилтын төсөл тул ирэх хавар үнэ өртгийг яг тодорхой хэлэх байх. Харин үнэ тодорхой болмогц ямар нөхцлөөр, аль зорилтот бүлэгт зориулж гаргахаа зарлана.Энэ ажил цаашаа үргэлжилнэ” гэв.

“Эхний гурван байшингийн ипотекийг “Капитрон банк” санхүүжүүлэхээр тохироод байгаа. Цаашдаа бусад банк, ББСБ оролцох нь нээлттэй” гэж нийгмийн энтрепрёнер төслийн удирдагч Ц.Оюунгэрэл хэлсэн. Нийгмийн энтрепрёнер гэдэг нь “Нийгмийн сайн сайхны төлөө бизнес загвараар ажиллах” гэж орчуулагдах юм билээ. “Жорлонгоо өөрчилье” багийнхан ийнхүү гэр хороололд зөвхөн жорлон өөрчлөөд зогсохгүй байшинг ч өөрчилж байна. Байшингаар ч зогсохгүй ажлын байрыг хүртэл өөрчлөх гэнэ. Гэр хороололд ажиллах “Хуурай жорлонтой ажлын байрны схем” бэлэн болжээ. “Гэр хорооллын ирээдүйн талаарх мөрөөдлөө Ц.Оюунгэрэл ийнхүү ярьсан удаатай.

-Гэр хорооллыг би алга болно гэж боддоггүй.Харин ч улам томорно гэж боддог.Энэ том ертөнц хаус хороолол болоход иргэд төвлөрсөн дэд бүтэцгүйгээр бүх асуудлаа шийдэж чаддаг, хараат бус амьдралтай XXI зууны хөгжил бий болгоно гэж төсөөлдөг.Бид жорлон, хагас пассив орон сууцнаас гадна дэд бүтцэд холбогдоогүй ажлын байрыг зохион бүтээж байгаа. Тэр нь найман нэрийн дэлгүүр, дугуй засварын газар, кофе шоп ч байж магадгүй.Гэхдээ бүгд хажуудаа нийтийн хуурай жорлонтой байх юм. Нийтийн хуурай жорлонтой ажлын байрны загвараа айлын газар дээр барьж туршина. Пассив хаус, хуурай жорлон, эрчим хүчинд хэмнэлттэй дулаалга, агааржуулагч, утаа багатай зуух гээд дэд бүтцэд холбогдох шаардлагагүй сайн шийдлүүдийг нийлүүлээд, гэр хороололд хямд өртгөөр тохитой тухтай ажлын байр бий болгохыг зорьж байна л даа.Гэр хороололд ариун цэвэр сайтай ажлын байрнууд хямд өртгөөр босч эхэлбэл жорлон зөвхөн зарлага гаргах бус орлого олох юм. Энэ төсөлд бизнесийнхэн ямар хэмжээнд оролцож, хэр ашиг хүртэхийг илүү тодорхой харъя гэвэл арваннэгдүгээр сарын 19-нд “Дэлхийн жорлонгийн өдөр” бизнесийнхэнд зориулсан арга хэмжээгээ танилцуулна гэж Ц.Оюунгэрэл тайлбарласан юм.

Гэр хорооллын амины орон сууцны зураг төслийг өмнө нь нийтэд зориулж гаргаж байгаагүй. Гэр хорооллын хөрсөнд инженерийн үйлчилгээ очиж байсангүй.Харин одоо байшин барилга барьдаг жижиг дунд үйлчилгээ эрхлэгчид энэ бүх үйлчилгээг “Жорлонгоо өөрчилье” багийн гишүүн“Юу Эн Ай Ти” компанийн бүтээж буй task.mn вэбсайтад бүртгүүлэн авах боломжтой гэнэ шүү.

Гэр хорооллын өөрчлөлт ийнхүү алгуур боловч өрнөж байна.

булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Д.Цэрэнсодном: Хүн ёс дагана, нохой яс дагана гэдэг дээ

Post author By Батсүхийн Янжмаа
Post date 2020-11-10
No Comments on Д.Цэрэнсодном: Хүн ёс дагана, нохой яс дагана гэдэг дээ

Академич Д.Цэрэнсодномтой ярилцлаа.

-Автобусанд өрнөсөн хөгшин, залуу хоёрын маргаан сошиалаар цацагдсанаас хойш залуу, хөгшний зөрчлийн тухай яриа хөөрөө өрнөх боллоо. Энэ талаар монголчуудын уламжлал, философи ямар байдаг юм бол?

– Энэ бол хүний хүмүүжил, ухамсрын асуудал шүү дээ. Залуучууд настай, ялангуяа хөл муутай, жирэмсэн хүнд сэтгэлээрээ, ухамсараараа хандаад, жирэмсэн хүнийг “Энэ чинь хоёр хүн явж байна шүү дээ” гэж бодоод, “Энэ хүн миний ээж, эгч шиг юм” гэдэг сэтгэлээр хандмаар байгаа юм. Түүнээс биш залуучууд заавал босч байх албатай, ахмадууд заавал сууж байх ёстой гэж хэлэхэд хэцүү л дээ. Айхавтар сүрхий хүмүүс бас байдаг юм л даа. Хоёр настай хүн нэлээд хол газар явахаар автобусанд ороод ирж. Нэг нь нөгөөдөө хэлж “Чи бид залуудаа их буруу юм хийж байжээ гэж. Яасан гэсэн чинь энэ залуучууд шиг байхад бид настай хүн ороод ирэнгүүт дэрсхийгээд босдог байсан. Тэгж байсны хэрэг одоо гарахгүй байна шүү дээ” гэж. Тэгсэн чинь нөгөө залуус дэрсхийгээд босч гэнэ. (инээв) Юм ойлгохгүй, мэдрэмжгүй хүмүүст уран санаатай сануулга өгч байгаа биз дээ.

-Зөвхөн ахмад хүн учраас намайг хүндэтгэ гэж шаардах ч хаашаа юм. Ахмад нь бас хүндэтгэл хүлээхүйц байх ёстой юм болов уу?

-Би багадаа хөдөө өссөн. Тэгэхэд хөгшин, залуу хоёрын харьцаа тэнгэр газар шиг ялгаатай. Айл өрхийн дотор тэргүүлж байгаа, нутаг нугадаа хүндтэй хүнийг айл, голынхон тэр чигээрээ хүндэтгэнэ. Ийм байхад нэг хүүхэд хүндэтгэхгүй гээд яах вэ. Одоо суурин соёл иргэншилд, таних танихгүй олон амьтан нэг дор шавааралдаж, бөөгнөрсөн. Энэ хоёр нөхцөл өөр шүү дээ. Хуучин бол хүүхдүүд айлд ороод суух суудал ч заагтай. Настай хүний суудал, байр байдал огт өөр. Одоо яах вэ гэхээр бодууштай байгаа юм. Энэ мэтчилэн янз бүрийн зөрчлүүд байна.

Ёс суртахууны талаар доривтой юм хийхгүй байна. Ах зах хүнийг яаж хүндэлдэг юм бэ, монголчуудын ёс заншлын талаар хэлж өгөхгүй байна. “Хүн ёс дагана, нохой яс дагана” гэдэг. Энэ талаар ярьж байгаа телевиз, хэвлэл ховор. Ерөөсөө л мөнгө хөөцөлдсөн. Хаашаа ч юм бэ дээ. Эртүүд би академич Р.Барсболдод ингэж хэлж инээлгэж байлаа. ШУА-ийн их чуулган дээр хамгийн ахмад нь Р.Барсболд бид хоёр юм билээ, хоёулаа 80 гарчихсан. Гэхдээ Р.Барсболд надаас хоёр ах юм байна. “За, та миний дээд талд суу, хүн ахтай, дээл захтай” гэсэн. Бид амьд байхдаа үүнийгээ баримтална гэсэн. Тэгээд би хэлсэн юм. “Одоо ямар ч сайхан шинэ юм хийсэн хийсэн, хошуурч байгаа хэвлэлийнхэн ховор. Харин Р.Барсболд залуу авгай авч гэвэл тан руу гүйлдэх байх шүү” гэсэн чинь нөгөөдүүл тэр чигээрээ нир хийтэл хөхрөлдөөд. Одоо нэг тийм л цаг болж дээ.

-Эмээ, өвөөгийн дэргэд өссөн хүүхдүүд ахмад хүнийг хүндлэх талаар их өөр байдаг л даа. Эмээ өвөөгөөс хол өссөн айлын хүүхдүүд настай хүнийг хүндлэх, өрөвдөх хайрлах талаар мэдэхгүй байж бас мэднэ?

-Юм дандаа нэг янзаараа байдаггүй, аливаа юм хувирч өөрчлөгддөг, өчигдөр байсан юм өнөөдөр байхгүй болно, шинээр юм буй болно. Ургаж төлжинө. Унаж үгүй болно. Юу үнэн гэхээр ертөнцийн жамаар энх тунх эрүүл саруул шиг байх юм бол хэн ч гэсэн яваандаа хөгширнө, өтөлнө шүү дээ. Энэ хорвоо гэдэг ээлжтэй байдаг. Бусад улсууд ертөнцийн талаарх энэ ойлголтыг хүүхдэдээ таниулдаг, мэдүүлдэг шиг байгаа юм. Манай сургалтын тогтолцоо ямрыг би сайн мэдэхгүй байна. Ер нь ах захаа хүндлэх дээдлэх, ёс бол дорно дахины орнуудад айхавтар шүү дээ. Күнзийн сургаал ах захыг хүндлэх дээдлэхээс эхлээд л тахимдуу ёсны сургадаг. Тахимдуу байна гэдэг ёс төртэй байна гэсэн үг. Хүний ёсыг дагана гэсэн үг. Хүн ахтай, дээл захтай. Суухаас эхлээд л настай хүний өмнүүр гаргадаггүй, араар нь тойрч гаргадаг гэх мэт олон ёс байна даа. Ер нь тэгээд хүн гэдэг амьтныг дураар нь задгай тавьж болдоггүй юм байна. Ямар нэгэн үзэл суртал юм уу, шашин, эсвэл ямар нэгэн дарангуйлал дор л хүн төрхөөрөө байдаг бололтой юм. Дураар нь тавьж ерөөсөө болохгүй гэж Буддын сургаалд заадаг л даа. Хүнийг сулд нь тавибал галзуу зааныг хотод оруулсантай адил юм болно шүү гэдэг. Тэр ч бас одоо харагдаад л байна. Хүчирхийлэл энээ тэрээ гээд элдэв шалдав юм энд тэндгүй гарч байна. Хүнийг нийгэмшүүлэх, төлөвшүүлэх талаар улсын бодлого хэрэгтэй байна. Манайд бодлоготой юм ховор.

-Хэдийгээр ардчилал шинэчлэл гэж байгаа ч дорнын улсууд уламжлалаа хойч үедээ зааж сургаад байх шиг?

-Япон, Солонгос тэрийгээ айхавтар баримталдаг юм билээ. Ах захыг баримтална. Настай хүнийг их хүндэлнэ. Үгүй ядахдаа түрүүлж үг дуугарахгүй байх жишээтэй. Улс улсад янз янзын л ёс журам байна даа. Суудал гэхэд л япон, солонгосчууд одоо хүртэл завилж сууж байна шүү дээ. Ер нь монгол хүн их сониуч юм уу уламжлалаа амархан гээх, орхих тал байх шиг. Шамбарам ихэссэн нь буруу суудлын өвчин шүү дээ.

-За яаж суух учиртай вэ?

-Завилж суух тустай. Гэтэл зөөлөн буйдан сандал дээр өдөржин суухаар мах нь доошоо унжсаар унжсаар гардаг болдог. Хатуу юман дээр завилаад суухаар лам нар бол өдөржин ном уншиж сууна, хөөрхий. Тэгэхэд монгол гутлын өнцөг яг юунд нь таардаг гэж байгаа юм. Хуучин монголчуудад энэ өвчин бага байсан. Морь унахад эмээлийн тоног даруулга яг тэр хооронд нь иллэг массаж болдог байсан. Эрүүл саруул явах, аж төрөх бүгд цогц ойлголт юм шүү дээ. Манайхан нэгийг нь салгаж аваад юм болгох гээд тэгээд л ер нь бүтэхгүй байгаа юм.

-Фэйсбүүкт нэг хөгжилтэй яриа явна лээ. Трамп тэнд ерөнхийлөгчийн суудлын төлөө өрсөлдөөд байдаг, манай 70 гарсан хүмүүс энд автобусны суудлын төлөө үзэлцээд явдаг гэж. Тэнд 70 гарсан хүнийг улс удирдах чадвартай гэж үздэг. Энд болохоор өөрийгөө ч авч явах чадваргүй, хөгшин хүн гэж ханддаг. Хандлага, хүний амьдралын чанар асар зөрүүтэй байна аа?

-Хонийг алахын тулд уячихдаг шүү дээ. Тэтгэврийн улсуудыг үхэхийг нь хүлээж байгаа юм шиг хандах нь буруу юм. Хуучин цагт монголчууд тэтгэвэрт гарна гэж байх биш дээ. Насаараа малаа маллаж байгаад өнгөрдөг. Гэхдээ нас насандаа тохирсон хөдөлмөр эрхэлдэг. Тэр уламжлалаа бид ерөөсөө мэдэхгүй юм. Тэгж л нийгэмшүүлмээр байгаа юм, миний бодоход. Манжийн үеийн илбэн тохинуулах гэдэг шиг аргадсан аргацаасан байдлаар ахмадын өдөр, цагаан сараар анхаарсан маягтай болдог. Би ч цагаан сарын талаар их л ярьж бичсэн дээ. Цагаан сараа бид буруу тэмдэглээд байна. “Золгоно гэж зовооно, эргэнэ гэж элээнэ” гэж хуучны үг байдаг.

Ухаан нь ахмад настай хүн шинийн нэгэн, хоёронд идээ будаагаа засаад, идээнийхээ хажууд овойгоод сууж байна аа даа. Тэгэхэд нь л очоод гар зөрүүлээд, гэр бүл, шинэ хүүхэд төрсөн бол дагуулаад ирдэг, бие биенээ танилцуулах ёслол шүү дээ. Жилдээ амар амгалан мэнд орсоноо бие биедээ мэдэгддэг. Гэтэл шинийн гурванаас хойш хэсдэг, идээ будаагаа хураачихсан байдаг. Энийг л нөгөө “Золгоно гэж зовооно, эргэнэ гэж элээнэ” гээд байгаа юм. Хөдөө бол 10-20 км газар хэсээд, эрүүл агаарт давхиад айлд ирэхэд юм идэж уумаар болно. Одоо нэг орцноос нөгөөд, машинтай явахаар айл айлд нэг, хоёр бууз идээд явахаар ходоодыг тамлаад, идсэн ч биш идээгүй ч биш цадсан ч биш цадаагүй ч биш явдаг. Хавар элэгний суурь өвчин тавигддаг цаг. Хатуухан хэлэхэд, намар хавдар болдог. Шинийн нэгэн хоёрондоо ах дүү садан дотроо хамгийн өндөр настай хүн дээр золгоод, гол ноён нуруугаа өнгөрөөмөөр байгаа юм. Ингэж жаахан хялбаршуулахгүй бол болохгүй. Суурин газрынхан юмыг их эвддэг. Нүүдэлчдийн зөрчил тэр л дээ. Яагаад Д.Нацагдорж “Цагаан сар ба хар нулимс” гэж бичив. Хүрээний баячууд ядуусыг хөлдөө чирээд, яг л одоогийнх шиг юм болж байсан байхгүй юу.

-Дээр үед янз бүрийн үлгэр домог яригддаг байсан. Зарим хүн хэлээд байгаа юм. Монголчууд настай хүмүүстээ харгис ханддаг байсан, уураг сүүл үмхүүлж явуулдаг байсан гэдэг. Монголчууд ер нь ахмадууддаа яаж ханддаг уламжлалтай вэ?

-Тэр бол тодорхой нэг овог, аймгийнхны домог. Түүнээс биш нийтлэг зүйл биш. Бүгдийг нь аманд нь сүүл гудраад, үхүүлж байсан гэж бичсэн зүйл ч олж уншаагүй, тийм сураг чимээ ч нэг их дуулаагүй. Янз бүрийн шалтгаанаас болоод, нүүдэл суудал зуд турхан, дайн байлдаанаас болоод настай хүн замын ая даахгүй болохоор ч юм уу тодорхой шалтгаанаас гарсан үйлдэл болов уу. Түүнээс биш нийтлэг биш.

-Ахмадууд маань улс орныг өдий зэрэгтэй авч явж, өнөөг хүргэж ирсэн гавьяатай улс шүү дээ. Та нэг удаа ярьсан байна лээ. Чингис хаан шүдний махаар хооллож, шүлсээр ундаа хийж, зовж зүдэрч байж энэ улсыг бий болгосон гэж. Ахмад үеийнхний өвлүүлж үлдээсэн улсад өнөө бид амьдарч байгаа шүү дээ?

-Хөөрхий минь, Чингис хааны өөрийнх нь хэлсэн үг бий л дээ. “Од харж, орвон дэрлэж” гэж. Орвон гэдэг чинь бут сондуул байхгүй юу. Бут сондуул дэрлэж байгаа хүнд од л харагдана шүү дээ. Монголчууд хээрээр гэр хийж, хэцээр дэр хийж гэж ярьдаг. Ёстой тэгж л шүлсээр унд хийж, шүдний махаар хоол хийж, зовж зүдэрч энэ гүрэн төрийг байгуулсан. Энэ улс гүрнийг байгуулах зүгээр бэлэн олдсон юм биш гэдэг санаа л даа. Үе үеийн улсууд энэ улс орноо хөгжүүлж өөд нь татах гэж явсан. Тусгаар тогтнол гэдэг аяндаа бий болоогүй шүү гэдгийг л залуус сайн ойлгох хэрэгтэй юм даа. Үүнд бидний өмнө байгаа улсууд хүч хөлсөө гаргаж, хөдөлмөрөө өргөсөн гэж ядахдаа бодож байх хэрэгтэй. Тэгвэл учиргүй хараагаад, ад үзээд байхгүй.

-Та буддын философи, домог үлгэр ярьдаг шүү дээ. Биднийг багад эхийн ачийг хариулах талаар үлгэр домог их ярьдаг байсан. Одоо бол би өөрөө төрөх гэж төрөөгүй, эцэг эх өөрсдөө дуртай сайндаа төрүүлсэн гэх байдлаар хандах нь их болжээ. Настныг ачлах талаар санаанд тань үлдсэн домог яриа бий юү?

-Байлгүй яах вэ. Эцэг эхийн талаар асар их сургаал бий. Хоёрдугаарт, залуу хөгшний зөрчил бол одоо шинээр гарч ирж байгаа юм биш. Хуучин ч байж л байсан. Ирэх онд 100 жилийн ой нь болно доо. Буриадын Номтын Ринчен гэж билэг танхай, эрдэмтэй, толь зохиодог яруу найрагч хүн байлаа л даа. Түүний “Хаврын хатны сонин дуулал” гэж байдаг. Хөгшин, залуу хоёрын хэлэлцсэн домог, хөхөөн дууны эгшиг буюу хаврын хатны сонин дуулал гэдэг нэртэй сайхан шүлэг зохиол бий. Тэр зохиолд нэг залуу, хөгшин хүн хоёр бас хэлэлцэж байгаа юм. Хөгшин нь би залуудаа чамаас дор тамтаггүй сагсуу явсан гээд залуу нь болохоор “Амандаа шүдгүй байж энэ ертөнцөөс тонилохгүй юугаа хийж явж байгаа юм” гэж тээршаасан маягтай хэлдэг. Тэгээд хөгшин нь “Юм гэдэг ээлжтэй. Ертөнцийн жамаар чи ч бас над шиг, надаас ч долоон дор болох тал бий” гээд нөгөө залууг уяруулсаар, залуу нь сүүлдээ бишрээд, шавь орсон тухай өгүүлдэг. Тэнд эхийн ачийг хариулах тухай бүхэл бүтэн бүлэг бий. Ер нь бурхан багш айлдсан юм шүү. “Тахих ёстой юмны дээд нь эцэг, эх хоёр шүү” гэж. Тийм учраас эцэг, эхийгээ хүндлэх дээдлэх, асрах тухай олон юм бий дээ. “Эхтэй хүн үхдэггүй” гэсэн үг хүртэл байдаг шүү дээ. Баруун газар Лхас, Түвдийг зорихдоо бадарчин лам нар арвайн гурилыг эхийнхээ өлөнгөөр зуурч, үрэл хийгээд, авч явдаг гэж байгаа юм.

-Та бас хүнийг хүмүүжүүлэх зүйл нь үлгэр домог гэж хэлсэн байсан?

-Хүнийг хүн болгосон нэг зүйл нь яалт ч үгүй үлгэр домог. Хуучин цагт ном судар ховор, хоноц хоноход үлгэр домог яриулдаг. Германд одоо ч хүүхдээ унтахад нь үлгэр уншиж өгч унтуулдаг шүү дээ. Тэд одоо ч үлгэр домог хэрэггүй гэхгүй л байна.

-Хүнд өглөг өгөхөд өөрийн сэтгэл ч баясдаг. Хүнд туслахаар бас таашаал авдаг гэдэг?

-Харамгүй өглөг өгөхөд тэр нь эргээд ороод ирдэг гэж байгаа юм. Харамлаад түгжээд л байвал түгжигдээд л байна. Тэр бол яах аргагүй ортой санагддаг юм. Хүнд тус хүргэвэл хүргэсэн шиг хүргэх хэрэгтэй. Тус болсон хүнийг мартаж болохгүй. Хүний тусыг мартдаг хүнийг хугас хүн гэдэг юм. Юм нэгээр дуусахгүй, явдал ганц биш ч гэдэг. Яриа байхгүй энэ хорвоогийн өнгө байнга л солигдож байна шүү дээ. Одоо нэг жаахан баян тарган болохоороо зарим нь тэрэндээ омогшдог юм уу, толгой нь эргэдэг юм уу. Нэг мэдэхэд хөөрхий буруу замаар олсон юм нь буцаад гардаг, аягүй бол орон шоронд ч ордог явдал их байдаг шиг байна аа. Буддын номлолоор өөрөөсөө бусдыг хайрла гэсэн хатуу зарчим байдаг. Одоо бол өөрийгөө л хайрлана, өрөөл хамаагүй болоод байна. Хүн олонтой газар Хятад энэ тэрийг ажиглаж байхад хүнд тус болохгүй бол хор хүргэхгүй байх нь их тус гэж байгаа юм. Тус болж чадахгүй бол ус болохгүй байхад болж байгаа юм.

мэдээ цаг-үе

Ж.Тунгалаг: Нэг гэж тоолоход л та хоёр алхаж амжих учиртай

Post author By Батсүхийн Янжмаа
Post date 2020-10-28
No Comments on Ж.Тунгалаг: Нэг гэж тоолоход л та хоёр алхаж амжих учиртай

-ӨДӨРТ 10 МЯНГАН АЛХАМ ХИЙСНЭЭР 840 СЕКУНДЭЭР АМЬДРАЛ УРТАСДАГ ГЭЖ ҮЗДЭГ-

Биеийн тамир, спортын чийрэгжүүлэлтийн нийгэмлэгийн тэргүүн Ж.Тунгалагтай алхахын ач тусын талаар ярилцлаа. Тэрбээр гимнастикийн олон улсын хэмжээний мастер агаад ууланд алхагч юм.

-Идэвхтэй алхалт гэж юуг хэлээд байна вэ, хэвийн алхдагаасаа арай хурдан алхахад болох уу?

-Алхалт байгалиас заяасан. Хүн болгон алхдаг. Энэ байгалиас заяасан алхалтыг идэвхжүүлэх учиртай. Ингэж идэвхжүүлснээрээ дотоод шаталт явагдаж, зүрх судас болон эрүүл мэндэд сайнаар нөлөөлдөг. Хүн идэвхтэй алхсанаар худалдаж авч чадахгүй, эмээр орлуулашгүй хөрөнгө оруулалт өөртөө хийж байгаа юм. Хүн алхахдаа минутад 3.5 ккал зарцуулдаг. Энэ нь идэвхтэй хөдөлгөөн болдоггүй. Идэвхтэй хөдөлгөөн болгохын тулд нэг минутад 7.5 ккал илчлэг шатааж байж эрүүл мэндэд ач холбогдолтой алхалт болно. “Та алхдаг уу, идэвхтэй хөдөлгөөн хийдэг үү” гэж асуухаар хүмүүс “Алхаж байгаа, өдөрт гурав дөрвөн цаг алхаж байна” гэдэг. Идэвхтэй алхана гэдэг нь энгийн алхдагаасаа илүү хурдтай алхана гэсэн үг. Нэг гэж тоолоход л та хоёр алхаж амжих учиртай. Хэмнэл нь нэлээд хурдан тэгснээрээ хүний зүрхний цохилт хурдасч, судасны лугшилт мэдрэгдэж, улайж, хөлөрч, ийм үйл ажиллагаа зогсолтгүй 30 минут үргэлжилбэл идэвхтэй алхалт болно. Үр өгөөжөө өгнө.

ДЭМБ-аас ажилдаа ирж очихдоо, ажлын байрандаа амралт чөлөөт цагаараа идэвхтэй хөдөлгөөн хийж байгалиас заяасан алхалт суултаа идэвхжүүлэхийг зөвлөсөн.

-Нэг удаа 30 минут алхах ёстой юм уу, ажлаасаа ирж очихдоо тус бүр 15, нийлээд 30 минут байж болох уу?

-Өнөөгийн завгүй нийгэмд ажилдаа ирж очих, ажлын байранд чөлөөтэй цаг гэсэн гурван хэсэгт л алхалтыг яаж дэмжих вэ гэдгийг яриад байгаа юм. Ажилдаа ирж очихдоо нэг юм уу хоёр буудлын наана машинтай бол машинаа тавь, машингүй бол автобуснаасаа буугаад алх. Цахилгаан шатаар буухын оронд шатаар буу. Аль болохоор явган яв. Гэрийнхээ орчин тойронд байгаа талбайнууд, цэцэрлэгт хүрээлэн, уул руу зориуд алх. Ажлын байрандаа бас урт коридор, шатаар алх. Энэ бүх хөдөлгөөнийг идэвхжүүл. 30 минутыг нэг дор хийх боломжгүй бол 10, 10 минут хийгээд хооронд нь 3-5 минут амарч болно. Сунгалтын дасгал, амьсгалын дасгал хийдэг ч юм уу. Тэгээд эрчтэй алхана. Түүнээс биш өглөө 10 минут алхаад, өдөржингөө байж байснаа орой 15 минут алхахад үрэлт шаталт явагдахгүй.

Идэвхтэй хөдөлгөөн 30 минут хийх гэдгийн нэг хэлбэр нь 10 000 алхам юм. Идэвхтэй хөдөлгөөн хийх маш олон арга бий. Бүжиглэх, аялах, янз бүрийн спортын төрлүүдээр хичээллэх, дугуйгаар явж байна. Хамгийн энгийн, эрсдэл багатай, өндөр ач холбогдолтой хөдөлгөөн нь алхалт юм. 10 000 алхахад өдөрт 2.8-3 км зам туулдаг. 150 ккал шатна. 14.5 гр өөх хайлуулна. Өдөрт 10 000 алхам хийснээр 840 секундээр амьдрал уртасдаг гэж үздэг. Зүрх, судасны үйл ажиллагаа сайжирна. Үе мөчний өвчнөөс урьдчилан сэргийлнэ. Жингээ хэвийн хэмжээнд барьж болно. Сэтгэл санаа өөдрөг болж стрессээс урьдчилан сэргийлнэ. Чихрийн шижин, даралт ихсэх гэх мэт халдварт бус өвнөөс сэргийлэх гэх мэт олон талын тустай.

-Өдөрт 30 минут идэвхтэй хөдөлгөөн хийвэл чихрийн шижингээс сэргийлж болно гэсэн үү?

-Чихрийн шижингийн хоёрдугаар хэлбэрийн үед идэвхтэй хөдөлгөөнийг өдөр болгон 30 минут хийснээр инсулины хэмжээг 48 цагийн турш нэг хэвэнд барьдаг. Тийм учраас өдөр тутам хэрэглэдэг инсулиныг барих эмийг ч яваандаа хэрэглэхгүй болох боломжтой. Ингэж чихрийн шижингийн хоёрдугаар хэлбэрээс урьдчилан сэргийлж чадна гэдгийг ДЭМБ-аас зөвлөсөн. Чихрийн шижингийн хоёрдугаар хэлбэртэй хүн идэвхтэй хөдөлгөөнийг хийж, хөлөрч, улайх, зүрхний цохилт нэмэгдэх хүртэл дасгал хийх нь ач тустай. Даралттай хүмүүс ч бас адилхан шүү дээ.Даралт нь судасны агшилт тэлэлт буюу судасны уян хатан чанарыг барьж байдаг. Гучин минут дасгал хөдөлгөөн хийхэд цусны эргэлт сайжирч, судасны ханын уян хатан чанарыг маш сайн хадгалдаг учраас даралт ихсэх өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх боломжтой.

Ингэж дасгал хөдөлгөөн хийснээр цусны эргэлтийг гурваас тав дахин хурдтайгаар нэмэгдүүлж, зүрх судасны өвчнөөс сэргийлэхэд тус болно. Цусаар хүчилтөрөгчийг тээвэрлэдэг учраас яс сийрэгжих, үе мөчний өвчин, зүрх судасны өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх боломж 30 хувиар нэмэгддэг.

-Цахилгаан шатаар бус шатаар явахыг бас зөвлөсөн. Шатаар алхахын ач тус нь юу вэ?

-Шатаар явахад зүрх баясдаг. Ачаалал өгч байгаа учраас цусан хангамжийг сайжруулна.Шатаар буухад нүд баясдаг.Тэнцвэрийг олж байдаг, төвлөрлийг бий болгож байдаг. Шат гэхэд л бидний амьдралд байгаа спортын хэрэглэл материал болоод байна шүү дээ. Жил бүрийн аравдугаар сард “Дэлхийн алхалтын өдөр” болдог. Бид энэ өдрийг “Идэвхтэй алхалтын аян” болгож, арав хоногийн турш идэвхтэй хөдөлгөөн, алхалтын ач холбогдлыг олон нийтэд таниулж байгаа юм.

-Алхалтын үр дүн ямар хугацааны дараа өөрт мэдрэгдэх вэ?

-Идэвхтэй хөдөлгөөн олон жилийн турш дадал хэвшил, өдөр тутмын хэрэглээ болгож байж үр өгөөжөө өгнө. Нэг удаа алхах, арав хоног алхахад төдийлөн үр дүн харагдахгүй. Үр өгөөж нь өнөөдөр мэдрэгдэхгүй байгаа ч сар, хоёр сар, жил, таван жилийн дараа таны эрүүл амьдрал, бие бялдраас шууд мэдрэгдэнэ.

-Монголчууд хэр алхдаг хүмүүс вэ?

-Ер нь алхдагтаа орно шүү. 2005 онд халдварт бус эрсдэлт хүчин зүйлийн тандалтын судалгаа хийхэд идэвхтэй хөдөлгөөн хийдэг, алхдаг иргэд маш бага, 22 хувьтай байсан. 2019 оны Халдварт бус эрсдэлт хүчийн зүйлийн тандалтын судалгаагаар спортоор хичээллэх, идэвхтэй хөдөлгөөн хийх, алхах ёстой гэдэг хүмүүсийн хандлага 58 хувь хүртлээ өслөө шүү дээ. Хүмүүс хөдөлгөөний ач холбогдлыг мэддэг. Харин алхах юм сан гээд бодоод л явах хэрэггүй. Бодсоноо үйлдэл болгож зоригтой алх гэж хэлмээр байна. Та хаана ч байсан идэвхтэй хөдөлгөөн хий. Сууж байхдаа ч та идэвхтэй байж болно. Сандлын гуравны нэг дээр суугаад, нуруу эгц, гүнзгий амьсгал авахад л хэвлийн дасгал болох жишээтэй. Улс оронд эрүүл иргэд хэрэгтэй.Эрүүл байхын тулд хувь хүн өөрөө хүчин чармайлт гаргах ёстой. Амархан сонсогддог ч хүн өөрөө ач холбогдлыг нь ухаараад, мэдрээд алхах нь илүү үр дүнтэй.

-Алхалтыг хэмждэг апп бий. Гэхдээ 30 минут алхахад 10 000 алхам болдог гэх мэтээр баримжаалж бас болох нь ээ?

-Янз бүрийн аппликэйшнүүд бий. Алхалт гээд апп ч гарч байна. Ер нь цаг хугацаа, орон зайгаар баримжаалах боломжтой. Автобусны буудлууд дунджаар нэг км зайтай л байгаа. Гурван буудал орчим алхахад л 10000 алхам хийчихлээ гэж бодож болно. Цэцэрлэгт хүрээлэнгийн гаднах дугуйн зам яг гурван км байдаг. Хөлөрч байвал илчлэг шатаж байна гэж мэдрэх ёстой. Зөв амьсгалж сурах ёстой.

-Зөв амьсгална гэхээр яах вэ?

-Нэг, хоёр алхангаа амьсгалаа аваад, гурав дөрөв алхаж байхдаа амьсгалаа барьсхийгээд, дөрөв, тав дээрээ гаргах хэрэгтэй. Богино богино амьсгалаад байвал хэвлийн дотоод өөхний шаталтанд нөлөөлж чаддаггүй. Аль болох гүнзгий амьсгаа аваад тайван чөлөөтэй амьсгалах учиртай. Алхаж байхдаа хамгийн гол анхаарах юм нуруу эгц байх ёстой. Ийм үед гүнзгий амьсгалж байдаг.Энэ бол өдөр тутмын дадал болох ёстой зүйлүүд л дээ.Эвхэрч суугаад байвал уушги маань хүчилтөрөгч бүрэн авч чадахгүй байна гэсэн үг. Энэ бүх боломж иргэдийн гарт байгаа. Бид харин арга аргачлал зөвлөмжийг нь л өгч байгаа юм.

-Ер нь тэгээд алхаад байвал олон өвчнийг тойрох боломжтой юм байна?

-Халдварт бус өвчний эрсдэл бидний зан үйл, дадалтай холбоотой. Тамхи татахгүй байх, архийг хэтрүүлж хэрэглэхгүй байх, зөв хооллох, идэвхтэй хөдөлгөөн хийснээр эрүүл амьдарна. Тамхи татаад, архи уугаад, хөдөлгөөн хийхгүй, буруу хооллоод л байвал 15-20 жилийн дараа цусны дарат ихсдэг, зүрх судасны өвчин, чихрийн шижин гэх мэт эрсдэлүүд тулгарна. Тийм учраас энэ бүх буруу дадал хэвшлээ өөрчилж, засах ёстой юм. Ажлаа зохицуулсан үедээ, завтай болохоороо ингэнэ тэгнэ гээд хүмүүс хойшоо тавиад байдаг.

Үгүй, төрсөн цагаас нь эхлээд бүх юм хүнийг зөв дадалтай болгоход чиглэгдсэн байх учиртай. Эцэг эхчүүд хүүхдээ өсөлтийн насан дээр нь спортоор хичээллүүлж, чийрэгжүүлэх ёстой. Хүүхдүүд маань өдөрт 60-90 минут идэвхтэй хөдөлгөөн хийж байх ёстой. Гэтэл үүний оронд утас шагайгаад, фэйсбүүк ухаад, интернэтээр тоглоод байгаа юм. Оргилж байгаа энергиэ спортоор шатаахад зориулсан аюулгүй орчин байх хэрэгтэй. Спортын олон дугуйлан секцүүд ажиллаж байна.

-Байнга алхдаг, бахархахаар үр дүнд хүрсэн хүмүүсийг нэрлэж болох уу?

-Ахмадууд маань үлгэр дуурайлал үзүүлж байна. 70 гарсан Ж.Одгийв гуай байна.Алхаад алхаад л байдаг, улам гялалзаад байдаг. Ер нь алхалт бодисын солилцоо сайжруулж байдаг. Хүний биед хадгалагдаж байгаа хорыг биеэс хөлсөөр гадагшлуулж, бодисын солилцоог идэвхжүүлдэг ач холбогдолтой. Өглөө харж байхад ахмадууд маань идэвхтэй алхдаг. Тэр хүмүүс хөдөлгөөн хийгээд байвал эрүүл байна гэдгийг насаараа мэдэрсэн хэрэг. Залуучууд ч их алхаж байна. Ууланд алхаж байгаа хүмүүс олон болсон. Амралтын өдрүүдээр Богд ууланд битүү хүнтэй байна шүү дээ. Хүүхдээ, найз нөхдөө дагуулж, гэр бүлээрээ алхаж аялж байна.

-Та хэр их алхдаг вэ?

-Ууланд алхдаг. Гэхдээ сүүлийн үед жаахан бэртэлтэй байгаа учраас тэгш газар алхдаг болоод байгаа.

-Тэргэнцэртэй хүмүүс яаж идэвхтэй хөдөлгөөн хийх вэ?

-Пара спортын янз бүрийн төрлүүд байдаг. Цагирганд бөмбөг онох, пара жүдо, суугаа волейбол тоглох, шатар тоглох гэх мэтээр өөрийнхөө сонирхол, онцлогт тохирсон төрлийг сонгож хичээллэвэл хамгийн үр дүнтэй. Алхах дургүй хүнийг алх гээд байвал алхахгүй. Дуртай зүйлдээ хүн цаг заваа зориулаад явдаг.

Хаана ч байсан идэвхтэй хөдөлгөөн хийхийг л эрмэлзэх хэрэгтэй. Хүмүүс олон шалтаг хэлдэг, зам байхгүй байна, стандартын орчин байхгүй гэдэг. Гэрийн нөхцөлд ширээ сандал, ор дэвсгэр бүгдийг спортын хэрэглэл материал болгож хичээллэх бүрэн бололцоотой. Ялангуяа ковидын үед дээстэй үсэрч байна. Байрандаа алхаж, бүжиглэж байна. Хүйтэн, шороотой, утаатай байна гэхгүйгээр орчноо өөрөө бүрдүүлж бий болгох боломжтой. Хүнд хүсэл байвал юуг ч хийж чадна. Гэртээ дасгал хөдөлгөөн хийхэд жишээ нь цэвэр усны саванд ус хийгээд гантел орлуулж болно. Ширээ тулаад суниаж байдаг.

Ер нь амьсгалын дасгал, сунгалтын дасгал, хүчний дасгалыг хослуулж хийдэг. Гар дээр суниаж байна гэдэг нь гарын хүчийг хөгжүүлэх дасгал болдог. Зүрх гэдэг маань булчин, түүнийг ажиллуулах хүч бидэнд хэрэгтэй. Зөв алхахын тулд булчингуудын хүч хэрэгтэй.Юмнаас барьж байгаад хагас, бүтэн суудаг. Энэ бүхэн хөлийн дасгал болно. 108 удаа сунаж мөргөх нь маш том дасгал шүү дээ. Наранд мөргөх гэж байна. Нарны энергийг аваад, бөхийгөөд, хөлөө хойш нь тавьж суниагаад буцаж татаад энэ дасгалууд маань биеийн бүх булчинг ажиллуулж байдаг. Алхалт гэдэг маань бас биеийн бүх булчинг хамруулдаг дасгал шүү.

онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Рэгдэл: Шинжлэх ухааны парк, инновацийн дэд бүтцүүдийг бий болгоно

-НАС БОЛ ТОО ГЭДЭГТЭЙ БИ САНАА НИЙЛДЭГГҮЙ. ТООНООС ГАДНА АГУУЛГА ЧУХАЛ-

Монгол Улсын ШУА-ийн ээлжит их чуулган өчигдөр болж, ШУА-ийн ерөнхийлөгч, академич Д.Рэгдэлийг улираан сонголоо. Сонгуулийн дүн дөнгөж гарсны дараахан, нөхдийнх нь баяр хүргэх, цэцэгт мөчтэй зэрэгцэн шинэхэн ерөнхийлөгчийг хэдэн хором “байцааж” амжлаа.

-Улиран сонгогдсонд баяр хүргэе. Ирэх дөрвөн жилд та юу хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Ирэх дөрвөн жил Монгол Улсын шинжлэх ухааны салбарын амьдралд шийдвэрлэх жилүүд байх болно. Бид итгэл үнэмшилтэй байгаа. Том ажлууд хийгдэнэ, 100 жилийн бүтээн байгуулалт том цогцолбор маань баригдана гэж найдаж байна. Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүдийн лабораториудын материаллаг бааз нэлээд сайжирсан байна. Яагаад гэвэл төсвийн санхүүжилт маань энэ дөрвөн жилд дөрөв дахин нэмэгдэнэ. Төсвийн санхүүжилтээс гадна Шинжлэх ухааны эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүдийн үндсэн үйл ажиллагааны орлого төсвийн санхүүжилттэй харьцуулахад 30 хувьд нь хүрч очно гэсэн тооцоо бий. Энэ бол түүхэн дээд амжилт байх болно.

Хамгийн нэгдүгээрт бид шинжлэх ухааны салбарын хүний нөөцийг чанаржуулж, тоог нь олшруулах юм. Ази тивийн дунджаар нэг сая хүнд 1500 орчим эрдэм шинжилгээний ажилтан ногддог.

Монгол Улсад нэг сая хүнд 500 орчим эрдэм шинжилгээний ажилтан ногдож байгаа нь гурав дахин бага үзүүлэлт юм. Бид ирэх дөрвөн жилд ядаж хоёр дахин бага хэмжээнд аваачих ёстой. Улсын эдийн засаг тэлж томорсон энэ үед хүний тоо нэмэгдэхэд цалин пүнлүүний асуудал нэг их хүндрэл учруулахгүй.

Хамгийн гол нь төр засаг, шинжлэх ухаан, хувийн хэвшил харилцан ойлголцож, ажиллах юм бол үүнийг давж гарна. Тоог нэмэх төдийгүй чанар сайжруулах чухал. Чанарыг сайжруулахын тулд хамгийн нэгдүгээрт сайжирсан лабораторийн материаллаг баазаа түшиглэнэ. Гадаадын ижил төстэй байгууллагуудын хамтын ажиллагааны боломжуудыг ашиглан, олон залуу судлаачдаа илгээж, эрдмийн зэрэг цол хамгаалуулна. Мэргэжил дээшлүүлж, чадавхыг нь сайжруулна.

Гурав дахь хүчин зүйл нь Монгол Улсад шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж байгаа хэн боловч гадаад хэлний өргөн мэдлэгтэй байх ёстой. Энэ бол зөвхөн байгалийн ухааны салбарт хамаарах асуудал биш. Зөвхөн англи хэлний мэдлэгтэй холбоотой асуудал ч биш. Эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтнууд дор хаяж, түгээмэл хэрэглэдэг хоёр гадаад хэлтэй болох зорилт тавьж ажиллана. Англи хэлний хувьд байнгын ажиллагаатай институт байгуулна. Төсвөөс нэмэлт зардал шаардахгүйгээр хийнэ гэж бодож байгаа.

Эрдэм шинжилгээний томоохон үндэсний хэмжээний, олон салбарын дунд хэрэгждэг төслүүдийг санаачилж дэвшүүлж тавина. Сая академийн чуулган дээр манай академичид энэ талаар маш тодорхой санал дэвшүүлсэн. Хөдөө аж ахуйн салбар, эрүүл мэндийн салбар, уламжлалт анагаах ухааныг түшиглэсэн том боломжууд байна. Түүнээс гадна бид хиймэл оюун ухааны технологиудыг ашиглах талаар ихээхэн ахиц дэвшил гаргахгүй бол хоцрох талтай. Иймэрхүү ажлуудыг хийж хэрэгжүүлнэ. Түүнээс гадна эрдэм шинжилгээний ажилтны нийгмийн асуудлыг үнэхээр анхаарахгүй бол болохгүй.

Энэ жил бид анх удаа 250 айлын орон сууц бариулна гэж зоригтой дуугарлаа. Тэгж дуугарах үндэс бидэнд бий.

Олон улсын жишгээр Шинжлэх ухаан, технологийн санг шинээр байгуулж ажиллуулах ажлыг санаачилж, шийдвэрлүүлэх зорилт тавьж байна. Эрдэм шинжилгээний ажилтны цалинг төрийн өмчийн их, дээд сургуулийн багш, профессоруудын дундаж цалинд ойртуулах асуудлыг бүх түвшинд тавьж, шийдүүлнэ.

-Сая сонгуулийн явцыг харахад та өрсөлдөгчгүйгээр нэр дэвшээд, бараг 100 хувийн саналаар ялалт байгууллаа. Жирийн хүмүүст бол ардчилсан бус гэж харагдаж магадгүй л дээ. Яагаад өөр нэр дэвшигч гараагүй юм бол?

-Манай Шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгчийн сонгууль явдаг журамтай. Их чуулганаар баталсан энэ журмаар нэр дэвшүүлэх процесс зохицуулагддаг. Би ерөнхийлөгч болъё гэж хувь хүн нэр дэвшүүлэх эрх байхгүй. Эрдэм шинжилгээний байгууллагууд, их сургуулиуд, ШУА-ийн ерөнхийлөгчид ийм хүн л нэр дэвшүүлнэ гэдэг саналаа нууц санал хураалтаар оруулж ирдэг. Энэ жил ганцхан хүн дэвшээд байгаа асуудал биш. Өөр хүний нэрийг дэвшүүлж ирүүлээгүй л гэсэн үг. Үүнийг ардчилалтай холбож тайлбарлах нь өрөөсгөл.

-Академич С.Нарангэрэл гуай таныг “Хар бага наснаасаа шинжлэх ухааны ажилд өөрийгөө зориулсан хүн” гэж магтсан. Хэдэн наснаасаа та энэ салбарт ажиллаж байна вэ?

-Хар бага нас гэдгээ хэлсэн хүн л тайлбарлах байх. Ер нь би арван жилийн дунд сургууль төгсөөд л эрдэм шинжилгээний ажил хийнэ гэж зорьсон хүн. Тэгээд гадаадад сургуульд яваад, эрдэм шинжилгээний ажилтан болоод тавиад жил ажиллаж байна. Зөвхөн эрдэм шинжилгээний ажил хийж байгаа хүн шүү дээ. Сүүлийн жилүүдэд удирдах албан тушаалд ажиллаж байна. Хар бага нас гэж миний хувьд 18 насандаа шийдсэн шийдлийг хэлэх болов уу даа.

-Зарим академичийн зүгээс насны асуудалд ач холбогдол өгөөд байна лээ. Таныг багаар нь сонгоно гэдгээ олон хүн илэрхийлсэн юм байна. Гэхдээ та удирдлагын багтаа харьцангуй залуу хүмүүсийг оруулах бодол байгаа юу?

-Ер нь дандаа боддог асуудал. Зүгээр хэн чадах вэ гэдэг шалгуур байдаг. Энэ шалгуурт бол нас хамаагүй. Чаддаг нь л хийх ёстой. Түүнээс биш нэг их ардчилсан хүн болох гээд, залуучуудын сэтгэлийг татах гээд заавал юм хийж чадахгүй залуу хүн авчирч тавих бодол алга. Шуудхан хэлэхэд чадамжийг нь харна. Залуужуулъя гэж дандаа боддог.

Ер нь бол харьцангуй хөгжилтэй дэлхийн 80 орчим оронд манайх шиг ийм бүтэц, зохион байгуулалттай шинжлэх ухааны академиуд байдаг. Энэ академиуд дандаа бүтээл, гавьяаг үнэлж, гишүүдээ нууц санал хураалтаар сонгодог. Эдгээр академийн гишүүдийн дундаж нас 75-80-ын хооронд байдаг.

Яагаад гэхээр оюуны бүтээл эрхэлдэг улсуудын хүч чадал шавхрахгүй байгаа юм. Байнга цэнэгтэй байдаг. Оюуны хөдөлмөр эрхлээд, элдэв бохир юманд оролцдоггүй улсууд урт насалдаг. Оросын Шинжлэх ухааны академийн 2000 гишүүний 40 орчим хувь нь 80 түүнээс дээш настай. Гэхдээ нас бол тоо гэдэгтэй би санаа нийлдэггүй. Тооноос гадна агуулга чухал.

-Эрдэмтдийн зүгээс таныг Засгийн газрын хуралдаанд суух болсныг маш их үнэлж байна лээ. Ерөнхий сайдын хувьд таныг Засгийн газрын хуралдаанд байнга суулгахаар урьсан нь эрдэмтдээ сонсож байгаагаа харуулах гэсэн хэлбэр үү эсвэл үнэхээр эрх баригчид та бүхнийг сонсох сувагтай болохоор шийдсэн юм болов уу?

-Засгийн газрын хуралдаанд суух шийдвэрийг хэлэхдээ Ерөнхий сайд маань “Засгийн газрын бодлого шинжлэх ухааны үндэслэлтэй гарах ёстой. Ийм учраас ШУА-ийн ерөнхийлөгч Засгийн газрын хуралдаанд сууж, санал бодлоо хэлж байх ёстой” гэсэн юм. Ер нь Засгийн газрын хуралдааныг зохион байгуулах Засгийн газрын тогтоолоор батлагдсан журам байдаг юм билээ. Саяхан тэр журамд өөрчлөлт оруулж, байнга суух таван хүний тоонд би орж байгаа юм. Энэ таван хүн бас Засгийн газрын хуралдаанд санал хэлэх, асуулт тавих эрхтэй. Тийм учраас зөвхөн Засгийн газарт эрдэмтдийнхээ үгийг хүргэх төдийгүй, Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэж байгаа асуудлаар шинжлэх ухааны үндэстэй тайлбар хэлэх боломж нээгдэж байгаа. Эрдэмтэд сүүлийн гучаад жилд анх удаа ийм мэдээ хүлээж аваад их баяртай байна. Тэдний итгэл найдварыг биелүүлэх ёстой. Шинжлэх ухааны үндэстэй санал боловсруулж хэлж байх учиртай. 2021 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлээд тэргүүлэгчдийн газрынхаа бүтэц орон тоондоо багтаагаад, энэ асуудлыг хэлэлцдэг алба байгуулж ажиллана.

-Р.Гончигдорж гуай чуулганы үеэр хэлсэн. Шинжлэх ухааны 14 хүрээлэн хамтраад, Монгол Улсын өрийн менежмэнтийн асуудлыг үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд тавихыг санал болгоно билээ. Улс орны хэмжээнд тулгамдсан асуудлаар эрдэмтэд шийдвэр гаргагч нарт тоогдох хэмжээнд үгээ хүргэх өөр ямар боломжууд байж болох вэ?

-Хоёр талтай асуудал. Эрдэмтэд нэгдээд Засгийн газарт тоогдохоор юм боловсруулна гэдэг зүй ёсны асуудал. Бидний тавьсан саналыг тоож ойлгох Засгийн газар байх эсэх нь өөр асуудал. Засгийн газрын шинжлэх ухаан, технологийн бодлого, нийгэм, эдийн засгийг хөгжүүлэх бодлогын шинжлэх ухааны үндэслэлтэй холбоотой асуудлаар тухай тухайн үед нь эрдэмтдийн баг бүрдүүлээд, зөвлөмж өгөөд явах нь Шинжлэх ухааны академийн хувьд хүнд биш. Бүх салбарын эрдэмтэд манайд бий.

Миний мөрийн хөтөлбөрт энэ тухай бас туссан. Бид төр, засагт зөвлөгөө өгөх тухай ярьдаг байсан одоо бол миний мөрийн хөтөлбөрт “Засгийн газарт зөвлөх үйл ажиллагааг эрчимжүүлнэ” гэж заасан.

-Шинжлэх ухаан, технологийн санг олон улсын жишгээр ажиллуулах тухай та хэлсэн. Зүй нь яг ямар байвал зохистой вэ?

-Ер нь Шинжлэх ухаан, технологийн санг өөрчлөх нь Академийн эрх, мэдлийн асуудал биш. Гэхдээ академийн эрх ашиг тэнд байдаг учраас Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн бүтэц, зохион байгуулалтыг олон улсын жишиг, түүнтэй ижил төстэй сангуудтай адилхан болгох ёстой. Одоо бол энэ сан Засгийн газрын тусгай сангийн статустай. Тэр санд эрдэм шинжилгээний зардал гэж тавигдсан мөнгийг хэн дуртай сайд өөр зүйлд аваад зарцуулчихдаг болоод байгаа. Нэгдүгээрт, сан өөрөө судалгааны төсөл зарлаад, сонгон шалгаруулаад, санхүүжүүлдэг болох ёстой. Энэ бол маш чухал эрх мэдэл. Хоёрдугаарт, Засгийн газрын тусгай сангийн хуулиас санг гаргаад, Монгол Улсын шинжлэх ухааны сангийн тухай хуулиар энэ санг байгуулах ёстой юм. Энэ сангийн ерөнхийлөгчийг Монгол Улсын Ерөнхий сайд томилж, сангийн ерөнхийлөгч нь захирлаа тавиад, ажилладаг. Гол нь шинжлэх ухаан, технологийн төсөл зарлах, сонгон шалгаруулдаг эрх санд олгох учиртай. Одоо бол Сангийн яамнаас хуваарилсан мөнгийг дахин хуваарилдаг. Ингэж ерөөсөө болохгүй.

-Та баахан байшин сав, цогцолбор барих тухай ярьсан. Ийм том бүтээн байгуулалт хийх боломж байгаа юм уу?

-Жил хүрэхгүй хугацаанд энэ байшингаа бариулаад, Шинжлэх ухааны академи айлын хаяанаас гарч, 60 жилийн түүхэндээ анх удаа өөрийн гэсэн байртай болж байгаа юм. Одоо бол бид 94 тэрбум төгрөгөөр Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн цогцолбор бариулах болж байна. 2020 онд гурван тэрбум төгрөг нь төсөвлөгдөөд, бүтээн байгуулалтын ажил эхлээд, явж байна. 2024 он гэхэд бид шинэ цогцолбортоо орох болно. Шинэ цогцолборт орохоор хүрээлэнгүүдийн эрдэм шинжилгээний ажилтнуудын ажлын нөхцөл маш сайжирна, нэг дороо цугларна. Тэнд Монгол Улсад анх удаа Шинжлэх ухааны парк, инновацийн дэд бүтцүүдийг бий болгоно гэж төлөвлөж байгаа. Нэг дор цугласан бүтцийн давуу талыг ашиглаж, Шинжлэх ухааны паркаа ч байгуулна. Инновацийн төвүүдээ ч бүгдийг нь тэндээ байгуулах боломжтой. Бодитой ажил, санхүүжилт эхэлсэн. 2021 оны төсөвт зохих мөнгө нь тавигдсан.

-100 жилийн ой тэмдэглэх тухай яригдаж байна. Нүсэр тэмдэглэх үү?

-Монгол Улсад орчин үеийн шинжлэх ухааны байгууллага байгуулагдсаны 100 жилийн ой болно. Ирэх онд олон 100 жилийн ой болно. Ерөнхий сайдын захирамж гарч, 100 жилийн ой зохион байгуулах улсын комисс гарсан. Тэр комисст би байгаа. Ямар ямар байгууллагын 100 жилийн ойг хийх вэ гэдэг асуудал яригдаж байгаа. Манайх орох байх гэж бодож байна. Монгол Улсад орчин үеийн шинжлэх ухааны салбар байгуулагдсан 100 жил гэдэг бол Монгол Улсын нийт иргэдийн оюуны хөгжилд ямар дэвшил гарсан гэдгийг л харуулсан он жил. Бид 100 жилийн ойгоо нэр төртэй хийнэ. Бөх барилдуулахгүй, морь уралдуулахгүй, гэхдээ монголчуудын оюун ухаанд эрдэм мэдлэг ямар хэрэгтэйг сурталчилах ийм л жил болно доо.

мэдээ цаг-үе энтертаймент-ертөнц

Зохиолч Todko Samson: Бидний амьдралд итгэхийн аргагүй зүйлс маш олон бий

“Вангийн нулимс”, “Харь хэлээр яригсад”, “Дээд айл”, “Миний хайрт, миний хуримын гэрч”, “Сүрэг” романы зохиогч Todko Samsonтой ярилцлаа.

-Таны “Вангийн нулимс”, “Сүрэг” гээд хоёр ч роман “Интер ном”, “Аз хур” номын их дэлгүүрийн бестселлерт аман хүзүүдэж явна лээ?

-Тийм. Интерномд бол тавуулаа явж байгаа. 2018 оноос хойш цувралууд маань гарсан. Хамгийн сүүлд есдүгээр сард “Сүрэг” роман хэвлэлтээс гарч уншигчиддаа хүрч байгаа нь энэ.

-Todko Samson гэдэг зохиогчийн нэр үү?

– Тодко гэдэг нь гэрийнхэн авгайлж дууддаг нэр, Samson гэдэг нь өөрийн нэрэн дээр нэмсэн нийтлэлчийн нэр.

-Яагаад гадаад нэр сонгосон бэ, гадаадад амьдарч байсантай чинь холбоотой юу?

-Гадаадад амьдарч байсан. Австри, Германд байхад намайг Samson гэж дууддаг. Монголчууд, ах дүү, найз нөхөд маань Тодко гэдэг. Энэ хоёрыг нийлүүлээд Todko Samson болсон юм. Гадныхан Т.Мягмартогтох гэдэг урт нэрийг дуудаж чаддаггүй учраас зүгээр л Samson гэдэг байсан. Би урт үстэй байсан. Залуу арслан гэсэн утгатай үг л дээ.

-”Чамд хэн итгэх юм бэ?” цуврал гэхээр содон сонсогдсон л доо. Яагаад ийм цуврал бичихээр болсон юм бэ?

-Бид итгэхийн аргагүй цаг үед амьдарч байна л даа. Ардын хувьсгал, их хэлмэгдүүлэлт, социализм, бүтээн байгуулалтын цаг үе, ардчилал маань ч загварчилсан капитализм л юм. Бидний туулсан амьдрал, одоо туулж байгаа амьдралд итгэхийн аргагүй зүйлс маш олон бий. Бидний ингэж өрнөнө гэж бодож байсан түүхүүд худлаа болж хувирах, итгэж үнэмшиж, үнэн гэж бодож явсан нийгмийн өөрчлөлтүүд ардаа ямар дүр эсгэсэн байдаг, эрүүл мэнд гэж чухалчилж ярьдаг вакцины ард гэхэд л бизнес, улстөрчдийн ханцуйн доторх наймаа явагдаж байдаг гэх мэтчилэн түүх нийгэм, эдийн засаг, эрүүл мэнд, боловсрол гэх мэтээр энэ таван цувралд таван өөр сэдвийг хөндөж, гаргасан. Итгэхийн аргагүй зүйлсийг би олж сурвалжилж, уншсан хүн ч уншсан зүйлдээ итгэхийн аргагүй үнэнийг олж мэдэг гэсэн юм.

-Таны сэтгүүлч мэргэжил уран зохиолын ном бичихэд тань ч хэрэг болжээ?

-Энэ бол баримтат уран зохиол гэдэг төрөлдөө орно. Уран зохиолын хувьд уран зохиол гэхдээ доторх мэдээлэл, орон байр, цаг хугацаа, дүрүүд баримтат гэсэн үг. Баримт орсон. Нэгдүгээрт, миний сэтгүүлчийн мэргэжил нөлөөлсөн байх. Би сэтгүүлчээр удаан ажиллаагүй. Хоёрт, их аялж, баримтын араас хөөцөлдөж, эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйг уран сайхны хэлбэрт оруулж уран зохиол болгож гаргасан гэсэн үг л дээ.

-Уншигчдын сэтгэгдлийг харж байхад таныг манай үндэсний томоохон эмийн компанитай энэ романаас болоод муудалцсан, тэдний зүгээс шахалт үзүүлсэн гэх яриа хөөрөө өрнөсөн байна лээ?

-Үндэсний компани битгий хэл, өчнөөн газруудтай янз бүрийн асуудал гарна. Монголчууд баримтат уран зохиолд дасаагүй байна л даа. Түүхэн уран зохиолдоо л ач холбогдол өгдөг. Түүхэн уран зохиол бичдэг, уншдаг учраас баримтат биш, зохиож бичиж байгаа зохиолуудад дадсан учраас гэнэт төр, нийгмийн үйл явдал, ямарваа нэгэн байгууллага, нийгмийн тогтолцоо, салбарын үйл ажиллагааг хөндөөд эхлэхээр цочирдсон байх. Түүнээс болж сошиалын маргаан, иргэний хэрэг, өргөдөл гомдлууд ч үүсч байсан. Аливаа зүйл хоёр талтай.

Яаж ч өрнөсөн уран зохиол бол уран зохиол. Эцсийн мөчид бардам хэлэхэд “Чи намайг биччихсэн юм уу” гэх юм бол тэр хүн өөрийгөө мэдэж байна л гэсэн үг. Чи манай байгууллагыг биччихсэн юм уу гэвэл өөрийнхөө байгууллагыг мөн гэж нотолж байгаа гэсэн үг учраас одоо ийм юм ярьж чадахгүй л дээ.

-Таван цувралыг богино хугацаанд бичсэн байна. Баримтаа цуглуулахад хэр их хугацаа зарцуулсан бэ?

-Энэ таван цуврал таван жилийн хугацаанд бичигдсэн. 2015 оноос хойш дэлхийн 28 улсаар аялж, тухайн улсынхаа шинжлэх ухаан, түүхийн академи, утга зохиолын салбарын хүмүүс, төлөвлөсөн хүмүүстэйгээ уулзах, дэлгэрүүлэх судлах “ухаж” явж, таван цуврал бичигдсэн л дээ.

-Та Т.Мягмартогтох гэдэг бодит нэрээрээ олон нийтийн өмнө гарч ирье гэж боддог уу?

-Миний номны хавтсыг сөхөөд үзвэл Түмэн-Өлзийгийн Мягмартогтох гэж нэр байгаа. Гэхдээ бид кибер цаг үед амьдарч байна. Технологийн цаг үед амьдарч байна. Өөрийнхөө нэрнээс татгалзаж байгаа юм биш. Цаг үе, маркетинг гэж бий. Би зөвхөн монгол уншигчиддаа зориулж бичдэг бол хамаа алга. “Вангийн нулимс” арваннэгдүгээр сард англи хэлээр гарах гэж байна. Үргэлжлээд бусад бүх цувралууд англи, герман хэл дээр гарна. Олон улсын зах зээлд, олон хэлтэй уншигчдад хандахад овог, нэрийг маань уншиж чадахгүй. Тамирчин бол яах вэ нэг удаа цоллуулаад, дуудуулаад өнгөрнө. Уран зохиол, ном, оюуны салбар бол мөнхийн дурдагдаж, санагдаж байх учраас зохиолч нар нийтлэлчийн нэр ашиглах нь түгээмэл. Дэлхий дахинд байдаг л соёл. Зохиолыг дагалдах хэл ам, хэрүүл шуугианд эцэг, эхээс заяасан өөрийн нэрийг хөндөхгүй байх гэсэн далд санаа ч бас бий.

-”Тэг цэгийн тэмүүлэл” арга хэмжээг бямба гаригт хийх юм байна. Нэрнээсээ авахуулаад өвөрмөц сэтгэгдэл төрүүлж байна. Энэ талаараа тодруулж яриач?

-Аялал, санхүү, хүний хөгжлийн гээд янз янзын ном зохиол гаргаж үзсэн залуучууд нэгдээд “Self Publishing” гэж өнгөрсөн жилийн өдийд байгуулсан юм. Бид уншигч залууст зориулсан сургалт, лекцүүдийг зохион байгуулдаг. Саяхан миний “Сүрэг” роман гараад, сонгуулийн үе байсан учраас номын нээлтээ хойшлуулсан. Ирэх бямба гаригт “Тэг цэгийн тэмүүлэл” гээд илтгэл, лекц, номын хэлэлцүүлэг, уншлагатай арга хэмжээ болох юм. Энэ арга хэмжээнд миний үеийн таван лектор оролцоно.

Ч.Ганжавхлан-“Хүн бай” нөлөөллийн илтгэл (Лантуун дохио ТББ-ын тэргүүн)

2. Г.Мөнгөн-“Хадгал” хувь хүний санхүүгийн эмх цэгц (Лектор, коуч, санхүүгийн зөвлөх) Тэр “Хадгаламж өлсөхөөс эхэлнэ”, “Тархины блок” номуудыг бичсэн.

3. Garret Wilson “Бүү зогс” motivation илтгэл (Гэрэгэ криатив Солюшнз ХХК)

4. Г.Наранбаатар “Хайрла” сэтгэл, нөлөөлөл (Гэр бүл сэтгэл судлалын ухааны доктор)

5. Todko Samson “Тэг-цэгийн Тэмүүлэл” намтарчилсан илтгэл (зохиолч сэтгүүлч) тавьж оролцох юм.

Нэг нь америк залуу, бусад нь монгол.

Араас нь “Чамд хэн итгэх юм бэ?” цуврал романы тухай хэлэлцүүлэг хийх үетэй.

Зохиолч Б.Наминчимэд, эртний Монголын гүн ухаан судлаач Т.Баярхүү, судлаач, нийтлэлч Д.Ганхуяг, утга зохиол шүүмжлэгч Д.Төмөр-Очир, найруулагч, зураач, “Боролдой” С.Мягмар нар оролцох юм. Төгсгөлд нь “Тархиа бүлээн байгаа дээр” оны сүүлээр гарах цомгийн амьд уншлагатай. Номын нээлтийн өдөрлөг гэж ойлгож болно доо.

-Тэг цэг гэж юуг хэлж байна вэ?

-Би “Тэг цэгийн тэмүүлэл” гэж лекцийг сүүлийн нэг сард хоёр, гурван удаа тавьсан. Үүнийгээ ирэх бямба гаригт дэлгэрүүлээд ярих юм. Ер нь хүнд илүү шунал, хүршгүй мөрөөдөл атгаг зүйлсээс илүү хүн бүүр юу ч үгүй болохыг хүсэх үе ч байдаг гэсэн утга санаатай. Найз нөхөд, ах дүү хамаатан садан, үр хүүхэд, мөнгө төгрөг, ажил мэргэжил юу юу ч байхгүй болохыг хүсэх үе ирдэг гэдэг. Өөрийн амьдрал дээр суурилсан намтарчилсан лекц тавигдах юм.

-Монголд зохиолч номын орлогоор амьдрах боломжтой юу. Нууц биш бол та өөр орлогын эх үүсвэртэй юу?

-Би өөр бизнестэй байлгүй яах вэ. Ном гэдэг архинаас цөөн тоогоор зарагдаж байгаа зүйл. Тэгэхээр зөвхөн түүгээр амьдарч, бизнес болгох боломж байхгүй. Ном нийгмийг тэр чигт нь эрүүл байлгах, ухамсартай, цензуртай байлгах, ганц зэвсэг. Телевиз радио, утас, сошиал хэзээ ч энэ орон зайг нөхөж чадахгүй. Хүний ухамсрын хөгжил тархины тэжээл бол зөвхөн ном байдаг. Миний ном сайн зарагдаж байгаа. Буцаад энэ маань уншигч нартаа хүрэх дараагийн бүтээлийг санхүүжүүлэх, аялал, сурвалжлага, судалгаанд зарцуулагдана. Манай гэр бүл, миний өөр санхүүгийн эх үүсвэрүүд бий. Би номоо бичиж байхдаа хэзээ ч мөнгөний тухай боддоггүй. Хамгийн чанартай, төгс байдлаар, надаас гарч болох хамгийн дээд хэмжээгээр бичиж гаргахыг хичээдэг. Дараа нь уншигчид дүнгээ тавина. Би өөрөөсөө ухаантай хүмүүст зориулж ном бичиж байгаа шүү гэж өөртөө дандаа хэлдэг. Тэр хүмүүс мэдээж шүүн тунгаагаад бүтээл болж уу, бүтээгдэхүүн болж уу гэдэгт дүн тавихаас хойш надад мөнгө бодох сэдэл байхгүй.

Хэрвээ мөнгө, тооцоо бодож бичсэн бол үнэхээр хөгийн ном байх болов уу.

-Таны нэг зургийг харсан. Номоо төлөвлөхдөө схем гаргаж, үйл явдал, газар нутаг, дүрүүд гээд салбарлаад маш их тооцоо бодож бичдэг юм шиг санагдсан?

-Тэр тооцоо биш л дээ, төлөвлөгөө. Дүрийн мөн чанарыг гаргаж ирэх, дүр, үйл явдал, цаг үеийг амилуулах хэрэгтэй болдог. Түүнээс биш тийм байсан байж магадгүй гэж амьгүй, голгүй юм хийж болохгүй. Орчны зураглалгүй, салхи нь сэвэлзэхгүй, нар нь төөнөхгүй, өвс нь үнэртэхгүй бол уран зохиол биш л дээ.

-Та зохиолынхоо схем төлөвлөгөө гаргахдаа үнэхээр ханан дээрээ зурчихдаг юм уу?

-Ханандаа ватум цаас наагаад зурна. Төлөвлөгөөгөө гаргана. Миний номонд гол дүр гэж байдаггүй. Бүгд гол дүр. Тийм учраас уялдаа, үйл явдал, дүр, мөн чанараар холбогдох учиртай. Үүн дээр алдаа, нээнтэг гарч болохгүй. Ингэж төлөвлөж ажилладаг.

мэдээ цаг-үе

“Авьяастай ажилтныг авч чадвал байгууллагад чинь хүн капитал, хөрөнгө ороод ирнэ”

-ТӨРИЙН ОРДОН ДАХЬ HR ӨДӨР-

HR салбарынхан багш хэмээн дууддаг Хүний нөөцийн үндэсний хүрээлэнгийн тэргүүн Г.Тэгшбүрэн энэ үгийг хэлсэн юм. Өөрсдийгөө HR-ууд хэмээн англи товчлолоор дуудах болсон хүний нөөцийнхөн баасан гаригт “Хүний нөөцийн ажилтны өдөр”-өө ажил хэрэгчээр тэмдэглэн, Төрийн ордонд үндэсний чуулганаа хийлээ. Хэдийгээр хөл хорионы нөхцөлөөс шалтгаалан хүнээ цөөлөхийг хичээсэн гэсэн ч Их танхим дүүрэн хуран цугласан энэ салбарынхан Монголын хөгжилд өнгө нэмэх шинэ хүч айсуйг зарлах мэт байлаа. Том компанийн захирлууд хүний нөөцдөө хэрхэн анхаарч буйгаа чуулганы индрээс ярьж, дэлхий нийтийн хандлагыг хэлэлцэн, Н.Учрал, С.Ганбаатар нарын УИХ-ын гишүүд ач холбогдол өгч, хүрэлцэн ирж, үгээ хэлсэн юм. Хүн баялаг болох тухай яриа хөөрөө зонхилсон уг чуулган дарга том, ажилтан жижиг байдаг бодит ертөнцөөс огт өөр “гаригт” ирсэн мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ. Хаан банкныхан бүр дарга нь ажилтандаа дүн тавих бус ажилтнууд нь дарга нараа хэр манлайлсныг үнэлдэг болсон тухайгаа ярина лээ. Ажилтнууд нь гал цогтой байна уу, ажлаа жаргалтай хийж байна уу гэдгийг ч судалдаг гэсэн шүү.

Гол илтгэгчдийн нэг болох Г.Тэгшбүрэн захирлын яриаг эхэнд нь онцолъё.

“Дэлхий нийтэд тулгамдсан хүний нөөцийн менежмэнтийн үндсэн гурван чиглэлээр бид ярилцахаар төлөвлөсөн. Хүний нөөцийн хамгийн гол асуудал зохион байгуулалт юм байна. Гэрээсээ ажлаа хийдэг боллоо. Цахимаар суралцдаг боллоо. Нэг бус нэлээд хэдэн чиг үүрэг хариуцдаг боллоо. Эд бүгд зохион байгуулалтын асуудал юм билээ. Ажлаа яаж хуваарилах вэ, амьдралаа хэрхэн зохицуулах вэ. Аль ажлыг нь бусадтай хамтрах, юуг ганцаараа хийх гээд ажлын уялдаа холбоо бүгд органик зохицуулалтаар явж байна.

Хоёрдугаар гол асуудал бас л дэлхийн хөгжилтэй холбоотой технологийн хөгжил, дижитал шилжилтүүд байна. Дижитал шилжилтийг бид хүний нөөц дээр хэрхэн яаж хийх юм. Мэдээллийн технологийн компаниуд, систем хөгжүүлэгчид, онлайн сургалтын байгууллагууд энэ асуудлыг ярилцахаар хүрэлцэн ирсэн байгаа.

Гуравдугаар гол асуудал бол “HR-Genetic Diversity Office” гэсэн чиг хандлага дэлхий нийтээр маш их яригдаж байна. Харвардын их сургуулийн профессорууд энэ талаар судалгаа хийгээд, дүгнэлт гаргасан. Түүнийг багш нь та бүхэнд танилцуулна.

Хүний нөөцийн нэгдсэн удирдлагын загварын талаар өмнөх жил ч би ярьж байсан. Энэ нь хоёр хэсэгтэй байдаг. Нэг нь удирдах эв дүй гэсэн хэсэг. Нөгөө нь удирдах арга зүй гэсэн хэсгүүдтэй. Байгууллагад удирдах эв зүй гурвалжин буюу удирдлага, ажилтан, төлөвшсөн хамт олон энэ гурав л байх ёстой. Нөгөө талынхыг нь бүтэц зохион байгуулалт, дэг журам, тогтолцоо буюу хатуу гурвалжин гэж хэлж болдог. Зарим хүн цаасанд дургүй. Гэхдээ бодлого, дэг журам, цагаан дээр хараар бичигдсэн зүйлс заавал байх ёстой. Энэ хоёрын дэнсэн дээр л хүний нөөцийн менежмэнтийн үндсэн тогтолцоо явна.

Хамгийн эхэнд авьяас билэг гэж онцолж байгаа маань учиртай. Genetic Diversity Office гэдэг үүн рүү л явж байгаа. Хүн ажилдаа дуртай, төрөлхийн өгөгдөлтэй байвал амжилтад хүрдэг. Тийм учраас ажил мэргэжлээ сонгохдоо төрөлхийн өгөгдөл, авьяас билэгтээ суурилах ёстой. Ажилтан сонгон шалгаруулж байгаа хүний нөөцийн ажилтан, удирдлагын багийнхан “Энэ ажилд дуртай юу, төрөлхийн өгөгдөлтэй юу гэдгээр нь хүнээ сонговол авьяас билэгтэй ажилтан олж авна. Тэгээд цааш нь төлөвшүүлж хөгжүүлээд, хамт олны нэг болгож чадвал дуртай ажлаа хийж байгаа хүн ядрахгүйгээр хамгийн өндөр бүтээмжтэй ажиллаж чаддаг нь тогтоогдсон. Удирдах арга барил нь ч энэ хүнд тохирсон байх хэрэгтэй. Манай чуулганд хүний нөөцийн ажилтнуудаас гадна гүйцэтгэх захирал, ТУЗ-ийн дарга нар ирж оролцдог болсон. ТУЗ-ийн дарга, гүйцэтгэх захирал, хүний нөөцийн ажилтан гурвын хослолыг би бизнесийн байгууллагыг хөгжүүлэх хамгийн сайн гурвалжин гэж хэлнэ. Нэгдсэн удирдлагын тогтолцооны загвар тэрийг л харуулж байгаа юм. Майкл Армстронг хүний нөөцийн нэгдсэн тогтолцоог тодорхойлсон англи хүн.

Армстронгийн параметрыг харвал нэгдүгээрт үзэл баримтлалаар нэгдэх гэж байгаа. Байгууллагын хүний нөөцийн ажил сайн байна гэдэг нь үнэт зүйл, үзэл баримтлалаа зөв тодорхойлж, түүнийг нь байгууллагын ажилтан бүр ойлгосон байхыг хэлнэ. Нэгтгэнэ гэхээр нэг том мундаг дарга, захирал ирээд нэгтгэчихдэггүй. Байгууллагыг үзэл санаа л нэгтгэдэг.

Дараа нь байгууллага мэргэжлийн удирдлагатай, мэргэшсэн хүний нөөцийн ажилтантай, төлөвшсөн хамт олонтой, оновчтой бүтэцтэй байх шаардлагатай. Гуравдугаарт, бидний хамгийн сайн мэддэг хүний нөөцийн функцүүдийг хэлнэ. Төлөвлөлт, сонгон шалгаруулалт, ажлын гүйцэтгэлийн үнэлгээ, сургалт, цалингийн бодлого зэрэг чиг үүргийн функцүүд нь зөв ажилладаг байх учиртай.

Хүний нөөцийн тэнцвэртэй, жигд, уялдаатай ажилладаг бүхэл бүтэн тогтолцоотой байх хэрэгтэй шүү. Зохион байгуулалт нь төлөвлөлттэйгөө, төлөвлөлт нь сонгон шалгаруулалттайгаа, сонгон шалгаруулалт нь сургалт хөгжилтэйгөө, сургалт хөгжүүлэлт нь гүйцэтгэлийн үнэлгээтэйгээ, гүйцэтгэлийн үнэлгээ нь цалин, урамшуулалтайгаа уялдаатай. Үүнийг хийж чадахгүй бол систем ажиллахгүй. Систем ажиллахгүй бол өөр өөрийн чиг үүрэгтэй хэдэн салангид хүнтэй байна л гэсэн үг. Хүний нөөцийн бодлого нь ажилтан болгондоо хүрдэг байх учиртай. Бид ажилтандаа төдийгүй ар гэрт нь ч хүрээд, ажил гэртээ ирж очих замыг нь хариуцах тухай ярьдаг шүү дээ.

Нэгдсэн үзэл баримтлалаас гадна тогтсон менежмэнтийн арга зүй (бүтэц, тогтолцоо), энэ зохион байгуулалтын бүтцийг л зөв хийх ёстой. Энэ дагуу бодлого, дэг журам нь явагдах учиртай.

Хүний нөөцийн өөрчлөлтүүд яаж явж байна вэ?

Урьд нь бид супер удирдагч гарч ирээд биднийг удирдана гээд хүлээдэг байсан. Одоо бол тийм юм байхгүй. Биднийг нэгтгэх зүйл үзэл баримтлал болчихож байгаа юм. Хоорондоо уялдаагүй чиг үүргүүд, салангид үйл ажиллагаа байсан бол одоо систем тогтолцоонд оруулах ёстой. Одоо шилдэг ажилтан бус авьяастайг нь сонгохыг чухалчилж байна. Хүн баялаг болох талаар яригдаж байна. Ажилтан бүрт төрөлх өгөгдөл, танин мэдэхүй, мэдээлэл боловсруулах болон суралцах чадвар нь давтагдахгүй өөр байхыг ондоошил, ялгарал гэж хэлээд байгаа юм. Үүнийг мэддэг мөртлөө яагаад энэ ажилд яг тохирсон, ажилдаа дуртай хүнийг хэрхэн яаж сонгон шалгаруулах бүрдүүлэлтийн арга техник рүү явахгүй байна вэ? Эрдэмтэд хүртэл хэлээд байна. Хүний төрөлхийн, байгалийн авьяаст суурилж олж авсан мэдлэг туршлага чадвар нь бусдаас ялгаатай давтагдашгүй гээд.

Тэгэхээр бид ялгарал, ондоошил, олон талт байдал (Diversity) гэдгийг урьд нь арьсны өнгөөр ялгарах гэж ойлгодог байсан. Одоо бол ондоошил, ялгаралын олон сувгийг бүрдүүлэх тухай яригдаж байгаа юм.

Хүн сонгон авч байгаа баг нь үнэхээр авьяастай ажилтныг авч чадвал байгууллагад чинь зүгээр нэг шинэ ажилтан бус хүн капитал, хөрөнгө ороод ирнэ. Яваандаа хөгжүүлээд байрыг нь олоод өгч чадвал жинхэнэ үнэ цэнэ бий болгоно.

Авьяастай хүмүүсийн баг бүрдүүлэхэд энгийн багаас 13 хувийн өндөр гүйцэтгэлтэй байсан тухай судалгаа байна. Асуудал хурдан шийдэгддэг тухай Харвардын эрдэмтдийн судалгаа ч бий. Төрмөл өгөгдөлтэй хүмүүс өчигдрөөс илүү сайнаар ажиллах эрмэлзэлтэй байдаг. Бүтээлч байдал нэмэгдэнэ. Компанийн нэр хүнд өснө. Мэдээж хэрэг шүү дээ. Ажилдаа дургүй хүмүүсийг аваад “маллана” гэдэг хэцүү. Сургаж сургаж дараа нь алдчихдаг.

Авьяастнуудын багийг удирдах хүн харин харилцааны ур чадварт төгсөрсөн байх ёстой. Эрэл хайгуулч удирдагч байх учиртай. Та нар хүний нөөцийнхөн л хүн хайж явдаг гэж бодож байна уу?

Багийн ахлагч, бригадын дарга, хэлтсийн дарга бүгд л “өлөв долив” хийж, хүн хайж явдаг шүү дээ. Удирдагч мөн олон соёлын зохицуулагч, хамтын ажиллагааны чадамжтай байх ёстой. Diversity баг удирдахад бэлтгэхгүй бол дарга нар баларна шүү. Удирдагч зорьсондоо тууштай, хэлсэндээ хүрдэг, зүтгэлтэй байх учиртай гэж Делойт их сургуулийн профессорууд хэлж байна.

32 менежерийг баг болгоод, ажлыг нь дүгнүүлсэн чинь өөрсдийгөө өндөр үнэлжээ. Хийсэн ажлыг нь мэргэжлийн хүмүүсээр үнэлүүлэхэд ерөөсөө мундаг байгаагүй. Яг үнэндээ менежерүүд өөрсдөө сайн шийдвэр гаргадаггүй шүү. “Танай багт өөрөөс чинь илүү ухаантай хүн байна гэдэг үзлээр та нар удирдана шүү” гэж дэлхийн хамгийн алдартай бизнесийн удирдагчдын нэг Жак Уэлч сургасан. “Би та нараас ухаантай гэж захирал ирээгүй юм, мэргэн санаа та нараас л төрнө, намайг хараад хэрэггүй шүү. Хэрэг болвол намайг дуудаарай гэж хэлдэг” гэсэн.

Үнэндээ хүн маш ихийг мэддэг ч хэрэгтэй үед мэдлэгээ чадвар болгож чаддаггүй.

Багш нь маш ихийг мэддэг ч хийж чаддаг хүнийг барааддаг. “Энийг хийчихээрэй” гэдэг. Хувьсал, ялгарал, ондоошил гэдэг нь хүн, ажлын байр, байгууллагын нийцэл шүү. Энэ нэгдэл амжилтад хүрэх зөв арга зам шүү хэмээн Г.Тэгшбүрэн захирал илтгэлээ өндөрлөсөн юм.

Н.БАТТУЛГА: КОМПАНИЙН УДИРДЛАГУУД ЦАХИМ ШИЛЖИЛТЭД ӨӨРСДИЙГӨӨ БЭЛТГЭХ ХЭРЭГТЭЙ

“Хүний нөөцийн цахим шилжилт”-ийн тухай илтгэсэн ITZone компанийн ерөнхий захирал Н.Баттулгаас хурлын завсарлагаанаар тодруулга авч амжлаа.

-Ажилтнуудын насыг ажлын үр дүнтэй холбож судалсан тухай та илтгэлдээ дурдсан. Туршлагатай хүн үү, аль эсвэл залуу, мэдлэгтэй хүн илүү үр дүнтэй ажилладаг уу?

-Наснаас хамаарсан бүтээмжийн зөрүү харьцангуй бага байгаа талаар бусад илтгэгч ч дурдсан. Тухайн ажилд зөв хүнээ тавьсан уу гэдэг гол асуудал. Хүнд хамгийн сайн чаддаг ажлыг оноох нь чухал гэсэн судалгааны дүн байна. Нас, насны хүмүүсийн онцлогт тохируулж удирдвал үр дүнтэй юм. Түүнээс биш янз бүрийн насны хүмүүсийг адилхан аргаар удирдана гэвэл ажлын бүтээмжид муугаар нөлөөлдөг зүй тогтол ажиглагдсан. Технологийн хэрэглээ, ажиллах нөхцөлийг нь хангавал энэ зөрүү багасах юм.

-Цахим шилжилт хийх талаар яриад байна. дижитал байгууллага болохын тулд удирдлагууд юунд анхаарах вэ, ямар компаниуд цахим шилжилтээрээ тэргүүлж байна вэ?

-Хүссэн хүсээгүй дэлхий ертөнц цахим болчихлоо. Монголчууд ч маш сайн цахимжиж байна. Банкны салбарууд маш их цахимжсан. Хаан банкны илтгэлээс ч харагдлаа. Нийт гүйлгээний 95 хувь нь цахимаар хийгддэг болсон байна. Бусад салбаруудыг ч тойрохгүй. Үүнийг компанийн удирдлагууд соргогоор мэдэрч, цахим шилжилтэд өөрсдийгөө бэлтгэх хэрэгтэй. Бизнесийнхээ загварт өөрчлөлт хийхээс аргагүй байна. Мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Уул уурхайн тэргүүлэгч компаниудын хувьд Оюу толгой цахим хэрэглээ асар өндөртэй байдаг. Манай компанийн хувьд цахим шийдлүүдийг хугацаа алдахгүйгээр хэрэглэгчиддээ хүргэхэд анхаарч ажилладаг.

-Зөв хүнээ таньж олоход хиймэл оюун ухаан ашиглах талаар ч дурдагдсан?

-Ялангуяа томоохон компаниудад хүн олж авах гэдэг маш хүнд, хүний нөөцийн албаны хамаг цаг үүнд зарцуулагдаж байгаа. Цахим технологи дотор хиймэл оюун ухааны технологи энэ асуудлаар дэвшил гаргаж байгаа. Хэрэгтэй хүнээ олж авахын тулд хиймэл оюун ухаан ашигладаг шийдэл рүү хүссэн хүсээгүй орж байна. Энэ чиглэл рүү бид бүтээгдэхүүн үйлчилгээгээ чиглүүлж байна гэв.

Н.Жавхлан: Нэг ажлаас нөгөөд шилжээд байгаа нөхөд амжилтаар цангасан хүмүүс байдаг

“Аз жаргалтай ажлын байр бий болгох нь” сэдвээр илтгэл тавьсан “Могул консалтинг энд сервис” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Н.Жавлангаас асууж лавлах юм бишгүй байлаа.

-Аз жаргалтай хүн ажлын бүтээмж өндөртэй байдаг гэлээ. жаргалтай байлгахын тулд цалин өндөр байх ёстой юм уу, эрүүл мэндэд нь анхаарах хэрэгтэй юу, яах ёстой вэ?

-Энэ харьцангуй ойлголт юм билээ. Ажил олгогч, ажилтан харилцан ашигтай нөхцөлд урт хугацаанд хамтарч ажилладаг. Ажлаас гарч байгаа тохиолдолд дийлэнхидээ ажилтан бол цалин бага байна гэж хэлдэг. Ажил олгогч бол тохирсон цалин өгсөн гэдэг. Хүний нөөцийнхөн ажилтны сэтгэл ханамжийн судалгааг авч үзээд, “Манай ажилтнууд сэтгэл ханамжгүй байна”. Тэгвэл бид яаж сэтгэл ханамжтай болгох вэ гэдэг дээр менежмэнтийн өөрчлөлт хийх шаардлагатай. Түүнээс биш сэтгэл ханамжгүй байгаа хүнд 5000 төгрөг нэмж өгснөөр асуудал шийдэгдэхгүй. Харин тухайн хүнийг бүтээмжтэй ажиллах нөхцөл рүү нь хөрөнгө оруулалт хийсэн тохиолдолд илүү үр дүнтэй. Ажилтан бүтээмжтэй ажиллавал компанид ашиг орлого оруулна. Ашигтай ажиллаж байгаа компани ажилтнуудынхаа нийгмийн асуудлыг томоор шийдэх боломжтой болно.

-Нэг ийм “чөтгөрийн тойрог” явдаг л даа. Хүмүүс нь болохоор “цалинд нь тохируулж ажиллаж байна” гээд, ажил олгогч нь болохоор “хийсэн ажилд нь тохирсон цалин өгч байна” гээд. аль тал нь эхэлж алхам хийх ёстой бол?

-Шударга хэлэхэд ажил олгогч эхлэхээс өөр аргагүй. Тухайн ажилтныг бүтээмжтэй ажиллуулахын тулд хөрөнгө оруулалт хийх хэрэгтэй юм байна. Хөрөнгө оруулалт гэхээр менежмэнт хийх, дэд бүтцүүд бий болгохыг хэлж байгаа юм. Жишээлбэл, уян хатан цагийн хуваарь хүмүүсийн сэтгэл ханамжийг дээшлүүлэхэд маш их нөлөөлдөг. Цахим технологид хөрөнгө оруулж, гэрээсээ ажлаа хийх боломж бий болгох хэрэгтэй. Ингэж дэмжиж байхад ажилтан ч байнга суралцах дадал хэвшилтэй байх учиртай.

-Тогтвор суурьшилтай байдаггүй, царцаа шиг нүүж явдаг гэж залуусыг шүүмжилдэг л дээ. тэр шалтгааныг судалж үзсэн үү, юу нөлөөлж байна вэ?

-Бидний хийж байсан судалгаанаас харахад шилжээд байгаа нөхөд амжилтаар цангадаг хүмүүс байдаг. Нэг ажлаа байнга хийгээд байхаар амжилт нь хаанаа байгааг олж харж чадахаа байдаг. Тэгээд л амжилтаа хайж явдаг юм билээ.

Ажиллаад байгаарай, хэзээ нэг цагт үр дүнд хүрнэ гээд байхаар залхдаг. Энэ их хурдтай нийгэмд бусад нь тасраад явчихаж байгаа юм шиг харагдана. Амжилт олж байгаа газарт хүн байхыг хүсдэг юм билээ. Тэгэхээр ажил олгогчдын зүгээс хэрэгжүүлж байгаа олон улсын сайн туршлага гэхээр богино хугацаанд үр дүнд хүрэхүйц тодорхой зорилго тавих юм. Гурван сарын дотор, зургаан сарын дотор, жилийн хугацаанд ийм үр дүнд хүрье, та тавуулаа нэг баг болоод хийчих гээд янз бүрийн ур чадвартай хүмүүсийг багт нь оруулаад ажиллуулах нь илүү үр дүнтэй юм байна. Яаж ашиг орлоготой ажиллах нөхцөл бүрдүүлэх вэ гэхээр хүмүүс нь байнга суралцдаг орчин бүрдүүлэх ёстой юм байна.

-Та түрүүнд санал болгосон. том компаниуд хүний нөөцийн багтай, жижиг газрууд хүний нөөцийн ажилтантай, эсвэл ажилтан ч байхгүй байгаа. ийм нөхцөлд богино хугацаанд өндөр ур чадвартай ажиллах баг урьж ажиллуулах боломжтой гэсэн?

-Байгууллагууд богино хугацаанд экспертүүдийг ажиллуулах арга барил байхгүй байна. Арга барилаа бий болгоод, хэд хэдэн хамтын ажиллагаа хийхээр сурна. Ингээд ажиллаад ирсэн юм болох л байлгүй гээд хуучин аргаараа яваад байвал тухайн байгууллагад хүн ажиллахгүй болох нөхцөл үүснэ гэв.

Ийнхүү хүний нөөцийнхөн алдаа оноо, тулгамдсан асуудлаа 11 дэх жилдээ ярилцлаа.

Харин Г.Тэгшбүрэн захирал ийнхүү түүх сөхөж байна.

“2010 онд анх Хүний нөөцийн ажилтны форум хийж байлаа. Тэр нь жил болгон аравдугаар сарын 15-нд уламжлал болон явсаар олуулаа цугладаг болоод, “Аравдугаар сарын 15-ныг Хүний нөөцийн өдөр болговол ямар вэ” гэсэн санал оролцогчид дундаас гарсан юм. Засгийн газарт хүсэлт гаргаж 2016 оноос энэ өдрийг “Хүний нөөцийн ажилтны өдөр” болгосон юм. Хүний нөөцийнхөн жилдээ нэг удаа цуглаж, чуулахдаа хүний нөөцийн дэлхийн чиг хандлагатай яаж хөл нийлүүлж ажиллах, тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлэх талаар ярилцдаг.

Салбарын хөгжил эрдэмтэн судлаачид, байгууллагын дарга удирдлагууд, хүний нөөцийн ажилтнууд гэсэн гурван багана дээр тулгуурлаж байна. Хүний нөөцийн судалгааны хүрээлэнгээс хүнтэй холбоотой судалгаанууд хийдэг, судалгаандаа үндэслээд сургалт хийж, зөвлөгөө өгдөг, менежмэнтийн сайн загваруудыг гаргахыг боддог. Бизнесийн байгууллагын дарга удирдлагуудтай ярьж байгаад түүнийгээ хэрэгжүүлэхийг хичээдэг. Мэргэжлийн зүгээс зөвлөж, тусалдаг. Хүний нөөцийн ажилтан дангаараа хүчрэхгүй, захирал, хүний нөөцийн ажилтан хамтарч ажилладаг. Зарим дийлэхгүй асуудлаар мэргэжлийн судалгааны байгууллагуудыг урьж ажиллуулж болно. Сүүлийн үед хүндээ анхаарч, хүнээ нэг номерт тавихгүй бол болохгүй юм байна гэж ойлгосон дарга, захирлууд манай чуулганд олноороо ирэх болсон. Хүн удирддаг дарга бүр менежмэнт хийх ёстой. Монгол хүнд тохирсон удирдах арга барил, менежмэнтийн загвар, харилцааны арга хэрэгсэл юу байх талаар бодож явдаг гэлээ.

мэдээ цаг-үе

Аав минь гамбир шиг зузаан, мах нь энд тэндээ бөөгнөрсөн хуушуур хайрч билээ

Монгол наадмын залхуу үзэгчдийн нэг би л дээ. Наадмын нээлт, хаалтыг зурагтаар үзнэ. Хааяа цэнгэлдэх тойрч, наадмын хуушуур амталдаг зуршилтай. Наадмын хуушуур эргүүлдэг зуршил бага насны дурсамжаас эхтэй. Сумын төвийн өнгө алагласан наадам сэтгэлд хоногшин үлджээ. Өвөөгийнх маань Төв аймгийн Цээл суманд байлаа. Дэнж гэж нэрлэх тэрхүү элстэй газраас наадмын талбай руу явахад цагаан триког маань халтартуулчих гээд хэцүүхэн байсан санагдана. Бидний үеийнхэн цэцэрлэгтээ социализмд, дунд сургуулиа төгсөхдөө зах зээлийн нийгэмд байсан хүмүүс. Сумын наадмын дугуй хуушууранд багачууд бид жигтэйхэн дуртай. Байгууллага, албан газар бүхэн гэр, майхан бариад хуушуур хийдэг байсан санагдана. Социализмын үед ашгийг төдийлөн чухалчилдаггүй байсан уу юутай ч зах зээлд шилжсэн эхний хэдэн жилүүдийнх шиг хүмүүс хулхидаж, халтуурдахыг мэддэггүй. Тийм ч учраас наадмын хуушуур жигтэйхэн амттай. Наадмын хуушуураас эхтэй дугуй хуушуурын өөр нэг түүх бий. Оюутны амралтаар Угтаалд гэртээ очлоо. Ээж тэр үеэр эзгүй байж таарсан юм. Аав маань дуртай хоолыг маань хийж өгөх гэж хичээсэн. “Дугуй хуушуур идмээр байна” гэж захиалсан болохоор аав хоол хийх ажилдаа орлоо. Төдөлгүй аав яг л гамбир шиг зузаан, мах нь энд тэндээ бөөгнөрсөн хуушуур хайрч өгч билээ. Тухайн үедээ болхи харагдаж байсан ч амт нь харин дажгүй байлаа. Аавын хичээж хайрсан хуушуур одоо хүртэл санаанд байдаг. Наадмын хуушуураас гадна тухайн үед улаан ус гэж нэрлэдэг байсан ундааг санаж байна. Их уусны дараа нүдний нулимс гартал хамраар газ нь сэнгэнэдэг сэн. Цэцэрлэгийн бацаан бөх, морь ойлгох биш. Хүн ч танихгүй. Харин тэр үед өнгө алагласан асар, майхан, бөмбөгөр цагаан гэрүүд, хурц, тод өнгийн торгон дээлтэй наадамчид наадмын талбайг ер бусын гайхамшигтай өнгөлөг харагдуулж билээ. Сүүлд хотод төв цэнгэлдэх хүрээлэнг хэдэнтээ тойрч, наадмын хуушуур амталсан. Багадаа үзсэн наадмын өнгө гэрлийг гүйцэхээргүй санагдаж билээ. Наадмын талбайг холоос харахад тоосроод л хиншүүтэй ч юм шиг. Цэнгэлдэхийн гадна талбайд бараан зах нүүгээд ирчихсэн юм шиг л эрээн мяраан бараа зарсан хүмүүс дүүрэн байсан. Цэнгэлдэхийн гадна талд наадагчдад зориулсан тоглолт шоу үзвэр алга байсанд сэтгэл дундуур үлдсэн юм. Энэ жил харин цэнгэлдэхийн гадна урлагийн тоглолт хөтөлбөртэй. Хуушуурын фестивальтай гэсэн. Багадаа амталсан бүхэн хурц тод мэдрэмж төрүүлдэг ч юм уу. Уг нь наадмын хуушуурыг жинхэнэ шоу болгож болно доо. Кимчитэй, будаатай, ногоотой, тахианы махтай, аварга том хуушуур эсвэл өнгөтэй өнгөгүй гээд л хуушуурын хувьсгал хийж болмоор санагдсан. Ерөөсөө өөрчлөгдөөгүй наадмын хуушуураас уйдсанаа ярихад маань миний танил Ц.Оюунгэрэл “Монгол наадмын хуушуур мянган жил өөрчлөгдөхгүй үлдэж чадвал гайхамшигтай” гэсэн. Түүний хувьд шинэчлэлээс гадна уламжлалыг хэвээр нь хадгалах нь ач холбогдолтой юм билээ.

Цэнгэлдэхэд бөх үзэх дуртай үнэнч наадамчидтай урцалдаж зай бөглөх аргагүй. Үнэндээ цэнгэлдэхэд орж суусан ч ямар мэх хийж байгааг бүү хэл, хэн хаана нь барилдаад байгааг ч ялгаж танихад бэрх юм билээ. Над шиг наадамчдад бол тайлбартайгаар нь зурагт хараад суух нь дээр. Гэсэн ч бөхийн хорхойтой наадамчдын хувьд огт өөр юм билээ. Нэг удаа цэнгэлдэхэд нэвтэрч, хэдэн хором суулаа. Үзэгчид тэр аяараа уухайн түрлэг хадаахад ер бусын эрч хүч, дулаан агаар цэнгэлдэхээр нэг цацрах шиг сэтгэгдэл төрж билээ. Цэнгэлдэхийн дээр нар өөрөөр мандаж, солонго илүү олон өнгөөр туяарах шиг л санагдсан. Үнэнийг хэлэхэд бөх үзэх сонирхол маань Б.Бат-Эрдэнэ аваргаар хязгаарлагдаад, түүнийг нүцгэлэхээ болиход дууссан. Яагаад ч юм ихэнх хүн шинэ хүчтэн төрөхөд дуртай ч харин би Б.Бат-Эрдэнэ аварга ээлжит ялалтаа байгуулахад санаа амардаг байж билээ. Харин одоо жил бүр шинэ хүчтэн төрдөг болсон учраас нэрийг нь тогтоож амжихаа байсан. Сүүлд Төрийн ордны коридорт их аваргыг гишүүн болсон хойно нь гэгээн дүрээр нь харж билээ. Олныг баясгасан их аваргатай яриа өдөж зүрхлээгүй ч Б.Бат-Эрдэнэ аварга харин “Нутгийн дүү, сайн уу” хэмээн андуурч танилцсан юм. Ордны гал тогооныхноор амттан бэлтгүүлээд, өрөөндөө урьж, халуун савтай хийцтэй цайгаар дайлсан аваргын тухай дулаан дурсамж сэтгэлд үлджээ.

Морины тоосонд дарагдан нэг л удаа давхиж үзсэн. Хурдан морины хорхойтоны машинд дайгдан уралдааны морьдыг дагасан юм л даа. Уяач машины цонхоор цээжээ цухайлгачихаад гүүглэж байсан. Морины хорхойтнууд үнэхээр өөр мэдрэмжтэй хүмүүс юм билээ.

Наадмын үеэр ёс юм шиг хуучны хэдэн киногоо харж суух дуртай. Дахин дахин үздэг монгол кинонууд маань наадмын уур амьсгал бүрдүүлдэг зүйлсийн нэг. “Хүргэн хүү”-гээ үзнэ. Жамц баян мөнгөө хулганад идүүлэхийг харж харамсана. “Сэрэлт“ киногоо үзэж, Бумаагийн будилахыг харж баясана. С.Оюун гишүүн нэг удаа “Сэрэлт” киног үзээд ээжтэйгээ адилхан гэдгээ илүү мэдэрлээ гэж хэлж билээ. Ээж нь түүнд Бумаагийн хийсэн хуушуур түүхий байсан гэх мэт хөгжилтэй түүх хуучилдаг байж. Үнэндээ би ч багадаа ийм ширүүн галаар ийм зузаан хуушуур яаж болдог байна аа гэж гайхдаг байсан юм.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories