Author: Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл

Ард түмэндээ “Арслан” хэмээн хайрлагдсан жүжигчин, найруулагч Гүрсэдийн Доржсамбуугийн хүү найруулагч Д.Цогттой уулзаж ярилцлаа. “Говийн зэрэглээ” кинонд түүний бүтээсэн дүр чухамдаа жинхэнэ амьд дүр болсон билээ.

-Таны аав, нэрт найруулагч Доржсамбуу гуайн төрсөн өдөрт зориулсан дурсамж тоглолт болох гэж буй гэж дууллаа. Хэзээ болох билээ?

-Энэ сарын 22-ны баасан гаригийн 14 цагт Улсын драмын эрдмийн театрт болох юм. Орлогын бус дурсамж тоглолт л доо. Гэрэл зургийн үзэсгэлэн, “Арслан” цомын шагнал гардуулах ёслолын ажиллагаа бас болох юм.

-Аав тань Булган аймгийн аль сумынх билээ. Айлын хэд дэх хүүхэд бол?

-Хутаг-Өндөр сумынх л даа. Аавын төрсөн газар нь Намнан буй булагийн хийдийн туурь юм билээ. Өргөж авсан Гүрсэд гэдэг айлын ганц хүүхэд. Аавын төрсөн аав Жамьян болохоор олон хүүхэдтэй. Жамьян өвөөгийн аав нь Дамдинсүрэн гэж Хатан баатар Магсаржавын бичээч, туслах хийж явсан тайж хүн гэдэг. Ардын хувьсгалаас хойш Хутаг-Өндөрийн сумын анхны даргаар ажиллаж явсан байдаг. Гүрсэд өвөө, Эрдэнэхүү эмээ хоёр маань Жамьян өвөөтэй нэг нутгийнх. Өргөмөл өвөө, эмээ хоёр маань нэг наадмаар таарсан чинь “Хүүхдээ алдчихсан” гэж уйлж унжиж, зовлон жаргалаа ярихаар “Манай хүүг авахгүй юу даа” гээд зургаан сартай хүүхдээ өгчихсөн юм билээ. Тэгж айлд өргүүлснээ их хожуу мэдсэн. Төрсөн ах, эгч дүү нартайгаа танилцаад ерээд оноос ирж очдог болсон. Намнангийн хийдийг ерээд онд Жамьян өвөө Гандангийн лам нартай очиж сэргээсэн.

-Төрсөн аав, ах дүү нартайгаа аав тань их ойр байсан уу. Багадаа хаана сургууль соёл дүүргэсэн бол?

-Аав төрсөн аав Жамьяныдаа сүүлд нэлээд халамцуу очоод агсам тавьсан гэж байгаа. “Та нар намайг юугаар сольсон. Энэ шкафаар сольсон уу” гээд. Тэгсэн чинь Жамьян өвөө “Чи Гүрсэдийнд үр нь болж өргөгдөөгүй, манайд байсан бол зүгээр нэг хар тостой жолооч л байх байсан. Чи тэр сайхан хүнийг дагаснаар урлагаар яваад өдий зэрэгт хүрсэн. Хүнд чинь тавилан гэж нэг юм байдаг юм” гэсэн юм билээ. Аавын өргөмөл аав Гүрсэд өвөө гэдэг хүн чинь “Тоншуул” сэтгүүлийн зураач, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Арнайн Гүрсэд шүү дээ. Аав Гүрсэд өвөөгийн буянаар Хөгжим бүжгийн сургуулийн дүрслэх урлагийн ангид сурсан байдаг. Тэгэхдээ төгсөөгүй юм байна лээ. Драмын театрт дагалдан жүжигчнээр ажиллаж байгаад, цэрэгт явж ирээд жүжигчин байж байгаад найруулагч болно гээд хойшоо сургуульд явсан. Урлагийн гэр бүлд өссөн болохоор урлагаараа л явсан хүн. Цэрэгт байхдаа ч дуулж хуурддаг байсан юм билээ.

-Та эцэг эхээсээ хэдүүл вэ?

-Ээж жаран найман онд Улсын багшийн дээд сургуулийн жүжигчний ангийн оюутан Драмын театрт дадлага хийж байхдаа аавтай танилцсан гэдэг. Далан нэгэн онд гэрлэж хойтон жил нь манай эгч Сувд, далан гурван онд Амар ах маань, далан таван онд би төрсөн юм билээ. Айлын бага. Бидний хувьд ч яг л аав, ээж шигээ урлагийн гэр бүлд төрж өссөн улс. Ухаан ороход л урлагийнхан гэр орноор орж гарсан айл байлаа. Аав далан таван онд намайг төрөхөд хойшоо найруулагчийн сургуульд яваад наян онд төгсөж ирсэн. Би таван нас хүртэлх үеийн дурсамжаа тэгтлээ сайн мэдэхгүй. Осолдохгүй л аав гадаадаас ирэхээр янз бүрийн тоглоом авчирдаг байсныг санаж байна. Цэцэрлэгт хамрагдаж амжаагүй үедээ бид аав, ээж хоёрын ажил дээр өсөж хүмүүжсэн. Ээж Цолмон маань Хүүхэд, залуучуудын театрт жүжигчин байлаа.

-Аавын хүүхдүүд ямар ажил мэргэжил эзэмшив?

-Эгч сэтгүүлч мэргэжилтэй. Аав эмч болгоно гэдэг байсан юм. Монголчууд “Айлд нэг эмчтэй байсан дээр” гэж ярьдаг ш дээ. Эгч “Жүжигчин болно” гэхэд нь болгоогүй юм билээ. Монголын үндэсний телевизэд туслах найруулагчаар ажиллаж байгаад МУИС-ийн сэтгүүлчийн анги төгссөн. Одоо Германы иргэн болоод тэндээ амьдарч байна даа. Амар ах театрын найруулагчаар төгссөн. Мэргэжлээрээ телевиз, пиарын компанид ажиллаж байгаа. Гүрсэд өвөө маань зураач, аав өөрөө зураачаар сурч байсан болохоор намайг зураач болгоно гээд. Би өөрөө ч дуртай. Өвөөгийн зургийн хамаг хэрэгсэл надад байдаг юм. Хүүхдийн ордны зургийн дугуйланд аав намайг оруулчихсан. Наймаа төгсөөд дүрслэхийн ангид орлоо. Аав намайг “Театрын зураач болгоно” л гэж ярина. Тэр жил Дүрслэхийн дунд тэр мэргэжлээр оюутан аваагүй юм. Хүүхэлдэйн киноны зураачийн анги тэр жил нээгдээд дахин элсэлт аваагүй. “Боролдой” студийн Мягмар багш нээж байлаа. Төгсөөд Драмд нэг жил ажилласан. Миний зураач ч гэж юу байхав дээ. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Доржпалам гуай, яруу найрагч-зураач Жамьянгийн Болд-Эрдэнэ ах нарын л хар бор ажлыг хийж, ний нуугүй хэлэхэд уудаг нэгнийх нь архинд л гүйж байсан даа. Одоо шиг хэвлэлийн машин энэ тэр байхгүй болохоор тоглолтын зар энэ тэрийг гараар бичнэ дээ. Аавыг бурхан болсны хойно телевизийнхээ “Боролдой”-д очоод ажиллаж байтал Монголын үндэсний телевизийн уран сайхны удирдагч, найруулагч Энхжаргал багш телевиз-киноны найруулагчийн элсэлт студи дээрээ авлаа. Энд ороод нөгөө зураачийн ажил хаягдсан. (инээв. сур) Төгсөөд Үндэсний телевизэд ажилласан. Одоо энэ салбартаа ажиллаж явна даа.

-Аавыг тань ард түмэн “Говийн зэрэглээ”-гийн Арслангаар их төсөөлдөг. Амьдрал дээр яг ямаршуухан ааль араншинтай хүн байв?

-Манай аав чинь нэлээд өндөр том биетэй хүн. Сэлэнгэсүрэн найруулагчийн БНХАУ-ын уран бүтээлчидтэй хамтарч хийсэн “Ач тус, атаа хорсол” кинонд 1993 онд тоглохдоо улсын аварга Хадбаатар гуайтай авахуулсан зураг байдаг юм. Энэ кино манайд гараагүй л дээ. Аав маань том биетэй, сахалтай, чанга дуутай хүн л дээ. Найруулагч хүн чинь ширүүн дуугаар хүнтэй харьцдаг мэргэжилтэй. Тэр утгаараа таньж мэдэхгүй хүн харахад ууртай, ааштай хүн байсан шиг санагддаг байж магадгүй. Ажлаа хийж байгаа найруулагчийн нэг арга барил байдаг л даа. Жишээ нь, ардын жүжигчин Гомбосүрэн гуай жүжгийн сургуулилтын дундуур тайзан дээгүүр явахгүй юу. Настай болчихсон болохоор зам товчлох л гэсэн шиг байгаа юм. Тэгсэн чинь аав “Та урлагийн алтан тайзан дээр зөвшөөрөлгүй явдаг хэн бэ” гэж зарчмын ширүүн шаардлага тавьж байсан гэж байгаа юм. Яг амьдрал дээр аав маань маш их зөөлхөн хүн байсан. Юмыг дандаа инээд хөөр болгоно. Алиалж хошигноно.

-Аав тань мэнд сэрүүн байсан бол энэ жил далан насны даваагаар алхах байж дээ?

-Аав минь ерэн дөрвөн онд дөчин зургаан настайдаа бурхан болсон. Одоо бодоход цэл залуухан л буцсан юм билээ. Аавын үеийн дал, наяад оны найз уран бүтээлчид мөнх бусыг үзүүлчихлээ дээ. Жүжигчин Алтан-Өлзий, Дамдин, найруулагч Балжинням, Сэлэнгэсүрэн, Хүүхэлдэйн театрын гавьяат Чимэддорж гуай гээд олон сайхан уран бүтээлчидтэй найз нөхөд байсан даа. Аавыгаа бурхан болоход би хүүхдээрээ ч байж дээ. Аав минь тэр богинохон амьдралдаа маш их зүйл хийж бүтээсэн юм билээ. Тэр олон жүжиг, киноны дүрүүд байна. Найруулсан жүжгүүд нь байгаа. Аавд зориулсан “Арслан” номыг хийж байхдаа л ямар олон сайхан шавьтай хүн бэ гэж бахархсан.

-Багцаагаар хэдэн жүжиг, кинонд тоглосон байна?

-Яг гол дүрд нь тоглосон гэвэл “Говийн зэрэглээ” юм билээ. Бусад нь голдуу туслах дүрүүд. Арваад кино бий. Ихэнх нь найз нөхдийнхөө кинонд дүр бүтээсэн. Хүмүүс болохоор их олон кинонд тоглосон гэж бодоод байдаг юм. Хамгийн анх “Тунгалаг тамир”-т залуу ламд тоглосон. “Гарын таван хуруу”, “Загийн алим”, “Мөнгөн буйл”, “Ирэх хаврын цэцэг”, “Би нисэх дуртай”, “Уул усны үр сад”, “Хүний хүн”, “Мандухай сэцэн хатан” зэрэг кино, “Гүүр” жүжиг, “Найрын ширээний ууц” жүжгийг кино болгож аавд нь тоглосон. “Учиртай гурван толгой” киноны жаахаан хэсэгт гардаг юм. Эрдэнэбулган найруулагчтай их дотно найз байсан болохоор орсон юм шиг байгаа юм. “Мөнгөн буйл” кинонд аав, ээж хоёр хоёулаа тоглож байсан.

-Аав нь хүүхдүүдтэйгээ хэр их дотно байв?

-Гэртээ байхаасаа байхгүй нь их ч амралтын өдөр гэртээ яс өнждөг байсан. Бидэнтэй хоол унд хийж идээд бөөнөөрөө тоглож наргина аа. Хойно Киевт хамт сурч байсан Баатар найруулагч, Жаргал найруулагч эд нар “Их гоё хоол хийдэг байсан” гэж ярьдаг юм. Аав өдөр тутам хоол хийгээд байхгүй. Хааяа нэг дур нь хүрэхээрээ жижигхэн банштай шөл, цуйван, өөрөө жорыг нь зохиосон янз бүрийн хоол хийнэ.

-Баяр ёслолын үеэр аавынхаа тоглосон киног үзэх хэцүү байдаг уу?

-Орчлонд аавгүй болчихсон олон хүн байдгийг би боддог. Аавын дуу хоолой, дүр төрх яг амьдаараа үлдэнэ гэдэг урлагийн гайхамшиг. Тэгэхээр би тэгтлээ их харамсдаггүй. Яахав, өдийд мэнд сэрүүн байсан ямар их зүйл хийж бүтээх байсан бол, ямар дүр төрхтэй болсон байх бол гэж төсөөлж бодно. Аав маань “Хүн амьдарвал амьдарсан шиг амьдраад, хийж бүтээгээд буцах ёстой” гэсэн философитой хүн байсан. Сүүлийн жилүүддээ “Хэрвээ би үхвэл…” гэж халамцуудаа их ярьдаг л байсан. “Аавынхаа хойноос харамсаж уйлах юм юу ч байхгүй. Аав нь амьдарсан шиг амьдарлаа. Ач зээгээ үзчихвэл бол оо” л гэдэг байлаа.

-Ач зээ хэд болоод байна?

-Эгчийн хүү охин, ахын хоёр хүү, манай хоёр охин гээд зургаан ач зээ байна даа.

Жил бүрийн гуравдугаар сарын 21-ний өдрийг “Ойн өдөр” болгон дэлхий даяар тэмдэглэдэг. Энэ өдрийг тохиолдуулан ШУА-ийн Ерөнхий ба сорилын биологийн хүрээлэнгийн тэргүүлэх ажилтан, ой судлаач, академич Ч.Дугаржавтай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Ой гэснээс манай оронд хэдэн төрлийн мод ургадаг вэ?

ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн, Ази-Номхон далайн орнуудын Материал судлалын академийн гишүүн, Монгол Улсын зөвлөх инженер, Хими, хими технологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, Нүүрсний хими технологийн лабораторийн эрхлэгч, академич, химийн шинжлэх ухааны доктор, профессор, Улаанбаатарын их сургуулийн эрдмийн зөвлөлийн гишүүн, химийн тэнхимийн эрхлэгч Б.Пүрэвсүрэнтэй уулзаж хөөрөлдлөө. Тэрээр Баянхонгор аймгийн Заг сумын Нэгдүгээр багийн уугуул малчин Барнасангийн ууган хүү болж 1953 онд төрсөн нэгэн. Пүрэвсүрэн академич Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын 10 жилийн сургуулийг 1973 онд алтан медальтай, Болгар улсын Софийн Хими технологийн их сургуулийг 1979 онд полимерийн хими технологийн чиглэлээр инженер-химич мэргэжлээр онц дүнтэй улаан дипломтой төгсөж ирээд 1979 оны аравдугаар сараас Химийн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний дэд ажилтнаар ажиллаж эхэлсэн.Үүнээс хойш эрдэм шинжилгээний ажилтан, ахлах, тэргүүлэх ажилтнаар дэвшин тасралтгүй 40 жил ажиллаж байгаа Монгол Улсдаа химийн шинжлэх ухааны тэргүүлэх эрдэмтэн юм. Хими, химийн технологийн хүрээлэнгээс түүний нэрийг шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн хэмээх цол олгуулахаар сүүлийн арваад жил тодорхойлсон байдаг нь ямархан том эрдэмтэн бэ гэдгийн илэрхийлэл биз. Б.Пүрэвсүрэн Болгар улсад төгссөн сургуульдаа аспирантурт суралцаж 1987 онд химийн ухааны дэд докторын, 2000 онд химийн шинжлэх ухааны докторын зэргийг ШУА-д тус тус хамгаалсан байна. Улаанбаатарын их сургуулийг байгуулагдах үеэс одоог хүртэл багшилж органик хими, органик химийн технологи, полимери химийн технологийн хичээлүүдийг зааж оюутнуудыг сурган хүмүүжүүлэх үйлсэд мэдлэг оюунаа дайчлан ажиллаж байгааг нь үнэлж түүнд 1997 онд дэд профессор, 2001 онд профессор цол тус тус олгожээ. Мөн тэрээр Монгол-Солонгосын хамтарсан MIU-Монголын Олон улсын их сургуульд органик химийн хичээлийг англи хэлээр зааж иржээ.

-Эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж байхдаа та ямар нээлт хийж байв?

-Өвөрмөц шинж чанар ба хэрэглээ бүхий цоо шинэ төрлийн полимерийн, тухайлбал халуунд тэсвэртэй эпоксидын, дан болон шингэн талст үүсгэх чадвар бүхий полипентадиений болон полиаминобензойны хүчлийн полимеруудыг анх удаа нийлэгжүүлэн гарган авах аргуудыг шинээр бий болгож, химийн болон молекулын орон зайн супер бүтэц байгууламжийг тогтоосон маань полимер химийн шинжлэх ухааны хөгжилд оруулсан тодорхой хувь нэмэр юм уу даа. Эх орны түүхий эд ээдэмцэр, нүүрс, занар, яс, хаягдал полимер зэрэг түүхий эдийг халууны аргаар задлах механизмыг судалж, хатуу ба шингэн бүтээгдэхүүнүүдийн найрлага, бүтэц, шинж чанарыг тогтоон хэрэглээний чиглэлийг туршин тогтоожээ.

-Та занар, яс, ээдэмцэрээс шатахуун гаргах талаар судалгаа хийж ажилласан бил үү?

-“Органик түүхий эдүүдээс шингээгч, шүүгч материал гарган авах технологи” нэртэй эрдэм шинжилгээний төсөлт ажлыг Түлш эрчим хүчний яамны захиалгаар 2005-2007 онд амжилттай удирдан хэрэгжүүлсэн. Энэ төсөлт ажлынхаа хүрээнд органик түүхий эдийг нүүрсжүүлэн идэвхжүүлэх лабораторийн болон томруулсан туршилтын төхөөрөмжүүдийг зохион бүтээж туршилтад амжилттай хэрэглэсэн маань энэ чиглэлийн судалгааг үргэлжлүүлэх материаллаг баазтай болсон. Сүүлийн жилүүдэд миний удирдлагаар хэрэгжүүлж байгаа органик түүхий эдүүдийн пиролизын судалгааны дүнд гарган авсан нефть төстэй шингэн бүтээгдэхүүний найрлага, бүтцийг орчин үеийн төрөл бүрийн спектрийн болон хроматографын аргуудаар судлан тогтоосон дүнгүүд түүний дотор занар, яс, ээдэмцэр зэргийн пиролизын давирхайнуудын дүнгүүд маань шинжлэх ухаанд анх удаа хийгдсэн ажил болсон. Энэ маань орчин үед эрчим хүч, бензин шатахууны асуудлыг шийдвэрлэх олон улсын болон дотоодын бодлого, чиглэлтэй уялдаж байна даа.

-Тарваганы тосыг бас чухал бүтээгдэхүүн болгох талаар овоо ажилласан байх аа?

-Солонгосын Хими технологийн судалгааны хүрээлэнтэй хамтран тарваганы тосны химийн модификацын судалгааг явуулж тарваганы тосыг өөхнөөс нь харьцангуй нам температурт шинж чанарыг нь өөрчлөхгүйгээр ялган авах технологи боловсруулан, өөрсдийн гаргаж авсан нүүрсний, модны ясны идэвхжүүлсэн нүүрсээр шүүн цэвэрлэж, физик-химийн үзүүлэлтийг цэвэрлэхийн өмнөх үеийнхтэй нь харьцуулан тодорхойлж,тосны хүчлийн химийн найрлагыг хий, шингэний хроматографийн, химийн бүтцийг харьцуулан тодорхойлсон. Цэвэрлэсэн тарваганы тосыг химийн модификацын аргаар тухайлбал саванжуулах, устөрөгчжүүлэх, эфиржүүлэх, эпоксиджүүлэх зэргээр хувиргаж шинэ шинж чанар ба хэрэглээ бүхий бүтээгдэхүүн гарган авах онолын болоод практикийн ач холбогдол бүхий судалгааны ажлыг анх удаа эрхлэн явуулсан. Тарваганы тосыг эпоксиджүүлэх судалгааны ажил бол өөр хаана ч хийгдэж байгаагүй гэхэд болно. Гарган авсан эпоксжсон бүтээгдэхүүн маань зарим химийн хатууруулагч бодисын тусламжтайгаар эпоксидын полимерийн нэгэн адилаар хатуурч нимгэн хальс үүсгэх чадвартай болж байгааг нь тогтоосон. Үүнийг лак, будаг, цавууны нимгэн бүрхүүл, цавууны наалт үүсгэхэд органик барьцалдуулагч болгон техникийн зориулалтаар ашиглах боломжийг нээж, шинэ төрлийн байгаль орчинд хоргүй лак, будаг, цавуу үйлдвэрлэх түүхий эд болгон ашиглах боломжийг нээсэн юм л даа.

-Ээдэмцэрийг боловсруулж бүтээгдэхүүн болгох талаар аль хэр ажиллав?

-Ээдэмцэрийг химийн модификацын аргаар боловсруулж ээдэмцэрийн хуурай ба шингэн төрөл бүрийн зориулалтын цавуунууд, усан будаг, шингээгч ба ион солилцогч материал, эпоксидын полимерийн хатууруулагч зэрэг бүтээгдэхүүнүүдийг гарган авч шинж чанарыг нь судлан тогтоож, ээдэмцэрийн хуурай ба шингэн цавуу, усан будаг үйлдвэрлэх технологи, стандарт болон техник, эдийн засгийн үндэслэл зэргийг боловсруулан батлуулж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн шүү.

-Таны эрдэм шинжилгээний ажлын үр дүн Монголдоо болон дэлхийд хэр хүрсэн байдаг вэ?

-За яахав дээ, нийтдээ 500 гаруй бүтээл гаргаснаас хамгаалсан нэгэн сэдэвт зохиол хоёр байна. Бичсэн монограф, ном 17 бий. Редакторлосон ном бүтээл 21, англи хэлнээс орчуулсан бүтээл арав байх жишээтэй. Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл 290-ийг бичсэнээс 60 гаруй нь гадаадад хэвлэгдсэн. Асуудал дэвшүүлсэн өгүүлэл 28-ыг хэвлүүлж. Оюуны өмчийн эрхтэй патент, шинэ бүтээл 12 байгаагаас гурвынх нь эрхийг гадаадад хамгаалсан байгаа. Хуучин ШБОС гэж байлаа даа. Тэрүүн шиг оновчтой санал гарган хэд хэдийг гаргасан гэсэн батламжууд байна аа. Эрдэм шинжилгээний хуралд 189 илтгэл тавьснаас 73-ыг нь oлон улсын хуралд хэлэлцүүлэн, ТЭЗҮ буюу техник эдийн засгийн үндэслэл тавыг батлуулсан байдаг.

-ТЭЗҮ-гээс гадна бас мэргэжлийн, аюулгүйн гээд дүрэм журмууд батлуулна биз?

-Технологийн заавар 11, стандарт дөрвийг, техникийн нөхцөл дөрвийг батлуулж, шинжлэх ухааны докторын нэг, боловсролын докторын гурав, магистрын дипломын ажил 15, бакалаврын дипломын ажил 18-ыг тус тус удирдаж хамгаалуулсаан.

-Таны нээлт бүтээлүүд гадаадад ном болж хэвлэгдэв үү?

-2016 онд АНУ-д хэвлэгдсэн “Advances in Energy Research” номонд “Bituminous Coals of Mongolia: Occurrence and Char­acteristics” нэртэй бүлэг, “Ep­oxy Resins: Synthesis, Applica­tions and Recent Developments” хэмээх номонд “Synthesis and characterization of new Epoxy Resins” нэртэй бүлгүүдийг бичиж өгч хэвлүүлсэн. Гадаадын сэтгүүлд хэвлүүлсэн 60 гаруй эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд хэлэлцүүлсэн 73 илтгэлээс маань гадаадын эрдэмтэд бүтээлүүддээ 700-гаад удаа эшилсэн нь Монголын нэгэн эрдэмтний бүтээлийг дэлхий хэр түвшинд үнэлж байгаагийн баталгаа гэж боддог доо.

-Та академич хэмээх эрдмийн өндөр босгоор алхталаа ямар ажил алба эрхэлж ирэв?

-Химийн хүрээлэнгийн Залуучуудын эвлэлийн үүрийн нарийн бичгийн дарга, органик ба биоорганик химийн салбарын дарга, ШУА-ийн ерөнхийлөгчийн шинжлэх ухаан хариуцсан зөвлөх бөгөөд физик, математик, химийн салбарын Бага чуулганы эрдэмтэн нарийн бичгийн даргаар тус тус ажиллаж байгаад 2001-2010 онд тус хүрээлэнгийн захирлаар томилогдон ажилласан. Одоо Нүүрсний хими технологийн лабораторийн эрхлэгч, сэдэвт ажлын удирдагчаар ажиллаж байна.

-Сонгуульт ажлууд бол их байдаг байлгүй?

-Монголын Химийн нийгэмлэгийн ерөнхийлөгчөөр 2005-2018 онд, Улаанбаатарын их сургуулийн эрдмийн зөвлөлийн гишүүн бөгөөд химийн тэнхимийн эрхлэгчээр 2001-2008 онд, МУИС-ийн дэргэдэх химийн шинжлэх ухаанаар боловсролын докторын зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн гишүүн, ШУА-ийн дэргэдэх химийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар 2002-2010 онд, ШУА-ийн дэргэдэх химийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн орлогч даргаар 2017 оноос, СХЗҮТ-ийн дэргэдэх хими, хими технологийн стандартын техникийн хорооны даргаар 2001-2008 онд, “Армона” корпорацийн удирдах зөвлөлийн гишүүн, БСШУЯ-ны дэргэдэх шинжлэх ухаан бизнесийн зөвлөлийн гишүүн, Засгийн газрын дэргэдэх Химийн хорт болон аюултай бодисын бодлого, зохицуулалтын асуудлаар мэргэжлийн санал, дүгнэлт гаргах үндэсний зөвлөлийн болон Байгаль орчны сайдын дэргэдэх эрдэмтдийн зөвлөлийн гишүүн, Монголын химич, химийн инженер технологичдын холбооны тэргүүлэгч гишүүн, Монголын химич, химич инженерүүдийн нэгдсэн холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүн, 2008 оноос Ази-Номхон далайн орнуудын материал судлалын олон улсын академийн гишүүнээр, 2016-2017 онд Уул уурхай хүнд аж үйлдвэрийн яамны шинжлэх ухаан технологийн зөвлөлийн гишүүнээр, ШУА-ийн мэдээ сэтгүүлийн редакцийн зөвлөлийн гишүүн, 2017 оноос ШУА-ийн Физик-математик-Химийн салбарын Бага чуулганы орлогч даргаар гээд олон сонгуульт ажилтай. (Инээв. сур) Химийн чиглэлээрээ Зөвлөх инженерийн зэрэгтэй шүү.

-Та нүүрсний чиглэлийн судалгаануудын удирдагчаар ажилладаг байх аа?

-“Нүүрсийг халууны аргаар боловсруулж нефть төстэй шингэн бүтээгдэхүүн гарган авах судалгаа” онолын суурь судалгааны сэдэвт ажлын, “Янз бүрийн чанар бүхий нүүрснээс идэвхжүүлсэн нүүрс гарган авч шинж чанар бүтэц байгууламжийг тогтоох” Монгол-Тайвань (Иланы их сургууль)-ийн хамтарсан эрдэм шинжилгээний төслийн, “Төмрийн хүдрийн түүхий эдийг нүүрсний нэмэлт ашиглан металлжуулах технологийн физик-химийн үндэс” Монгол-Орос (Уралын уул уурхайн их сургууль)-ын РФФ-ийн хамтарсан төслийн удирдагчаар тус тус ажилласан. Одоо “Монгол орны зарим ордын хүрэн нүүрсний хийжих ба шингэрэх шинж чанарын судалгаа” суурь судалгааны сэдэвт ажлын удирдагчаар, мөн Хятад-Монголын ШУА-ийн хамтарсан нүүрсний судалгааны төслийн Монголын талын удирдагчаар ажиллаж байна.

-Нүүрс болоод занарын талаар та юу хийв?

-Нүүрс, занарын судалгаагаар олон жил ажилласан хүний хувьд БНМАУ-ын Шинжлэх ухаан, техникийн дэвшлийн 2005 хүртэлх хугацааны цогцолбор программын хүрээнд “Уголь” хэмээх хөтөлбөрийг 1998 онд батлуулсан. Монгол Улсын шинжлэх ухаан, технологийг 2010 хүртэлх хугацаанд хөгжүүлэх үндэсний хөтөлбөрийг 2001 онд Засгийн газраар батлуулахад гар бие оролцлоо. “MCS- Улаанбаатар газ” компанийн Метанолоос жилд 100 мянган тонн диметилийн эфир үйлдвэрлэх хүчин чадалтай үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийн зөвлөхөөр ажилласан байна. “Шатдаг занар боловсруулах” хөтөлбөрийн ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллаж ШУА ба УУЯ-нд 2012 онд хүлээлгэн өгсөн дөө. “Багануур энержи корпорэйшн” компанийн Багануурын нүүрс шингэрүүлэх цогцолбор, “Монголын алт” компанийн Адуунчулууны хүрэн нүүрснээс метанолоор дамжуулан бензин үйлдвэрлэх үйлдвэрийн төслүүдийн ТЭЗҮ-ийн зөвлөхөөр ажиллаж УУЯ-ны эрдэс баялгийн зөвлөлийн хурлаар 2013 онд хэлэлцэж баталсан. Монголын химич, химийн инженерүүдийн нэгдсэн холбооноос 2013 онд боловсруулсан “Шатдаг занар, нүүрсний химийн үйлдвэрийг хөгжүүлэх боломжийн талаарх судалгаа”-ны багийн ахлагчаар ажиллаж ҮХААЯ-ны Үйлдвэрийг хөгжүүлэх шинжлэх ухаан, технологийн салбар зөвлөлийн хурлаар хэлэлцэж батлуулсан.

Зохиолч, яруу найрагч Л.Өлзийтөгстэй ярилцлаа.

-Таны “Бүсгүйн зурвас” жүжиг саяхан тавигдсан. Нээлтийнх нь өдөр та харагдаагүй дээ?

-Гуравдугаар сарын 1-нд Монголд байгаагүй учир нээлтэд очиж чадаагүй ээ. 12 дахь өдрийн тоглолтоор нь л анх үзлээ.

-За, жүжиг чинь ямар санагдав?

-Их өөрчлөгджээ. Би засаагүй. Хэнээр засуулсныг мэдсэнгүй. Энэ зохиолыг 2002 онд бичсэн л дээ. Тэгээд 2004 оны нэгдүгээр сард хэвлүүлсэн “Нүдний шилэнд үлдсэн зургууд” номдоо багтаан уншигчдадаа хүргэсэн. 17 жилийн өмнө бичсэн, 15 жилийн өмнөх номд минь хэвлэгдсэн жүжиг. Тиймээс уншсан хүмүүс нь сая үзээд зохиолоосоо тэс өөр болсныг анзаарсан байх л даа.

-Бичсэнээсээ хойш бүтэн арван жилийн дараа, 2012 оны жүжгийн зохиолын уралдаанд өгсөн юм аа даа?

-Үгүй, үгүй. Эхнээс нь ярья. Бүр 2003 онд Драмын театраас зохиолчдод зориулсан сургалт зохион байгуулсан юм аа. Шинэ, залуу бүх зохиолчид урилга явуулсан байх. Намайг ч, нөхрийг минь ч дуудсан. (Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Аюурзана. сур) Хүүхдүүд нялх байсан учир зав муу, бүтэн сууж чадаагүй л дээ, ердөө ганц өдөр эл сургалтад очсон юм. Миний суусан тэр өдөр “Гарын таван хуруу” киноны Шагдар буюу Лхасүрэн гуай, Болд-Эрдэнэ жүжигчний аав Сугар гуай, мөн Намсрайн Сувдаа эгч нар жүжигчний амьдралын зовлон жаргалын тухай зохиолчдод сонирхуулан олон сайхан зүйлийг ярьсан. Дараахан нь Драмын театраас жүжигчин Сарантуяа эгч утасдаж “Бид жүжгийн уралдаан зарлаж байгаа. Сургалтад суусан та нар маань жүжиг өгөөч ээ. Ялангуяа Аюурзана та хоёроос жүжиг хүлээж байна шүү” гэсэн. Ингээд л сургалтад хамрагдсаны өрөө цайруулах гэж нэгэнт биччихсэн байсан “Ярилцлага” жүжгээ өгчихгүй юу. (инээв. сур) Бүр 2003 онд шүү дээ. Тиймээс “2012 оны уралдаанд ирсэн жүжиг” гэж найруулагч маань ярьсан нь андуурал. Н.Наранбаатар олон зохиолтой ажилладаг учир эндүүрээ биз.

-Чухам Н.Наранбаатарт зөвшөөрөл өгсөн нь утга учиртай сонголт байсан уу?

-Юун тийм гүнзгий утга учир байх билээ. (инээв.сур) Санаандгүй явдал болсон л доо. Аюур Наранбаатартай нэг өдөр тааралджээ. Ингээд “Наранбаатар чиний зохиолыг тавья, зөвшөөрөл асуугаад өгөөч гэхээр нь би өмнөөс чинь зөвшөөрчихсөн шүү. Адилхан залуу хүмүүс байж нэг нь юм хийе гэж байхад нөгөө нь “Үгүй үгүй” гээд гэдийгээд байх муухай биз дээ” гэсээр ирсэн. Маргааш нь Наранбаатар ч залгасан. Тэгээд л “Нэгэнт Аюур миний өмнөөс зөвшөөрөл өгчихсөн хойно, тэг ээ, тэг. Гэхдээ ганцхан болзолтой. Хэрэв жүжгийнхээ сурталчилгааны ажлыг эхлүүлбэл би оролцож амжихгүй шүү. Зурагт, сонин болгоноор яриа өгөөд “Энэ жүжиг болбоос” гээд л сурталчлаад сууж чадахгүй ээ. Зав муутай байдаг шүү” гэсэн. Бид хоёрын бүх тохироо ердөө энэ. Ингэтлээ өөрчилнө гэж тохироогүй.

-Нэрийг нь яагаад өөрчилчихөв. “Ярилцлага” нь илүү зохимжтой байсан бус уу?

-Миний санаа биш. Наранбаатартай анх тэгж утсаар ярьснаас хойш бид дахиж холбогдоогүй. Зөвшөөрөл авмагцаа л найруулахаар яг шийдсэн бололтой, бүр сонин хэвлэлээр хүртэл мэдээ гараад байсан. Гэвч хөрөнгө мөнгө, энэ тэрийн асуудлаас шалтгаалсан уу, бүтээгүй л дээ.

Би ч эргэж асуугаагүй. Бас л тав зургаан жилийн өмнө шүү дээ. Харин энэ онд яг тавигдах болоод, санхүүжилт шийдэгдтэл би Голландад байж таарахгүй юу. Тиймээс “Ярилцлага” маань ингэтлээ өөрчлөгдөхөд санаа оноогоо хэлэх, найруулагчтайгаа ярилцах боломж олдсонгүй. Хол байгаа хүн яалтай билээ. Нэр үнэхээр таалагдаагүй. Эх зохиол дээрээ ийм хайрын, гэр бүлийн асуудлыг харуулсан үзэгдлүүд огт байхгүй л дээ. Мартын 8-нд зориулаад л ийм нэмэлтүүд бодож олцгоосон юм болов уу, сайн ойлгосонгүй.

-Өөр таалагдаагүй зүйл байна уу?

-Нэг бүрчлэн энд ярих боломж алга. Найруулагч нийгэмд хэлэх гэсэн үгээ миний бичсэн үг мэтээр хэтэртлээ нэмсэн нь л шударга бус санагдлаа. “Өлзийтөгсийн зохиол” л гээд зар сурталчилгаа яваад байх юм. Үнэндээ миний зохиол биш байна. Архай яг ч муу хүний дүр биш л дээ. “Улс төрч л бол хүний адаг” гэсэн улигт, түгээмэл санааны яг эсрэг бичсэн юм сан. Харин найруулагч түүнийг 100 хувь муу хүн болгон үзүүлж.

-Жүжгийг үзээд таны л зохиол юм байна гэж итгэсэн буруу болж дээ?

-Тийм ээ, өчнөөн үйл явдал, миний хэзээ ч сонгож хэрэглэхгүй үгс, харилцан яриа нэмжээ. Эхнэр нь нөхөртөө захиа бичиж байгаа, хүү нь гадаадаас ирж байгаа, аав хүү муудалцаж байгаа, улстөрчид нийлээд архидаж залуу хосоор тоглоом наадам хийж байгаа, Архай залуу амрагтайгаа хамт байгаа гэх мэт үзэгдлүүд миний зохиолд огт гардаггүй. Хүү, охин, нууц амраг бүсгүйн дүр ч байгаагүй.

Харамсалтай нь, нэмсэн хэсгүүд үнэмшилгүй, сая өрнөөд дууссан үзэгдлээ тайлбарласан, ухуулсан, лоозогносон, илт хоцрогдсон сэтгэлгээгээр бичигдсэн байх юм. Зарим нь хошин үзэгдэл ч юм шиг (инээв). “Зун болохоор халуун болдог”, “Яасан олон асуулт тавьдаг юм бэ!” гэх мэт, дөнгөж саяхан сошиалд шуугиан тарьсан, нэр бүхий хүмүүсийн олонд “алдаршсан” үг, өгүүлбэрүүд 17 жилийн өмнөх зохиолд бичигдээгүй нь тодорхой.

-За за, ёстой сонин л юм болж дээ?

-Бид уулзаж амжаагүй л байна. Намайг иртэл Наранбаатар Солонгос явчихаж. Театрын сургалтад нэг хоног сууснаа дээр дурдсан даа. Тэр үед Сувдаа эгч ингэж ярьж байсан. “Манай театр хэдэн арван жүжигчинтэй. Тиймээс та бүхэн ганц хоёрхон дүртэй зохиол биш, энэ театрын хүн бүрийг оролцуулсан, түүхэн ч юм уу, тийм нэг олон дүртэй жүжиг бичиж өгвөл сайн сан. Гол болон туслах дүр оногдоогүй, бусад жүжигчин ч бас ажилтай байх хэрэгтэй шүү дээ, ядаж л арын, байлдаан тулалдааны хэсэгт нь ч болов тэд гарах хэрэгтэй” гэж учирлаж байсан. Том театрын шаардлага, хэрэгцээ ерөнхийдөө иймэрхүү байдаг бололтой. Найруулагч Баатар гуайгаас нэг удаа “Годо орчуулагдчихсан байна билээ, танай театр тавихгүй юм уу” гэж асуухгүй юу. Тэгэхэд “Академик театрт хоёрхон дүртэй, абсурд жүжиг тавьдаггүй. Манайд хэдэн жүжигчин ажиллаж байгаа гэж чи бодно” гэсэн. Ерөнхий найруулагчийн зовлон их бололтой юм билээ. Энэ талаас нь эргэцүүлж бодоод Наранбаатарыг ойлгохыг хичээж л сууна. Дээрх шалтгааны улмаас л хоёр гуравхан дүртэй зохиолыг минь хориод дүртэй, танигдахааргүй болтол өөрчилсөн юм болов уу даа. Мэдээж, нэмэгдсэн дүр болгон миний биш үгээр л ярина шүү дээ.

-Нэлээн улстөржсөн санагдсан. Гэхдээ үзэгчид их таашааж байгаа бололтой, дундуур нь хүртэл алга ташаад л байна билээ.

-Би бол таашаагаагүй ээ. Хэт массын, “мөнгөний” санагдсан. “Ярилцлага” гэж нэрлэсэн минь учиртай байсан л даа. Гол санаа нь улстөрчид рүү биш сэтгүүлчид рүү, цаашлаад, хүний дотоод, өрөвдөм, зөрчилтэй зан чанар руу хандсан ухаантай. Гэвч найруулагч маань өөрийнхөө хүссэнээр өөрчилчихөж. Тиймээс л “Бүсгүйн зурвас” үнэндээ миний зохиол биш болжээ гээд байгаа хэрэг.

-Дүрүүд ямар санагдсан бэ?

-Зохиолчоос нь тэс өөр хүнээр засвар хийлгэхээр ямар байх вэ? Жишээлбэл, сэтгүүлчийн дүрийг, “эрэлхэг Бор” маягийн, гэнэн цагаан нь хэтэрсэн “цэнхэр дүр” болгочихож. “Гүйцэтгэе!” ч гэж байх шиг (инээв). Жүжигчин охиныг хэлээгүй шүү, харин зохиолыг зассан хүнийг шүүмжилж байна.

-Та дахин жүжиг бичих үү?

-Мэдэхгүй ээ. “Ярилцлага”-ыг бичээд ийм их хугацаа өнгөрсөн гээд бодохоор өөрөө ч гайхаж байна. Тэр үед театрт их татагддаг, жүжиг бичих асар их хүсэл, тэмүүлэлтэй явжээ. Даанч тэгэхэд Драмын театраас хамтарч ажиллах хүн олдоогүй. Анхны энэ жүжгээ бичсэнээс хойш дэндүү их хугацаа өнгөрлөө. Бүтэн 17 жил шүү (инээв) Гашуун ч гэлээ гарцаагүй үнэн тэгэхээр харагдаж байгаа биз дээ. Бидний хурд нэг иймэрхүү л байна.

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Улсын драмын эрдмийн театрын захирал Д.Цэрэнсамбуутай уулзаж ярилцлаа.

-УДЭТ-аар олон түмэндээ сонсгох сонин сайхан их байна уу?

-Сүхбаатарын болон Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонт Д.Нацагдоржийн нэрэмжит Улсын драмын эрдмийн театр үүсэн байгуулагдаад энэ 2019 онд наян найм дахь жилтэйгээ золголоо. 1931 онд тулгын чулуугаа тулсан театр шүү дээ. Манай театрын хамт олон энэ гахай жилдээ ихийг хийж бүтээх маш их урам зоригтой орлоо. Энэ онд дэвшүүлсэн зорилт, хийхээр төлөвлөсөн ажлуудаа хамт олноороо ярилцаад, төлөвлөгөө хөтөлбөрөө боловсруулаад ажил ид бужигнаж байна. Манай хамт олон урьд жилүүдэд урам зориггүй байгаагүй л дээ. Гэхдээ яагаад урам зоригтой уран бүтээлдээ шамдан орлоо гээд байна вэ гэхээр төр засгаас бидний ажилд их дэмжлэг үзүүлж байгаа. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Соёл урлагийн үндэсний зөвлөлийг байгууллаа. Өнгөрөгч онд байгуулагдсан энэ зөвлөл энэ хоёрдугаар сарын эхээр анхны хурлаа хийлээ. Үүнийг бид Монгол Улсын Засгийн газраас манай салбарын үйл ажиллагаанд анхаарч, дэмжлэг үзүүлж байна гэж ойлгож байгаа. Нөгөөтэйгүүр энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс төрийн албаны шинэ хууль хэрэгжиж эхэлсэн. Манай урлагийн байгууллагынхан чинь төрийн үйлчилгээний албан хаагчид шүү дээ. Бидний үйл ажиллагааг дэмжсэн төрийн олон тогтоол, шийдвэр, журмууд хэрэгжиж байна. Манай театраар жишээлэхэд ажилтан, албан хаагчдын цалингийн сан гуч гаруй хувиар өссөн.

-Төрөөс цалингийн төсвийг нэмжээ дээ?

-Төсвөөс цалингийн санг нэмсэн. Бүр тодруулаад хэлбэл, энэ оны эхнээс Монгол Улсын соёл, урлагийн салбарынхан, урлагийн байгууллагуудын орлогыг тэглэсэн. Өөрөөр хэлбэл 2019 онд хэрэгжүүлэх төсвийн хуулиараа санхүүгийн хариуцлагагүй болгочихож байгаа юм. Өмнө нь театрын үйл ажиллагааны тодорхой хувийг өөрсдөө үйл ажиллагаа явуулж олсон орлогоороо санхүүжүүлж байсан. Ус, цахилгаан, дулаан зэрэг тогтмол зардлуудыг төр санхүүжүүлж эхэлсэн. Төр дэмжлээ гээд бид зүгээр суугаад байхгүй. Олсон орлогоо байгууллага хамт олондоо зарцуулах эрх олгосноор их дэмжлэг болж байна. Төрийн харьяалалтай театрууд чинь урьд нь шинэ уран бүтээл хийхэд төсөв зардлыг нь төрөөс олгодог байсан. Ерэн онд улс орон зах зээлийн эдийн засаг, нийгмийн өөр тогтолцоонд шилжсэнээс хойш сүүлийн гучаад жилд анх удаа шинэ хийх уран бүтээлийн үйл ажиллагаанд санхүүгийн дэмжлэг үзүүллээ. Төрийн энэ их дэмжлэгт уран бүтээлчид маань их урамшиж байгаа. Түрүү жилүүдийн оны эхэнд бид чинь эдийн засгийн хувьд бүх юм тэглэчихдэг байлаа. Шинэ уран бүтээл хийх болоход мөнгөтэй хүний хаалга тогшоод явдаг байсан. Энэ жил харин төр, түмэн олон маань хайр халамж, дэмжлэг туслалцаа үзүүлсэнд маш их баярлаж байна. Яагаад түмэн олны хайр халамж гээд байна гэхээр энэ дэмжлэгийг Засгийн газраас хэдий олгож байгаа ч Монгол Улсын татвар төлөгчдийн маань мөнгө шүү дээ. Тиймээс УДЭТ-ын хамт олон гуравдугаар сарын 1-ний өдөр шинэ уран бүтээл хийснийхээ нээлтийг хийх гэж байна.

-Хэний зохиолоор найруулсан жүжиг толилуулах гэж байна?

-Ер нь энэ онд манай хамт олон хэд хэдэн шинэ уран бүтээл хийхээр төлөвлөсөн. Манай театр 2017 онд “Драма-21” гэсэн таван жилийн хөтөлбөр боловсруулсан юм. Урьд нь найман жилийн хөтөлбөр боловсруулаад, ажил болгон өндөрлөсөн. “Драма-21” хөтөлбөр 2021 онд дуусна. Бид энэ хөтөлбөрийнхөө уран бүтээлийн үйлдвэрлэл, урын сангийн бодлогодоо дүгнэлт хийсэн. Ер нь сүүлийн жилүүдэд монгол зохиолын хомсдолтой холбоотойгоор орчуулгын жүжгүүдийг тайзнаа нэлээд тавьж. Тайз, дэлгэцийн бүтээл хийж байгаа театр, урлагийн байгууллагуудад ний нуугүй хэлэхэд зохиолын хомсдол маш их байгаа. Энэ бол бидний хамгийн тулгамдсан асуудлын нэг. Цаагуураа оюуны бүтээлийг үнэлдэг үнэлэмжтэй ч холбоотой. Тиймээс 2017-2021 он дуустал хэрэгжүүлэх хөтөлбөр, шинээр тайзны бүтээл болгох урын сангийн бодлогодоо анхаарч уран бүтээлийн 70 орчим хувийг үндэсний жүжиг, монгол контент бүтээнэ гэж төлөвлөсөн. Энэ онд гэхэд монгол жүжгүүд тавихаар болсон. Үүний эхнийх нь зохиолч, яруу найрагч Лувсандоржийн Өлзийтөгсийн зохиол “Бүсгүйн зурвас” хэмээх нийгмийн уянгын драмын жүжгийг театрын уран сайхны зөвлөл, мэргэдийн зөвлөлөөрөө хэлэлцээд тайзнаа толилуулахад болно гэж хүлээж авлаа. Манайх хэдэн жилийн өмнөөс жүжгийн зохиолын уралдаан зарлаж ирсэн. Энэ жүжиг уралдаанд тухайн үедээ шалгараагүй юм. “Ярилцлага” хэмээх богиновтор уг зохиолын сюжьет нь манай төрийн соёрхолт найруулагч Н.Наранбаатарт их таалагдсан шиг байгаа юм.

–“Бүсгүйн зурвас”-ыг хүлээн авч, баталсан уран сайхны экспертийн тэргүүлэгчийн хувьд ямархан санагдав?

-Театрыг нийгмийн толь гэдэг. Энэ жүжиг нийгмийг тольдохдоо зарим хэсгүүдэд фокусаа нарийн тусгаж, театр нийгмийн толь гэсэн үүргээ биелүүлжээ гэж үзлээ. Үзэгч олны анхаарлыг татах уран бүтээл болсон гэж хэлэхэд миний хувьд таатай байна.

-Сэтгүүлч бүсгүйн тухай жүжиг гэсэн үү?

-Энэ жүжгийн тухай ийм тийм гэсэн тайлбар хиймээргүй байна. Товчхондоо, жүжгийн үндсэн обьект нь нэг улстөрч хүний амьдрал дээр түшиглэж, сэтгүүлчийн дүрийн оролцоотой, туслах дүрүүдтэй ийм бүтээл. Ерөнхий найруулагчаар Н.Наранбаатар, ерөнхий зураачаар соёлын тэргүүний ажилтан Т.Ганхуяг ажиллаж, уран сайхны удирдагчаар урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, найруулагч Найдангийн Ганхуяг оролцлоо. Мөн хөдөлгөөний найруулагчаар соёлын тэргүүний ажилтан, бүжиг дэглээч Г.Ган-Очир, ассистент найруулагчаар соёлын тэргүүний ажилтан А.Чингүн, туслах найруулагчаар О.Итгэл, гэрлийн найруулагчаар соёлын тэргүүний ажилтан Ц.Эрдэнэбат, дууны найруулагчаар соёлын тэргүүний ажилтан Я.Батсайхан нар ажиллалаа. Жүжгийн дууг Чинбат зохиосон.

-Дүрүүдэд хэн хэн тоглов?

-Энэ жүжиг хоёр бүрэлдэхүүнтэй. Жүжгийн гол дүр Архайд гавьяат жүжигчин Бэх-Очирын Жаргалсайхан, соёлын тэргүүний ажилтан С.Болд-Эрдэнэ, сэтгүүлч бүсгүй Итгэлд залуу жүжигчин Б.Золзаяа, соёлын тэргүүний ажилтан М.Тогтохжаргал, Туяад гавьяат жүжигчин Г.Урнаа, Ж.Оюундарь, Ирээдүйд соёлын тэргүүний ажилтан Б.Шинэбаяр, Номинд Б.Асардарь, Сонины эрхлэгчид ардын жүжигчин С.Сарантуяа, Болдод гавьяат жүжигчин Л.Дэмидбаатар, Доржид соёлын тэргүүний ажилтан Ж.Пүрэвдорж, Сайнбилэгт жүжигчин Э.Тодгэрэл, Архайн залуу насны дүрд О.Сүххуяг, Туяагийн залуу насанд Ц.Цэлмүүн, Нарангоод Ц.Цэлмүүн нар тоглоно. Мэдээж олны хэсэгт манай театрын залуу уран бүтээлчид оролцох юм. Жүжгийг нэг өгүүлбэрээр илэрхийл гэвэл “Жүжиг мэт амьдралд-амьдарч буй мэт жүжиглэсээр орших…” тухай юм. Товчхондоо театр нийгэм рүү зурвас илгээхээр хаяглаад дугтуйд хийгээд бэлдчихлээ. Гуравдугаар сарын 1-нээс дугтуйгаа задлах гэж байна.

-Та “Үндэсний зохиолын хомсдол их байна” гэлээ. Харин ч танай театр түүхэн голдуу жүжгийн урын сан ихтэй биш үү?

-Хөдөлмөрийн баатар, ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэнгийн “Тамгагүй төр”, “Атга нөж”, зохиолч Б.Цогнэмэхийн “Тэнгэрийн хүү” зэрэг олон сайхан жүжгүүд тавигдсан л даа. Н.Наранбаатар найруулагч залуухан байхдаа 2004 онд алдарт сэтгүүлч Ц.Балдоржийн зохиолоор “Шөнө амталсан нулимс” гэдэг сонирхолтой жүжиг тавьж байсан. Энэ жүжиг бол театр толиныхоо тусгалыг нийгэм рүү харуулсны тод жишээ болсон драм. Ийм нийгмийн драмыг бид тавьж байх ёстой. “Бүсгүйн зурвас”-ын зохиолч Л.Өлзийтөгсийн бүтээлүүд олон өнгө будагтай, өвөрмөц уран бүтээлч. Шүлгүүдийг нь уншиж байхад драматург явж байгаа нь ажиглагддаг. Ийм авьяас билэгт зохиолч театртай хамтран жүжгийн уран бүтээл туурвиж байгаад олзуурхаж байгаа. Ямар бүтээл хэрхэн хийснийг ард түмэн шүүнэ. Театрт хүрэлцэн ирж үзэхэд нэгийг хэлж, хоёрыг сануулсан бүтээл болсон гэхэд эргэлзэхгүй байна.

-Монголын үгийн урлагийн бурхан туурвилч, Монголдоо Шекспир гээд хэлчихэд хол дэгс болохгүй жүжгийн гайхамшигтай зохиолч, театр урлагийн уран бүтээлийн их мастер, хөдөлмөрийн баатар, ардын уран зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэн гуайг танай театрын тайзнаас Өнжүүлийн бор толгод руу нь үдсэн дээ…

-Монголын шинэ цагийн театрын урлаг үүссэн тэртээх мянга есөн зун гучаад оноос үе үеийн зохиолч, найруулагч, эх зохиогч нар төрөн гарсан. Зохиогч бол үндсэндээ театрын саалийн үнээ шүү дээ. Д.Намдаг, Л.Ванган, Э.Оюун нарын үе үеийн зохиолчид, жар далаад онд төрийн шагналт зохиолч Дэмбээгийн Мягмар, ерээд онд Бавуугийн Лхагвасүрэн ах яах аргагүй манай саалийн үнээ байсан. Цаашдаа ч бүтээл нь манай театрт он удаан жил тоглогдоно гэдэгт итгэлтэй байна. Манай театрт тавигдсан анхны бүтээл нь “Үгүйлэгдсэн хайр” жүжиг. Ерэн найман онд “Тамгагүй төр” жүжиг нь тавигдсанаас хойш бүтэн хорин жил тасралтгүй тоглогдлоо. Тэгээд “Сарны цагаан цус”, “Атга нөж” гэсэн алдартай бүтээлүүд нь театрын урын санд орж ирсэн дээ. Энэ их бичгийн хүмүүн тэнгэрт дэвшсэнд гүнээ харамсаж байна. “Бурхан тэнгэр билгүүн төгөлдөр эл уран бүтээлчийг өөрийн элч зардас болгох гээд арай эрт аваад явчихсан юм бол уу” гэж жаахан тайтгарах юм. Тэр их хүмүүн өөрийнхөө гайхамшигт бүтээлүүд амилсан театрын тайзнаасаа мөнхийн нутгаа зорьсон доо.

-Д.Урианхай, Уриадайн Шигүүргэ, Б.Цогнэмэх, П.Батхуяг нарын олон зохиолчдын жүжгийн түүврүүд ойрын жилүүдэд гарсан. Энэ жилийн богино өгүүллэгийн “Утгын чимэг” наадмын тэргүүн хүүрнэлч болсон Сольтогтохын Дамдиндоржийн ч “Ортоом” гэж маш сайн жүжгийн зохиол байдаг. Тавигдаагүй ийм олон бүтээл байсаар атал жүжгийн зохиолын хомсдолтой байна гэдэг хачин юм даа?

-Аливаа уран бүтээл гэдэг зохиогчийн сэтгэлийн эмзэглэл шингэсэн зүйл. Манай театрын урын сангийн бодлого гэж бий. Дэлхийн соёлт хүн төрөлхтний оюуны санд хүлээн зөвшөөрөгдсөн сонгодог бүтээлүүд энд мэдээж багтаж таарна. Хүүхэд, залуучуудын сэдэвтэй бүтээлүүд тун чухал хэрэгтэй байна. Хүүхдүүдэд бид театр урлагаар дамжуулж соён гэгээрүүлэх чиглэлийн ажлыг их хийх ёстой. Уран бүтээлийн сонголт маш хариуцлагатай байх учиртай. Манай уран бүтээлийн удирдлагууд, уран сайхны удирдагч, найруулагчид, уран сайхны зөвлөл гол сонголтыг хийдэг. Театрын захирал бол ажил үйлчилгээ явуулах нөхцлийг нь л бүрдүүлдэг дуулгавартай зарц юм шүү дээ. Зохиогчид сайхан бүтээлүүд их бичиж байна. Гэхдээ сонголт хийх эрх нь бас театрт байгаа. Сонголт хийнэ гэдэг том хариуцлага. Энэ жил бид театрын уран бүтээлийн салхивчийг их томоор онгойлгож байгаа. Бид Монголынхоо гурван ч бүтээлийг тайзнаа тавина. Эхнийх нь “Бүсгүйн зурвас”. Удаад нь Гэр бүл, хүүхэд, залуучуудын газартай хамтран хүүхдийн сэдэвт том хэмжээний бүтээл хийхээр жүжгийн зохиолын уралдаан зарлаж байгаа. Ирэх сарын эхнээс зохиолоо авч эхэлнэ. Болж өгвөл эхний хагас жилд багтааж тайзны бүтээл болгохоор мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байна. Гуравдахь нь Үзвэрийн жилийнхээ нээлтийн шинэ уран бүтээл хийхээр төлөвлөж байгаа. Театрын уран бүтээлийн салхивчийг том хэмжээнд онгойлгоно гэж би түрүүн хэллээ дээ.

-Салхивчаа яаж онгойлгоно гэж?

-УДЭТ-ын тайз гэдэг энд ажиллаж байгаа найруулагч Найдандоржийн ч, Наранбаатарын ч өмч биш. Эрдмийн театрын босго өндөр. Манай театрын босго өндөр байх ч ёстой. Дорноговийн “Саран хөхөө” театрын найруулагч, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Пүрэвдорж ч юм уу, хэн ч бай багаараа ирээд УДЭТ-т уран бүтээл хийх нөхцөлийг хангаж өгч байгаа. Зураач, хөгжмийн зохиолч, жүжгийн зохиолч гээд авторуудад “Манай уран бүтээлийн салхивч нээлттэй шүү” гэж хэлж байна шүү дээ. Намар хийх бүтээлээ бас уралдаан зарлаж шалгаруулаад монгол контент бий болгоно.

НҮБ-ын Био ёс зүйн шинжээч, анагаахын шинжлэх ухааны доктор, профессор, Монголын уламжлалт анагаах ухаан холбооны ерөнхийлөгч асан, “Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан судлал” төвийн удирдах зөвлөлийн гишүүн Бадамжавын Болдсайхантай хөөрөлдлөө.

-Монгол даяар төдийгүй дорно дахинд суу алдраа мандуулсан номын их хүмүүн Эрдэнэбандида хутагт, Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцангийн мэндэлсний 380 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Ямархан намтар цадигтай хүн билээ?

-Арванзургадугаар зууны үеийн Халхын өндөр гэгээн Занабазарын наран саран мэт хоёр шавь Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан (1639-1704), Зая бандида Лувсанпэрэнлэй (1642-1715) хоёр юм. Занабазар өөрийн шавь Лувсанданзанжанцан, Лувсанпэрэнлэй хоёртойгоо шарын шашныг дэлгэрүүлсэн. Халх Монголын газар шашин номын хөлийг суурилуулж, түгээн дэлгэрvvлсэн анхны хүн бол “Ламын гэгээн” хэмээн алдаршсан, бурханы шашны зүтгэлтэн, гүн ухаантан, нэрт оточ, зурхайч Лувсанданзанжанцан болно. Тэрбээр Халхын Хангай ханы өргөн цэцэрлэгт Чингис ургийн алтан аргамжны үзүүрт залгаанд гучдугаар үеийн Хөндлөн цөхүр ноёны хөвгүүн Номун эзний дүү Эрх цөхүр хэмээхийнд арван нэгдүгээр жарны шаргачин туулай жилийн хаврын тэргvvн сарын шинийн арван таванд мэндэлж, таван сүүдэртэйдээ Түвдийн Банчин эрдэнийн эш бошгоор Дашлхүнбэ хийдийн хамбо асан дүвчин Лэгцэглхүндэвийн хувилгаан хэмээн тодорч долоон сүүдэртэйдээ Түвдийн газраас “Гачин” хэмээх зарлигийн багшаар нь залж авчирсан Гачин цорж Лувсаняринпилээс тойн хувраг болж, сахилын нэрийг Лувсанданзанжанцан хэмээжээ. Тэрбээр 17 сүүдэртэйдээ Түвдийн Үй Зангийн газар сургууль ломнир хийхээр морилж, тавдугаар Далай лам Лувсанжамц, Банчин эрдэнэ Лувсанчойжалцан нарт бараалхан, багш шавь барьж, номын мэргэд олноор чуулсан Лхас, Дашлхүмбийн газар сурлага боловсролоо дээшлүүлэн, судар тарнийн болон чойрын номыг үзэж, эм зурхайн эрдэмд суралцсан байна. Лувсанданзанжанцан бол Монголын анхны оточ хүн л дээ.

-Ламын гэгээнтэн Монголын анагаах ухаанд чухам ямар гавьяа байгуулсан бол?

-Эртний Энэтхэгийн “Аюурвед” эмнэлэг цаст Гималайн ар бэл дэх сэрүүн бүс нутгийн нөхцөлд зохицон хөгжих явцдаа өмнөх сонгодог уламжлалыг өөрийн үндэсний хөрсөн дээр өсгөн дамжуулсан нь өнөөгийн түвд эмнэлгийн эх суурь болсон. Улмаар арвандолдугаар зуунаас Төв Азийн хангай, говь хосолсон Монгол орны нөхцөлд Энэтхэг-Түвдийн анагаах ухааны тэрхүү уламжлалыг хоёр дахь удаад нь өсгөн дамжуулж шилжүүлэн шинэчилсэн. Энэ эхлэлийг тавьсан хүний нэг бол Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан. Энэ хүн 1685 онд Мамба дацанг анх үүсгэн байгуулж, “Анагаах ухааны дөрвөн үндэс” номыг шинээр барлаж байсан нь Монголд Энэтхэг-Түвдийн анагаах ухаан уламжлан дэлгэрэхийн эхлэл болсон байдаг. Өөрийн бүтээсэн “Анагаах ухааны язгуур үндэсний тайлбар тодорхой зул” гэдэг номондоо “Анагаах ухааны дөрвөн үндэс” хэмээх сонгодог бүтээлийн доторх “Язгуур үндэс” хэмээхийн агуулга, утга санааг нэг бүрчлэн тайлбарлаж, зарим санааг зохиогчийн зүгээс оруулан дэлгэрүүлжээ.

-Энэ талаарх судалгаа аль хэр хийгдсэн байдаг вэ?

-Бидэнд олдсон судар бичгүүдээс Лувсанданзанжанцангийн бүтээл нь монгол хүн анх удаа түвд хэлээр анагаах ухааны ном туурвиж байжээ гэдгийг батлах баримт яах аргагүй мөн. Лувсанданзанжанцангийн энэхүү бүтээл нь Энэтхэг-Түвдийн анагаах ухааны сонгодог бүтээл болох “Анагаах ухааны дөрвөн үндэс”-ийг эхлэн суралцахад улам ойр дөхөм болгосноороо тухайн үеийн эмнэлгийн сургуульд суралцагчдад гол гарын авлага болж байсан. Энэтхэг-Түвдийн анагаах ухаан дээр суурилан Монголд үүсч хөгжсөн анагаах ухааны сургууль нь цаашид өргөжин дэлгэрч, XVIII-XX зуун гэхэд улиран дэвших зүй тогтлынхоо жам ёсоор хөгжлийн шинэ шатанд орж, “дээд нэгдэл” нь “Монгол уламжлалт анагаах ухаан” гэсэн цогц эрдэм ухааныг бий болгосон. Ингэж Энэтхэг-Түвд-Монголын уламжлалт анагаах ухаан 3500 гаруй жилийн турш өмнөөсөө умар зүг рүү, цаст Гималайн өврөөс ар бэл рүү, нэг ёсондоо халуун бүсээс сэрүүн бүс рүү цаашлаад бүр говь, хангай, тэгш тал, эрс тэс уур амьсгалд зохицон хөгжлийн шаталсан дээд эрчимд хүрсэн түүхтэй. XX зуун гэхэд Монгол, Түвдийн өндөрлөгөөс Алтай, Хангай, Монгол Дагуур, Их Хянган, Дундад Халх, Сибирь, Зүүн Европ хүртэлх өргөн уудам газар нутгийн ургамал, амьтан, эрдсийн гаралтай эмийн түүхий эдийн болон нутаг орондоо зохицсон хоол унд, ахуй амьдралын онцлог байдлууд хэвшин тусгагдсан байна. Энэхүү нөр их мэдээллийн санг бий болгоход монгол оточ нарын олон арван бүтээл, тэдний онолын шинэ санаанууд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн л дээ. Тухайлбал, XIX зуунд Сүмбэ хамба Ишбалжирын үндсэн өвчний тухай онолын шинэ санаа, эмт бодисыг таних арга зүй болон XX зуунд Архангайн Цахирын Лүнрэг Дандарын өвчтөнд алдаагүй зөв онош тавихад Буддын логикийн магадлан шинжлэх арга, зарчмыг хэрэглэж, одоо, өнгөрсөн, ирээдүйд чухам ямар болохыг тодорхойлох арга зүй зэрэг монгол сонгодог анагаах ухааны эрдмээр улам нарийсгасан онолын болон хэрэглээний шинэ сэвүүн үр дүнг цохон дурдаж болно. Энэтхэг-Түвд-Монгол эмнэлгийн гурван мянга гаруй жилийн түүхэн уламжлалыг харуулах гол сонгодог бүтээлүүдэд тулгуурлан мэдлэгийн өсөлтийн зүй тогтлыг илэрхийлэх оролдлого хийсэн өнөөгийн бидний судалгааны үр дүнд уламжлалт анагаах ухааны онол арга зүйн шинэчлэлт нь IX-X зуунд Түвдэд, XIX-XX зуунд Монголд явагдсан болох нь тодорхой байна. Энэ нь чухамдаа орчин үеийн нөхцөл байдалд тохирсон хамгийн их мэдээллийн санг агуулсан, Энэтхэг-Түвд-Монголын уламжлалт анагаах ухааны хөгжлийнхөө дээд түвшинд хүрсэн хамгийн боловсронгуй үе нь Монгол орноо тохиож байна гэсэн хэрэг юм.

-Энэтхэг, Түвдээс уламжлалт анагаах ухааныг дорно дахины Хятад, Японы анагаах ухаантай холбож ойлгож болох уу?

-Бид энэ үеийг дорно дахины анагаах ухааны нөгөө гол нэг чиглэл болох Хятад, Солонгос, Вьетнам, Японд түгэн уламжилсан уламжлалт анагаах ухааны салбартай хольж хутган уусгах хандлагаас анги тусгай авч үзвэл зохино. Лувсанданзанжанцан монгол анагаах ухааны сургуулийг анх үндэслэснээрээ энэхүү их ололт амжилтыг авчирсан гэдгийг мартаж болохгүй. Тиймээс ч монголчуудын дунд “Монголын ууган оточ” хэмээн алдаршсан юм. Лувсанданзанжанцан 18 наснаасаа Түвдийн Лхас, Дашлхүмбэд шавилан сууж Энэтхэг, Түвдийн мэдлэг ухааны ном судруудыг заалгасан. Түвдэд суралцахаар явахдаа Өндөр гэгээн Занабазарын онцлон захисныг мөрдлөг болгон анагаах ухаан, одон зурхайд шамдан суралцаж, түвдийн оточ Гунгаажанчив, Лувсандамбадаржаа нарт шавь орсон байна. Түвдийн Лхаст эрдмийн цол хамгаалж, оточ эмчийн хамгийн дээд “Лхаржи” цол хүртсэн байгаа юм. Лувсанданзанжанцан их таван ухаанд төгс боловсорч, тухайн салбаруудаараа тодорхой бүтээлүүд туурвиж байсны дотор анагаах ухааны хэд хэдэн номыг түвд хэлээр гаргасан нь түүний сүмбүм зохиолуудын дотор хадгалагдан үлдсэн байдаг.

-Тэр номуудаас нэрлэвэл сонин доо?

-За “Анагаах ухааны язгуур үндэсний тайлбар тодорхой зул” гэж 41 хуудастай ном байна. Удаад нь “Өвчний ялгалыг сайтар өгүүлж тодорхойлсон нь” хэмээх 50 хуудас бүхий ном бий. Мөн “Өвчний үндсийг арилгагч туулгын бүлгийн товчлол” гэсэн гурван хуудас товхимол, “Увдисын рашааны цацрал” гэх 18 хуудас номууд байгаа. Бас “Хорин тавт эмийн аймаг хэсэг” гэх долоон хуудастай ном эдгээр болно. Ламын гэгээний анхдугаар дүр Лувсанданзанжанцан нь бусад мэдлэг ухааны чиглэлээр олон бүтээл туурвисан их эрдэмтэн л дээ. Түүнийг 1704 онд учир битүүлгээр олон удаа мэс өргүүлэн таалал төгссөн тухайд Ламын гэгээний тавдугаар дүр Пэрэнлэйтогмидын зохиосон “Дэчин ламсал дорж даян” нэрт Жадорын дацангийн шар торгон дэглэм бичигт тэмдэглэн үлдээсэн байна. Энэ нь Ламын гэгээний хийдийн олон үеийн лам нарын дотор ам дамжин яригдсаар ирсэн “Чой савна дүд савна” буюу “Ном ихэдвэл хорлол ихэснэ” гэдгийг өгүүлсэн мэт. Лувсанданзанжанцан нь Энэтхэг-Түвдийн анагаах ухааны сонгодог бүтээлд түвд хэлээр олон зүйл тайлбар бичсэн анхны монгол оточ, монгол уламжлалт анагаах ухааны анхны сургуулийг үндэслэснээрээ Монголын ууган оточ хэмээн өргөмжлөгдөх зүй ёсны гавьяатан юм даа.

-Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан судлал төвөөс ямар ажлууд хийж ирэв?

-Манай төвөөс монголчуудын оюуны соёлын өв санг хөгжүүлж, хойч үедээ уламжлан үлдээхэд Эрдэнэбандида хутагт, Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцангийн оруулсан хувь нэмрийг тодруулах зорилгоор 1998, 2008, 2013 онд гурван удаа эрдэм шинжилгээний хурлыг зарлан хуралдуулж, илтгэл-судалгааны ном зохиолуудыг хэвлүүлэн олны хүртээл болгосон.

-Тэгш их ойд нь зориулж ямар буянт үйл зохиох гэж байна?

-Энэ удаа Эрдэнэ Бандида Лувсанданзанжанцаны мэндэлсний 380 жилийн ойд зориулан “Уламжлалт анагаах ухаан” олон улсын симпозиумыг Лувсанданзанжанцан судлал төв, АШУҮИС-ийн Монгол Анагаах ухааны олон улсын сургуультай хамтран энэ оны зургадугаар сард зохион байгуулахаар төлөвлөөд байна. Олон улсын эрдэм шинжилгээний эл хурлыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулгын ивээл дор зохион явуулж өгөх санал хүсэлтийг Ерөнхийлөгчийн Соёл, Шашны бодлогын зөвлөх хатагтай Цоодолын Хуланд албан ёсоор уламжилсан байгаа. Монголын Шашны гурван зулын нэг хэмээгддэг Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцаны эрдмийн гэрэлт өлмийд сүслэгч хэн бүхэн эл гэгээн үйлсийг дэмжих байх гэж гүнээ найдаж байна даа.

Орчуулагч, япон судлаач, боловсрол судлалын мастер Очирхүүгийн Жаргалсайхан Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх суманд 1964 онд төрсөн. МУИС-ийг орчуулагч-багшийн мэргэжлээр төгсч, 1993-1998 онд Токиогийн Гакүгэй их сургуульд суралцсан. Шиба Рёотарогийн “Тал нутгийн тэмдэглэл” тууж болон “Хорин нэгдүгээр зуунд амьдрах хөвгүүд охидод”, “Коаны гэгээ”, “Тэнгэр уулын суганд орших талын эхэнд”, “Монгол таталбар” эсээ, Японы эзэн хааны шагнал хүртсэн “Оросын тухай” тууж, Мүрао Ясүкогийн “Талын салхи шигээ болохсон” тууж, Фүкүзава Юкичигийн “Эрдмийг эрхэмлэх ухаан”, Самүэл Смайлсын “Өөртөө туслах ухаан”, дэлхийн анхны роман, манай эриний Х зуунд Мүрасаки Шикибүгийн зохиосон “Гэнжийн туульс” нэг, хоёрдугаар боть, Мүраками Харүкигийн “1Q84” гурамсан роман, “Өнгөгүй Тазаки Цүкүрү ба түүний эргэлийн он жилүүд” роман зэрэг бүтээлүүдийг орчуулж уншигчдын хүртээл болгожээ. Япон хэл, соёлыг сурталчлах үйлсийг нь үнэлж Японы Засгийн газрын шагналаар шагнасан байна.

-Японы сонгодог зохиолчдын өгүүллэгүүд багтсан таны орчуулгын “Хайрын ааш” бүтээл тань өнгөрөгч шар нохой жилийн шилдэг номоор шалгарсан. Энэ номд Японы хэн гэдэг зохиолчдын өгүүллэгүүд орсон бол?

-Энэ номд Акүтагава Рюүносүкэгийн “Эхнэрийн гоо”, “Ширэнгэн дунд”, Мишима Юкиогийн “Бороон дундахь усан оргилуур”, Монголд төдийлөн орчуулагдаж байгаагүй Ёокомицү Рийчигийн “Хавар морин тэрэгнээ залрахын цагт”, Дазай Осамүгийн “Арьс, сэтгэл хоёр”, “Дэвхрэг”, “Ичгүүр”, “Гүйгээрэй, Мэүрос минь”, Шиба Рёотарогийн “Коаны гэгээ”, “Хуучны хүний сэтгэл”, Үэда Акинаригийн “Харүсамэгийн үлгэр” зэрэг алдартай арван хоёр өгүүллэгийг түүвэрлэж оруулсан юм. Эдгээр зохиолчдын үе бол Японы уран зохиолын сэргэн мандлын үе байсан.

-Алтан үе байсан гэж үү?

-Алтан үе гэх нь хаашаа юм. Алтан үе гэвэл есдүгээр зууны үеийн “Гэнжийн туульс”-ын үеийг хэлэх байх. Эднийг ямар үе гэж манайхан үзэх юм байгаа юм. Миний хувьд үнэхээр сэтгэлгээний, Японы уламжлалт сэтгэлгээ, дэлхийн утга зохиолын модерн өнгө аяс хоёр л хоорондоо тулалдаж их дайны талбар болж байсан үеийн өгүүллэгүүд юм. Эл зохиолчдоос Шиба Рёотаро л саяхан болтол амьд байсан, ерэн зургаан онд өөд болсон хүн л дээ. Түүнээс бусад зохиолчид бүгд амиа хорлож нас барсан байгаа юм. Дазай Осамү өөрийнхөө хайртай хүүхэнтэй хамт голын усанд үйж үхсэн. Акүтагава Рюүносүкэ сэтгэлгээний гүн хямралд орж байгаад цэл залуугаараа амиа хорлож бурхан болсон. Ёокомицү Рийчи бас л зүй бусаар өөд болсон. Мишима Юкио болохоор бүр харакири хийж гэдсээ хүүлэн өөрийгөө егүүтгэсэн байдаг. Тэр түүх бол их урт, эмгэнэлтэй түүх л дээ. Хүчтэй байх ёстой Японы Эзэн хааны арми байхгүй байж болохгүй. Тэрээр 1949 онд батлагдсан Японы шинэ Үндсэн хуулиас “Цэрэг армитай байх” заалтыг авч хаясныг эсэргүүцэж, дөрвөн шавиа дагуулан Японы Батлан хамгаалах яаманд очиж Жанжин штабын ерөнхий командлагчийг барьцаалж байгаад харакири хийсэн байдаг. Мишима Юкио бол манай их яруу найрагч Очирбатын Дашбалбар шиг агуу авьяастай, улс орныхоо байдлыг хүндэрнэ гэдгийг олон жилийн өмнө мэдэрч байсан гайхамшигтай эх оронч, дүрэлзсэн халуун сэтгэлтэй, сэтгэлгээний нарийн мэдрэмжтэй уран бүтээлч байж л дээ. Мишимагийн хайрын их хөөрхөн өнгө аястай өгүүллэгийг орчуулсан. Өсвөр насны хүүхдүүдийн хайр сэтгэлийн өхөөрдөм хөөрхөн талыг дөвийлгөж гаргасан өгүүллэг байх жишээтэй. Энэ мэтчилэн хайрын өнгө хэлбэрүүдийн тухай бодож сонголт хийсэн түүврээ “Хайрын ааш” гэж нэрлэх нь аятайхан санагдсан. Насанд хүрсэн хүний хайр, өсвөр насныхны хайр, амьдралд нухлагдаж байгаа залуу гэр бүлийн хайр, эх орноо гэсэн хайр, залуу үеэ гэсэн хайр, шударга ёсны хайр гээд олон янзын хайрын тухай өгүүлэх ном гаргасан маань хүмүүст их хүрсэн бололтой байна.

-Та дэлхийн анхны роман, одоогоос мянгаад жилийн тэртээ зохиосон Мүрасаки Шикибүгийн “Гэнжийн туульс”-ыг орчуулсан. Энэ алдарт бүтээлийг барьж авахад халгаж хулгах зүйл байв уу?

-Энэ бүтээлийг яагаад орчуулах болов гэхээр Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр “Дэлхийн сонгодог утга зохиол”-ын шигшмэл тавин ботийг гаргая гэсэн шийдвэр гаргасан. Манай олон нэртэй орчуулагчид бүтээлээ оруулсан. Сонголтыг Н.Энхбаяр гуай өөрөө хийсэн. Миний хувьд энэ агуу том бүтээлийг барьж авах зориг зүрх хүрэхгүй байсан. “Гэнжийн туульс” дэлхийн анхны роман гэдгийг би мэддэг байсан ч орчуулна гэж үнэндээ санаанд минь буухгүй байлаа. Энхбаяр гуай Горькийн утга зохиолын сургуульд сурч байхдаа оросоор нь уншсан байх. Английн Лийдсийн их сургуульд байхдаа англи орчуулгыг нь уншсан гэдэг. “Дэлхийн алдартай ийм романыг оруулахгүй бол ямар юмны тавин боть болох вэ” гээд намайг орчуулж чадах уу гэж санал тавьсан.

-Таны япон хэлээс орчуулсан анхны бүтээл тань ямар зохиол байна?

-Ерэн долоон онд Японд сурч байхдаа Шиба Рёотарогийн “Тал нутгийн тэмдэглэл” туужийг зуныхаа амралтаар орчуулж гаргасан. Хойтон жил нь Токиогийн Боловсрол соёлын их сургуулийг дүүргэж ирэхэд Гадаад хэргийн яамнаас утасдаж “Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас өөртэй чинь холбоо барихыг хүсч байна” гэсэн. Ерөнхийлөгч Н.Багабанди, Тамгын газрын дарга нь С.Баяр байсан. Гайхаад очтол Шиба Рёотаро гэдэг Японы алдартай зохиолчийг 1998 онд төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одонгоор нэхэн шагнах талаар ярилцах гэсэн юм билээ. Монгол хэлээр ганц ном гарсан байсан нь миний орчуулсан “Тал нутгийн тэмдэглэл” байж л дээ. Багабанди Ерөнхийлөгч Япон улсад хийсэн анхны айлчлалынхаа үеэр гэргийд нь шагналыг гардуулсан. Би дөнгөж төгсөөд ирсэн байсан болохоор Ерөнхийлөгчийн Тамгын газарт боловсрол хариуцсан ажилтнаар ажиллах саналыг хүлээн авч, төрийн албаны шалгалт өгч Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны асуудал хариуцсан реферэнтээр арав гаруй жил ажилласан даа. Тэр үед намд элсээд карьер хөөж болох л байсан. Шиба гуайн тэр ном Монголд ч, Японд ч их алдартай. Ном уншаад Монгол руу ирдэг жуулчид Японд түм бум байдаг. Тэр бүтээл миний орчуулгын анхны уран бүтээл байлаа.

-“Өөртөө туслах ухаан”-ыг та бас гайхамшигтай сайхан дуун хөрвүүлсэн шүү?

-Төрийн албаны ажлаа хийгээд, уран бүтээлдээ гүнзгий орох бодолтой байж байтал “Жайка”-гийнх байх аа, Монголбанкны зөвлөх Фүжимото Ацүши гэдэг хүн намайг сурагласаар ирж уулзсан. Тэр “Танай Монгол Улсын ардчилал арай л нэг өөр болоод байна. Монголчууд ардчиллын ийм сайхан замаар замнаж байгаагийн хувьд зөв суурьтай хүнтэй байхгүй бол ардчилал нурж унадаг юм. Хувь хүн бүхэн төр улсаа шаардах биш төр улсдаа дэмжлэг үзүүлэх цаг үе монголчуудад ирчихээд байна. Тийм учраас чадалтай сайн иргэнтэй байх ёстой. Энэ ном бол манай Мэйжийн үеийн Японыг төдийгүй барууны орнуудад сайн боловсролтой иргэнтэй болоход суурь нь болж өгсөн. Накамүра Масаоно гэдэг хүн орчуулсан юм. Япончуудын арван хүний нэг нь уншдаг, олддоггүй ном” гээд надад “Өөртөө туслах ухаан” гэдэг япон хэлээр хэвлэгдсэн номыг өглөө. Уншаад үзсэн чинь Мэйжийн үед бестселлер болж байсан ном байдаг юм байна. Мэйжийн үе гэдэг маань харанхуй бүдүүлэг феодалын нийгмээс ардчилалтай хөрөнгөтний нийгэм, барууны соёл руу гулсан орж байсан нийгмийн шилжилтийн үеийг хэлдэг. 1840-1850-иад оны үе л дээ. 1872 онд “Барууныхан хөл дээрээ боссон түүх” гэсэн нэрээр англи хэлнээс орчуулж гаргасан. Зохиогч Самуэл Смайлс Шотландын Хадинтон хотод төрсөн. Эмчийн мэргэжил эзэмшсэн хэдий ч “Өөртөө туслах ухаан” номоо 1858 онд хэвлүүлж амжилт олсон тул сэтгүүл зүй, бичиж туурвих ажилд хүчээ сорих болсон хүн юм билээ. Түүний бичсэн “Self-Help”, “Сharacter”, “Тhrift”, “Dutу” бүтээлүүд их алдартай. Тухайн үед Адуун чулууны нүүрсний уурхайн захирал байсан, УИХ-ын гишүүн асан Шинэбаяр ивээн тэтгэж хэвлүүлсэн. Өмнөх үгийг нь Б.Даш-Ёндон гуай бичсэн. “Ямар мундаг ном бэ. Ийм ном уншилгүй удсан байна шүү. Орчуулга чинь давгүй байна” гэж урам хайрлаж байлаа. Үүнээс хойш Японд зуун дамжин бестселлэр болсон Фкүзава Юкичийн “Эрдмийг эрхэмлэх ухаан” хоёр ботийг орчуулсан.

-Япон хэлийг та хаана тэгтлээ сайн сурсан билээ?

-МУИС-д сурсан даа. Хятад хэлний Болдбаатар манай анги. Сумо тайлбарладаг Төмөрбаатар Москвагаас манай ангид шилжиж ирж байлаа. Хятад хэлний ангид орох гэж Болдоо бид хоёр өрсөлдөөд, би япон хэлний ангид тунаж унасан хүн л дээ. “Хятад хэлний ангид оруулахгүй” гэхэд уйлж л байсан. Их шартай байсан байгаа биз. Их сургуулийн монгол хэл-уран зохиолын ангийнхантай яг адил хөтөлбөрөөр хичээллэж төгссөн. Тэгэхээр бид морфологи, авиан зүй, найруулга зүй, эртний уран зохиол, гадаадын, дорно дахины, Оросын, Европын уран зохиол гээд бүгдийг заалгаад, япон ханзаа бас давхар үзсний ач хожим орчуулагч болоход үр дүнгээ өгсөн. Манай сургуулийг агуу их Загдын Түмэнжаргал, зохиолч Доржзовдын Энхболд, Пүрэвжавын Баярсайхан нарын суу билэгтнүүд төгсөж байсан. Бид бүгд С.Дулам багшийн шавь нар. Манай япон хэлний сонгоныхны хувьд ханзаа ухаангүй үзээд ямар ч завгүй байдаг байлаа. “Монголын нууц товчоо”-гоо цээжилнэ. Нямаагийн Төмөрхуяг багш маань А.С.Пушкины шүлгүүдийг оросоор нь цээжлүүлдэг байлаа.

-Хятад ханз, япон ханз сурахад аль нь хэцүү бол?

-Хятадын бичгийн соёл манай эриний тавдугаар зуунд Японд нэвтэрсэн байдаг. Тэр цагаас хойш Хятадын бичиг үсгийн соёлыг япончууд өөриймшүүлэхдээ үл ялиг хураангуйлж авсан. Арван зургаан бичлэгтэй ханз байлаа гэхэд найм болгох ч юм уу хурааж боловсронгуй болгосон гэх юм уу даа. Одоо хэрэглэж байгаа хятад ханз тэр үеийнхээс бүр хураангуй болсон. Би Тайваньд очихдоо хоолны ханзаа нэг юм уншчихна. “Энэ чинь галууны нэг ийм далавч байна” гээд мэдээд байх жишээний. Бээжинд очихоор манай таталган бичиг шиг хураагаад биччихсэн юмыг уншиж чаддаггүй. Ханз үсгийн соёл бол нэг соёл мөртлөө хураангуйлсан, хураангуй биш, хураангуйлснаас бүүр хураангуй болсон гэх маягтай байдаг. Ерөнхийдөө арван мянган ханз үсэгтэй байхад Японоос маш сайн мэдрэмжтэй орчуулгыг хийнэ. Таван мянган ханзтай бол сонин сэтгүүл унших хэмжээний гэж ойлгож болно.

-Мүраками Харүкигийн “1Q84” гурамсан романыг монголчлох болсон учир юунд байна?

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн үед ажлаасаа өргөдлөө өгч гарчихаад “Юу хийх вэ” гэж бодсон. Үндсэндээ ажлаасаа гарснаас хойш миний уран бүтээл цэцэглэсэн. “Ad­mon” компанийн захирал Роозонгийн Энхбат дуудаж “Франкфуртын номын яармагт очиход Мүраками гэдэг зохиолчийн бүтээл орон орны ном эрхлэгчдийн ярианы сэдэв болоод байна. Чи орчуулахгүй биз” гэж асуусан. Би “Бодъё” гэж яваад нэг хоёр ч жил болчихсон. Дэлхийн пост модерн роман шүү дээ. Дараа нь нэг явж ирэхэд нь гэрээ хийсэн. Тэгээд орчуулсан. Мүраками чинь тухайн улс орны хэвлэлийн газарт орчуулах эрхээ өгдөг. Хувь уран бүтээлчид эрх өгдөггүй.

-Та хувиараа орчуулна гэхэд эрх өгөхгүй байжээ?

-Өгөхгүй. Хамгийн гайгүй нэр хүндтэй хэвлэлийн газарт эрхээ өгдөг. Ингэж Р.Энхбат бид хоёрын түншлэл эхэлсэн. Орчууллаа. Хэвлэгдлээ. Сүүлдээ Мүракамигаар өвчлөх шахуу юм боллоо. Дэлхийн суут модерн зохиолчийн сэтгэлгээний хурд, миний орчуулах хурд хоёр эхлээд гарт орж өгөхгүй хэцүү байсан. Нэг хуудсан дээр нэлээд уддаг байлаа. Сүүлдээ Мүракамийн сэтгэлгээний хүч, миний утга зохиолыг мэдрэх хүч хоёр төстэй болж найрсаж зохицож эхэлсэн. Мүраками зохиочихсон мөртлөө зохиолд нь дэлхийн нийгмийн шинжлэх ухаан явж байдаг. Үнэхээр дэлхийн зохиолч л доо. Гурван боть нь монголоор хэвлэгдсэнээс хойш монгол уншигчид талархалтай хүлээж авсан. Дараа нь “Өнгөгүй Тазаки Цүкүрү ба түүний эргэлийн он жилүүд” романыг орчуулж гаргасан.

Үргэлжлэл бий

Түрүүч нь №035(6136) дугаарт

Зохиолч, сэтгүүлч Д.Төрмөнхтэй уулзаж хөөрөлдлөө.

-Та “Нохойн орон”-тойгоо нийлээд хэдэн кино хийв?

-“Ламбугайн нулимс”-ыг маань Женко Баттулга ивээн тэтгэж анх намайг кино руу оруулсан хүн. “Бодлын хулгайч”, “Ларьдма” гэсэн уран сайхны кинонууд хийсэн. “Нарны өнгө” гэж хүүхдийн кино байна. Энэ гурвын зохиолыг нь би бичиж, найруулагч Ж.Сэнгэдоржтой хамтарч бүтээсэн. Баримтат кино гэвэл олон юм бий. Бичсэн кино зохиол гэвэл долоо найман юм байгаа. Мөнгө нь олдохгүй болохоор шургуулган дотор минь л хэвтэж байна. “Кондуктор” гээд бэв бэлэн зохиол.

-Автобусны кондукторын тухай бүтээл байх уу?

-Автобусны кондуктор л доо. Гэхдээ цаазаар авах ял гүйцэтгэдэг хүний тухай юм. Одоо чинь хүмүүс юм уншихаа тэр бүр байчихаж. Тиймээс би романуудаа кино зохиолын хэлээр богинохон бүлгүүдтэй бичиж байгаа. Энэ романууд маань тэр нөгөө олддоггүй гайтай мөнгө төгрөг нь олдвол кино болгоно гэж бодож байгаа. Би чинь “Кино зохиолчдын Библи” гэж ном орчуулж гаргасан хүн шүү дээ.

-Та ч өөрийн гэсэн уншигчидтай л зохиолч, сэтгүүлч дээ…

-Би baabar.mn-д юмнуудаа тавьдаг. Гайгүй л уншигдчихдаг юм. Уншигчдын тоогоороо Баабар, Цэнддоо хоёрын ард л бараг явдаг бол уу. “Зохиолч гэдэг үг жаахан буруу үг юм бол уу” гэж би ер нь боддог. Аюурзана бид хоёрын нэг ярилцлагад бий дээ. Оросоор писатель гэдэг, англиар writer гэдэг. Бүгд л бичээч гэсэн үг шүү дээ. Манайд ч гэсэн “бичгийн хүн, бичээч, тал бичээч” л гэж ярьдаг байсан шүү дээ. Тиймээс бичдэг хүнийг л хэлээд байгаа биз. Гэхдээ бичих юмтай хүн л бичнэ. Миний бичдэг төрөл гэвэл үнэн юмыг киноны хэлээр ярих юм бол олон нуршихгүйгээр эвлүүлээд монтажлаад байгаа юм бол уу. Манайд уран зохиолч гэдэг дээ. Уран, тэгээд бас зохиодог. Уран үгээр уралдсан юм болчих гээд байдаг. Уран үгээр бичдэг хүмүүс бий л дээ. Балжирын Догмид бол агуу уран үгийн мастер ш дээ. Миний хувьд уран цэцэн үгтэй хүн биш. Тэр талыг бодохоосоо илүү агуулга талыг барьдаг. Нийтлэл бичихэд ч нэгдүгээрт уншууртай, сонирхолтой байх ёстой. Хоёрдугаарт бичсэн бүхэн юм хэлэх ёстой. Дөрөвхөн мөр бичсэн ч дөч, тавь, дөрөв, таван зуун жил насалсан бүтээлүүд бий еэ дээ. Тэгэхээр бүтээл гэдэг сэтгэлээсээ л үнэнээ бичиж ярих л юм байна. Худлаа ярихаа л болимоор юм шиг байгаа юм. Бичихдээ гоё бичих гээд, худлаа бичих гээд, худлаа бичиж байгаа нь зохиож байгаа ч юм шиг ойлголт их байна. Зохиолч гэдэг жаахан адармаатай юм л даа. Энэ цахим ертөнцийг харж суухад манайхан нэг л уншихгүй, дэлхий нийтэд юу болж буйг мэддэггүй, орос ч үгүй, англи ч үгүй, нэг жаахан талхны хэлтэй “манай сумандаа л Маркс, Энгельс” болчихсон улс байгаад байгаа. Нэг л их цэцэрхсэн, юм болгонд л “би би” гэсэн нэг л их эготой улс. Бичиж байгаа энэ тэрийг нь харахад би гэдгээ л харуулах гээд байхаас юм ярих гээд байгаа хүн ховор харагдах юм. Ийм хийрхэл их л онцгүй л юм байгаа юм. Манайх ч би гэдэг эго л их хүчтэй болчихсон орон юм шиг байгаа юм.

-Манайхаас өөр ингэж хийрхдэг улс орон байхгүй гэсэн үг үү?

-Цахимаар хэрүүл хийдэг газрууд зөндөө л дөө. Бразил энэ тэрийг харахад аймаар л юм билээ. Гэхдээ манайхан чинь юмны мөн чанарыг ухах биш, өнгөц, би л мундаг гэдэг өвчтэй. Дэлхий ертөнцөд юу болж байгааг ойлгодоггүй. Тэгээд нэг их Чингис мингис гэж цээжээ дэлддэг болцгоогоод. Энэ бол уншдаггүйтэй холбоотой. Дэлхий дээр бид чинь нэг жижигхэн улс шүү дээ. Гуравхан сая хүнтэй. Урд талд нэг тэрбум гурав дөрвөн зуун сая хүн байна. Хойд талд дөрөв таван зуун сая байна. Дэлхий долоон миллиард хүнтэй. Хүн төрөлхтөн хэмээх захгүй уудам далайн дунд Монгол хэмээх жижигхэн арал дээр байгаа мөртлөө л нэг л их би, би гэсэн улс. Энэ их эмгэнэлтэй. Манай Д.Өлзийбаатарын “Монголчуудын түүх” сонсдог ном гарснаас хойш овоо нэг түүх рүүгээ өнгийж хардаг болж байх шиг л байна. Түүх гэж ярьдаг мөртлөө түүхээ уншдаггүй, судлахгүй, худлаа зохиож бичээд байдаг. Жишээ нь Таж Махалын бунхан бол монгол хатанд зориулсан бунхан гээд яриад байх юм. Шал худлаа ш дээ. Тэр чинь Мумтаз Махал гэж перс хүүхэн ш дээ. Зүгээр л “Викепедиа” ороод үзэхэд л байж байгаа шүү дээ. За яахав, Шах Жахан, Акбар эд нар Бабурын, Доголон Төмөрийн удам угсаа байсан нь үнэн л дээ. Мэдэхгүй байж мэдэмхийрсэн, ярих юмгүй байж ярих дуртай хүмүүс хаа сайгүй болчихож. “Олны дунд үгээ мэд, ганцаар явахдаа сэтгэлээ мэд” гэдэг үг чинь л энэ фэйсбүүкийнхэнд таарах үг юм шиг байгаа юм. Цахим ертөнц гэдэг чинь л олны дунд орж байгаа зүйл биз дээ.

-Тэгэлгүй яахав?

-ШХАБ-д орно, орохгүй, юу юу гэнэ вэ нэг л их олон цэцэн мэргэн улс болчихсон. Цааш нь ухаад асуухаар яг хэрэг дээрээ юу ч мэдэхгүй. Дэлхийд алдартай “Penguin random house” гээд 1800 онд үүссэн, одоо болтол байгаа номын паблишинг байна. Жилд 800 сая ном борлуулдаг номын компанид манайхаас хэвлэгдсэн нэг ширхэг ч ном байхгүй шүү дээ. Эднийхээр Ринчен, Дамдинсүрэнгийн ч бүтээл хэвлэгдээгүй. Дэлхийн ийм том компанид манай ганц ч ном хэвлэгдээгүй байна гэдэг гуниг биз дээ.

-Гунигтай л юм даа?

-Тэгэхээр Монголын утга зохиол энэ тэр гэж ярихад хэцүү. Монгол хүний оюун чадавх өндөр гэдэг үнэн л дээ. Цөөхөн хүн амтай нь харьцуулаад үзэхээр. Ер нь ном уншдаг хүн хаана ч гэсэн ховор л доо. Оросын уншигчид маш их уншина. Манайх тэдний дэргэд бага. Социализмын үед их уншиж байсан гэдэг үнэн л дээ. Яагаад гэвэл одооныхтой адил зурагт, интернет байгаагүй. Тэр үед чинь Соёлын яамтай, бодлогоор уншуулдаг байлаа. Номын сангуудад сууна. Би гэхэд Нацагдоржийн тэмдэгтэн байлаа даа.

-Та аль хэр уншигчтай бүтээлч вэ?

-Би Аюурзана шиг л амьдрах юм сан гэсэн мөрөөдөлтэй хүн. Аюур, Өлзий хоёр номоо бичээд л түүгээрээ амьдарч байна. Би ч одоо бас номоо бичээд сайхан л амьдарч байна. Аюурзана бид хоёрт хэн авлига өгөх юм бэ. Тийм биз дээ. (инээв.сур) Бүтээлч хүний хувьд бид хоббигоороо л амьдраад байгаа. Кино хийх дуртай. Дууны шүлэг бичих дуртай. Надад дөч гаруй дуу бий. Дөнгөж урьд шөнө гэхэд Том Жагаа бид хоёрын нэг дуу гарчихаад би цахимаар хүлээж авч сонсоод л байж байна. Мартын 8-ны үеэр дүрсжүүлээд цацах байх.

-Женкогийн номыг бичээд хэдэн төгрөг олов та?

-Бид хоёр эртний найзууд. “Санкара”-г минь уншчихаад “Ийм ном хэдээр бичих вэ” гэж асуусан. “Ёстой бодож байгаагүй юм байна. Амьдралдаа би мөнгөөр ном бичиж үзээгүй. Чи л анх ийм санал тавьж байна” л гэлээ. Тэгсэн “Нэвтрүүлэг хэдээр хийдэг юм” гэж байна. “Манай студи хотын 375 жилийн ойгоор 49 сая төгрөгөөр л цуврал баримтат кино хийсэн юм даа” гэлээ. “Яагаад 49 сая гэж” гэхээр нь “50 сая төгрөгөөс дээш тендерт ордог юм байна. Тэгээд дээд талын хэмжээ нь л дээ” гэтэл “За 50 сая төгрөгөөр бичүүлье” гэсэн. Цаасан дээр буулгахаас бусдыг хийгээд өгсөн. Тэгсэн чинь 13 мянган хувь зарагдаж бестселлер болсон доо. Энэ ном их олон хэлээр орчуулагдаж байна. Энэтхэгт англи хэлээр гарч саяхан нээлтээ хийлээ. ОХУ-д Юрий Кручкины орчуулгаар хэвлэгдлээ. Казах хэлээр гарлаа. Солонгос, герман, япон, хятад хэлээр орчуулагдаж байна. Сингапураас том паблашинг надад бас хандсан байгаа.

-Ерөнхийлөгчтэй одоо уулзаж байна уу?

-Уулзалгүй яахав. Чаатаар өглөө үдэшгүй холбогдоно. Би чинь бас Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус туслах гэж явдаг юм. Долоо хоногтоо нэг хоёр удаа уулзаж учирна. Ордонд ордог тусгай үнэмлэхтэй. Энэтхэгтэй хамтарч кино хийх талаар тусалж дэмжинэ л гээд байгаа. “Гадаадын улс оронтой хамтарч кино хийхгүй бол Монголдоо кино хийгээд ашиг байх уу” гэдэг юм аа.

-Та сүүлийн үед монгол кинонуудаас үзэж байна уу?

-Үзнэ ээ үзнэ. Сэнгэдоржийн кинонуудыг үзэх дуртай. Гайгүй найруулагч шүү дээ. Бид хоёр хамтарч гурван кино хийлээ. Манай охин Номунзултай хамтарч “Цагаан хадаг”, “Амьдрал” гэж хоёр ч кино хийсэн. Удамшдаг юм уу хаашаа юм, охин сүүлийн үед кино зохиол бичээд байгаа шүү дээ. Би ч охины зохиол энэ тэрд огт оролцдоггүй юм. “Туслах хамгийн сайн арга бол туслахгүй байх” гэж нэг үг байдаг даа. Өөрөө учраа олоод яваг л гэж боддог.

-Та яруу найрагч Д.Урианхайг багш аа гэж их хүндэлдэг юм байна лээ?

-Миний багш л даа. “Санкара”-г уншихаар бүгдийг мэднэ дээ. Би чинь дүүгийнхээ хэргийг өөр дээрээ тохоод ял авчихсан хүн шүү дээ. Мааньтын чанга дэглэмтэй хориход хоригдож байхдаа Урианхай багшийн “Цагийн хөл” гэдэг номыг олж уншаад дурлачихсан. Дотроо өөрийнхөө багш хэмээн бодох болсон. Гаднаас нь харахад жирийн л нэг хоригдол миний дотоод ертөнц маш хүчтэй өөрчлөгдсөн. Суллагдаж гарсныхаа дараа Урианхай ах дээр өөрийнхөө шүлэг, өгүүллэг, нийтлэл бүхнээ бариад очсон юм. Мань эр уншаад “Чи сүрхий юм. Кино зохиол руу орвол илүү дээр” гэж анх зөвлөсөн. Урианхай ахын хоёр ч гэргийтэй дотно. Багш бид хоёр очоод шил архи хувааж уугаад шөнөжингөө дэмий балай юм яриад хонодог, Урианхай гэдэг хүнийг хэн ч мэддэггүй байхад Салхитын хөндийд очиж багш шавь болцгоосон юм. Үүнийг хэнд ч би ярьдаггүй. Багш маань агуу том хүн учраас шавь гэчихээр өөрийнхөө нэрийг хавчуулах гээд байгаа юм шиг санагдаад ярьдаггүй л дээ. Сая харин шилдэг ном шалгаруулахад би гурван романаа барьж очоод “Номд мөргөмүү, багшид мөргөмүү” гээд өргөн барьсан. Сая бурхан болдог Бавуугийн Лхагвасүрэн ахтай ч би ойр байсан. Лхагваа ах “Чи Урианхайг багш гэчихээд, намайг ах л гэх юм даа, тээ. Би ч багшилж чадахгүй л дээ хө” (Лхагвасүрэн найрагчийн хоолойг дуурайн элэглэж инээв. сур) гэдэг л байсан юм. Дарма Батбаяр зохиолч энэ гуравтай би их дотно. Үгийг нь сонсдог, гэрээр нь очдог байлаа. Урианхай багшийгаа Нобелийн шагнал авчихаасай л гэж залбираад сууж байна. Урианхай багшийг уншдаг хүн ер нь цөөхөн ш дээ. Мань хүн чинь номоо дээд тал нь л таван зуу, мянган ширхгийг л хэвлүүлдэг. Надад бүх ном нь байгаа. Шинэ гарсан арван ботийг нь худалдаж авна даа.

-Та яг энэ амьдарч байгаа нийгэм, улстөрийн байдалдаа сэтгэл ямаршуухан ханддаг вэ?

-Монгол чинь Хүннүгийн үеэс Наймдугаар Богд хаанаа хүртэл хаант засагтай л орон байсан. Богд хаанаас хойш ч Чойбалсан, Цэдэнбал ч хаан л байсан. Ерэн хоёр оны “Үндсэн хууль”-аар л парламентын засаглал гэдгийг сонгож авахдаа эрлийз, хоёрын хооронд засаглал сонгочихсон. Дэлхийд манайх шиг аль нь ч биш засаглалтай дөрөвхөн орон л байдаг юм байна. Энэ хугацаанд УИХ-ын долоон сонгууль болсон. Долоон Засгийн газар л ажиллах ёстой биз дээ. Тэгэхэд 15 Засгийн газар, 17 Ерөнхий сайд томилогдсон байгаа юм. Үүнийг дундажлаад хуваахаар нэг Засгийн газар 14 сарын л настай байсан байгаа юм.

-Таныхаар яагаад ингээд байсан юм бол?

-УИХ-ын 76 гишүүнээс үсрээд 14 хүн л сайд болох магадлалтай. Үлдсэн жаран дайсан нь сайд болохын тулд Засгийн газраа унагаагаад байгаа юм. Тэгэхэд энэ хугацаанд тавхан Ерөнхийлөгч сонгогдсон. Ерөнхийлөгчид огцорч байгаагүй, харин ч дахин сонгогдож байсан. Монгол Улсын Сонгуулийн тухай хуулиар хүн амын тавиас дээш хувийн санал авсан хүн Ерөнхийлөгч болдог. Сая шахам хүний саналаар гарч ирсэн Ерөнхийлөгч шагнал одон гардуулахаас өөр эрх мэдэлгүй, мөнгөө мэддэггүй. Мөнгөө мэддэг Ерөнхий сайд нь УИХ-аас томилогддог, хараат байгаад байгаа. УИХ-ын зарим тойрогт гурваас зургаан мянган хүнээс УИХ-ын гишүүн сонгогдож байна. Зургаан мянган хүнээс сонгогдсон хүн, бараг сая шахам хүнээс сонгогдсон хүн хоёрын хооронд өдөр шөнө шиг ялгаа бий еэ дээ. Ард түмний тавин хувиас сонгогдсон Ерөнхийлөгч шагнал гардуулдаг, хориг тавьдаг, гадаад явдаг л хүн болж таарлаа шүү дээ. Х.Баттулгын тавьсан бүх хоригийг УИХ хүлээж аваагүй. Ийм дампуу Үндсэн хуультай байгаа юм. Азийн бүх орон авторатори дэглэмтэй. Урагшаагаа Хятад, Солонгосыг хар. Япон хаант засагтай. Парламентын засаглалтай улс зөндөө байгаа л гэх байх. Гэхдээ анзаарвал Англи хаант засаглалтай. Япон хаант засаглал бүхий парламенттай. АНУ Ерөнхийлөгчийн засаглалтай. “Трамп гэдэг тэрбумтан гарч ирээд бүгдийг нь идчихнэ” гэж айгаад байсан. Одоо хаа байна, Мексикт босгох ганц ханаа босгож чадахгүй л гацчихаад байгаа биз дээ. Шүүх засаглал нь тусдаа, хуулийн засаглал нь тусдаа, Ерөнхийлөгч нь хамгийн гол Засгийн газраа мэддэг байж л улс орон хөгжинө. АНУ-ын тогтолцоо бол хамгийн зөв систем байхгүй юу. Үүнийг манайхан монархи засаглал буюу Казахстаны Назарбаев эд нартай хольж хутгаж ойлгоод байгаа юм. Эд чинь хаан байхгүй юу. Ийм засаглал манайд зохихгүй. Харин Ерөнхийлөгч нь эдийн засгаа мэддэг байх хэрэгтэй байхгүй юу. Яагаад гэвэл ард түмний 51 хувиас сонгогдчихсон хүн учраас хариуцлагатай байхаас аргагүй. 14 сарын настай Засгийн газар ганц байшин ч барьж чадахгүй. Ялангуяа манайх шиг өвлийн хүйтэнтэй оронд. 14 сарын хооронд хэн ч Ерөнхий сайд болсон өөрөө идэхийг л бодно. Засгийн газрын гишүүн болоход тэрбумаас дээш төгрөгийн ханштай юм гэсэн биз дээ. Өөрөө мөнгөөр гарсан мөнгөө олж авч идэхийг л хүснэ. Ингээд л унаад босоод, унаад босоод байгаа юм. Иймээс мөнгөө мэддэг Ерөнхийлөгчтэй л улс болох учиртай. Өрхийн тэргүүн ямар ч мэдэлгүй, 76 хүүхэд нь л мөнгөөрөө тоглоод үрээд байгаа байхгүй юу. Тиймээс одоо ард түмний санал асуулга явуулж засаглалынхаа солих хэрэгтэй болчихоод байгаа юм. “Үндсэн хууль”-аа өөрчлөх цаг ирчихсэн байна.

Зохиолч, сэтгүүлч, кино найруулагч Доржхандын Төрмөнх 1959 онд Улаанбаатар хотод зураач гэр бүлд төржээ. Түүний аав ээж, дүү нар нь бүгд зураач байсан бөгөөд өөрөө ч тэрээр Дүрслэх урлагийн сургууль төгсчээ. 1980-аад оноос уран зохиол, яруу найраг бичиж эхэлсэн бөгөөд түүний шүлгээр бүтсэн Б.Сарантуяагийн дуулсан “Аниргүйн шивнээ”, Т.Ариунаагийн дуулсан “Дурлал шиг асна”. Камертон хамтлагийн дуулсан “Халуун тэнгэр”, Соёл-Эрдэнэ хамтлагийн дуучин Ч.Насантогтохын дуулсан “Амин насны урсгал”, “Хар сарнай”, “Нисванис”, “Булсара”, “Харанга” зэрэг хамтлаг, дуучдын 30 гаруй дуунууд байдаг. Д.Төрмөнхийн зохиолоор бүтсэн “Бодлын хулгайч” уран сайхны кино 2012 оны Академи авардсаас “Шилдэг кино зохиол” хүртсэнээс гадна зургаан номинацид тэргүүлж оны шилдгийн шилдэг Гран При шагнал хүртсэн юм. Мөн түүний Бельгийн вант улсын уран бүтээлчидтэй хамтран бүтээсэн “Нохойн орон” кино дэлхийн кино наадмуудаас 23 тэргүүн, дэд шагнал хүртсэн билээ.

-Та чинь МҮОНТ-ээс угшилтай уран бүтээлч байх аа?

-Наян найман оноос Монголын үндэсний телевизэд анх туслах найруулагчаар орж ассистент найруулагч, найруулагч боллоо. Ерэн оноос сэтгүүлчээр ажилласан.

-Тэр үед ямар нэвтрүүлгүүд бэлдэж байв?

-“Цомирлог” хөгжим мэдээллийн теле сэтгүүл, “Товч толь” теле сэтгүүл, “Дорнын яруу найраг”, “Авах гээхийн ухаан” зэрэг нэвтрүүлэг бэлтгэж байсан даа. 1995 оноос “Товч толь” нэвтрүүлгийнхээ нэрээр сонин гаргаж байгаад их зохиолч Д.Нацагдоржийн “Ламбугайн нулимс” өгүүллэгээс сэдэвлэн уран сайхны хар цагаан киног плёнкоор хийж кино салбарт гараагаа эхэлж дээ. “Бизнес таймс” сонины анхны эрхлэгчээр ажиллаж асан ерэн зургаан оны үед Бельгийн вант улсын найруулагч Петер Бросестой хамтран “Талын хот” баримтат киног хийсэн маань Ёорис Айвенсийн шагнал хүртдэг юм байна.

-Таны бараг овог шахуу болчихсон “Нохойн орон” киногоо хэзээ бичсэн юм. Зарим хүмүүс эл бүтээлийг чинь Монгол орноо хэт муучилж гаргасан гэж шүүмжлэлтэй ханддаг юм билээ?

-Хүмүүс энэ киног сонссон нь их болохоос үзээгүй нь ихэнх нь л дээ. Ерэн найман онд бүтээсэн кино. Ерөөсөө Монголоо муулсан юм энэ кинонд огт байхгүй шүү дээ. Монголчууд нохойг яаж хайрладаг, нохой үхээд хойд төрөлдөө хүн болж төрдөг тухай буддизмын чиг шугамыг барьж хийсэн кино л доо. Хийгээд хориод жил болчихож байгаа киноны тухай л хүмүүс дандаа асуух юм. Аягүй зовлонтой юм.

-Зовлон ч юу байхав дээ, харин ч бүтээгчийн жаргал л даа. Та харин мөнхийн бүтээл хийчихсэн юм биш үү?

-Одоо ямар “Та нар үзээч” гэлтэй нь биш. Энэ сэдэв ч надад жаахан хуучирсан зүйл болох гээд байна л даа.

-Үзээч гэснээс цахим орчинд тавьсан бол уу?

-Youtube-д тавиагүй. Би нэг хэсэг нэлээн хэдийг хямдхаан DVD-гээр нь зарсан шүү дээ. Ойр байдаг хүмүүстээ л CD-гээр үнэгүй тарааж өгдөг юм. Энэ кино маань дэлхийн кино наадмуудаас 23 шагнал хүртсэн. Саяхан хүртэл Германд нэг шагнал авсан байна. Уржнан билүү, ноднин бил үү Францад энэ киноны үзлэг болсон. Баруун Европын мэргэжлийн кино урлагийн том сэтгүүлд Дэлхийн кино урлагт өөрчлөлт авчирсан 50 киноны нэгээр шалгаруулсан байна лээ. Тавьхан кинонд багтахыг бодоход гайгүй л юм хийчихсэн юм байлгүй дээ гэж боддог юм шүү дээ. Ганцхан би ч мундагтаа хийчихсэн юм биш л дээ. Петер Бросес гэдэг мундаг кино найруулагч гаднын нүдээр, би дотоод нүдээрээ харахаар л хоорондоо нийлээд жаахан сонин юм болсон юм бол уу. Хэлбэр хийцийн хувьд сюрреалист маягийндуу, баримтат кино ч юм шиг, нөгөө харахаар уран сайхны кино ч юм шиг завсрын бүтээл болсон. Ер нь ямар ч ашиг олоогүй кино шүү дээ. Жар далаад фестивалиас есөн гран при, 23 тэргүүн дэд шагнал авсан л бүтээл юм л даа.

-Барууны оронд ганц ийм кино хийчихэд л насныхаа хоолтой залгачих байх шүү?

-Үгүй яахав дээ, кино гэхээр л хүмүүс Холливудын зэргийн л юм бодоод байгаа байхгүй юу.

-Холливудын кино бүтээл биш үү?

-Кино чинь ерөнхийдөө хоёр янз шүү дээ. Нэг нь бол цэвэр нийтэд зориулсан бүтээлүүд, тэрний гол төлөөлөгч нь яалт ч байхгүй Холливуд л даа. Нөгөөдөх нь арт маягийн кинонууд. Ийм кинонууд фестиваль энэ тэрээс шагнал авдаг боловч мөнгө олохдоо тааруу. Ер нь олохгүй дээ. Тэгсэн мөртлөө их сонин нь хамгийн их мөнгө олоод байгаа кинонууд фестивалиудаас шагнал авдаггүй байх жишээний. Акира Курасова ч гэдэг юм уу, Тарковский энэ тэр гээд найруулагчид сэтгэлгээний чиглэлийн арт маягийн кино хийдэг. Тэр нь болохоор мөнгө олоод байдаггүй ч их нэр хүнд сайтай. Кино урлаг чинь хамгийн азгүй урлаг.

-Яагаад?

-Яагаад гэвэл мөнгөнөөс шууд хамааралтай. “Нохойн орон”-ыг бельгүүдийн мөнгөөр хийсэн. Одооны энэ Ерөнхийлөгч Баттулга л тухайн үед надад тусалж, гадаадын хүний өмнө нүүр улайхааргүй зочид буудал энэ тэрд байлгаж, мөнгө төгрөг өгч хувь оруулсан даа.

-Таны “Санкара” эсээ роман чинь шарагчин нохой жилийн оны шилдэг номоор шалгарсан. Зохиолч Аюурзана гэхэд “Үнэхээр сайн ном болжээ” гэж шагширсан байсан?

-Хүн гэгч бүх насаараа хариу үйлдэл хийсээр хорвоог бардаг амьтан. Үүнийгээ амьдрахуйн төлөө тэмцэл ч гэх нь бий. Энэ хариу үйлдлийг Бурхан багшийн пали хэлээр санкара гэнэ. Цуглуулсан санкара үйлийн үрийг бий болгоно. Энэ ном бол социализм гэх нийгэмд өсөөд өөрчлөгдсөн, өөрчлөгдөж яваа хүний түүх, бүх насаараа хуримтлуулсан санкарагийн тухай түүх юм. Хүний ухаан сайн сайхан үеэ санадаг хэрнээ ядарч явснаа мартаж орхидог. Сайханд шунан тэмүүлэх ч ялгаагүй хариу үйлдэл. Хүн бүхэн хүүхэд байснаа тэгтлээ санаад байдаггүй шүү дээ. Хүчгүй сул дорой хүүхэд эргэн тойрондоо байх томчуудаас айж явсан болоод санадаггүй байх л даа. Миний эмээ “Муу юм бодох нь тийм юмаа захиалж буй хэрэг” гэж багад сургадаг байсан. Би муу юм боддог хүүхэд байгаагүй ч санаандгүй хийсэн үйлдлийн үрээр муу муухайг ханатлаа үзсэн нэгэн дээ. Миний түүх бол амьдралын ёроолд хаягдсан ч тэмцэж боссон түүх төдийгүй, нийгмийн амьдралын тусгал байх тул би энэ номыг бичих гэж долоон жилээ зарцуулсан. “MNC” телевизээс оны шилдэг ном шалгаруулахад Урианхай багшийн арван боть тэргүүн номоор, миний “Санкара” роман шилдэг номоор шалгарсанд баярлаж байна. Номын дэлгүүрт очоод удаагүй байгаа. Хаа очиж маш их сайн гүйгдэж байна. Ганц Аюураа ч биш магтсан зүйл бичих л юм. Уншигчдад яагаад тэгж таалагдаж байгаа юм бол гэхээр үнэн түүх учраас хүчтэй хүрч байгаа юм бол уу гэж бодож байгаа.

-Ямар төрлийн роман билээ?

-Төрөл жанрын хувьд жаахан сонин. “Асуух нурууны эмч аргагүйн эрхэнд луйварчин” гэдэг багадаа уншсан номыг маань “Непко” шинээр хэвлэснийг авч уншсан. Тэр нь Нью-Йоркод болж байгаа үйл явдалтай. Би Нью-Йоркод амьдарч байсан. Тэрнийхээ тухай “Чөтгөрийн хотын тэмдэглэл” гэдэг жижгэвтэр ном бичээд гаргатал хурдан зарагдчихдаг юм. Тэр номоо урагш, хойш нь залгаж бичсээр “Санкара” болчихсон. Хэрэг түвэгт холбогдож байсан энэ тэрээ хүртэл бичсэн болохоор хүмүүст их сонин санагдаад байгаа юм бол уу. Арай л хэтэрхий илэн далангүй биччихсэн юм билээ. Номын тухайд зохиогч гав ганцаараа сууж бичдэг, уншигч ганцаараа уншдаг. Киног театрт олуул сууж байгаад үздэг. Гэртээ, зурагтаар ч ялгаагүй олуул л үзнэ шүү дээ. Тиймээс ном бол аминч яриа, их хувийн чанартай зүйл юм байна аа гэдгийг би ойлгосон. Зарим уншигч “Эрэгтэй хүн би, би. Би мундаг гээд их эготой байдаг. Тэгэхэд өөрийнхөө ядарч зүдэрч явсан, орон шоронд байсан хамаг юмаа илэн далангүй биччихдэг ямар сонин юм бэ” гэж яриад байгаа юм л даа. Тэгж л бичихгүй юм бол зохиолч гэж яваад яах юм. Г.Аюурзанын “Хэлэх юмгүй байж л ярих гэсэн хүмүүс

Хаа сайгүй…

Хэнд ч бай муу үг олж наахын төлөө л амьдарч яваа мэт хүмүүс

Хаа сайгүй…” гэсэн нэг шүлэг байдаг даа. Ярих юмтай байгаа хүн л ярих ёстой гэж би ч бас бодоод байгаа юм л даа.

-Та бол яах аргагүй ярих юмтай уран бүтээлч л дээ?

-Би ч одоо кино зохиолч ч юм уу, сэтгүүлч ч юм уу, зохиолч ч юм уу. Тэрийгээ бүрэн тодорхойлж чадахгүй. Гэхдээ би ярих юмтай л хүн. Зарим юмыг киногоор яривал зохилтой. Нийгмийн асуудал хөндсөн зүйлийг нийтлэлээр яривал зохилтой. Зарим юмыг ном болгож бичиж уншигчдад хүргэх нь зүгээр гэж бодоод л өөрийгөө уудалсан. Цахим ертөнцөд автаад хүмүүс төвлөрч чадахаа байсан, мэдээллийнх нь бараг ерэн хувь хар мэдээлэл ноёлсон ийм үед чимээгүй ганцаараа суугаад унших ном маань сэтгэлийн яриа байж байж л хүнд хүрнэ гэсэн бодол надад байсан л даа. Би анх биччихээд найз нөхдөдөө цахимаар явуулсан. Х.Баттулгад явуулчихаад, бясалгалд арав хоног суучихаад гараад ирсэн чинь над руу их олон удаа залгачихаж. “Яасан бэ, хөгшөөн” гэсэн чинь “Би чиний номыг уншаад дуусчихлаа. Аймаар их таалагдлаа. Чи хүрээд ир дээ” гэхээр нь яваад очсон чинь баахныг хувилаад ширээн дээрээ өрчихөж. Мань хашир чинь тэр үед Ерөнхийлөгч болоогүй байсан үе шүү дээ. “Энэ одоо яаж байгаа юм” гэсэн чинь “Залуучууддаа уншуулах гээд. Залуу хүний заавал унших ёстой ном гэдэг шиг их зүгээр ном байна. Тэрнээс гадна Төрөө хоёулаа нэг яриа байна. Чи ер нь миний тухай бичвэл биччих хүн юм биш үү. Энэ номон дотор ч миний тухай ганц нэг бүлэг байна лээ” гэдэг юм. Тэгж би “Миний мэдэх Женко Баттулга” гэдэг номыг бичих үндэс болсон.

-Тэр ном чинь их алдаршиж, сонгуулиар ч тараагдсан байх шүү?

-Тэр чинь ерөөсөө тараагдаагүй шүү дээ. Хүмүүс тараагдсан гэж будилаад байдаг юм. Тэр чинь УИХ-ын сонгуулиас ч өмнө, арван таван онд бичигдсэн ном байхгүй юу. Нөгөө муу Баттулгыг чинь барих гээд, хорих гээд Баянгол зочид буудлыг цагдаа нар бүслээд байсан тэр үе л дээ. Тэр үед хүмүүс Баттулгыг дээрэмчин луйварчин юм байх гээд ойлгочихсон ч байсан байх. Тэгээд би багаасаа найзалсан найздаа зөвшөөрсөн. Бид хоёр чинь Дүрслэх урлагийн дунд сургуулиас хойш гэхээр дөчөөд жил үерхэж байна шүү дээ. Тэр номыг “Санкара”-гаас ургасан ургамал гэж ойлгож болно л доо. Бичлээ. Таван мянган хувь хэвлэсэн чинь зарагдчихдаг байна. “Миний бичсэн ном ингэж зарагдлаа гэж үү” гэж бүүр гайхаад. Дахин арван мянгыг хэвлэсэн. Нийт арван гурван мянга нь яг зарагдсан. Эхний хэвлэлтээр хуудас солиод хэвлэсэн гурав дөрвөн зуугаадыг л Баянхонгорт цагаан сараар хүмүүст бэлгэнд өгсөн гэсэн. Бусад нь яг цэвэр зарагдсан. Тэгэхэд надад их урам төрсөн дөө. “Түмний нэг” хөрөг цуврал маань ингэж эхэлсэн. “Санкара” ч энэ цувралын анхных. Тэрнээс хойш хөрөг цуврал бичвэл зүгээр юм уу гээд “Миний мэдэхгүй З.Энхболд” гээд дараагийнхаа номыг бичсэн. Одоо өмгөөлөгч Алтангэрэлийн ном бичигдээд дуусч байна. Лу.Болдын тухай ном дуусч байна. Д.Сумъяабазарын номыг бичээд эхэллээ. Өөртөө ойрхон, надад таарах хүмүүсийн тухай л бичиж байна гэх үү дээ. Тэрнээс биш алтан цээжтэй, мөнгөн бөгстэй хүн гээд магтаж барьсан юм байхгүй.

-“Санкара” романтайгаа хамт хоёр романаа хэвлүүллээ гэсэн үү?

-“Нэр нэгтний хоёр үхэл”, “All things must pass” буюу (Бүхий л зүйлс арилан оддог) гурамсан романыхаа тэргүүн, дэд хоёр дэвтрийг хэвлүүлсэн. Эхний романаа би БНМАУ-ын төрийн хошой шагналт зохиолч Донровын Намдагийн гэгээн дурсгалд зориулсан. Намдаг гуай “Хоёр үнэний дунд нэг худлыг хавчуулж бич” гэсэн гайхамшигтай үгийг хэлсэн зохиолч. Гуравдугаар дэвтэр нь Тогоонтөмөр хааны тухай “Их хааны сүүлчийн долоон өдөр” гэсэн нэртэй роман гарах юм. Эхний романд Лигдэн хэмээх улстөрчийн эргэн тойронд 2012 онд болж өнгөрсөн ээдрээт үйл явдлууд болон түүний үхэл, 1604-1634 онд Монголын төрийг барьсан алтан ургийн сүүлчийн хаан Лигдэн хутагтын хувь заяаны тухай зөн ёрын маягаар өгүүлж, эрт эдүгээгийн түүхийг зэрэгцээ өгүүлэмжээр гаргасан. Лигдэн хааны талаар “Цогт тайж” кинон дээр л зурвас гардгаас бараг юм байдаггүй юм байна. Тогоонтөмөр хааны тухай эх сурвалж их юм. Хятад хэлээр гуч гаруй дэвтэр байдаг юм байна. Түүхэн гурамсан энэ романуудыг бичих гэсэн хэдий түүхээ мэддэг ч төдийлөн зориг хүрч барьж чадахгүй нэлээд удсан. Төрийн шагналт түүхч Өлзийбаатар анддаа хандлаа. Тэгтэл хятад, англи, орос хэлтэй Ч.Содбилэг гэж шавиа зааж өглөө. Содбилэг “Юань гүрний түүх”, “Мин улсын судар” зэрэг нэлээд олон ном бичсэн хүн л дээ. Мань эр түүхэн сурвалжуудыг олж өгч хамтран бичсэн.

Үргэлжлэл бий.