Author: Мөнх-Эрдэнэ Ууган-Эрдэнэ

Нийслэлийн гуравдугаар сургуулийн төгсөгчдийн 30 жилийн ойн уулзалт өнгөрөгч амралтын өдрүүдээр тохиолоо. Хүүхдийн ордны баруун талын автомашины зогсоол дээр нэгээс найм хүртэл дугаарласан автомашинууд эгнэн зогсчээ. Хамгийн эхний автомашины урд хэсэгт “Нийслэлийн гуравдугаар бүрэн дунд сургуулийн 1983 оны 8В, 1985 оны 10В ангийнхны 30 жилийн ойн уулзалт” гэсэн томоо гэгчийн зурагт хуудас өлгөжээ. Тэд өглөөний есөн цагт уулзахаар товложээ. “Улаанбаатараас гадна хөдөө орон нутагт, тэр бүү хэл Польш Улсад ажиллаж амьдарч байгаа М.Дэлгэрмаа, Ц.Алтанхуяг нар өглөө нь онгоцноос буусан гэсээр ирж байлаа. ангийн дарга Н.Адьяабат “Ангийн хүүхдүүдээс минь хоёр гурав нь ирж яваа сурагтай. Бусад нь цөм бүрэн” гэж байна. Д.Нямбилэг “Ангиараа цуглалгүй, уулзалдалгүй 30 жил болж” гэж байв. Уулзалтад дөрөвдүгээр ангиас бүрэн дунд сургуулиа төгстөл тус ангийг дааж авсан монгол хэл, уран зохиолын багш Ч.Оюунбилэг, математикийн багш Наранхүү болон дуу хөгжмийн багш Рэгзэн нар хүрэлцэн иржээ. Ангийн багш Ч.Оюунбилэг 1974 онд Улсын багшийн дээд сургуулийг монгол хэл, уран зохиолын багш мэргэжлээр дүүргээд, гуравдугаар сургуульд багшилжээ. Түүний анхны даасан анги нь 10В байж. Тэрээр “Би сурч байсан сургуульдаа багш болж очсон. Тухайн үед анги даасан багш Банзрагч монгол хэл, уран зохиолын багш байсан юм. Багш маань ягаан дээлээ намируулж орж ирээд намуун хоолойгоор сургамжит өгүүллэг уншиж, биднээр цээж бичиг хийлгэж, монгол хэлний дүрэм заах надад их сайхан санагдаж “Ерөөсөө багш л болъё” гэж бодсон хэрэг. Багш мэргэжлийг эзэмшээд хамгийн анхны дааж авсан анги энэ анги юм.

Урлагийн авьяастайгаас гадна сурлагадаа ч сайн байсан учраас хүүхдүүдээрээ их бахархана. Тэр нь ямар их хувь заяагаар багш мэргэжлийг сонгосон юм бэ. Би их азтай хүн юм аа гэсэн бодлыг давхар төрүүлдэг байсан юм шүү. Шавь нар минь одоо ч гэсэн эзэмшсэн мэргэжлээрээ, салбартаа тэргүүлж явааг нь харахад сайхан байна” хэмээн хуучилсан юм.

Тэд ангийн анд Л.Энхбаттайгаа сүүлийн 20-иод жил холбоо тогтоож чадаагүй байж байгаад саяхан сургийг нь гаргажээ. Босч чадахгүй учраас уулзалтад оролцохоор охиноороо тэргэнцэр дээр түрүүлэн ирсэн ч хилийн цэргийн дүрэмт хувцасны мөрөн дээр нь дэд хурандаагийн мөрдэс гялтганаж, энгэрт нь одон медалиуд ярайж, цаанаа л жавхаалаг харагдана. Тэрээр заставын даргаар ажиллаж байгаад дөрвөн мөч нь мэдээгүй болжээ. Дээрх харамсалтай мэдээг дуулаад тэд дундаасаа мөнгө гаргаж, нарийн мэргэжлийн шинжилгээ хийлгэж, гуравдугаар эмнэлгийн зөвлөх эмч нарт үзүүлжээ. Эмч нарын зөвлөснөөр яаралтай эмчилгээнд оруулсны үр дүнд 20 гаруй хоногийн дараа Л.Энхбатын хөл гар нь мэдээ орсноор үл барам бараг л тэрэгнээсээ буух хэмжээнд хүрчээ. Энэ бол 30 жилийн ойн уулзалтын хамгийн том бэлэг байсан юм.

Энд бөөндөө цугларч аваад, Чингисийн талбай болон Зайсан толгой дээр гарч зургаа татуулчихаад, хотоос холгүйхэн амралтын газар руу явах хөтөлбөрөө аль хэдийнэ гаргачихжээ. Ийнхүү Чингисийн талбай руу хөдөллөө. Чингисийн хөшөөний өмнө бөөндөө зургаа татуулчихаад шатаар уруудаж явтал Д.Нямбилэг “Ордны өмнөх цэцгийн мандлыг харсан чинь нэг хөгтэй явдал санаанд орчихлоо. 1984 оны наймдугаар сарын 31-нд Ц.Алтанхуяг, П.Үнэнбаяр бид гурав хичээлийн шинэ жилийн нээлтээр багшдаа цэцэг бэлэглэх гээд хайгаад олддоггүй ээ. Тухайн үед одоогийнх шиг энд тэндгүй баглаатай цэцэг зардаггүй байлаа. Тэгэхээр нь төрийн ордны өмнөх цэцгийн мандлаас цэцэг тасдаж, сонинд ороож байгаад ордны харуулд баригдсанаа санаж байна уу. Тэгсэн өнөөх харуул чинь биднийг шоронд хорино гэж хэсэг айлгаж байснаа “Багшдаа бэлэглэх гэж байсан гэж үнэнээ хэлсэн болохоор чинь явуулъя. Гэхдээ хичээлдээ сайн нь яваад, муу нь үлдэнэ дээ” гэснээ “Улаанбаатар хотын хүн ам хэд вэ?” гэдэг байгаа. Алтанхуяг “160 мянга” гэсэн чинь “Тийм бага уу?” гэхээр нь би сэргэлэнтээд “Хагас сая орчим” гээд туучихлаа. Тэгтэл “За чи яв” гэдэг байгаа” гэвэл Д.Үнэнбаяр “Д.Нямбилэгийг явуулчихаад бид хоёрыг үлдээх гэж байгаа юм байх даа гэж бодоод барайгаад л явчихлаа. Тэгтэл ашгүй өнөөх харуул чинь “За дахиад нэг асуулт асууя. Цахилгаан цахихад гэрэл эхэлж үзэгдэх үү, дуу нь түрүүлж сонсогдох уу” гэхээр нь бид хоёулаа нэгэн зэрэг “Гэрэл” гэж хэлээд “суллагдсан” даа гээд хөхрөлдөцгөөв. Ангийн багш Ч.Оюунбилэг “Өө та нар чинь бас тэгж хөглөсөн юм уу. Багш нь одоо л дуулж байна” гэвэл “Танд хэлбэл хулгай хийлээ гээд загнуулах байх гэж бодоод тас нуучихсан” гэв.

Тус ангийнхан урлаг спортынхоо амжилтаар сургуульдаа төдийгүй нийслэл, улсын хэмжээнд манлайлдаг байжээ. Энэ тухайд ангийн багш Ч.Оюунбилэг “Дөрөвдүгээр ангиас арваа төгстөлөө тасралтгүй долоон жил сургуулийнхаа урлагийн үзлэгт түрүүлж байсан. Урлагийн үзлэгээр ангийн маань 16 хөвгүүн бүгд банзан гитараа бариад дуулна. Нийслэлийн 52 дугаар сургуулийнхантай л аливаа уралдаан тэмцээнд ана мана үзэлцдэг байлаа. Тэдний хамтлагт гавьяат жүжигчин, дуучин Т.Ариунаа хүртэл багтаж байсан юм. Дээрээс нь бүгдийнх нь бичгийн хэв нэг хүнийх юм шиг цэвэрхэн, гаргацтай байлаа. Одоо ч хэвээрээ. Ямар сайндаа өнөөдрийн уулзалтын урилга дээр нэрийг минь бичсэн хүнийг “хайгаад олдоггүй” гэв. Дуу хөгжмийн багш Рэгзэн “Ангийнхны урлагийн амжилт зөвхөн сургуулийн урлагийн үзлэг төдийхнөөр хязгаарлагдахгүй. Тэд 1980 онд зохиогдсон Бүх ард түмний урлагийн анхдугаар их наадамд “Ундраа“гэсэн хамтлаг байгуулж ороод, хүрэл медаль хүртсэн. Тухайн үед эд маань тавдугаар ангийн сурагч байлаа. Энэ тэмцээнд орохын тулд районоос шалгарч байж хотын хэмжээнд оролцсон. Тэндээсээ шалгарч байж улсын хэмжээний бүх ард түмний урлагийн наадамдаа орно. 1984 оны бүх ард түмний хоёрдугаар уралдаанд орж, “Өргөө” хамтлагтай цуг гуравдугаар байрт дахин шалгарч байлаа. Эхний наадамд хамтлагийн гишүүд зөвхөн гитар тоглодог байсан бол хоёрдугаар уралдаанд гитараас гадна төгөлдөр хуур, баяан, аккордион, үлээвэр хөгжим тоглосон. Хамтлагийн бүрэлдэхүүнд Н.Адьяабат, Ц.Алтанхуяг, Э.Батсайхан, Л.Од, Мөнхболд, П.Үнэнбаяр, Д.Нямбилэг багтаж байсан” гэвэл Од “Уг нь бид Москвад болох олон улсын наадамд оролцох эрхтэй байсан ч хамтлагийн гишүүд хэтэрхий олон, улсын төсөвт “шаталттай” гэсэн шалтгаанаар хасагдаж байлаа” гэв. Э.Батсайхан “Медаль авсан баярт мөчөө улаан ус уугаад ээжээрээ нийслэл салат хийлгэж идээд, нэгнийхээрээ айл хэсэж тэмдэглэж байлаа. Улаан ус гэдэг чинь ундаа байхгүй юу” хэмээв.

Хамтлагийн ахлагч Н.Адьяабат “Тавдугаар ангидаа Лениний мэндэлсний 100 жилийн ойгоор Пионерийн ордон буюу одоогийн Хүүхдийн ордонд зохиогдсон тоглолтод “Ундраа” хамтлагаараа оролцсон. Тэгтэл тоглолтод оролцож байсан том ах нар тайзан дээр зоочихсон байсан цахилгаан хөгжим дээр тоглоод байсан байхгүй юу. Тэгэхээр нь дуу хөгжмийн багшаасаа бид нар цахилгаан хөгжимтэй тоглочихъё гээд гуйсан чинь “Яах юм бэ, миний хүүхдүүд. Банзан гитартайгаа л тоглочих” гэсэн. Тэгэхээр нь уриалгахан “За” гэж хэлснээ тайзан дээр гаруутаа томчуудын барьж тоглож байсан цахилгаан хөгжим дээр шууд тоглоод, дуулчихсан. Өмнө нь цахилгаан хөгжим дээр огт тоглож үзээгүй байсан шүү дээ” гэвэл дуу хөгжмийн багш Рэгзэн “Өө нээрээ тэгсэн шүү дээ. Цахилгаан хөгжмөөр хаана ингээд сайн тоглоод сурчихдаг билээ гээд бүр гайхаж орхисон шүү” гэсэн юм. Бас Н.Адьяабат, Л.Од, Э.Батсайхан, Ч.Ганболд, Д.Нямбилэг нар үлээвэр хөгжим тоглодог байж.Тэдний үлээвэр хөгжмийн багш нь хөгжмийн урлагийн нэрт төлөөлөгч Долгорын Сандагсүрэн агсан юм байна. Эд Сандгаа багшийгаа энэ өдөр ихэд үгүйлцгээх аж. Д.Сандагсүрэн багшийн шавь болсноор тэд хөгжмийг жинхэнэ мэргэжлийн талаас нь суралцдаг байж. Тиймдээ ч өнөөдөр тэдний бүх үйл хөдлөл дуу хөгжим наргиан цэнгээн бүгд л мэргэжлийн өндөр зэрэгтэй зохион байгуулагдаж байлаа. “Хүүхэд ахуйдаа Соёлын төв өргөөнөөс бусад тайзан дээр гарлаа. Тэр бүү хэл төрийн ордонд хүртэл урилгаар тоглож байсансан. Яагаад гэвэл биднийг хүүхэд ахуйд Соёлын төв өргөө баригдаагүй байсан юм” хэмээн Л.Од өгүүлэв.

Эдний ангийнхан сургуулийн урлагийн заалны хөшгийг өөрсдийн санаачилгаар байнга угаадаг байж. Дунд ангид байхдаа хөшгөө угаахаар бөөнөөрөө дунд гол дээр очоод, тэндээ өдөржин тоглоно. Гэтэл нэг удаа хөшгөө угаахаар авч яваад гол дээр мартчихаж. Ангийн багшаас нь захирал хөшгөө “нэхэж”. Багш нь гэртээ утастай ганц хоёр хүүхдийнх рүү залгатал гэрийнхэн нь ирээгүй байна гээд байдаг. Нар жаргахын алдад тэд гэртээ ирцгээж, багш нь утсаар холбогджээ. Гэтэл тэд хөшгөө гол дээр мартсанаа санаад дунд гол руу, тоглож байсан газар руугаа гүйцгээж гэнэ. Азаар цагаан торонд ороогоод тавьсан хөшгийг нь хог гэж андуурсан уу, эзэн нь ойр байгаа байх гэж эндүүрсэн үү, байрандаа бахь байдгаараа байжээ. Бас дунд ангид байхдаа хавар шалгалтдаа бэлтгэнэ гэж эцэг эхдээ хэлээд гэрээсээ эртлэн гарна. Билетээ уншилгүй өдөржин тоглож байгаад харьцгаадаг байсан тухайгаа мөн тэд дурсацгаана. Баттулга “Ахлах ангид ороод бол шалгалтдаа жинхэнэ утгаараа бэлтддэг болсон” гэвэл бусад нь толгой дохицгоов. Элдэв уралдаан тэмцээнд түрүүлж, сургуулийнхаа биеийн тамирын зааланд тоглох эрхээр шагнуулдаг байсан нь тэдний хувьд хамгийн том бэлэг байжээ.

Наадмын өмнөхөн 30 жилийн ойг зохион байгуулах комиссын дарга Н.Адьяабат Алтангадас одонгоор энгэрээ мялаасанд ангийнхан нь ихэд бэлгэшээж байлаа. Учир нь түүний нэр ангийн журналын хамгийн эхэнд байдаг аж. Тэрээр гавьяат барилгачин эцгийнхээ үйл хэргийг үргэлжлүүлэн барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм байна. Н.Эрдэнэтуяа “Журналын нэрсийн хамгийн эхний хүүхэд маань Алтангадас одонгоор шагнуулсан юм чинь удахгүй өөр хэн нэгний маань хийж бүтээснийг төрөөс өндрөөр үнэлэх болов уу” гэж байлаа.

М.Ууган-Эрдэнэ

Гэрэл зургуудыг Ц.Мягмарсүрэн

Сорхугтани бол Чингис хааны отгон хүү Тулуйн хатан. Найман зууны тэртээ Сорхугтани хатан зовлон жаргал, алдар нэр, атаа хорсол дундуур амьдралын жолоогоо хатан ухаанаараа зөв залж явсан бодит түүхийг зохиолч Б.Сарантуяа уран зохиолын хэлнээ яруу тодоор буулгажээ. Энэхүү роман бол их эзэн Чингис хааны үеэс Мөнх хааны үе хүртэлх хагас зуун жилийн хугацаан дахь эзэнт гүрний мандал бадрал, уналт босолтын он жилүүдийг Сорхугтани хатны түүхэн амьдралтай холбон давхар харуулснаараа онцлог болжээ. Төрийн хэргийг хаан хүн эрхлэх боловч, хааны унтсаныг сэрээж, умартсаныг сануулах ажил бол хатдын үүрэг. Өнөө цагт ч гэсэн айл гэрийн ноён нурууг эр хүн авч явах боловч, түүнийг зөв тийш залж чиглүүлэхийг эхнэр хүн, айл гэрийн эзэгтэй хүлээдэг.

Хэрэйдийн Ванхан Тоорилын төрсөн дүү Жаха Хамбугийн охид болох Ибага, Сорхугтани нар эцэг эх болон ах дүү нарынхаа амийг хэлтрүүлэхийн тулд Чингис хааны татвар эм болохоор их хааны орд өргөөг зорино. Тал нутгийн ухаан цэцэн цэлмэг, зүс царай сайт охидыг эзэн хаан таалж эгчийг нь өөрийн татвар эм болгон авч харин дүү Сорхугтанийг бага хүү Тулуйн эхнэр болгожээ. Энэ цагаас хойш Сорхугтани өөрийн эрдэм мэдлэг, холч ухаанаар шагшигдан эзэн хаанд үнэлэгдэнэ. Тэр ч бүү хэл түүнийг Сорхугтани бэхи хэмээн хүндлэн нэрийдэх болжээ. Балчир насандаа анхлан зүүдэлж байсан дөрвөн алтан шумуул шунгиналдан нисэж хамар амаар нь орж тэсэхүйеэ бэрх болгон сэрээдэг тухай зүүдийг нь Өүлэн эх дөрвөн хүүтэй болохын бэлгэдэл хэмээн тайлж өгдөг. Тэр ч ёсоор Сорхугтани хатан Мөнх, Хубилай, Аригбөх, Хүлэгү гэх дөрвөн хүү төрүүлж, тэднийгээ өөрийн гараар өсгөн ухаан билиг, хүч чадлыг тэнцүүлэн хүмүүжүүлдэг. Тухайн цагт хааны их хатад хөхүүл ээжээр үр хүүхдээ өсгүүлдэг байсан бол Сорхугтани хатан үрсээ халуун сүүгээрээ амлуулан, хатан ухаанаараа з ал ан өсгөсөн нь үр хүүхдийнхээ төлөө гэх түүний холч ухаан, хожмын өдрийг бодсоны илрэл гэлтэй.

Их эзэн хааны орыг залгасан Өгөдэй хааны бие чилээрхэх үед Тулуй ахынхаа өмнөөс золио болон амиа өргөдөг. Тэр л үеэс өнчирч хоцорсон хөвгүүддээ хатан ээжийн элбэрэл хайрыг хаан эцгийнх нь сургаалийн хамт биеийн хүч, ухааны цараа харамгүй хайрлан өсгөдөг. Тухайн үед алтан ургийн хан хөвгүүд эд мөнгөөр дутахгүй, торго дурданд хөлбөрч өсдөг байсан бол харин хатны хөвгүүд эхийгээ даган эрдэм мэдлэгт шамдан суралцаж, эгэл боргил ардын амьдралаар амьдарч амьдралын хатуу хөтүүг биеэр мэдэрдэг. Хожмын өдөр амьдралын үнэнтэй нүүр тулах үед туулсан амьдрал, үзсэн зовлон нь сургамж болно гэсэн Сорхугтани хатны таамаг үнэнээс хол зөрсөнгүй. Тийм ч учраас тэдний хөвгүүд дундаас Их Монгол улсын тав дахь хаан Хубилай төрөн гарсан юм.

Сорхугтани хатан үгийн цаана үг дайж утга илэрхийлдэг ухаан билгээрээ их хаан, ихэс дээдсийн шийдвэрт ч нөлөөлж чаддаг байжээ. Энэ романд өгүүлэх хатны эрдэм мэдлэг, ухааныг энд дурдаж барахгүй. Сорхугтани бэхи хатныг дэлхий ертөнцийн эх гэж нэрлэж ч болохоор гэж зохиолч онцолжээ. Учир нь Колумб Америк тивийг нээгээгүй байхад энэ дэлхий бараг бүхэлдээ Сорхугтани болон түүний хөвгүүдийн мэдэлд очсон байв. Тухайн үед эрх мэдлийн төлөө бусад хатад хөвгүүдээ зөвхөн эзэн хаан суулгахын төлөө байсан бол харин Сорхугтани хатан хөвгүүддээ хүн байхын тухай заан сургадаг байжээ. “Хаан гэдэг зөвхөн захиран заахын нэр биш. Хүч чадлаар хүний сэтгэлийг нэг удаа тогтоон барьж болно. Эдийн чадлаар хоёр тогтоож болно. Харин ухааны чадлаар бүр мөсөн татаж чадна” хэмээгээд үр хүүхдэдээ ухаан билигтэй байхыг чухалчлан захидаг байжээ.

“Info.mn” сайтын сэтгүүлч, Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн гишүүн С.Баттулгыг суллуулахыг шаардаж Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл, Монголын Телевизүүдийн холбоо, Монголын Сайтын холбоо, “Глоб Интернешнл” төрийн бус байгууллагынхан болон сэтгүүлчдийн төлөөлөл өчигдөр мэдээлэл хийсэн юм. Сэтгүүлч С.Баттулга сайтад “Ноёд” компанийн өмч хөрөнгийн маргааны асуудлаар тодорхой баримттай нийтлэл бичиж, ажил үүргээ биелүүлснийх нь төлөө түүнийг шалгаж эхэлсэн билээ.

Баянзүрх, Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүргийн эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс Г.Буяндорж, С.Баттулга нарт холбогдох хэргийг энэ сарын 9-ны өдөр хэлэлцэхээр товлосон ч өмгөөлөгч хүндэтгэх шалтгаантай учраас хойшлогдсон. Шүүх хуралдааныг хойшлуулах шийдвэрийг шүүгчид хүлээж авахдаа шүүгдэгчдийг долдугаар сарын 27-ныг хүртэл цагдан хорих шийдвэр гаргасан юм. Шүүх шүүгдэгчдийг оргон зайлж болзошгүй, дахин гэмт хэрэг үйлдэж магадгүй гэдэг шалтгаанаар цагдан хорих шийдвэр гаргаж байгаагаа тайлбарласан.

Өчигдөр болсон хэвлэлийн бага хурлын үеэр доктор, профессор М.Зулькафиль “Хэвлэлийн эрх чөлөө Монголд ямархуу түвшинд байгаа нь сэтгүүлч С.Баттулгыг цагдан хорьсноос бэлхнээ харагдаж байна. Хорихоос гадна эрүүдэн шүүх, айлган сүрдүүлэх зэрэг чөлөөт сэтгүүл зүйн эсрэг зохисгүй үйлдэл гарсаар байна. Хэдхэн жилийн өмнө Америкийн Аризона мужийн нэгэн сэтгүүлч хууль бус наймаа эрхэлдэг гэмт бүлэглэлийг илрүүлэн, эрэн сурвалжлах материал бэлтгэсний төлөө шүүхээс ял сонсох дээрээ тулсан байдаг. Тэр үед 40 гаруй хэвлэл мэдээллийн байгууллага үзэг нэгт нөхрөө суллуулахын төлөө нэгдэж, амжилтад хүрсэн байдаг. Зөвхөн үнэнийг хэлж, бичиж тэмцсэн” гэдгийг онцлон хэлсэн юм. Монголын телевизүүдийн холбооны тэргүүн Д.Дагиймаа “Энд ганц сэтгүүлчийг хууль бусаар цагдан хорьж байгаа гэдгээс гадна Монголын сэтгүүл зүйн салбарын эрх ашгийн асуудал хөндөгдөж байна. Сэтгүүлч С.Баттулгыг цагдан хорих шийдвэр гаргасан шүүх хурлын бичлэгийг бүрэн эхээр нь телевизүүдэд өгч, түүнийг нь бид олон нийтэд хүргэх хүсэлтээ Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд хүргүүлсэн. С.Баттулгыг яаралтай суллахгүй бол маргааш (өнөөдөр) Шүүхийн ерөнхий зөвлөл болон Баянзүрх дүүргийн шүүхийн гадна талбайд тайван жагсаал хийнэ” хэмээн мэдэгдэв.

“Глоб интернэйшнл” ТББ-ын тэргүүн Х.Наранжаргал “Өнөөгийн эрх баригч, шүүх цагдаа, сэтгүүлчдийн хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдах, айлган сүрдүүлэх тохиолдол газар авах хандлагатай болсонд харамсч байна. Сэтгүүлч мэдээллийг цуглуулж, боловсруулан олонд түгээдэг. Энэ тохиолдолд С.Баттулгын эх сурвалж нь нээлттэй байна. Сэтгүүлч маань Г.Буяндоржоос мэдээлэл авч, түүнийгээ боловсруулж сайтдаа нийтэлсэн. Тэр утгаараа эх сурвалжийн өгсөн мэдээллийг олон түмэнд хүргэснээс биш өөрөө зохиож бичээгүй. Энэ нь Г.Буяндоржийн бизнестэй ямар ч холбоогүй. Сэтгүүлч бол “Ноёд” компанийн хөрөнгийг залилсан гэх этгээдүүдийн нэг нь бус харин болсон үйл явдлыг л бичсэн. Энэ тухай бичсэн сэтгүүлчийг шийтгэдэг нь шүүхийн алдаа. Энэ тохиолдолд Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 68.1-т заасан “Эрүүгийн хуульд заасан хүнд, онц хүнд хэргийн сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгч, түүнчлэн удаа дараа ял шийтгэгдэж байсан этгээд, онц аюултай гэмт хэрэгтэн дахин гэмт хэрэгт сэрдэгдсэн бол түүнийг хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, шүүхээс оргон зайлах, хэргийн бодит байдлыг тогтооход саад учруулах, гэмт хэрэг дахин үйлдэхээс сэрэмжлэх зорилгоор цагдан хорьж болно” гэсэн зүйл заалтыг хэрэглэх үндэслэл байхгүй. Дээр нь иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний илэрхийллийн арга нь сэтгүүл зүй. Үг хэлэх эрх чөлөөг хорьж болохгүй. Шүүх аливаа хэргийг шийдэгдтэл энэ ширээ сандал, машин тэрэг, газар хашаа байшинг хэрэглэж болохгүй гэсэн шийдвэр гаргаж болно. Гэтэл хүний Үндсэн хуулиар олгогдсон үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг нь боогдуулчихаж байгаа юм.

Хэрэв С.Билэгт сэтгүүлчийг “миний нэр төрд халдсан, гүтгэсэн” гэвэл “Ноёд” группийн тус хэргээс тусдаа шүүхэд хандах ёстой. Энэ тохиолдолд шинээр хэрэг үүсгэх ёстой. Гэтэл сэтгүүлчийг гүтгэсэн гэх гомдлоо компанийн хөрөнгө залилсан гэх хэрэгтэй хольж хутгаад байгаад гайхаж байна. Ер нь нэр төрд халдсан, гүтгэсэн хэмээх гомдлын дагуу тухайн нийтлэл нэвтрүүлгийг хэлний шинжээч нарт аваачиж өгдөг. Тэд нар “Энд нь гүтгэсэн өнгө аястай юм байна, тэр нь доромжилсон аястай байна” гээд өндөр торгууль оногдуулдаг жишиг Монголын сэтгүүл зүйд ажиглагддаг. Торгууль төлөх санхүүгийн чадваргүй бол С.Баттулгын адилаар шоронд хорьчихдог. Түүнд анхан шатны шүүхээс 21 сая төгрөгийн торгууль оногдуулсан. Үүнийг сэтгүүлч цалингаараа эсвэл редакц нь төлөхөд тун хүндрэлтэй. Торгууль гэдэг маань өөрөө эдийн засгийн цензур гэдгийг санах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, С.Баттулгад ямар ч үндэслэлгүйгээр шүүхээс торгууль оногдуулж, цагдан хорьж байгаа талаар дуулсан сэтгүүлч нар “Эрэн сурвалжлах материал бэлтгэж өөрийгөө их хэмжээний торгуульд оруулж, шоронд орохын оронд ойр зуурын мэдээ бичээд байж байя” гэсэн бодол өөрийн эрхгүй төрнө” гэлээ.

Жил бүрийн тавдугаар сарын 31-нд Бүгд найрамдах өмнөд Судан Улсад энхийг сахиулах үүрэг гүйцэтгэхээр орон орноос ирсэн албан хаагчдын дунд Дани Улсын цэргийн багийн нэрэмжит “Данкон” гүйлтийн олон ул­сын тэмцээн болдог. Энэ жил тус уралдаан БНӨСУ-ын нийслэл Жубад зохиогдсон юм. Уралдаанд 80-аад орны цэргийн албан хаагчдын төлөөлөл болох 320 гаруй тамирчин оролцсоноос хурандаа М.Батчулуун за­хирагчтай мотобуудлагын дөрөвдүгээр ээлжийн ба­тальоны дэд ахлагч М.Бат-Эрдэнэ түрүүлсэн. Тэрээр түрүүлээд зогсохгүй дээд амжилтыг нь ч мөн шинэчлэн тог­­тоогоод байна. Дөрөвдүгээр мотобуудлагын батальоноос дэд ахлагч М.Бат-Эрдэнээс гадна 13 тамирчин оролцсон бөгөөд бүгд эхний 20 байрт шалгарсан бахдам амжилтыг үзүүлсэн байна.

Өдгөө өмнөд Суданд үүрэг гүйцэтгэж буй дэд ахлагч М.Бат-Эрдэнэ 1995 онд Төв аймгийн Заамар суманд төр­жээ. Дунд ангид сурч байх үеэсээ л сургуулийнхаа саг­сан бөмбөг болон хөнгөн атлетикийн дугуйланд хичээллэж эхэлжээ. Дэд ах­лагч М.Бат-Эрдэнэ “Би хар багын гүйж харайх дуртай байсан. Намайг хүүхэд байхад сумын төвийн хөвгүүд тэвэг өшиглөж, хөөцөлдөж тоглоно. Унадаг дугуй бол нүдний гэм. Харин хүүхдийн тэрэгний ч юм уу, унадаг дугуйны хэ­рэглэхээ больсон хуучин дугуйн бол хөвгүүдэд төвөггүй олдоно. Өнөөхөө үзүүрийг нь тахийлгасан төмрөөр түрээд машин, мотоцикль болгож тоглодог байлаа. Бас унадаг дугуйтай ганц хоёрхон хүүхдээ дагаад, өнөөх дугуйгаа түрээд гүйчихнэ. Хөнгөн атлетикийн дугуйланд явахаас гадна гадаа тоглосон ч, ус түлээгээ дөхүүлэхдээ ч гүйдэг байлаа. Энэ нь нэг ёсондоо амьдралын хэвшил болчихсон гэх үү дээ” гэж ярилаа.

Дэд ахлагч М.Бат-Эр­дэнэ 2013 онд цэргийн алба хаахаар Дархан хотын Зэвсэгт хүчний 330 дугаар ангид хуваарилагдан очжээ. Зэвсэгт хүчний аварга шалгаруулах марш тактикийн улсын тэм­цээн болж Ангийнх нь алба хаагчид салаагаараа түрүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн хүн нь М.Бат-Эрдэнэ. Барианд орохын өм­нөхөн түүнтэй мөр зэрэгцэн гүйж явсан салааных нь нэг залуугийн шөрмөс нь татаад, уначихаж гэнэ. М.Бат-Эрдэнэ газар ойчсон цэргийг үүрч, үүргэвч, бууг нь хүзүүндээ тогтоон урагшилсаар барианд оржээ. Хэрэв хэдхэн минутаар хоцорсон бол аваргын болзол хангаж чадахааргүй байжээ. Тэрээр энэ талаар “Азаар бариа холгүй байсан. Ганц би гэлтгүй бүхий л цэрэг эрс ингэх байсан учраас энэ бол нэг их гайхуулаад, бардамнаад байх зүйл биш л дээ” хэмээн даруухан өгүүлэв. Харин “Суданд үүрэг гүйцэтгэж буй энхийг сахиулагчдын дунд зохиогдсон “Данкон” гүйлтийн олон улсын тэмцээнд түрүүлсэн тань өөрөөрөө бахархах тод амжилт мөн биз дээ” гэвэл “Энхийг сахиулах олон улсын ажиллагаанд үүрэг гүйцэтгэхийн тулд сэтгэл санаа болон бие бялдрын тэсвэр хатуужлын өндөр шалгуурыг даваад, Суданд энхийг сахиулах ажиллагаанд гар бие оролцож байгаа маань нэр төрийн хэрэг. “Данкон” олон улсын гүйлтийн тэмцээний холын зайн төрөлд оролцон 80 гаруй орны 320 гаруй энхийг сахиулагчдыг манлайлснаас гадна 40 гаруй жил эвдэгдээгүй рекордыг шинэчлэн тогтоосон. Энэ амжилт ганцхан би гэлтгүй Монголын энхийг сахиулагчдын бэлтгэл, сургуулилт хэр зэрэг өндөр түвшинд байгааг илтгэсэн болов уу. Тийм ч учраас тэмцээнд оролцсон 14 тамирчид бүгд эхний 20 байрт шалгарсан” гэж ярилаа.

Уралдаан зохиогддог өдөр 50 хэмийн халуун байсан гэнэ. Бүртийх үүлгүй, сэвэлзэх ч салхигүй тэр их халуунд хувцсаа бүрэн өмсөөд, дээрээс нь 10 кг-ын ачаа үүрээд 25 км-ы н зайг хоёр цаг долоон минутанд туулна гэдэг амаргүй. Зам талбайг нь урьдчилан засч, янзлаагүй учраас хайрга чулуу, гол усаар гарч, суваг шуудуу, хад модон дээгүүр харайж, биеийн хүчээ жинхэнэ утгаар нь дайчлан уралдсан аж. Хоёр км тутамд цэвэр усаар хангаж байжээ. Тэрээр туулах замынхаа тэн хагаст ортол нэгэн жигд хэмнэлээр гүйж байгаад, сүүлийн тойргуудад бага багаар хурдаа нэмэх тактикаар уралджээ. М.Бат-Эрдэнэ “Гараанаас гарахад үнэхээр бүгд л толгойн хэсэг буюу эхний хэдэн хүний тоонд багтах гэж хамаг хүчээ шавхан уралдаж эхэлсэн. Замынхаа тэг дундад орохын алдад хажуугаар минь салхи татуулаад өнгөрсөн бусад орны энхийг сахиулагчдаа гүйцэж эхэлсэн. Зарим нь бүр алхаж явсан. Ихэнх нь ядарч, сульдсан байхад миний амьсгаа задарч, хөл улам ч хөнгөрчихсөн байсан. Тэгээд өөртөө “Одоо л цаг нь болж” гэж хэлээд аажмаар хурдаа нэмсэн. Гэвч миний цанх татаад гүйх нь бүү хэл алхаж ч чадахаа больсон. Тэгтэл хажуугаар минь Хятад, Непалын тамирчид тү­рүүлээд өнгөрөхөд энэ будааны хүүхдүүдэд гүй­цэгдээд байхдаа яадаг юм” гэсэн бодол төрж, шар минь хөд­лөөд өөрийгөө гуядсан даа. Хятадаас хамгийн олон буюу 80 гаруй энхийг сахиулагч оролцсон. Тэд хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч байсан” гэсэн юм. Мөн тэрээр “Аав, ээж маань “Хүүгээрээ маш их бахархаж байна” гэж хэлсэн нь надад маш том шагнал, хүндэтгэл байсан. Бага ч болов ачийг нь хариулж байна даа гэж бодсон шүү” гээд хоолой нь цахиртаж ирэв.

Өмнөд Суданд энхийг са­хиулах үүрэг гүйцэтгэж буй дэд ахлагч М.Бат-Эрдэнэ Зэвсэгт хүчний330 дугаар ангид алба хаадаг. Дархан хотод эхнэр, хүүхдийнхээ хамт амьдардаг юм байна.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Ардын жүжигчин А.Нэргүй, Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын дуучин, гавьяат жүжигчин Б.Сийлэгмаа, Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгын дуучин, гавьяат жүжигчин Ш.Даваахүү, Түмэн эх чуулгын дуучин, гавьяат жүжигчин Ц.Үенч, Соёл урлагийн их сургуулийн багш, гавьяат жүжигчин Л.Чулуунчимэг, Үндэсний олон нийтийн радио телевизийн нэвтрүүлэгч, Соёлын тэргүүний ажилтан Д.Цовоо, Дархан-Уул айм­гийн “Залуучууд” театрын жүжигчин, соёлын тэргүүний ажилтан Н.Ариунтуяа болон соёлын тэргүүний ажилтан Б.Батжаргал агсныг нэг ангийнхан гэдгийг мэдэх хүн ховор биз ээ. Тэд 2005-аас 2007 оны хооронд СУИС-ийн ардын дууны ангийг эчнээгээр суралцан төгсчээ. “Та нар чинь бүгд улаан дипломтой төгссөн гэсэн. Мундаг юм аа” гэвэл гавьяат жүжигчин Б.Сийлэгмаа “Анх Боловсролын их сургууль буюу хуучнаар Багшийн дээд сургуулийн дэргэд дуурийн дуулаачаар л сургадаг байлаа шүү дээ. Харин 1980-аад оны дунд үеэс Н.Норовбанзад агсны санаачилгаар уртын дуулаач бэлддэг болсон. Үүнээс нилээд хэдэн жилийн дараа эстрадын дуучны ангийг шинээр нээсэн. Саяхныг болтол СУИС энэ гурваас өөр төрлөөр дуучин бэлтгэдэггүй байлаа. Тэгтэл цагийн эрхээр уртын богино дууны анги нээх шаардлага зүй ёсоор гарч ирсэн. Ингэхийн тулд мэдээж багшлах боловсон хүчин хэрэгтэй учраас биднийг сургахаар болсон. Энэ тал дээр СУИС-ийн захирлаар ажиллаж байсан А.Дашпэлжээ болон Ч.Цэнд, Тогтох болон гавьяат жүжигчин Ц.Чулуунцэцэг нарын багш санаачилгатай ажиллан, биднийг СУИС-д сургах санал тавьсан. Нөгөө талаас бид чинь хар залуугаасаа, зарим нь бүр хүүхэд ахуй цагаасаа өдийг хүртэл урлагт хүчин зүтгэж, өөрсдийн нэр алдраа түмэнд цуурайтуулсан эрхмүүд. Өөрөөр хэлбэл одоогийнх шиг системтэй, дэс дараалсан сургалтаар бус унаган авьяас, хичээл зүтгэлээрээ л нэр алдарт хүрцгээсэн. Тухайн үед суралцъя, хоолойн цараагаа тэлье гэсэн ч дуурийн дуулаачаас өөр анги байсангүй. Харин өнөөдөр биднийг “Багш аа” хэмээн хүндлэх залуус олон болж. Тэд биднээс туслалцаа, дэмжлэг хүсэхийн хэрээр практик туршлагыг онолын мэдлэгтэй хослуулан эзэмших шаардлага зүй ёсоор гарч ирсэн учраас бид 2005 онд СУИС-ийн ардын дууны ангид элсэн орсон. Бид онолоор үзээд байгаа хичээлээ амьдрал дээр буюу практикт аль хэдийн мэддэг болчихсон байсан учраас суралцахад үнэхээр дөхөмтэй байсан” гэсэн юм. Харин Соёл урлагийн их сургуульд 2011 оны намраас ардын богино дууны ангид анхны оюутнаа элсүүлсэн бөгөөд ирэх жил төгсөх аж. Өдгөө төрөлх сургуульдаа ардын дуучин бэлтгэхээр Ардын жүжигчин А.Нэргүй, гавьяат жүжигчин Л.Чулуунчимэг нар багшилж байгаа юм.

Тэд намар, хавартаа сар гаруй хичээллээд, бусад үед нь бие даах даалгавар авдаг байжээ. Бүгд гэрийн эзэгтэйгээс гадна ажлынхаа хажуугаар суралцаж байсан хэдий ч бүгд хичээлээ тасалдаггүй идэвхтэй оюутан байсан тухайгаа дурссан. СУИС-ийн багш, гавьяат жүжигчин Л.Чулуунчимэг “Бүтэн дөрөв таван жилийн турш биш, жилдээ хоёр сар гаруйхны хугацаанд хамт сурдаг байсан хэдий ч хичээл орох сар гаруйн хугацаанд өглөөний ургах нарнаар сургууль руугаа ороод, нар жаргасан хойно л гардаг байлаа. Хааяа ангийнхны маань хэн нэг нь аялан тоглолт, элдэв арга хэмжээнд урилгаар оролцохоороо хичээлээс чөлөө авна. Чөлөөтэй байх хугацаанд бид хичээлийнх нь дэвтрийг авч үлдээд, семинарыг нь нөхөөд бичээд өгчихнө. Нэг ангийнхны хувьд энэ бол асуудал биш” гэвэл бусад нь “Үнэхээр тийм шүү” гэцгээн толгой дохицгоов. Гавьяат жүжигчин А.Нэргүй “Өглөөний ургах нарнаар сургууль руугаа ороод, хичээлээ давтсаар бүрэнхий болсон хойно гардаг байлаа гэсэн чинь нэг хошин явдал санаанд орчихлоо” гэвэл бусад нь “Ярья л даа” гэсээр түүн рүү анхаарлаа хандууллаа. “Үенч эгч хаа газар нөхөртэйгөө явдаг байж билээ. Ямар сайндаа сургууль дээр хүргэж ирээд, хичээл тарахаас өмнө буцаж ирээд ангийн хаалганы дэргэд хүлээчихнэ. “Хичээл нь тарах дөхсөн үү” гэж буй аятай үе үе хаалганы завсраар харна. Тэгэхээр нь бид нар “Найз залуу чинь ирчихээд хүлээгээд байна. Болзооныхоо цагийг арай эрт хэлчихсэн юм уу. Тэгээд ч сургууль дээрээ дууддаг нь яаж байгаа юм” гэхээр хаалганы гадна зогсох нөхөртөө “Тарах болоогүй байна аа. Ингээд хаалга онголзуулаад хичээл хийх гэж байгаа түмэн амьтны анхаарлыг сарниулаад байдаг юм ш дээ. Хүлээж бай” гээд захирангуй аясаар хэлснээ бидэнд болохоор “Бид хоёр чинь хар залуугаасаа Булган аймгийн соёлын ордонд бүжиглэж байлаа. Хотод ирээд ч Балданцэрэнтэйгээ Түмэн эх чуулгад ажиллаж байна. Хаана л явна, хамт. Хэн хэн маань гэрийнхээ хажуугийн дэлгүүр орохдоо хүртэл болж өгвөл хамт гарчих санаатай. Бие биедээ аргагүй ээнэгшин дасч дээ. Хөөрхий гадаа зогсоогоороо хүлээгээд хөл нь ядарч байгаа даа” гэж шивнэнэ.

Соёлын тэргүүний ажилтан Д.Цовоо “Бас нэгэн хөгтэй явдал санаанд орчихлоо. Г.Ганцэцэг багш маань хичээл дээрээ Аргалд явсан ээж дуунд задаргаа хийлгүүлсэн дээ. Энэ дуун дээр жишээ авч гармон заасан ш дээ. “Энэ дууны энэ хэсгээс өргөлт авч, энэ хэсэгт нь намсаж, тэнд нь хэсэгхэн таслал аваад дуулсан учраас дууны мөн чанар жинхэнэ утгаар илэрч, хүний сэтгэлд хүрч байгаа юм” гээд хичээлээ зааж байтал бид нар бүгд уйлчихаж билээ. Эхийгээ алдсан нь гашуудан, ээж нь амьд сэрүүн байгаа нь санагалзсан хэрэг. Багш “Өө, уйлчихаж байгаа юм уу. Өөр дуун дээр задаргаа хийдэг байж дээ. Би тэнхим орчихоод ирье” гээд гараад явчихсан. Багшийг гараад явсны дараа бид нар юун хичээл хийх. Бүгд ээж нарынхаа тухай сэтгэлээ уудалцгааж билээ” гэв. Гавьяат жүжигчин Ш.Даваахүү “Манай ангид чинь долоон бүсгүй ганц залуу сурч байсан. Ганц залуу болох соёлын тэргүүний ажилтан Б.Батжаргал агсныгаа хар сарнай гэж хочилно. Хар сарнай маш ховор ургадаг юм байна л даа. Тэгэхээр нь долоон дэлбээн дундах ганц хар сарнай гэдэг байсансан. Тэгээд ч өөрөө хар костюм, пиджакнаас салдаггүй байсан даа, хөөрхий” гэвэл бусад нь үг дуугүй толгой дохиод газар ширтэн хэсэг дуугүй суув.

Ангийн 30 гаруй хүүхдийн тэн хагасаас илүү нь үргэлж хангалтгүй дүн авдаг хүндхэн шалгалт дээр хүртэл шалгалтын асуултын дагуу өөрснөө тойрч сууж байгаад харилцан ярилцаж, мэтгэлцчихдэг байж. Шалгалт авахаар орж ирсэн багш нь “Ярилцахаа болиод, шалгалтынхаа цаасан дээр өөр өөрийнхөө мэддэгээ бич” гэхийн оронд тэдний мэтгэлцэхийг харсаар шалгалтын цагаа бардаг байж. Шалгалтын цаг дуусахад багш нь “Ойлгомжтой” гээд бүгдэд нь 100 оноо тавьчихаад гараад явчихдаг байж. Ийм юм чинь бүгд улаан дипломтой төгсөхөөс ч яах билээ гэсэн бодол өөрийн эрхгүй төрнө. “Олон жил урлагт хүчин зүтгэсэн туршлагаас гадна хичээлээ бүгд, жигдхэн сайн давтдаг байсан учраас шалгалтаа амжилттай өгдөг байсан. Хичээл ордог байсан бүх багш нар “Бүх оюутнууд та нар шиг байдаг бол мөн сайхан аа” гэдэгсэн” хэмээн тэд өөр хоорондоо ярилцав.

Эдний ангийнхнаас гавьяат жүжигчин Б.Сийлэгмаа, Л.Чулуунчимэг, Ш.Даваахүү, Ц.Үенч нар өөрсдийн бие даасан уран бүтээлийн тоглолтоо түмэн олондоо өргөн барьжээ. Тоглолтоо хийж буй хэн нэг нь бусдадаа урилгаа өөрийн гараар өгдөг уламжлал энэ ангийнханд аль хэдийн тогтжээ. Тоглолтын дараа тайз засалт, урлагийн үзүүлбэрүүдтэй холбоотой санал, шүүмжлэл, магтаалаа нэгэндээ харамгүй хайрладаг аж. Гавьяат жүжигчин Б.Сийлэгмаа “Тоглолтоо хийхдээ ангийнхнаас минь хэн нэгнээс нь магтаал, шүүмжлэлийн үгийг сонсохгүй бол ямар нэгэн зүйл дутуу юм шиг санагддаг болчихсон байна лээ. Тэгэхээр ангийнхан минь амьдрал, уран бүтээлийн минь салшгүй нэгэн цул хэсэг болсон хэрэг” гэв.

Ардын жүжигчин А.Нэргүй, гавьяат жүжигчин Л.Чулуунчимэг хоёр л СУИС-д багшилж байгаа хэдий ч урлагт 30 гаруй жил тасралтгүй зүтгэж яваа эдний ангийнхны хэнбугайг ч “Багш аа” хэмээн хүндэтгэн, авгайлах хүмүүс олон. Гавьяат жүжигчин Б.Сийлэгмаа “Шохой барьж, самбрын өмнө тэр бүр зогсдоггүй хэдий ч биднээс тусламж дэмжлэг авахыг хүссэн залуу уран бүтээлч, оюутнуудад харамгүй зааж зөвлөдөг. Тэд маань биднийг багш аа хэмээн авгайлж, хүндэтгэдэг юм. Сурсан эрдэм, чаддаг мэддэгээ бусадтай хуваалцах чинь нэгэн бодлын буян юм шүү дээ” гэсэн юм.

“Урлагт зүтгэж буй олны танил, гавьяа шагналтай ийм олон эрхэм нэг ангид сурч байсан тохиолдол их ховор байх аа” гэвэл “Урлагийн хүн болох хүнд авьяас хамгийн чухал. Би урлагт дуртай, дуучин болно гээд зүтгээлд байтал авьяасгүй бол яах ч аргагүй. Ийм хүн урлагийн сургуульд сурвал цаг, мөнгөө дэмий үрсэн хэрэг болно. Хамгийн гол нь авъяасыг багш заадаггүй, байгалиасаа буюу төрмөл юм байхгүй юу. Байгалиас заяагаагүй авьяасыг өөртөө суулгана гэдэг хэцүү. Бид чинь урлагт дор хаяж 20 жил зүтгэсэн улс. Бүр 40 гаруй жил буюу жаахан охин байхаасаа тэтгэвэрт гартлаа зүтгэсэн нь ч бий. Бодвол бидэнд бага ч болов авьяас заяасан юм байлгүй дээ” хэмээцгээв.

М.Ууган-Эрдэнэ

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Буриад улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн СУИС-ийн хүндэт профессор Д.Ухнаа гуайтай ярилцлаа. Түүний Монголын урлагийг хөгжүүлэхийн төлөө хагас зуун жил зүтгэсэн хөдөлмөрийг үнэлж, уран бүтээлчид түүнд хүндэтгэл үзүүлэхээр болсон байна. Ирэх зургадугаар сарын 5-нд Монгол бөхийн өргөөнөө зохиогдох “Их урлагт 50 жил” тоглолтод 200-гаад уран бүтээлч оролцох юм байна.

-Одоогоос хагас зууны тэртээ урлагт хөл тавьж асан үеэ дурсвал?

-1960 онд Дорноговь аймгийн бүрэн дунд сургуулийг дүүргээд, Улаанбаатарт Эдийн засгийн дээд сургуульд суралцахаар хуваарилагдан ирсэн ч тэндээ сураагүй. Харин хэзээнээсээ би урлагт элэгтэй байсан учраас Дуурийн театрын арын хаалга орчмоор эргэлдэх болсон. Хөдөөнөөс ирсэн сурагчийн дүрэмт хувцастайгаа тэр хавиар долоо хоног эргэлдсэн. Хувцас хунараа сольж өмсье гэсэн ч хотод таних хүнгүй. Ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа, Г.Хайдав, Нямын Цэгмид, Цагааны Цэгмид, З.Цэндээхүү, Т.Цэвээнжав, Ц.Пүрэвдорж нар гадаанаа нарлаад сууж байхыг хараад “Ямар их хувь заяатай, авьяастай хүмүүс болоод Дуурийн театрын өндөр босгыг давсан байна аа. Би шалгуулсан ч тэнцэхгүй л байх даа” гэж боддог байсан.

Тэгтэл долоо дахь хоног дээрээ Дуурийн театрын хаалгаар эргэлдэж байтал өндөр эрэгтэй гараад ирэнгүүт би “Ах аа би шалгуулах гэсэн юм. Дуу дуулж” гэсэн чинь “Чи дуулдаг юм уу” гэж байна. Би “Дуулах сонирхолтой” гээд шилээ маажтал “Алив хүрээд ир” гээд дагуулаад дотогш орлоо.Хоёрдугаар давхар дахь Ардын жүжигчин А.Долгорын өрөөнд сууж байсан одоогийн Ардын жүжигчин, Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Д.Лувсаншарав намайг шалгаад “Тэнцлээ. Маргааш өглөө есөн цагт ирээрэй. Найрал дууны ангийн дагалдан дуучнаар оруулъя” гэсэн. Дуурийн театрын хаалгаар гараад нэг мэдсэн Сүхбаатарын талбайд (одоогийн Чингэсийн талбай) дээр таваргаж явсан. Хүн амьтан “Сэрээрэй” гэж хацар, нүүр рүү алгадаагүйг бодоход ямар ч байсан баярласандаа муужирч унаагүй шиг байгаа юм. (инээв) Гэртээ очоод шөнө нойр хүрдэггүй ээ. Бөхийн өргөөний дэргэдэх хуучны цэнхэр байранд амьдардаг байсан юм. Ганц брюкен өмд, 24-ийн цагаан цамцаа цогны индүүгээр шөнөжин индүүдсэн. Маргааш өглөө нь найман цаг 30 минутад яваад очсон. Дуурийн театрын эмэгтэйчүүдийн нүүр амаа гоёж будсан, энгэсэг сүрчигний үнэр, залуусынх нь өмссөн гял цял хувцас гээд бүгд тухайн үед үлгэрийн мэт сайхан санагдаж байсан. Нэг хүн өрөөнөөс гарч ирснээ “Чи өчигдрийн шалгуулаад тэнцдэг хүүхэд мөн үү. Наашаа ороод ир” гэсэн. 50 гаруй уран бүтээлчид нь эгнээд суучихаж. “Дуучин Палав, Нямсүрэн нарын дунд суу. Сандрах хэрэггүй. Өвдөг дээрээ гараа тавиад, нуруугаа цэхлээд, сандал дээрээ хагас суу. Түшлэгийг нь налж болохгүй. Дагаад дуул” гээд анхлан хоолойн дасгал хийж билээ. Ингэж л урлагтай амьдралаа холбосон хүн дээ.

-Өнөөдрийг хүртэл таныг дууны 200-гаад уралдаан тэмцээн зохион байгуулж, тэн хагасаас илүүг нь шүүсэн гэх юм билээ. Мэдээж эдгээр уралдаанаас төрөн гарсан урлагийн алдартнууд олон биз дээ?

-Мэргэжлийн дуучид болон ардын авьяастнуудын дунд 186 дууны тэмцээн зохион байгуулснаас 135-д нь шүүгчээр ажиллажээ. Оролцоогоор 30-аад мянган хүн оролцжээ.Жолооч нарын дунд 1990-ээд оны эхнээс зохион байгуулж эхэлсэн “Алтан шар зам” уралдаанаас Төрийн шагналт, гавьяат жүжигчин Гомбосүрэн, гавьяат жүжигчин Банзрагч, Оросоо нар төрөн гарсан. Мөн эмч нарын дунд зохион байгуулсан тэмцээнээс залуу дуучин Х.Оюун-Эрдэнэ түрүүлж байсан юм.

Дөрвөн настайгаас наян настнуудыг хамарсан дууны уралдааныг өнгөрсөн хугацаанд зохион байгууллаа. 1988 онд зохион байгуулсан “Бяцхан эстрадын дуучин” тэмцээнд дөрвөн настнууд орсон бол ахмад болон залуу эстрадын дуучдын гээд насны ангиллаас гадна жолооч нарын дунд “Алтан шар зам”, худалдагч нарын дунд “Хүрэн хаалгатай дэлгүүр”, нисэгчдийн дунд “Суман цагаан хөлөг”, багш нарыг оролцуулаад “Багшийн алдар” дууны уралдааныг зохион байгуулсан. Мөн англи, солонгос, япон, франц дууг хэн сайн дуулах вэ гээд тэмцээнүүдээ цааш нь нэрлэж болно. Ирэх зургадугаар сарын 28-нд гэхэд л жолооч нарын дунд “Алтан шар зам тань өлзийтэй байг” хэмээх тав дахь удаа уралдааныг зохион байгуулах гэж байна. Уржигдар нисэхийн 90 жилийн ойг угтан “Нисэгчийн дууг хэн сайн дуулах вэ” гэдэг уралдааныг мөн хийсэн. Хамгийн гол нь эдгээр уралдаанд түрүүлэхдээ бус мэргэжлийн дуучид нь ч тэр бүр хамт дуулж байгаагүй симфоны найрал хөгжмийн урд зогсоод, дуулна гэдэг хэн дуртай жирийн уран сайханчдад тэр бүр олдох завшаан биш. Мөн хамгийн сайхан дурсамж болон үлддэг. Ер нь урлагт амжилт гаргаж, од болсон хүмүүс чинь төрөхийн авьяастай байдаг. Бүгд авьяастай байж тийм амжилтад хүрнэ. Богд гэгээнтний дүрийг бүтээдэг Нямын Цэгмид, Ардын жүжигчин Т.Цэвээнжав, Цагааны Цэгмид нар мэргэжлийн сургууль төгсөөгүй, ард түмнээс төрсөн авьяастнууд. Чухам тэднийг илрүүлэн, мэргэжлийн урлагийн тайзнаа гаргах нь чухал.

-Наадмын үдэш тоглогддог “Улаанбаатарын үдэш” цэнгүүнийг нийт ард түмэнд бус залууст зориулсан шоу болчихлоо хэмээн та шүүмжилдэг. Зүй нь ямар байх ёстой юм бэ?

-Сүүлийн таван жил Чингэсийн талбайд зохион байгуулагдсан “Улаанбаатарын үдэш” цэнгүүн буруу зохион байгуулагдаж ирсэн. Наадам бол бүх ард түмний үндэсний баяр шүү дээ. Гэтэл хөгшчүүд үзэж сонирхох ямар хөтөлбөр байна вэ. Өвөө эмээгийнхээ хормойноос чаргууцалдаад Төв талбай дээрээ ирж байгаа багачуудад зориулсан ямар урлагийн үзүүлбэр байгаа юм бэ? Юу ч байхгүй. Зөвхөн залуучуудад зориулсан хэдхэн хамтлаг, дуучдыг дуулуулдаг. Гэтэл энэ чинь залуучуудын баяр уу, үндэсний баяр наадам уу. Шоуг ингэж хийдэггүй юм. 2009 оноос өмнө би зохион байгуулдаг байхдаа 18-аас 19 цагийн хооронд хүүхдийн уран бүтээлчид, долоогоос найман цагт настайчуудад зориулсан уран бүтээлийг хүргэж байгаад, 21 цагаас хойш залууст зориулсан хамтлаг дуучдыг дуулуулдаг байсан. Зүй нь тэгэх ёстой.

-Та Монголын урлагт хагас зуун жил зүтгэсэн, гавьяатай хүний хувьд өөрийн амьдрал, уран бүтээлийн талаарх ном бичих үү?

-Санаа бий. Надад уг нь Монголын урлагийн сүүлийн 50 жилийн түүхийг бичиж тэмдэглэн үлдээсэн таван ч дэвтэр бий. Би өөрөө хэдэн удаа концерт хөтөлсөн, хичнээн концерт найруулснаас авахуулаад 1960 оноос өдийг хүртэл гадаадын ямар дуучид, хамтлаг Монголд ирж тоглолтоо хийсэн бэ? гэвэл би дэвтрээсээ хараад хэлж чадна. Тухайлбал Улсын филармони 1983 онд 521 удаа тоглолт хийж байсан үе бий. ЗХУ-ын “Веснера” хамтлаг 1986 онд Монголд тоглосон.

Өвөр Монголын дуучин Тэнгэр 1991 оны есдүгээр сарын 10-наас 14-ний хооронд МҮЭСТО-нд таван удаа тоглосон. Лев Лешенко 1986 оны дөрөвдүгээр сарын 26-нд ирээд 11 удаа тоглолтоо зохион байгуулсан. Гэх мэтчилэнгээр дэвтрээсээ он сар өдөртэй нь хараад, хэлж болно.

-Та “Соёл-Эрдэнэ” хамтлаг, “Баянмонгол” чуулгатай үүсгэн байгуулагдаад удаагүй байхаас нь өдийг хүртэл хамтран ажилласан хүний хувьд дурсамжаасаа хуваалцаач?

-1972 онд Болгарын Хөгжмийн дээд сургуулийг төгсч ирээд Улсын филармонид гоцлол дуучнаар ажиллах болсон. Дуулахын хажуугаар концерт хөтөлж, тоглолт найруулахаас гадна 1972 оноос “Соёл-эрдэнэ” хамтлаг, “Баянмонгол” чуулгыг хариуцан ажиллах үүрэг надад өгсөн. “Соёл-эрдэнэ” хамтлагаас ардын жүжигчин, арваад гавьяат төрөн гарсан. Ер нь үүсгэн байгуулагдсанаас хойш 43 жил тасралтгүй уран бүтээлээ туурвисаар ирсэн хамтлаг байдаггүй юм. Битлз ч тэр АББА ч тэр. Өнөөдөр “Соёл-Эрдэнэ”-ийн долоо, “Баянмонгол” чуулгын зургаа дахь үе явж байгаа.Тухайн үед хамтлагуудын уран бүтээлд тодорхой цензур тавьдаг байсан. Уран бүтээлийг сайжруулахын тулд тэгдэг байснаас биш үзэл суртлын цензур тавиагүй. Ингэсний хүчинд “Бүсгүй минь чи инээмсэглэж яваарай”, “Сэтгэлийн жигүүр” зэрэг чанартай уран бүтээлүүд гарч, өнөөг хүртэл дуулагдаж байна. Гэтэл өнөөдөр ийм хэмжүүр байхгүйгээс сүүлийн үеийн зарим дуунууд уран бүтээл гэхээсээ үг, нот л болж. Саяхан нэг дуунд 36 төрлийн хайр дуулагдаж байна. Ийм байж таарахгүй. Ингэвэл зарим нь “Хэн юугаа магтан дуулах нь хувь хүний эрхийн асуудал” гэж ярих байх. Тэгвэл урлагт сонсогч, үзэгчдийг соён гэгээрүүлж, урмыг нь сэргээсэн бүтээлийг туурвих ёстойгоос биш “Би чамайгаа урдаас нь, өврөөс нь, араас нь хайрлана” гээд бахираад байж таарахгүй.

-Та ирэх сард “Их урлагт 50 жил” хэмээх уран бүтээлийн цэнгүүн болох гэж байгаа гэсэн. Энэ талаараа дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?

-Нэг мэдсэн чинь монголын урлагт хагас зуун жил зүтгэж, уран бүтээлч, хамтлаг дуучдыг бэлтгэхийн сацуу урлаг уран сайхныг сурталчлах ажил хийжээ. Би өөрөө дуулахгүй, хөгжмийн зохиолч, бүжиг дэглээч биш учраас миний шавь нар болно бусад уран бүтээлчдийн зүгээс миний их урлагт хүчин зүтгэсэн хагас зууны хөдөлмөрийг үнэлж, хүндэтгэл үзүүлэх санал олноор ирэх болсон. Тиймээс тэднийхээ энэ сайхан сэтгэлийн бэлгийг хүлээн авснаар урлагийн нэрт мастеруудын “Их урлагт 50 жил” тоглолт хийхээр болсон. Нийт 200-аад уран бүтээлчид оролцоно. А.Долгор, Ш.Чимэдцэеэ тэргүүтэй ардын жүжигчин Г.Батбаяр, Б.Сийлэгмаа, СТА Намсрайноров, Т.Төрмөнх, тэргүүтэй залуу уран бүтээлчид оролцоно. Мөнгавьяат жүжигчин Т.Ариунаа, Б.Сарантуяа тэргүүтэй рок попын одууд оролцоно.

М.Ууган-Эрдэнэ

Гэрэл зургийг Ц.мягмарсүрэн