Author: Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл

Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, аймгийн алдарт уяач, сэтгүүлч, Б.Явуухулангийн нэрэмжит яруу найргийн наадмын анхны тэргүүн шагналт яруу найрагч Намсрайн Лутбаяртай уулзаж хөөрөлдлөө. “Завхан гол” дуугаараа овоглосон, олон сайхан дууны эзэн энгүй авьяаст эл тэнгэрлэг бодолт эрхэм өнөөг хүртэл ганц ч ном хэвлүүлээгүй, басхүү Монголын зохиолчдын эвлэлийн гишүүнээр ч элсээгүйг сонсоод үнэндээ хоёр чихэндээ ч итгэсэнгүй. Эгэл даруухан найрагч ах маань “Хийморийн Шилийн Богдыг Хойморын Отгонтэнгэртэй золгуулсан” уран бүтээлийн цэнгүүнээ энэ сарын 31-нд “Улаанбаатар палас”-ын концертын их танхимд толилуулахаар төлөвлөөд байгаа ажээ.

-Уран бүтээлийн цэнгүүнээ хийх гэж байгаа гэсэн. Таны зохиосон дуу хэд орчим болоод байна?

-Миний адуу хэд юм. Би тоолж үзээгүй, тоолоод байхаар ч их адуу байхгүй. Миний дуу хэд юм. Бас тоолж үзээгүй, тоолоод байхаар ч олон дуу байхгүй байх. Уран бүтээлд тоо чухал биш. Дууны шүлгийн “Үгийн нүд” гэсэн анхны түүврээ гаргах гэж байна. Энэ түүвэр маань ерэн есөн дуутай, шалдан нооттойгоо, худам монгол, кирилл хос бичгээр хэвлэгдэж байгаа юм.

-Та анхны ном гэж юу ярина вэ. Өмнө нь номоо хэвлүүлж байсан биз дээ?

-Энэ “Үгийн нүд” миний анхны ном болох нь дээ. Уг нь залуудаа нэг ном бэлдсэн ч дарвиж яваад цүнхтэйгээ гээчихсэн юм.

-Саяхан Далхаагийн Норов ахтай хөөрөлдөхөд “Алтан Богдын шил” романыхаа хоёрдугаар дэвтрийг цүнхтэйгээ гээчихсэндээ харамсаж явдаг гэсэн. Та бас яагаад гээчихээ вэ?

-Гээгдээд л олдоогүй. Тэрнээс хойш өдий хүртэл “Бурхан намайг ном гаргаж хэрэггүй гэж байгаа юм болов уу” гээд өдий болчихлоо. “Сэтгэлийн булаг” ч бил үү, “Сэтгэлийн нэрмэл” ч бил үү тиймэрхүү нэртэй л ном бэлдсэн байсан юм. Наян есөн онд Балбар ах Дөнгөтийн Цоодол гуайтай МОНЦАМЭ-гийн үүдэнд уулзаад “Энэ нөхрийн номыг номын төлөвлөгөөнд оруулъя” гэснээр хэвлэлд бэлдчихээд явж байсан хэрэг. Хөх хотод Сэтгүүлчдийн холбооны хуралд оролцоно гэж Эрдэнээ гуайгаар паспорт гаргуулж аваад буцаад вокзал дээр иртэл манай морин хуурын Цогбадрах угтаж “Болор цом”-д Бавуудорж үлдчихлээ” гэнгүүт хөөрөөд хамаг юмаа ширээн дээр мартаж гараад, Нисэх ороод хадам ахындаа ганц юм задлахдаа цүнхээ санасан ч олдоогүй. Сүүлд хоёр, гурван шил архиар паспортоо олж авсан юм. Түүнээс хойш ном гаргах сэтгэлгүй болсон. Одоо харин “Ном чинь байна уу” гэж амьтан хүн асуугаад байхаар санаа зовоод гаргаж байгаа ухаантай.

-Ном гаргасан, гаргаагүй таныг олон түмэн зангаргатай яруу найрагч гэдгийг зохиосон дуунуудаар чинь сайн мэднэ. “Завхан гол” дуугаа гэхэд бичсэн түүх нь сонин л байж таараа даа?

-Миний гэр бүлийн хүн чинь Завхан аймгийн Эрдэнэмандал сумын хүн шүү дээ. Анхны охин маань биднийг оюутан байхад төрсөн учраас хадмууд харж хандана. Тэгээд сургуулиа төгсөөд охиныхоо хойноос Завхан явсан улс. Сэтгүүлчдийн холбооны Т.Баасансүрэн гуайгаас томилолт авч, аймгийн “Туяа” сонинд 1989 оны долдугаар сарын 15-ны өдөр сурвалжлагчаар ажилд орсон юм. Сэтгүүлчийн ажлын гараа минь ингэж эхэлж, Завханд найман жил амьдарсан. Тиймээс намайг хүмүүс Завханых гэж ойлгодог. Завхан, Сүхбаатар хоёр бол засаг захиргааны нэгж юм. Сурвалжлагч, үйлдвэрийн дарга, утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгчийн алба хашиж байлаа. “Хөлдүү гурван аймаг”-ийн нэгийг гэсгээлцэж явлаа, залуу насандаа.

-Хөлдүү гурван аймаг гэдэг нь ямар учиртай юм бэ?

-Завхан, Увс, Говь-Алтай гурав чинь улс төрийн хүрээнд ардчиллыг их хожуу хүлээж авсан аймгууд шүү дээ. Тэнд уран бүтээлийн сайхан нөхөдтэй одоогийн хэлээр гал болж ажилласан.

-Хэн хэнтэй уран бүтээлийн дөрөө харшуулж явав?

-Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Дагвын Цэвээнравдан, Г.Жамьян, гавьяат жүжигчин Батсүх, төрийн шагналт яруу найрагч Ц.Бавуудорж, яруу найрагч Хасвайн Лхаасүрэн, И.Цоозол, Бат-Өлзий, Пэрэнлэй, Алтангэрэл, Самдан, Бороохойн Батхүү нартайгаа хамт уран бүтээл туурвиж, нэгнийхээ сэтгэлийн гэрэлд хөөрч хөгжиж явлаа. Бид сэтгэл нэгтэй улс. Бараг нийтийн дууны нэгэн үеийн давалгаа зөвхөн Завханаас эхэлсэн гэхэд болно. Наяад оны төгсгөлөөс ерэн найман он хүртэл энэ давалгаа явсан гэж боддог.

-Бавуудоржийн шүлгүүд, хоёр гавьяатын аялгуунуудыг анзаараад байхад одоо ч наад давалгаа чинь цалгилсаар байгаа юм биш үү?

-Одоо ч үргэлжлээд давалгаалж л байгаа юм байна шүү. Зарим хүмүүс намайг “Нийтийн дуугаар өвчлүүлсэн” гэж зэмлэдэг л юм. Дууны яруу найрагт хорин долоон жил үнэндээ зүтгэсэн байна. Миний анхны уран бүтээл “Бүүвэй ээж” дуу гарснаас хойш ийм хугацаа өнгөрч. Энэ дуу их булган сүүлтэй дуу л даа.

-Тэр чинь юу гэсэн үгтэй дуу байдаг билээ?

–“Бүтэн нойртой хонож үзээгүй

Бүлээн цайгаа ууж амжаагүй

Ганцхан биений жаргал эдлээгүй ч

Газар дээр миний ээжий

Үр чинь өсөж том болжээ

Үргэлж юунд санаа тавина вэ

Уул шиг том эр болсон шүү дээ

Унтаж амар даа бүүвэй, ээж ээ” гээд Батсүх гавьяатын дуулдаг дуу. Би Завханд хорин гуравтай очсон. Миний найз Банзрагчийн Баярсайхан гэж Говь-Алтай аймгийн “Алтайн хөгжил” сонинд сурвалжлагчаар ажилладаг байлаа. Манай Б.Галаарид Свердловскт төгсөж ирээд бас тэр сонинд ажиллаж байсан. Бид их нийлнэ. Бие биен рүүгээ их явна. Говь-Алтай, Завхан аймагт юм уу, Тайшир, Цагаанчулуутад уулзана. Нэг удаа Говь-Алтайд очоод “Алтайн хөгжил” сонинд “Үүрд хамт байгаач, ээж ээ” нийтлэл бичиж хэвлүүлээд Багануурт байдаг Баяраагийнхаа аав, ээжид илгээлээ. Би Сүхбаатар аймагт байдаг ээждээ шуудангаар нөгөө нийтлэлээ явууллаа. “Бүүвэй ээж” шүлгийг тэгэхэд Баяраа маань уншчихаад гуравдугаар сарын долоон буюу тэр оройноо Үйлдвэрийн ажилчдын мартын баяр дээр дуулна гэдэг юм.

-Тэгээд дуулав уу?

-Ая хийгээд гитартай дуултал тэнд байсан дөч тавиад хүн уйлаад сүйд болдог юм. Тэгэхэд л дуу бичиж болох юм байна гэсэн санаа тархинд анх харвасан. Тэр үед Батсүх “Сургууль минь” гэсэн ганц дуу л дуулсан байсан. Завханд шөнөдөө давхиж ирээд Цэвээнравдан багшид өгсөн. Удалгүй “Бүүвэй ээж” дуу төрж, аймгийн Намын арван наймдугаар бага хурлын төлөөлөгчдөд концерт тоглотол тэнд байсан төлөөлөгчид уйлсан. Тэр надад хүчтэй сэтгэгдэл төрүүлсэн. Дуу гэдэг ямар их хүчтэй юм гэдгийг мэдэж дууны уран бүтээлд донтсон. Түүнээс хойш бичсэн дуунууд маань 130 гаруй уран бүтээл болж.

-Пээ, та чинь дуугаа тоолж үзээгүй, цөөхөн л гээд байсан. Одноос ч олон дуутай л юм байна ш дээ?

-Сая дууны түүврээ гаргах гэж л багцаалдаж үзсэн юм.

-Таны төрсөн нутаг чинь наран мандах зүгийн Сүхбаатар аймаг биз дээ?

-Би чинь Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын уугуул Хатагин овгийн хүн шүү дээ. 1983 онд Баруун-Урт хотын нэгдүгээр арван жилийн сургуулийг дүүргэлээ. Хүүхэд байхдаа адуучин болно гэж боддог, дараа нь тагнуулч болно гэж мөрөөддөг байлаа. Самбо, жүдогоор барилддаг, хөнгөн атлетик, гимнастикаар хичээллэдэг, хөлбөмбөг ч тоглодог байлаа. Зүүн гурван аймгийн самбо бөхийн тэмцэээнд таван өрсөлдөгчөө гарт өчих мэхээр ялж аваргалахад тэнд явж байсан Нийгмийг аюулаас хамгаалахын төлөөлөгч надтай уулзсан юм. Би ч Нийгмийг аюулаас хамгаалахын сургуульд явъя гэж хоёр хуваарь дээр шалгалт өглөө. Хорин таван хүүхдээс би нэгээр гарч, манай багшийн хүүхэд хоёроор гарсан. Тэгтэл манай багш хувийн хэрэг авч “Арван төгрөг дээрэмдсэн” гэж хилс тодорхойлолт бичиж бараг сургуулиас хөөх шахуу юм боллоо. Багшийн хүү хойшоо сургуульд явж хурандаа болтлоо явсан. Би тэр сургуульд явсан бол архи дарсанд дуртай, амьдралгүй нэгэн болчих ч байсан юм бил үү гэж одоо хувь заяандаа залбирдаг юм. Гэр зуур гэрэл зураг угааж, охидыг зодоо хийлгэдэг ажилтай сууж байтал “Сүхбаатарын зам” сонинд сэтгүүлчийн ангийн хуваарь ирээд намайг явуулсан. Зохиолч Мөнгөний Чимэд гуай миний шүлгийг Монголын радиогоор уншуулсан байсан.

Завхан гол

Хөгжмийг Г.Жамъян (МУУГЗ)

Дуучин С.Батсүх (МУГЖ)

Дэн шаргалыг хоргойлсон

Дэлхийн нарыг хүлхсэн

Хадаг яндар Завхан гол

Хаа хүрэхээр тэмүүлнэ вэ

Ээ, Завхан гол

Элсний нүүдэл шиг чимээгүй

Ай, Завхан голын

Анир үргээж адуу тургилна аа

Хөлчүү зэрэглээ сандаасан

Хөлөрсөн манхныг сэрүүцүүлсэн

Хатан тунгалаг Завхан гол

Халхын нутгаар ороолно оо

Зовлон жаргалаар мэлмэрсэн

Зорголын нүд шиг ус гүйсэн

Мөрөнгийн энтэй Завхан гол

Мөнхийн усыг орлоно оо

Зүлэгт талыг хажсан

Зүсэр уулсыг хэжсэн

Ороо тэлмэн Завхан гол

Одоо юундаа тэлгүүлнэ вэ

Элсний өвсийг ундаалсан

Өвсний сүвийг угаасан

Эргээ хальдаг Завхан гол

Эзэн лусдаа эрхэлнэ ээ

Гуниг баяраар мэлмэрсэн

Гурын нүд шиг талимаарсан

Дайдад одох Завхан гол

Далай сэтгэлийг минь тээнэ ээ

Бадар хундага

Хөгжмийг Д.Цэвээнравдан (МУУГЗ)

Дуучин О.Ичинхорлоо (МУГЖ)

Нар сарны ивэлсэн сүү

Бялхаж мэлтэрсэн агар завьяа

Намиа салхины мөнгөн уул

Хүртээд номхорсон булаг рашаан

Энгэр түлхүү Бадархундага

Эр уулын бүсгүй хүйсээ

Барсын хэвтэй суварга хайрхны

Ханийн тэнгэртэй тунгалаг болор

Магнай дундаа одон титэмтэй

Манхагтай уулын цагаан Дара эх

Энгэр түлхүү Бадархундага

Эр уулын бүсгүй хүйс ээ

Хүмүүн цэцгийн ихэр тэргүүн

Ханьсаж дуулсан омог домог

Хүжсийн үнэр салхиар өртөөлөөд

Ариун лавиран цогцолсон газар

Энгэр түлхүү Бадархундага

Эр уулын бүсгүй хүйсээ

Аав уул

Хөгжмийг Ц.Жамъян (МУГЗ)

Дуучин С.Батсүх (МУГЖ)

Ургуулан ургуулан бодоход

Уул шиг нөөлөгтэй аав минь

Нутгийн тахилгатай овоодын

Нуруутай жаахан Зотол минь

Хормой бэлийг нь бараадахгүй

Холын өндөр уулс яах вэ

Араг шиг намхан нутгийн ууланд

Аавын минь төрх бүтэн байна аа

Альхан ч талдаа нөмөртэй

Аав минь та хүн уул юм

Хайр энэрэлд тань торнисон би

Хаа нэгтээ тань хоргодсон толгод юм аа

Торниж өсөөд үр тань тэгвэл

Тос даасан бор уул болно

Тал талдаа толгод ургуулсан

Тань шигээ нөмөртэй уул болно

Түрүүч нь №119 (5384) дугаарт

Монгол Улсын төрийн шагналт зохиолч Далхаагийн Норовтой уулзаж хөөрөлдлөө.

-“Эцсийн тушаал” жүжигт та шударга, дайчин хүн амьдрал дээр хохирдог тухай хорсолтой биш ч цаанаа л нэг элэг эмтрэм гунигтайгаар гаргасан байдаг. “Зүрхэнд шивнэсэн үг” кинонд дайны барим тавим цуст эмгэнэлийг биш ар талынхны сэтгэлзүй, аж төрлийг нүдэнд харагдам дүрсэлсэн. Дайны тухай бүтээлүүдийн чинь өнцөг гурвалжин нүдээр харсан мэт өөр байдаг нь Чөлөөлөх дайнд орсон аавтай чинь холбоотой биш байгаа?

-Тэр бүхэн аавтай минь шууд холбоогүй ээ. Миний сэтгэл зүрх ертөнцийг, хүнийг, амьдралыг хэрхэн үздэгтэй л холбоотой байдаг байх. Эх оронч баатарлаг байх, шударга амьдрах чанарыг манай нутгийнхан надад шингээж өгсөн юм болов уу даа л гэж боддог юм. Манай Засагт ханы хөх харчуудын нэг чанар байдаг. Хайрлаж, хүндэлж байгаа хүндээ их хүйтэн ханддаг. Ил бол нүүрэн дээр нь саймширч, долоочих гээд байдаггүй их хатуу ханддаг. Тэгсэн мөртлөө цаагуураа хийж байгаа үйл нь хүнийг дандаа л хайрлаж байдаг. Хүнийг хайрлах, ариун шударга санаа гэдэг гүнд л байвал, далд л байвал чин үнэнч байдаг. За даа, аман дээр байвал ч дээ, гарын үзүүрт байвал ч дээ, алж мэднэ шүү. Засагт ханы хөх харчууд хэцүү гэдэг үг гарсан гол зүйл бол энэ шүү. Тийм учраас би тэрийг л барьж, дайны үед ч бай, эгэл амьдралын үед ч бай баатруудаа тийм л чанартайгаар сэтгэлдээ амилуулдаг.

-Зөвхөн Засагт ханы хөх харчууд ч биш нийт монгол эрчүүд эртнээс “хайр нь дотроо, хал нь гаднаа” гэсэн философиор хүмүүжиж ирсэн байх аа?

-Харин тийм шүү. Монгол хүний мөн чанар тийм байж. Манай аав, ээж хоёр арванхоёр хүүхэд төрүүлж өсгөхдөө бие биедээ “Хайртай” гэж хэлж үзсэн үү. Ээ, үгүй байх. Хайр гэдэг сэтгэлийн хэчнээн гүнд хадгалагдах тусам үнэ цэнтэй, ариун үнэн байдаг. Би залуудаа нэг зүйлийг харж л байсан. Цэрэгт явж байгаа залуугаа тэврээд л, уйлаад л хавар нь хоцорч байсан хүүхэн намар нь хүнтэй суугаад найр хийгээд байж л байсан. Харин үдэж чадаагүй, холхноос хараад нулимсаа тэрүүхэн тэндээ нуугаад явуулсан хүүхэн хайртай хүнээ гурван жил хүлээж, гурван жил байж л байсан. Хүний сэтгэлзүй гэж сонин юм байдаг юм шүү дээ.

-Тэрийг та мундаг анзаарч, зохиол бүтээлээ амилуулсан байдаг шүү…

-Зохиолч хүний чинь хамгийн гол ажил уншаад юм уу, бичээд суухдаа ч биш. Ерөөсөө л зохиолч хүний ажил чинь хүн судлах. Тэрийг номоос, амьдралаас, бүх талаас нь судалж болно. Тэнд сууж байгаа гурван хүүхнийг гэхэд гурвуулангийнх нь нүдийг харчихад л, эсвэл тэр ууланд явж байхдаа байгалийн сайхныг мэдэрч, тэр сайхан агшныг сэтгэлдээ амилуулан авч үлдээж чаддаг хүн л яруу найрагч юм.

-Та хөдөөнөөс анх орж ирэхдээ хоёр хавтас дүүрэн шүлэг, өгүүллэг сугавчлаад Л.Түдэв гуайтай уулзаж байсан гэдэг. Тэр шүлгүүдээ хэвлүүлж байв уу?

-Хэвлүүлээгүй. Одоо санаанд ч бараг байхгүй дээ. Надтай адил уран зохиолоор өвчилсөн нөхдөдөө уншиж өгдөг л байсан. Би бүр найраглал хүртэл бичиж үзсэн хүн. “Хөшөө хөлгүй ч гэсэн явдаг. Хөшөө хэлгүй ч гэсэн ярьдаг” гээд урсгаж өгч байсан санагдаад байна (инээв). Би анх ирэхдээ төрийн шагналт яруу найрагч Ц.Гайтав гуайтай уулзах гэж том, бага хоёр шил “Бигэр” дарстай ажлынх нь жижүүр дээр хоёр, гурав хоног хүлээгээд ирэхгүй болохоор гэрийнх нь утсаар ярьж очлоо. Булцайтал угаачихсан төмс шиг Сэнгийн Эрдэнэ баавайтай нэг шог зураг шиг сууж байна. Гайтав гуайн “Дайн энх” номын шагнал буугаад тэд хоёр гурав хонож байгаа юм байж. Би Дамдины Жамьянтайгаа очсон юм. Шүлгээ уншлаа. Эрдэнэ гуай ч нэг их тоосон юм алга. Харин “Ухаанд чинь ухна ишиг үхчихсэн юм уу” гээд байх юм. Гайтав гуай “Залуучууд та нар архи битгий уу. Архичин Гайтав хэллээ гэж бодно уу, өөрсдөө мэдэцгээ” гэж байна. Эрдэнэ гуай болохоор “Уух ёстой. Зохиолч хүн гэдэг сэтгэлийн зовлон эдэлж байдаг улс. Бид уухгүй бол хэн уух юм. Сэтгэлийн зовлонг энэ идээ чинь нимгэлдэг юм” гэж байна. Тэгүүт л “Ухаанд ухна ишиг үхэх”-ийг сэхээрч “Бигэр” дарсаа цүнхнээсээ гаргалаа даа. Тэгээд яахав, нутгархаж МЗЭ-ийн дарга Л.Түдэвтэй уулзлаа даа. “Таныг зохиолчдоос хэн хэнийг танихав” гэж байна. Т.Юмсүрэн ахыг, Пүрэв ахыг, Цэдэндорж гуай нарыг нэрлэлээ дээ. “Зохиолч хүнийг зохиолчид эхлээд таних ёстой. Дараа нь таныг уншигчид таних учиртай. Наад зохиолуудаа бүгдийг сонин хэвлэлд тарааж өгөөд буц даа. Тэгээд зохиолчдын ч, уншигчдын ч танил болохоороо ирээрэй” гэсэн дээ.

-Зохиолч, бичгийн хүмүүн болоход тань нөлөөлсөн зүйл юу байв?

-Явж явж намайг зохиолч болгосон зүйл бол хүнтэйгээ, малтайгаа, уул устайгаан манай нутгийнхан л гэж боддог юм. Арван настайдаа сургуулиас гарсан надад манай нутгийнхны дуулдаг дуу, хонины бэлчээрт уулзаж учрахдаа ярьдаг үг бүгд л нөлөөлсөн. Говь-Алтайн анхны багш нагац Хамуутын маань үдэш орой ярьж өгдөг үлгэр, аав, ах нарын ярьсан газар усны түүх домог байна. “Тэр газарт байхад хасаг идээд, хүүхдийг нь толгойгоор нь хад саваад” гэсэн тэр хачин яриа хөөрөө бяцхан оюунд минь амилж бүрэлдээд үлддэг байж.

-Хасаг идээд гэж юу гэсэн үг вэ?

-Юу гэх юу байхав. Хасгийн дээрэмчид орж ирснийг л хэлж байхгүй юу. Би “Босго тотго” кино романдаа энэ тухай нэлээд оруулсан. Тэр дуунуудын нөлөө бол даан ч их л дээ.

-Ямар дуунууд байна?

–“Шар талын цэцэг

Сайхан нарандаа гандана” гээд дуулахад л өөрийн эрхгүй ертөнцийн аж төрөл бодогдох жишээтэй. “Сайхан нарандаа гандана” гэхэд л мөн ч их юм бодогдуулна даа. Хатна гээгүй гандана гэсэн байгаа биз. За тэгээд л

“Энэхэн тэнгэрийн янз нь

Ингэсхийгээд хурших нь

Хуршъя гээд чиг яахав дээ

Нэгэн цагийн л хур шүү дээ

Энэ улсын янз нь

Ингэсхийгээд шоодох нь

Шоодно гээд чиг яахав дээ

Хэтийн заяа нь мэднэ” гээд дуулахад орчлонгийн ааш аяг, хувь тавилангийн бүдэг оньсого тодроод ирэх шиг болно. Манай монгол ардын үлгэр домгууд чинь бүгд баатарлагийн дүртэй шүү дээ. Энэ л дууны гунигт бадгууд, баатарлагийн өнгө аяс миний сэтгэлийн ертөнцийг бий болгож дээ. Дээр нь багаасаа уншиж өссөн номууд.

-Та ямар номууд уншдаг байв?

-Зөвлөлтийн зохиолч Афанасовын “Алтан одны эзэд” гэдэг том номыг жигтэйхэн уншина. Гол дүрийн хоёр баатар нь Ирина, Ира гэдэг хоёр бүсгүйд дурлаад л. Манай Халхын голын байлдаанд биечлэн оролцож явсан зохиолч Константин Симоновын “Зэвсэг нэгт ахан дүүс”-ийг цуврал гурван романтай нь, И.В.Сталины арван хэдэн ботийг уншиж л хүн боллоо ш дээ. Одоотой адилхан өөр унших ч юм байсан биш. Манай нутгийнхан чинь ярихдаа дандаа үлгэрлэж, адилтгаж ярьдаг учраас хийсвэр сэтгэлгээ сайн хөгждөг байж. “Эх нь хээр алаг бол унага нь шийр алаг” гээд удам муутай хүнийг хэлж байхад, “Буруу замаар будаа тээвэл буцахдаа шороо тээнэ” гээд л заяа нь жаахан хэлтийсэн нэгнийг хэлж байх жишээтэй. Энэ бүхэн чинь л надад сургууль болж байж дээ. Дунд сургуульд сурч байхад сумын төвд манайд хөдөөнөөс аав, ээжийн хоёр талын эгч ах нар нам, эвлэлийн хуралд их ирнэ. Үдэшлэгт орж ирээд, дууны дэвтрээ гаргаж ирээд шөнөжин дуулцгаана. Тэр их нөлөөлсөн.

-Цэргийн амьдрал хүнд их нөлөөлдөг байсан цаг даа?

-Эмчийн ажлаас салах гэж цэрэгт мордож, Улаанхуарангийн авто засварын батальонд найман сар алба хаагаад халагдсан даа.

-Тэр үед цэргийн алба гурван жилийн хугацаатай байсан биз дээ?

-Яахав, эмнэлгийнхэнтэйгээ хуйвалдаж тушаал гаргуулаад халагдахгүй юу. Штабын дарга, Цэнд хурандаа намайг эмийн сангийн нярваар авна гэж бага дэслэгч орон тоотой тушаал БХЯ-наас гаргуулаад байж байтал цэргийн ангийн эмнэлэгт нь намайг халах тушаал зэрэг очиж байлаа. Тэгж цэргийн албыг хаав аа (инээв).

-Ханиа танилцуулаач, та?

-Манай Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн “Найрагчийн гэргий болж наждаа эдлээгүйд чинь баяр хүргэе” гэсэн сайхан шүлэг байдаг даа. Тэгээд яахав, надтай л “наждаа эдэлж” яваа сайхан хань Гүндэгмаа минь уг нь орос хэлний багш. Насаараа эрдэм шинжилгээний ажил хийж, сурганы докторын зэрэг хамгаалсан хүн. Албан бус боловсрол гэдгийг чинь Монголд анхнаас нь л онолын хувьд ч, амьдрал дээр ч хэрэгжүүлэх гэж зүтгэсэн. Ууган хүү Эрдэнэ болохоор нано технологийн инженер. Сөүлд докторын зэрэг хамгаалаад ирсэн. Удаах хүү Дэлгэр орос хэлний багш. Одоогоор дөрвөн ч ачтай болчихлоо.

-Та олон шавьтай юу?

-Шавьсаад байх юм нэг их байхгүй дээ. Архи, хадаг хоёртой ирж байсан улс бий бий.

-Монголын орчин үеийн утга зохиолд залуусаас хэнийг боломжийн туурвиж яваа гэж бодож байна?

-Г.Аюурзана, Л.Өлзийтөгс хоёрын зохиолууд сайн. Халтарын Болор-Эрдэнийн богино өгүүллэгүүд сайн байсан. Одоо юу бичиж байгааг мэдэхгүй. Сайхан шүлгүүдтэй залуус олон л байх юм. Гэхдээ шатсан авьяасаараа цоролзоод гараад ирж байгаа хүн харагдахгүй юм. Хэнтийн Балдансодномын Энхжаргал гэж тун авьяастай яруу найрагч хүү бий дээ. Зарим нэг нь ч учраа олохгүй номоо яарч хэвлүүлээд байна уу даа. Яруу найрагт хөлөө олох гэж нэг юм байдаг. Нэгэн үе улс, иргэний уянга гэж хэсэг шуурцгаасан. Одоо харин тэр нь намдаж мэдрэмжийн шүлэг бичих болж. Энэ их сайн. Мэдрэмжийг чинээнд нь тултал хөгжүүлбэл сайн уран бүтээл төрнө. Агуу их Норовбанзад гуай “Уртын дуучны хувьд гучин таван насанд тэнхээ гүйцдэг” гэдэг байсан. Одоо танай ерээд оныхон бяр сууж, бяралхах цаг ирлээ дээ. Уран чадварыг ойшоож үзмээр байна. Бүгдийг хавтгайруулж бичих өөр хэрэг. Лодойдамба гуай шиг л бичдэг болчихвол ч. Итгэлт баяны ганц үг, Цахиур Төмөрийн дүр гэхэд хүний сэтгэлд яв цав бууж байдаг даа. Дүрийг амилуулдаг ийм эд эс нь дутаад байх юм. Т.Бум-Эрдэнэ “Өнөөх” гэж номоо өгсөн. Хэд хэдэн чамбай өгүүллэг байна лээ. П.Батхуяг, Ц.Буянзаяа хоёр зохиол талдаа уг нь их сайн гарч ирсэн. Гэвч, энэ хоёртоо харамсаад байх юм.

-Юунд харамсана гэж?

-Зохиолч хүн утга зохиол судлал руу орохоор л дэмий санагдаад байдаг юм. Судлал гэдэг чинь зүгээр л баримт байдаг. Баримтан дээр ажилладаг хүн болчихдог юм. Намайг хүртэл их сургуульд эрдмийн хүн болгох гэж их үзсэн юм шүү дээ. Зохиолч гэдэг чинь жинхэнэ цэцэглэж, хөөрч бадарч байж уран бүтээл туурвидаг. Нэгэн үе ч уншдаг нь ч, бичдэг нь ч оюун санааны сүйрэлд өртлөө ш дээ. Гэхдээ танай үеийнхнээс Б.Лхагвасүрэн шиг, Ж.Лхагва шиг, Д.Батбаяр, Б.Догмид нар шиг үгийн урлагийн мастерууд оргилон гарч ирэх л байх гэж бодож байна. Уртын дуучин хүнийг богино дуу дуулахыг хориглодог байсан. Хоолой, сэтгэхүй, амьсгаа гурав эвдэрдэг. Тиймээс ч богино дууг завхай дуу гэдэг байж. Тэрэнтэй адил зохиол оролддог хүн утга зохиол судлалаар оролдоод дэмий санагддаг. П.Батхуягийн эхний өгүүллэгүүд сайн ш дээ. Ургаж гарч ирэх байгалийн явц эвдэгдэж, үйлдвэрлэлд орчихож байна. Санамсаргүй хэлсэн үг, үйл цаанаа асар их утга санааг агуулж байдаг. Зохиолч хүн үүнээс л уран саналга авч, дүрээ амилуулж бичих учиртай юм. Зохиолч Баастын Золбаярын хэл бол тун яруу. Бодон бодсоор бичихгүй байхын аргагүй болоод ирдэг нэг үе байдаг даа. Тэр л жинхэнэ зохиолын санаа даа.

-Та бичихгүй байхын аргагүй ямар бүтээл бодож явна?

-“Тоодгор” гэж нэг жүжиг бичих гээд дотроо бодоод л явна. Жижиг чулуугаар том чулуу доргиох санаатай. Дүрүүдээ бодоод байна.

-Юун тухай өгүүлэх жүжиг билээ?

-Нэг хошууны хийд дээр л жүжгийн үйл явдал өрнөнө дөө. Жаа Лам Дамбийжаа Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт цэрэг дайчлах гэж нэг хийд дээр байж байгаа байдал гарна. Дамбийжаа чинь Магсаржав, Манлай ван Дамдинсүрэн, Дилав хутагт гурвын нэрийг бариад Баруун Монголын ноёдыг ташуурдаад эхэлсэн хүн шүү дээ.

Монгол Улсын төрийн шагналт зохиолч Далхаагийн Норовтой уулзаж хөөрөлдлөө. Эл эрхэм “Өнийн цэнхэр уулс”, “Уулсынхны туужис”, “Цэцгийн гурван сар”, “Хөх сайрын чулуу” туужийн түүврүүд, “Алтан богдын шил”, “Уулын хөх сүүдэр” романууд, “Yхлийн тухай өгүүллэгүүд”, “Хөх туужис”, “Yхэл хүлээх газар”, “Хүйтэн цуст” бүтээлүүд хэвлүүлсэн, Монголын хүүрнэл үгийн их мастер юм. Түүний “Зүрхэнд шивнэсэн үг”, “Уулын Төмөр”, “Ноён солиот” дэлгэцийн бүтээлүүдээс гадна “Эцсийн тушаал” теле жүжиг, “Босго тотго” олон ангит кино нь үзэгч олны сэтгэлд үлдэцтэй бүтээл болсон байдаг.

-“Мөнхийн дуудлага”, “Тэжээвэр” алдартай туужуудын загалмайлсан эцэг юу туурвиж буй бол гэж уншигчид хүлээлттэй байгаа нь лавтай. Уран бүтээлийн ганзага хэр баян байна?

-“Тэнгэрийн онго” гэж нэрлэсэн кино бичиж дууслаа.

-Бөөтэй холбоотой бүтээл үү?

-Үгүй юм аа. Киноны үйл явдал “Монголын нууц товчоо”-нд Тэмүжиний найман шаргыг дээрэмчид аваад, Тэмүжин араас нь нэхэж авчирсан тухай гардаг тэрүүхэн хэсгээс сэдэвлэсэн юм. Ердөө зургаан хоногийн явдал шүү дээ. Бичээд найруулагчдаа өгчихлөө. Энэ зүгээр нэг жижиг сажиг хулгай биш юм аа. Тэр хэсгийг задлаад, манай утга зохиолын хэлээр ургууллаа гэх юм уу.

-За, яаж ургуулав?

-Манайхан “Жаргалын найман морь” ч гэдэг найман хөлөг байдаг даа. Зарим судлаачид “Найман шарга морь биш ээ, зарим нь өөр зүсмийнх байсан. Алагтай адуу байсан” гээд янз бүрээр л тайлбарлаж таамагласан юм зөндөө байдаг. Тэр үед Чингистэй өвөр түрийдээ орж байсан улс манайд чинь зөндөө байдаг шүү дээ. Би кинондоо найман шаргаар л авсан. “Нууц товчоо”-нд “Найман шарга” гэж тэмдэглэсэн учраас тэрүүгээр нь авахад л хангалттай. Найман шарга агт адгуулаад байж байгаа хот айл гэдэг мэдээж хэрэг наян адуутай байсан байж таараа. Тэр дундаас найман шаргыг тасалж аваад, гаднаа нүд хариулаад байж байна гэдэг нэлээд онцгой адуу яа даа. Юундаа онцгой байх вэ гэдгээс ургуулан бодож байгаа юм. Хоёрдугаарт, есөн хөлт туг гэж байна аа. Голын цагаан сүлдээ тойрсон найман туг бол найман шарга морины бэлгэдэл юм. Бид хялбарчлаад дөрвөн зүг, найман зовхис гэж яриад байдаг болохоос монгол зүг чиг үндсэндээ арав байдаг. Хавтгай дээр л яриад байдаг болохоос дээшээ, доошоо хоёр зүгээ мэддэггүй. Найм, арав хоёрын завсрын тоо бол ес. Тэнгэр шүтлэгийн орой учраас цагаан сүлд голтойгоо ес болж байгаа юм. Тэгэхээр найман шарга агт, есөн цагаан туг хоёр язгуураасаа нэг амьтай байгаа биз.

-Таны бодсоноор бол тэр тодорхой болох нь л дээ?

-Энийг би ургуулахдаа дүр амилуулсан юм. Наана байгаа дүрүүд бол Тэмүжин, Өүлэн эх гээд тодорхой. Цаана байгаа икс дүрүүд л их учиртай. Найман шаргыг зургаан хоногийн газар аваад явчихна гэдэг зүгээр нэг хаяагаа хадарсан хулгайчийн үйлдэл биш. Дамжуулаад хөөчихсөн байж таарна. Зургаан хоног өвсний налархайгаар мөрдөнө гэдэг ч жирийн нэг юм биш. Найман шаргыг Мэргид, Тайчууд, Татаарууд, Найман, Хэрэйдийн аль нь ч ирж аваагүй. Тэр хэн байх вэ гэвэл Алтайд нэг гараад, говь руу нэг ороод, Хангайд нэг нутаглаад явдаг хэсэг бүлэг хэсүүлч тэнүүлч нөхөд байсан хэрэг. Энэ дүрүүдийг л ургуулж босгосон хэрэг.

–“Алтан Богдын шилд

Алтан гургалдай жиргэнэ

Алтан гургалдайн жиргээнд

Агт морин сульдана” гэх дуунаас бүхэл бүтэн роман ургуулчихдаг туурвигчид найман шаргын хулгайгаас үүтгэн кино бичнэ гэдэг ч ёстой амархан хоол биз дээ?

-Уран саналга гээч юм л явж явж кино ч бай, тууж ч бай, ямар ч уран бүтээлийн амин сүнс нь болдог.

-Таны “Тэжээвэр” туужийг балчир ахуйдаа уншиж шүтэн биширч байснаа одоо ч мартдаггүй. Энэ туужийнхаа санааг яаж олов?

-Геологичдын тухай зохиолын уралдаан зарласан юм. Тэр уралдаанд л зориулж геологичидтой уулзаж, судалсаар санаа сэтгэлдээ Гөлгөө гэдэг хүний дүрийг босгоод авлаа. Ээжийгээ, дүү нараа тэжээгээд бүтэн сар амьдарчих мөнгөөр ганцхан орой наргичихдаг тийм залуус ч байх. Хүн хүний амьдрал, хувь тавилан социализмын үед ч өв тэгш байгаагүй. Дээртэй доортой л байсан. Тэр үзэл санаа, ариун мөн чанар руу явсаар Гөлгөөгөөс Цэнгэлийн дүр ургаж гарсаар байгаад би биш Гөлгөө тэр туужийг аваад явчихсан. Харин миний хувьд бодох гэж л хэдэн цагаан үс нэмсэн байх. “Орлогч” гэж дараа нь “Тэжээвэр”-тэйгээ холбоотой тууж бичсэн. Тэр бол хүний орлогчийн тухай бүтээл юм. Нийгэм бол тэжээврүүдтэй. Тэжээврүүдээс бүтдэг. Тэгвэл нийгэм хүний орлогчийг бий болгож байдаг. Аавдаа хүүгийн орлогч, ханьдаа нөхрийн орлогч, хүүхдэдээ эцгийн орлогч, нийгэмдээ хүний орлогч, бүх юм орлогч. Хүн төрөлхтөн байх цагт аль ч нийгэмд ийм орлогчид байх учиртай байж магадгүй. Тэр тэжээвэр, орлогч хоёр л миний дотрыг их хорсгож явсан юм болов уу даа.

-“Тэжээвэр” чинь уралдаанд яав?

-Түрүүллүү, яалаа. Шагналд овоо хэдэн цаас авч эхнэртэйгээ явж, гурван хаалгатай шүүгээ авч байсан юмдаг.

-Зохиолч болчихлоо доо гэж өөрийгөө анх тоох сэтгэгдэл төрүүлсэн бүтээл чинь юу бол?

-Зохиолч ч юм уу, юу ч юм өөрийгөө сайн мэдэхгүй явсан үе бий. Шаргад байхдаа бригадын төв рүү явахад сумын холбооноос боодолтой сонин явууллаа. Төлийн штаб дээр боодолтой сонин аваачиж өглөө. Цай ууж суугаад “Залуучуудын үнэн” сонин харж байсан чинь “Наранбулаг” өгүүллэг маань, миний товч намтартай гарчихаж. Тэгэхэд надад их хачин сэтгэгдэл төрж байсан. Миний анхны өгүүллэг хэвлэгдэж байгаа нь тэр шүү дээ.

-Өгүүллэгээ сониноос хараад яав?

-Сэмхэн боогоод орны доогуур шургуулчихаад яваад өгч билээ. Нэг л хачин санагдаад байсан. Зохиолч болох гэдэг өвчин чинь их эрт эхэлсэн дээ. Өөрөө мэддэггүй л байсан болохоос арваад наснаас эхэлсэн хэрэг. Зохиолч гэж өөрийгөө мэдэрсэн гэдэг бол ер нь хожуу шүү. “Эцсийн тушаал” жүжгээ бичсэн үе.

-Мянга есөн зуун наян есөн он байх шүү?

-Халхын голын ойд зориулж бичсэн юм чинь тэр үе л байх нь. Тэр жүжгээ эхлээд үзсэн чинь нэг л бууж өгөхгүй байгаа юм шиг хачин санагдаад байсан. Тэгсэн чинь манай хадам эгч хөдөөнөөс ирчихээд байхдаа үзсэн юм билээ. Тэгээд явахдаа эхнэрт маань “Чи ийм сайхан бүтээл бичдэг хүнийг гомдоов зай” гэж захисан гэдэг. Тэр үгийг сонссоны дараахан “Би чинь нээрээ зохиолч болчихсон юм биш үү” гэж бодсон. Тэгээд “Тэжээвэр”, “Сэрвэгэр хадны зэрэглээ”, “Хөх тавилан” туужууд гараад “За ямар ч байсан зохиолч болсон юм байна” гэж ойлгох болсон доо.

-Хөдөө нутагтаа уурын зуухны галчаар ажиллаж байхдаа, эмчийн алба хашиж байхдаа уран бүтээл хэр их бичиж байв?

-Ер нь их бичээгүй шүү. Харин Анагаахын сургуульд сурч байхдаа, хөдөө ажиллаж байхдаа өдрийн тэмдэглэл хөтөлдөг байсан маань бичих сургууль болсон байх. Эхэн үедээ хийсэн, хийх зүйлээ бичдэг байлаа. Сүүлдээ бодсон юмаа бичдэг боллоо. Тэгээд толгой холбож бичдэг болсон. Гомдож, баярлах, уурлах, хүсэл мөрөөдөл оргилсон бүхнээ бичдэг боллоо. Өгүүллэг бичих оролдлого Шарга суманд ажиллаж байхад төрж эхэлсэн. Хоёр ч тууж бичих гэж оролдсон байгаа юм. Тэр хоёр одоо хэвээрээ байж байг гэж боддог юм. Хүүхдийн гэгээн, гэнэн сэтгэлгээ бүгд шингээстэй байдаг юм. Би одоо тэр хоёрыг гүйцээгээд бичиж болно л доо. Гэхдээ анхны үеийн тэр хэл, сэтгэлгээ одоо байхгүй болчихсон байгаа юм.

-“Алтан Богдын шил” романыхаа хоёрдугаар дэвтрийг цүнхтэйгээ алдсан гэдэг. Хоёрдугаар дэвтрийг нь бичээ юү?

-Би тэр романаа наяад оны сүүлээр бичсэн. Түүнээс хойш нийгэм өөрчлөгдсөн. Хоёрдугаар дэвтрээ бичиж дуусгаад Орос руу унших гэж авч яваад алдчихсан. Утга зохиолд дүрслэлийн хэл гэж байдаг даа. Дүрслэлийн хэл гэдэг зүгээр нэг үг биш. Зохиолч бүр өөрийн хэлтэй. Би сүүлд тоймлож нэг юм тэмдэглэж авсан юм. Гучаад жилийн зайтай бичих гэж байгаа болохоор тэр дүрслэлийн хэл өөрчлөгдөх нь ойлгомжтой. Гэхдээ л бичихээс өөр арга алга даа.

-Ойрд ямар ном хэвлүүлэхээр төлөвлөж байна?

-Хүүхдэд зориулж насандаа ганц тууж бичсэн юм. “Дайны дараах намар буюу Алмаст уул” гэсэн нэртэй. Энийгээ одоо хэвлүүлдэг юм уу даа. Адал явдалт тууж юм. Арван хэдэн нас гэдэг агуу ихийн дэмийрэлтэй байдаг шүү дээ. Тэр тухай л юм. Одоо бас нэг тууж бичмээр санагдаа л байх юм. Цээжний гүнд нэлээд юм байна аа. Дотроос маажаа л байна.

-Таны аав, ээж зохиолч болоход тань нөлөөлсөн болов уу?

-Аав, ээж маань малчин удмын улс. Аавын талынхан олон үеийн уран дархчууд, анчид байснаас баян түшмэл, тайж язгууртан байгаагүй. Манай аав Далхаа цэрэгт мордоод, дөчин таван оны Чөлөөлөх дайнд явж Жэхэ хот ороод ирж байсан хүн. Ирэхдээ хоёр бөөр нь буудуулчихсан юм шиг цоорхой, ус гоожсон юм л ирж байсан гэдэг. Малын санитарын зургаан сарын курст суугаад цэргийн хорооны мал эмнэлгийн цэргээр явсан юм билээ. Идэш, унааны малын эрүүл ахуйг хариуцдаг байж. Японы хордуулсан худгууд замд нь их тааралдах. Ямар ч даргынхаа тушаалаар юм бүү мэд, хортой ус ууж морь нь хордож газар дээрээ үхээд, аав хордсон ч ямар азаар амьд гарсан юм, хоёр бөөргүй болоод ирж байсан байгаа юм. Ямар азаар тэр аюултай хор нь гадагшаагаа цохиж амь аврагдсан юм бэ дээ. Сумаар нэвт буудуулчихсан юм шиг сорвитой байдаг байсан. Аав харин хожим “Бөөр өвдөөд” гэдэггүй л байсан. Яс сайтайнх уу, ямар учиртай байсан юм бол доо. Аавыг маань манай нутгийнхан Жиргээ Далхаа гэдэг байлаа. Нутгийн хөгшчүүл намайг Жиргээгийн хүү л гэнэ.

-Аавыг тань яагаад тэгж нэрлэсэн юм бол?

-Хүн амьтан босоогүй үүр цүүрээр уул хаданд гараад адуу мал хараад явчихдаг тийм эртэч хүн байсан юм гэнэ лээ. Бид чинь эцэг эхээс арван хоёулаа. Муу аав минь арван хоёр хүүхдээ хулгай хийхээс бусдыг хийж амьдарсан даа. Би зулай дээрээ гишгэж төрсөн нэг эгчтэй, дороо арван дүүтэй хүн шүү дээ.

Дорнын цагаан саран

Аяыг Д.Баттөмөр

Сарны туяанд цэцэг ургана

Салхины сэвшээнд үлгэр урсана

Саруул хар нүдийг чинь санана

Салалтгүй хамтдаа суугаасай

Дорнын цагаан саран

Шөнөжин дуулж хононо

Дотно янаг хүүтэйгээ

Насандаа цэнгэж сууя аа

Сарнайн дэлбээнд шүүдэр унана

Цагаан гэгээнд Хэрлэн урсана

Сайхан бор царайгий чинь бодно

Цаглашгүй мөнхдөө жаргаасай

Дорнын цагаан саран

Шөнөжин дуулж хононо

Дотно янаг хүүтэйгээ

Насандаа цэнгэж сууя аа

Занданы үнэрт салхин сэвшинэ

Хэрлэнгийн шугуйд болжмор зүүдлэнэ

Зөөлөн ээл зангий чинь хүснэ

Хэмжээлшгүй ихээр хайрлаасай

Дорнын цагаан саран

Шөнөжин дуулж хононо

Дотно янаг хүүтэйгээ

Насандаа цэнгэж сууя аа

“Эцсийн тушаал” жүжгийн дуу

Аяыг Ц.Чинзориг

Хүлгийн сайныг унасан юмсан

Хүний дээд нь явсан юмсан

Хүүгээ үнсэж амжаагүй юмсан

Хүслээ гүйцээж чадаагүй юмсан

Наран зүгээс чамайгаа ирнэ гэж

Насаа марттал хүлээж суугаа

Амьдралд мөнхөрсөн

амраг минь ээ хө

Ээжийн аавын энхрийхэн юмсан

Эгэлхэн зөөлхөн зантай юмсан

Эргэж уулзахаар болзсон юмсан

Элгээ дэвттэл учирна гэсэнсэн

Халхын голоос чамайгаа ирнэ гээд

Хатуу орчлонг зөөллөн хүлээлээ

Хайранд мөнхөрсөн

амраг минь ээ хө

Уулын уснаас амссан юмсан

Усны чулуунаас авсан юмсан

Уужим саруул ухаантай юмсан

Уртын дуундаа хайртай юмсан

Ялалтын морьтой чамайгаа ирнэ гээд

Янагийн дуугаа дуулж сууна даа

Амьдралд мөнхөрсөн

амраг минь ээ хө

Монголын орчуулагчдын эвлэлийн ерөнхийлөгч, МЗЭ-ийн болон Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт зохиолч, яруу найрагч, “Алтан Өд”-ийн хошой шагналт орчуулагч Ононгийн Чинбаярыг Оросын нийслэлээс түр ирээд байхад нь уулзаж ярилцлаа. Тэрээр Дээрхийн гэгээн XIV Далай лам Данзанжамцын есөн боть сургаалыг эрхлэн гаргасан бөгөөд Америкийн нэрт зохиолч Хэрман Мэлвиллийн “Моби Дик буюу цагаан халим”, Ирландын нэрт зохиолч Жэймс Жойсын “Үлисс” роман, Нобелийн шагналт зохиолч Габриель Гарсиа Маркесийн “Хурандаад хэн ч бичихгүй”, Оскар Уайлдын “Дориан Грейн хөрөг”, Франц Кафкагийн “Шүүх ажиллагаа”, Херман Хессегийн “Талын чоно” зэрэг бүтээлүүдийг эх монгол хэлнээ буулгасан бичгийн хүмүүн билээ.

-Дэлхийд алдартай М.Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуулийг тэртээ ерээд онд дүүргэсэн монгол оюутан ямар чиглэлээр мэргэжил дээшлүүлж Москвад сураад байна даа?

-ОХУ-ын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар Иван Федоровын нэрэмжит Москвагийн Хэвлэлийн их сургуулийн Утга зохиолын тэнхимд эрдмийн ажил эрхлэн суралцахаар өнгөрсөн намар явсан. Багш маань Киргизийн их зохиолч Чингиз Айтматовын амьдрал, уран бүтээлээр докторын зэрэг хамгаалсан Татъяна Тимофена Давыдова гэж мундаг хүн бий. Миний эрдмийн ажлын сэдэв бол 1920-иод оноос өнөөг хүртэлх Монголд орчуулагдсан гадаадын уран зохиолыг тоймлосон диссертаци бичих юм. Бичих ёстой зүйлээ үндсэндээ хагас жилийн дотор биччихээд нутагтаа ирлээ.

-Өнгөрөгч зууны хориод оноос орчуулагдсан бүтээлүүдийн жагсаалт овоо уртхан юм гарах байх аа?

-Монголын шинэ үеийн утга соёлын ерэн жилийн түүхэнд манай бичгийн мэргэд, нэрт гүүш нар маань дэлхийн маш олон бүтээл зохиолыг монголчилж. Зөвхөн каталоги нь гэхэд таван ботиор хэвлэгдсэн байдаг юм байна. Хуучнаар Лениний номын сангаас авч хэрэглэж байна.

-Таны өөрийн чинь орчуулсан номууд гэхэд л нэлээд олон байгаа даа?

-Би хориод ном орчуулсан. Дээрхийн гэгээний есөн ботиос гадна уран зохиолын орчуулгын арван гурван ном байна.

-Та эрдмийн ажлын зэрэгцээ орчуулга, уран бүтээлдээ хэр анхаарч байна?

-Усыг нь уувал ёсыг нь дага гэгчээр Оросын нийгэмд хориотой байсан зохиолч Андрей Платановын “Чэвэнгүр” хэмээх романыг орчуулаад явж байна. Чэвэнгүрийн колони гэж байсан юм билээ. Тэр газраар нэрлэгдсэн роман л даа. 1929 онд бичигдсэн ч 1988 он хүртэл хэвлэгдэхгүй байсан хориотой бүтээл. 1989 онд тэр ном хэвлэгдээд намайг Горькийн сургуульд хоёрдугаар курст очиход есдүгээр сарын 1-ний өдөр зохиолчын дурсгалын самбар тавигдаж байсан юм. Хорин долоон жилийн дараа гадны хэлэнд орчуулагдахад түвэгтэй гэж оросууд ярилцдаг энэ алдартай зохиолыг барьж авлаа. Андрей Платановыг Орос Жойс гэлцэх нь ч бий. Би зохиолчийн Воронежид очиж, танилцаад орчуулгаа төгсгөвөл хамаагүй амьд болох байх гэж бодож байгаа. Воронежид Оросын их зохиолч Иван Бунин төрсөн. Яруу найрагч Осип Мандельштам тэнд цөллөгт байхдаа хамгийн сайн шүлгүүдээ бичиж байлаа.

-Москвад хориод жилийн дараа очиход оюутан цагийн дурсамж аль хэр сэдэрч байна?

-Оюутан цагийн найз нөхөд, багш нартайгаа уулзахад уран бүтээлчийн хувьд их сайхан байна. Монголд тодорхой хэмжээгээр ахуйдаа баригдаж байсан бол тэнд зөвхөн эрдмийн ажил, уран бүтээлээ л хийж номын санд сууж, бичгийн ширээтэйгээ найзлаад байж байна. Горькийн сургуульд Г.Аюурзанатайгаа нэг өрөөнд дөрвөн жил хамт байсан үе их санагдаж байлаа. Ирэхээсээ хэдхэн хоногийн өмнө нэг алдартай багштайгаа уулзлаа.

-Хэн гэдэг багш билээ?

-Нэрт монголч эрдэмтэн, багш Клара Николаевна Яцковскаятай сургуулиа төгссөн цагаас хойш 22 жилийн дараа гэрт нь очиж золголоо. Ерэн нас сүүдэр зооглож буй түүний хувьд отгон шавь нь гэрт нь зочилсонд сэтгэл нь хөдөлж байна. Цаг хугацааг ухрааж нэг, хөрвүүлж нэг ярилцсаар нар хэвийсэн хойно намар эрт зуслангаас нь ирүүт уулзах ерөөл талбин гэрээс нь гарахад хөл муу, олон жил хос таягтай явж буй ч гэрийнхээ үүдээр гарч цахилгаан шатанд суулгаж өгсөн. Энэ ямар их хүндэтгэл байсныг мэдэрсэн ч гэртээ ирээд бэлэглэсэн номыг нь эргүүлж суутал, тээр жил Ц.Дамдинсүрэн гуайг Москвагийн метроны урсдаг шат хүртэл үдэж өгч байсан тухай дурсамжиндаа өгүүлснийг олж уншаад сэтгэл үнэхээр догдолсон. Монголын төлөө сэтгэл зүрхтэй ийм агуу эрдэмтэн эгэл даруухан амьдарч байна. М.Горькийн сургуульд бэлтгэсэн хоёр ч орчуулгын ангид мэргэжлийн хичээл зааж, Монголын луухгаруудын амьдрал, уран бүтээлийг судалж, Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэн, М.Цэдэндорж гээд олон найрагчийн шүлэг, найргийг оросчилсон багш маань надад их урам хайрлалаа. “Нас өндөр ч цаг бусаар явчихгүй бол О.Дашбалбарын яруу найргийн хэл зүйн талаар бичиж буй бүтээлээ дуусгачих юмсан” гэж байна. Мөн чамд хэрэг болж мэдэх юм гээд А.П.Чеховын монгол орчуулгын тухай нийтлэл бичих бодол төрснөө ч бас хуучиллаа.

-Г.Аюурзана, О.Чинбаяр гэдэг хоёр хүн Монголын утга зохиолын ертөнцөд өөрсдийн зохиол бүтээл, орчуулгаараа тодорхой орон зайг эзэлжээ. Харин хамт сурч байсан бусад нөхөд чинь ямаршуу явдаг бол?

-Манай сургуульд социалист тогтолцоотой байсан Куба, Вьетнам, Болгар зэрэг орны оюутнууд голдуу сурдаг байсан. Манай групп орчуулгын гэхэд болохоор. Эндээс манай Аюур шиг цөөхөн яруу найрагч төрсөн. Бид Монголоосоо тавуул байлаа. Манай Чингис судлаач Ишдоржийн Оюун Германы Бонн хотод ажиллаж амьдарч байна. Төрийн зохиолч Жамбын Пүрэв гуайн хүү Эрдэнэсүхийн гэргий шүү дээ. “Сод Монгол” компанийн захирал Цогт-Очирын Анандбазар байлаа. Дагвадоржийн Ургаа Их Британи-Умард Ирландад суух ЭСЯ-нд ажиллаж байна.

-Орос оюутнуудаас алдартай зохиолчид төрөв үү?

-Манай ангийн охин Садур гэж жүжгийн зохиолч Герман, Орост нэлээд алдаршсан байна. Орост сая Багшийн дээд сургуульд “Садурын жүжгийн зохиолын онцлог” гээд илтгэл тавигдаж байна лээ. Бидэнтэй ойролцоо суралцаж байсан Максим Амелин гэж сайн зохиолч байна. Манай Буриадын яруу найрагч Амарсанаа Улзытуев Оросын утга зохиолын ертөнцөд оросоор толгой холбож бичдэгээрээ шинэчлэл хийж гайхагдаж байна. Сая хоёр дахь номынх нь нээлтэд Эдаурд Лимонов нарын алдартай зохиолчид ирж оролцсон.

-Манай яруу найрагч Батжаргалын Одгэрэлийн орчуулсан “Бадрангуй суутнууд”-ыг бичсэн зохиолч мөн дөө?

-Тэр нөхөр Амарсанаа Улзытуевын тухай “Чингисийн цусны билиг танхай найрагч Москваг байлдан дагуулж байна” гэх ухааны юм хэлсэн байна лээ.

-“Чэвэнгүр”-ээ хэзээ уншигчдад хүргэх бол?

-Энэ ондоо багтааж Монголдоо хэвлүүлэхээр төлөвлөлөө. Зохиолч Аюурзана редакторлохоор зөвшөөрсөн. Өмнө нь миний орчуулсан “Дориан Грейн хөрөг”, “Моби Дик”, “Үлисс” гурвыг Аюур маань хянасан юм. Оросын утга зохиолын нэг акулыг орчуулсан юм чинь Горькийн утга зохиолын сургуульдаа энэ талаараа илтгэл тавья гэж бодож байгаа. Оросын ховрой зохиолч Сергей Довлатовын өгүүллэгийн түүврийг миний дүү, орчуулагч О.Чинзориг орчуулсныг нутагтаа ирүүт редакторлож хэвлэлд шилжүүллээ. Чингисийн талбайд удахгүй болох номын баярын үеэр хэвлэгдчихнэ. Энэ зохиолч бол ЗХУ-д дарамтанд орж, зохиол бүтээл нь хэвлэгдэхгүй болоод 1978 онд АНУ-д цагаачлаад 1990 онд нас барсан хүн.

-Монголын орчуулагчдын эвлэл сүүлийн үед ямар ажил хийв?

-Залуу орчуулагчдынхаа бүтээлээр гурав дахь жилдээ “Сонгомол өгүүллэгийн дээжис” ном хэвлүүллээ. Анхны уралдаанд Батсуурийн Баясгалан нарын овоо цэгцэрчихсэн орчуулагчид оролцож байсан. Одоо тэгсэн Орхан Памукийн “Цас” романыг монголчилчихсон мундаг орчуулагч болсон байна. Ирэх есдүгээр сард Москвад Олон улсын орчуулагчдын дөрөвдүгээр их хурал болох гэж байгаа. Би Монгол Улсаа төлөөлж илтгэл тавьж оролцоно. Их гүүш Г.Аким гуай очиж илтгэл тавих байх. Ямартай ч Аким гуайгаар Чингиз Айтматовын “Цаазын тавцан”, Маркесын “Зуун жилийн ганцаардал”-ыг хэрхэн орчуулсан талаар Горькийн сургууль дээр илтгэл тавиулна гээд багштайгаа ярьсан байгаа.

-Та зохиолч, яруу найрагч хүн. Өөрийн уран бүтээлийн талаар нэг их ярьсангүй дээ?

-Утга зохиолын магистрын зэрэг хамгаалахдаа орчуулж байсан Оросын алдарт яруу найрагч Фет, Тютчев, Блок, Бунин нарын шүлгүүдээ цахим дээр тавьтал хүмүүс ном болгож хэвлүүлээч гэж их хандаж байна. Миний хамгийн ойрын үеийн зорилго бол өгүүллэгүүдээ Оросын утга зохиолын сэтгүүл, сонинуудад хэвлүүлэх бодол байна. Аюурын хэдэн бүтээл гарсныг эс тооцвол манай зохиолчдын бүтээл сүүлийн хориод жил Оросын уншигчдад хүрсэнгүй. Эрдмийн ажил хийхээр үргэлжилсэн үгийн зохиол бичмээр санагдаад байгаа. Цэндийн Нямаа багшийн маань ч захиас намайг өгүүллэгт уруу татаад байна.

Анагаах ухааны дээд сургуулийн эмчилгээний болон нэгдсэн факультетийн нэгийн тав, зургаад 1966 онд элсэн орж 1971 онд төгссөн ангийнхнаас түмний танил олон хүн төрөн гарчээ. Тухайлбал, академич, Монгол Улсын гавьяат эмч, Эрүүл мэндийн сайд асан, вирус судлаач, профессор Пагважавын Нямдаваа байна. Нямдаваа Анагаахын дээдээ төгсөөд сургуульдаа багшаар үлдэж, улмаар Германы Берлин хотын Хумбольдтын нэрэмжит их сургуулийн аспирантур, ОХУ-ын Д.Ивановскийн нэрэмжит вирус судлалын хүрээлэнгийн эчнээ докторантын ангийг төгссөн нэгэн. Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн сумын уугуул эл эрхэм оюутан байхын эрдэмд шамдсан, толгой сайтай хүүхэд байсан гэж ангийнхан нь ярьж байна. Тэр Анагаахын дунд сургуулийг Сүхбаатарын цалинтай төгсөж ирсэн гавал амьтан байж.

Эдний ангийнхан бол төгсөөд дөчин таван жил болж байгаа Монголын эрүүлийг хамгаалахын салбарын хөгжилд үнэлж баршгүй хувь нэмрээ оруулсан хүмүүс аж. Далаад оны эхээр эмчийн диплом өвөрлөн төгсөнө гэдэг үнэхээр нэр хүндтэй, соёлч, боловсролтой сэхээтэнд тооцогддог, ажлын байр бэв бэлэн байдаг үе байж. Хөгжмийн зохиолч Норсонжавын охин Н.Оюуны хувьд Улсын клиникийн нэгдүгээр эмнэлэгт дүн бүртгэлийн их эмчээр ажиллажээ. Сүхбаатар аймгаас ирсэн Э.Үржинбадам Цэргийн госпиталийн лабораторийн эмчээр олон жил ажиллаж хурандаа цолоор энгэрээ мялаажээ. Махранзын Шүрэнцэцэг бол Баянхонгор аймгийн Заг сумын уугуул охин байж.

Тэрээр “Жанчивлан”, “Оргил” рашаан сувилалд лабораторийн эмчээс ажлын гараагаа эхэлж, эрхлэгч болсон төдийгүй Улсын эм хангамжийн үйлдвэрийн газарт цус, био бэлдмэл хариуцсан байцаагч их эмч, Цус сэлбэлт судлалын үндэсний төвийн захирлын алба хашсан байдаг. Дөнгөж оюутан болцгоосны анхны намар эл ангийнхан Сэлэнгэ аймгийн Номгоны сангийн аж ахуйн үтрэм дээр тариа хураалтад гарахад Шүрэнцэцэгийг гэнэт хотоос дууджээ. Ар гэрийнхэндээ санаа зовон зовон хүрч ирвэл их, дээд сургуулиудын сагсан бөмбөгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оруулах бэлтгэл хийлгэхээр Лувсандаш багш нь дуудсан байжээ. Учир нь Шүрэнцэцэг дунд сургуульд байхдаа “Алдар” нийгэмлэгийн шигшээд тоглодог байсныг нь дунд сургуулийн хувийн хэргээс нь харж чухамдаа шижир олсны дайтай баярласан хэрэг аж.

Дархан оточ овогт Намралын Төмөрбаатараа ангийнхан нь өнөө ч гэгээн сайхнаар нь дурссаар. Дээд сургуулиа төгсөөд л Улсын клиникийн төв эмнэлгийн мэдрэлийн тасгийн эмчээр ажилласан байдаг. АУИС-ийн тэнхимд багшилж, хичээл ангийн эрхлэгчээр дэвшин ажиллаж байсан Монголын уламжлалт анагаах ухааны анхны эмнэлгийг үндэслэн байгуулагч нэрт эрдэмтэн, Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан, хүний гавьяат эмч тэрээр 2011 онд бурхан болжээ. Эдний ангид А.Ф.Шаповалов хэмээх орос, А.Марта гэдэг хасаг охин, буриад Б.Цэрэндорж нар суралцдаг нэг ёсны их интернационолч хамт олон байсан гэнэ. Хоёр группийн хориод нөхдөөс Монгол Улсын хүний гавьяат эмч П.Нямдаваа, Н.Төмөрбаатар, Увс аймгийн уугуул С.Ган-Очир, Дэжээхүү, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Санжаажавын Оюун нарын таван гавьяат төрсөн түүхтэй.

Эмч-зохиолч С.Оюуныг манай уншигчид “Тан руу нүүж явна” уран сайхны кино, “Хорвоод ганцхан ээждээ”, “Үнсье чамайгаа”, “Хулжийн цэнхэр гол”, “Санана даа” зэрэг олон сайхан дуугаар нь мэднэ. Булган аймгийн Могод сумын уугуул эл эрхэм ангийнхныхаа тухай “Алтан чагнуур” хэмээх номыг төгсөлтийнхөө дөчин жилийн ойгоор хэвлүүлсэн аж. Эмч хэмээх эрхэм алдрын эздийн дундаас дөрвөн ч эмэгтэй хурандаа төрсөн байдаг. Тэдний нэг нь Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны дотрын, мэдрэлийн эмчээр, Хорихын нэгдсэн эмнэлэгт эмчилгээ эрхэлсэн орлогч даргаар ажиллаж байсан дэд хурандаа Ишдүвжирийн Дашдулам юм. Долгор эмч бол Халдвартын диспансерын дэд даргаар ажиллаж байсан хүн. А.Марта төгсөөд төрөлх Баян-Өлгий аймгийнхаа нэгдсэн эмнэлэгт хүүхдийн эмчээр ажилласан байдаг. Мөнхцэцэг Шастины нэрэмжит гуравдугаар эмнэлэгт чих, хамар, хоолойн эмчээр ажилласан бол нөхөр Магсаржав БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн эрүүлийг хамгаалахыг хариуцсан референтээр олон жил ажилласан хариуцлагатай албан тушаалтан юм.

Сайд асан П.Нямдаваа ангийнхаа охин Ж.Оюунбаттай тоонот гэрт толгой холбосон нь цагдаагийн газарт криминалистикийн эмчээр насаараа ажилласан дэд хурандаа болжээ. Тэрээр эдүгээ “Гялс” анагаах ухааны төвийн захирлаар ажиллаж буй аж. Ангийн охин Зулаа нь арьс өнгөний эмч. Цогзолмаа Халдвартын эмч. П.Нямдаваа сайдаар ажиллах үедээ ангийнхаа Цоомойн Халтар эмчийг яамныхаа Төрийн нарийн бичгийн даргаар томилон ажиллуулж байжээ. Халтар эмч Төв аймгийн Нэгдсэн эмнэлгийн ерөнхий эмчээр ажиллаж байсан нэр хүндтэй хүн учраас эрүүл мэндийн салбараа чухам гарын хуруу шигээ анддаггүй байсан гэдэг. Тиймээс ч Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын уугуул эл эрхэм Монгол-Германы Засгийн газрын хамтарсан эрүүл мэндийн төсөлд амьдралынхаа арваад жилийг зориулжээ.

Нэрт яруу найрагч Тоомойн Очирхүү нэгийн нэгт буюу под группт суралцаж байж. Намрын ажилд явах үед хөгжмийн зохиолч “хуруу” хэмээх Баатартай хамтран ангийнхаа найрагчийн зохиосон

“Эрдэм номын ширээнээ

Тохой залгаж суусан

Ээжийн хоёр хүү шиг

Тоглон наадан өнгөрөөсөн

Оюутан ахуй цагаа

Эргээд чи минь дурсана уу

Олон хаврын өдрүүдээ

Сэргээж нэг санана уу” гэсэн үгтэй “Оюутан цагаа дурсана уу” хэмээх алдарт дуугаар гангарч, залуу насаараа чимж явснаа өнөө ч тэд мартаагүй. Охид нь хөнжлөөрөө хөлөө хучиж суучихаад дуулцгаах. Энэ дуу эдүгээ ЭМШУИС-ийн тэнд хөшөөнд мөнхөрчээ.

Улсын арслан Дагвасүрэн гуай эдний факультетэд суралцаж байжээ. П.Нямдаваа, С.Оюун нар АУДС-ийн Эвлэлийн хорооны гишүүд. Тэд гэр бүлийн асуудалтай оюутнуудыг авч хэлэлцдэг мундаг эрх мэдэлтэй байсан гэж байгаа. Сургуулийнхаа “Алтан чагнуур” хэмээх ханын сонинг ватум цаасан дээр хийнэ. Харин тухайн үеийн Анагаахын дээдийн утга зохиолын дугуйлангийн эрхлэгч нь хожим УИХ-ын гишүүн байсан Г.Зуунай байсан бол дугуйлангийн багш нар нь төрийн шагналт яруу найрагч Долгорын Нямаа, нэрт зохиолч Пэрэнлэйн Лувсанцэрэн нар байсан гэдэг.

Энд нэг хөгжилтэй зүйл дурсахад архины хориотой жил Нямдаваагийнхаа гавьяат цолны найранд уригдахдаа ангийнхан нь бэлгэн дээр нэг алтан шар “Чингис”-тэй очихдоо “Өрөөлөөс худалдаж аваагүй, өөрт байснаа л авчирлаа шүү” гэж гардуулахад УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж “Танай ангийнхан хуулийн цоорхой ашиглаж байх шив” гэж дооглож байжээ. Харамсалтай нь тэр архи ангийнханд нь ноогдолгүй, томчуулын ширээ хавьцаа шингээд алга болчихсон гэж тэд инээлдэцгээж байсан. Гэмтлийн сайн мэс засалч Ч.Батнасанг дурдахгүй бол алдас болно. Нүүрэндээ унаган туурайн тамгатай Зэдбазар ч аймгаараа овоглосон мундаг эмч хүн. Одоогоос дөчин таван жилийн тэртээ Анагаах ухааны дээд сургуулийг дүүргэсэн энэ л ангийнхан хүн ардынхаа эрүүл мэндийн манаанд зогсохдоо зогсож, соён гэгээрүүлж ирсэн бахархам түүхтэй хамт олон ажгу.

Монгол Улсын гавьяат тамирчин, холимог тулааны урлагийн мастер Жадамбаагийн Нарантунгалаг одоогоос хэдхэн хоногийн өмнө Сингапурт болсон “One Championship” тэмцээнд тулалдаж, Японы тулаанч, “Ямомото армийн толгойлогч”, “мистер тохой”, “No Face” зэрэг хочит Котэцү Бокутай тулалдлаа. Тэмцээний шууд нэвтрүүлгээр манай тамирчны танилцуулга бэсрэг клип гарлаа. Нарантунгалаг аргагүй л Монгол Улсын нэрийн хуудас, бас аргагүй л брэнд юм аа. Монголын эстрадын урлагийн хамгийн нэр хүндтэй “Чингис хаан” хамтлагийн ахлагч, Монгол Улсын гавьяат Дашзэгвийн Жаргалсайханы дуулсан “Чингисийн баатрууд” дуу эгшиглэж, тэр завсар Монгол Улсын өдөр тутмын шилдэг хэвлэл “Өдрийн сонин” дээр хэвлэгдсэн өөрийнх нь гавьяат болсон тухай мэдээлэл тодхон харагдав. Тэрчлэн монгол тамирчдын сүлд дуу “Тамирчны алдар” дуу чихэнд дотно сонсогдож “Монгол, Нарантунгалаг Жадамбаа” гэх үгс цаанаа л донжтой сонсогдов.

Холимог тулааны урлагийн тамирчдыг харж байхад “барилдахаасаа таахалзах нь их” нөхөд байдаг. Тэд голдуу л өөрсдөдөө “кобро”, “тигр”, бүр алуурчин гэсэн хоч өгсөн байдаг бол манай брэнд тулаанч маань “TUNGAA” гэсэн богино нэрээ англи, монгол бичгээр дурайлгажээ. Тунгаа гэхэд сэтгэлд нэг ойр, чихэнд нэг л зөөлөн сонсогдоно. Монгол үгийн утгаар ч бодсон “тунгааж бодох, тунгаан шүүх” гэсэн эерэг агуулга байхаас хорт могой, махчин араатан, якузагийн толгойлогч гэх мэт гэмт хэрэг, хүчирхийлэлтэй холбогдох хоч нэрстэй огтхон ч дүйхгүй. Бусад тамирчид зурагт самбар аятай л эрээн мяраан юм байхад манай Тунгаа зүрхэн тушаа газраа “Монгол” гэж улсынхаа нэрийг босоо монгол бичгээр дурайлган сийлүүлсэн нь сайхан харагдаж байна. Японд болсон холимог тулааны үед агаарт үсрэлттэй хайчлах өшиглөлтөөр буулгаж авахад нь япончууд шагшин гайхаж “Энэ ямар нэртэй өшиглөлт вэ” гэж Асашёорюү аваргаас асуухад “Чингисийн цавчилт” гэж хөөрхөн цаашлуулснаар Тунгааг гадныхан тийн нэрлэх болсон.

Нарантунгалаг гавьяат маань Дарханы “солгой” Жааяа хэмээх удамт аавынхаа нэрийг даян дэлхийд гаргаж яваа жирийн л нэг тамирчин. Түүнийг мэргэжлийн тулааны рингэн дээр тулалд гэж хэн ч шахаж шаардаагүй. Гэлээ ч тэр гаргасан амжилтаараа өнөөдөр хүссэн ч, эс хүссэн ч Монголын брэнд болсон. “Ямамото армийн толгойлогч” хэмээх сүржин хочтой, биеэрээ дүүрэн шивээстэй Котэцү Боку өмнө нь 2004 онд манай тамирчинг ялж байсан бөгөөд нийт 36 тулалдахдаа 24 ялж, 10 ялагдаж, хоёр удаа цуцалсан, хүчтэй өрсөлдөгч байсан. Гэвч түүнийг даруухан монгол тамирчин гурав дахь үед боох мэхээр буулгаж авлаа. Тэглээ гээд тэр сагсайж согсойхгүй. “Тариан түрүү өндөр ургах тусмаа бөхөлздөг” гэсэн дорнын мэргэн үгийг хүүдээ ойлгуулчихвал амьдралын маань утга учир биелнэ гэх даруухан мөрөөдөлтэй Ж.Нарантунгалагийн үнэ цэн Монголоо дээдлэх чих халуун сэтгэл зүрхэнд оршиж байгаа. Тэр үндсэрхэг үзэлтэй гээд гудамжинд гарч жирийн гадаад иргэдийг дээрэлхсэнгүй, ханз бичиг үсэг шатааж сүржин загнасангүй. Тэр харин Монголоо дээдэлж, Чингис хаанаараа бахархан, төрийн далбаагаа мандуулж, “Өдрийн сонин”-оо уншин, өөрөө жинхэнэ монгол брэнд болж явна.

Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан, сувилагч Түвшинжаргалын Сосорбарамтай уулзаж ярилцлаа.

-Та сувилагчаар ажиллаад хэдэн жил болов?

-Эгч нь улсад дөчин хоёр жил ажиллаж байна. Улаанбаатарын Анагаахын дунд сургуулийг 1980 онд төгсөөд сувилагчаар ажилласнаас хойш гучаад жил болжээ. Өмнө нь хүүхдийн яслид хүмүүжүүлэгчээр арваад жил ажиллаж байгаад шагналаар хуваарь авч сургуульд орсон юм.

-Сургуулиа төгсөөд ажлын гараагаа хаанаас эхлэв?

-Би Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын уугуул хүн л дээ. Анагаахын дундаа төгсөөд л аймгийнхаа Нэгдсэн эмнэлэгт очиж сувилагчийн ажил хийсэн. Манай сувилагчийн ангиас Улсын мэргэжлийн хяналтын албаны мэргэжилтэн Ганчимэг, Госпитальд их эмчээр ажиллаж байгаад саяхан тэтгэвэртээ гарсан Цэцгээ, Батсүх, уушгины эмч Сүхээ, Ховд аймгийн их эмч Шинэбаяр нарын олон арван эмч нар төрсөн.

-Сувилагч гэдэг өвчтөнүүдтэй эмчээс ч ойрхон харилцдаг хүмүүс шиг санагддаг?

-Ер нь эмнэлгийн салбарын бүхий л хар бор ажлыг бүгдийг гардаж хийнэ. Сувилагч шаардлагатай үед л эмч нарт хандахаас ямар ч ажлыг хийх мэдлэг, чадвартай байх ёстой. Өвчтөнөө нарийн ажиглаж, асаргаа, сувилгааг хийхээс өгсүүлээд их ажилтай байдаг даа. Угаалга хийх, тариа хийх, өвчтөнөө үзэх, эм тариаг нь цагаар өгөх гээд тоочиж барахгүй ажилтай. Өвчтөнд халдвар дамжуулахгүйн тулд халдвар хамгааллын дэглэмийг сайтар барина.

-Дөчөөд жил ажиллахад өвчтөн нас барах тохиолдол олон л гарч таараа. Мэргэжлээсээ бэрхшээх үе гарч байв уу?

-Өвчтөний ар гэрийнхнээс эмээх, хэлж чадахгүй халгах үе л их хэцүү. Хагацлын гуниг зовлон гэдэг мөн ч хэцүү шүү дээ. Арван гартай бурхан байгаад чиг хүний амь насыг аварч амжихгүй хэцүү явдал тохиолдоно. Аваар осолд орсон хүн ирнэ. Энгийн жирийн үед айлд хүн хутгалчихсан байхтай таарахад л туслахаас аргагүй үе гарна. Өргөсөн тангаргаа бодсон ч, мэргэжлээ бодсон ч туслахаас өөрцгүй үе зөндөө л таарч байлаа. Тэр бүхэнд эмнэлгийн тусламж үзүүлж, хүний амь аварч явсан ч удаа бий. Дуудлага дуудаад эмч иртэл хүнд өвчтөний амийг торгоох явдал олонтаа тулгардаг.

-Хүний амь нас, эрүүл мэнд гэдэг юунаас ч чухал шүү?

-Би нэг удаа Манхан суманд амарч яваад дуудлага өгсөн эмч ирж амжаагүй үед хүндрэлтэй эх төрөхөд эх барьж авч байсан. Би эх барих сувилагч биш болохоор олон хүүхэд эх барьж аваагүй ээ. Тэгэхэд надаар эх бариулсан хүү одоо жигтэйхэн сайхан өсөж томроод намайг “Хүйн ээж” гэж хүндэлж явдагт баярладаг даа. Бүр эзгүй хээр төрсөн хүүхэд л дээ. Эмч нартайгаа хамт дуудлагаар явж хөлдсөн хүүхдийг хүртэл амь оруулж л явлаа.

-Хөлдөөд бүр ухаан алдчихсан байв уу?

-Амьтай, амьгүй нь мэдэгдэхгүй, зүрхний цохилт байхгүй болтлоо хөлдчихсөн хүүхдийг олон өдөр, цагаар ноцолдсоор босгоод л авсан. Гуравдугаар эмнэлэгт ажиллаж байгаа Монгол Улсын гавьяат эмч Отгоншарын багт ажиллаж байсан тохиолдол юм байна.

-Та хэдэн хүүхдийн ээж билээ?

-Би таван хүүхэдтэй. Хотод хоёр нь, Ховдод гурав нь аж төрж байгаа. Миний хүү Гантөмөрийн Гантулга Ховд аймгийн сэхээн амьдруулахад сувилагчаар ажиллаж, хүний алтан амь аврахын төлөө зүтгэж яваад баяртай байдаг.

-Ямар тасгийн сувилагч хийх их хэцүү байдаг бол?

-Мэс заслын тасагт л хамгийн хүнд хүмүүс ирдэг. Аваар ослын үед олуулаа гэмтэж бэртсэн хүмүүс ирэхэд яг л дайны үе шиг санагддаг. Гал түймэрт шатсан хүмүүс олноороо ирнэ. Энэ бүхэн зүрх үхмээр хэцүү. Гэвч, энэ бүхнээс халширч ухарч байсан удаа байсангүй дээ.

-Онгоцны ч юм уу, машин тэрэгний хүнд осолд олноор өртсөн хүмүүс ирж байв уу?

-Гай гэдэг хэлж биш хийсч ирдэг болохоор тийм тохиолдол их гарна. Ерээд оны эхээр спирт хууль бусаар ачиж явж байгаад “УАЗ-469” машинтайгаа шатсан олон хүн ирж байсан. Тэгэхэд бид чадлынхаа хэрээр тусламж үзүүлж, бүгдийнх нь амь насыг авран эдгээсэн дээ. Манай тасгийн эмч Даваахүү гавьяат гэж биднийг багаар нь удирдаж чаддаг мундаг эмчийн л гавьяа л даа.

-“Сувилагч тандаа баярлалаа” гэсэн сайхан дуу байдаг. Гэхдээ амьдрал гэдэг дууны хийсвэр үг биш. Эмч болчих юмсан гэж бодож мөрөөддөг байв уу?

-Сувилагчийн ангийнхан маань Анагаахын дээдэд ороод, эмч болох тэр үед тийм бодол төрдөг л байсан. Гэхдээ сувилагч гэдэг эмчээс дутуугүй хүний төлөө зүтгэдэг алба болохоор энэ сайхан мэргэжилдээ би хайртай. Тийм ч учраас Ховд аймгийн Эрүүл мэндийн төвд ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарснаасаа хойш хотод шилжин ирж “Жинст” хувийн эмнэлэгт ажиллаад арав гаруй жил боллоо доо.

-Өнгөрсөн хавар бил үү дээ, эмч нар цалингаа голоод ажил хаях юм болоод байсан. Таны хувьд цалин цуух ямаршуухан байна?

-Ерээд онд далан мянган төгрөгийн цалин авдаг байлаа. Одооны ханшаар бол долоон зуун мянган төгрөг юм аа даа. Энэ цалин цуухаа голж явсангүй. Боломжоороо амьдралаа болгож бүтээж явлаа.

-Сувилагч гэдэг хүнд баяр баясгалан бэлэглэдэг сайхан мэргэжил. Та төр засгаасаа олон л гавьяа шагнал хүртээ байлгүй?

-Ховд аймгийн хагалгааны сувилагч Бямбажав, Бадамхорол нарын олон сайхан сувилагч нараараа бахархдаг. Тэд маань бүгд л “Алтан гадас” одонгоо авсан. Миний хувьд Ардын хувьсгалын ойнуудын медалиуд, яамны жуух бүгдийг нь авсан. Эмнэлгийнхээ тэргүүний сувилагчаар ч хэд хэдэн удаа шалгарсан. “Алтан гадас”-аа харин авч амжаагүй л байна. Аймгийн Эрүүлийг хамгаалах газрын хүндэт самбарт зургаа байнга л тавиулдаг байлаа даа.

-Тэгвэл сувилагч хүний жаргал юунд байдаг бол?

-Сэхээний тасгаас өвчтөнийг дээшээ тасагт шилжүүлэх л хамгийн их аз жаргалтай мөч байдаг. Аав, ээжид нь үрийг нь, үр хүүхдэд нь аав, ээжийг нь эрүүл энх болгоод хүлээлгэж өгөх шиг буянтай сайхан ажил өөр хаа ч байхгүй. Хүнд өвчнөөс хагацсан хүмүүсийн чин сэтгэлийн баярыг хүлээж авах л хамгийн сайхан. Талархлын дэвтэрт эдгэрч илааршсан хүний бичсэн талархал магтаалын үгэнд сувилагч бид чинь сэтгэл ханаж баярладаг улс даа.

МЗЭ-ийн болон оны шилдэг бүтээл шалгаруулах “Алтан-Өд” наадмын дөрвөн удаагийн шагналт зохиолч, СУИС-ийн багш, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, судлаач, шүүмжлэгч Пүрэвхүүгийн Батхуягтай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Дөрвөн ч удаа “Алтан-Өд”-ийг гэртээ залсан зохиолч маань “Гэгээн Муза” наадмаас “Эр өндөг” моно жүжгээрээ шилдэг зохиолч боллоо. Баяр хүргэе!

-“Алтан-Өд”-ийг хүүрнэл зохиолын богино төрлөөр хоёр удаа, судлал-шүүмжлэлээр нэг удаа авсан. Ноднин жил “Тайзгүй жүжгүүд”-ээрээ “Алтан-Өд” шагнал хүртлээ. Сүүлийн үед би жүжгийн зохиол нэлээд бичлээ. Энэ жил таван моно жүжиг бичсэнээс “Эр өндөг” гэдэг зохиол маань энэ эрхэм хүндтэй шагналын эзэн болголоо. Энэ жүжгүүдээ нэгтгэж ном гаргах бодол байна. Жүжгүүдээ дөрвөн жүжигчний захиалгаар бичсэн юм л даа.

-“Эр өндөг” жүжгээрээ “Гэгээн Муза” цом гардлаа даа?

-Хүмүүс ерөнхийдөө өндөг шиг гадуураа бүрхүүлтэй болчихож. Өндгийг гаднаас нь хараад хэн ч эр юм уу, эм юм уу гэдгийг ялгаж мэддэггүй шиг эр хүн ийм, эм хүн тийм гэсэн зааг ялгаа амьдралд улам бүр байхгүй болоод байна. Гаднаас нь харахад хувцасласан байдал, алхаа гишгээнээс өгсүүлээд эр, эм нь мэдэгдэхгүй тийм цаг үеийн зааг дээр ирчихсэн юм биш үү. Эрэгтэй хүн дотор эмэгтэйлэг чанар, эмэгтэй хүн дотор эрэгтэйлэг чанар байдаг шиг байна. Гэтэл тэр чанар нь энэ цаг үед хэт давамгайлах болж. Нийгэмд ийм дүр олноор ажиглагдаад асуудал дэвшүүлж “Эр өндөг”-өө бичсэн юм. Өндөг мэдээж нэг л бүрхүүлтэй. Тэр бүрхүүл хагараад, тодорхой цаг хугацааны дараа ямар хүйсийн амьтан байж вэ гэдгийг нь харж, мэдэж болдог. Яг түүнтэй адил хүн төрөлхтөн бид энэ амьдралдаа өөрсдийгөө тойрсон нэг бүрхүүлтэй болчихож. Тэр бүрхүүлийн маань хуяг улам зузаараад, бид бие биеэсээ улам улам холдоод байх юм. Би энэ жүжгээрээ нийгэмд юу хэлэхийг хүссэн бэ гэвэл “Та биднийг тойрон байгаа энэ бүрхэвч нэг л өдөр хагарах юм бол бидний жинхэнэ мөн чанар нээгдэнэ. Өөрийн бий болгосон бүрхүүлээ хагалж, илэн далангүй, чин сэтгэлийн, нарийн нандин харьцаа хоорондоо тогтоовол бидний амьдрал гэрэл гэгээтэй болох болов уу” гэсэн тэр л найдлагаар бичсэн дээ.

-Бусад бүтээл чинь ямар жүжгүүд байна?

-“Цуурай” гээд жүжгийг УДЭТ-ын жүжигчин Тодгэрэлд өгсөн байгаа. Бид өөрсдийнхөө сүүдэр, цуурай хоёрыг бидний эрхшээлийг дагагч гэж эндүүрдэг. “Цуурай” жүжгийн гол дүр эзнийхээ дуу хоолойг дуурайж давталгүй, үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа тухай юм. Цуурай эзнээсээ өөр бодолтой байгаа зөрчлийг гаргаж ирсэн. Дараагийн моно жүжиг нь “Намайг тайван оршуулаач” гэдэг нэртэй. Нийгэмд олон шашин шүтдэг хэсэг бүлэг байна. Миний энэ жүжигт Христийг шүтдэг нэг хүн нас барчихаж байгаа юм. Гэтэл хөөрхий түүнийг гэр бүл, ойр дотнынхон нь гэрээслэлийг нь ч ойшоолгүй, лам авчраад, хонх дамар дуугаргаад оршуулж байгаа юм. Насан туршдаа итгэж биширч явсан зүйлийнх нь эсрэг үйлдэлд харууссан хөөрхий сүнсний үгийг хэн ч авч хэлэлцэхгүй. Тийм боломж ч байхгүй. Сүүлийн жүжиг маань гэвэл их зохиолч Дашдоржийн Нацагдоржийн амьдралын сүүлийн гучин минутын тухай юм. Нацагдорж зуны бүгчим дулаан тэр орой амьсгал хураах сүүлчийн мөчүүддээ юу бодож байсан бол, үхэлтэй нүүр тулаад хүмүүст юу хэлж үлдээх байсан бол гэсэн уран сайхан дээр жүжгийн зохиолоо бичсэн. Моно жүжгээр ном гаргасан зохиолч өмнө нь манай утга зохиолын түүхэнд байхгүй. Ямар ч байсан тэр таван жүжгийнхээ “Эр өндөг”-өөр “Гэгээн Муза”-г авлаа.

-“Эр өндөг” жүжигт хамтран ажилласан уран бүтээлчдээ танилцуулаач?

-Тайзны уран бүтээл өөрөө хамтын бүтээл юм. Сайн зохиол байхгүй бол сайн найруулагч төрж гарахгүй. Сайн найруулагч хүн сайн жүжигчдийг тодорхойлдог. Энэ цогц хамтын ажиллагаан дунд мэдээж санаа нийлсэн уран бүтээлчдээ би нэрлэхийг хүсч байна. Ардын жүжигчин Б.Мөнхдорж багшийн шавь, залуу найруулагч Б.Бат-Өлзий, УДЭТ-ын чадварлаг жүжигчин Г.Алтангэрэл хоёртой хамтран ажиллалаа. Жүжигт сэтгэцийн эмнэлэгт болж буй үйл явдлыг үзүүлсэн. Эмчлүүлэгч залуу эмнэлэгт тухайн өдөр хэрэглэх байсан өндгүүдийг өрөөндөө авчраад нуучихдаг. Тэр залуугийн бодлоор өндгийг гаднаас нь хараад эр, эмийг нь мэдэхгүйтэй адил хүний оюун бодлыг хэн ч уншиж чадахгүй. Өндөг хагарлаа. Тэр бол өндөгний хувьд үхэл. Тэнгэрт од харвалаа. Тэр тэнгэрт ч бас үхэл байгааг илэрхийлж байгаа. Нэгэнт л энэ ертөнцөд хоног хугацаатай ирсэн нь үнэн юм чинь бусдаас өөрийгөө нуугаад хальсан дотроо байгаад байх биш харин сэтгэл зүрх, бодлоо ил гаргах ёстой юм байна. Гэвч, сэтгэл санаагаа илчилснээр нийгэмд эрүүл бус гэж дүгнэгдэх болж. Би бол эрүүл хүн. Харин эргэн тойрны эмч, сувилагч, асрагч нар хуяган дотроо нуугдаад улам солиотой болсныг үгүйсгэхгүй гэсэн зөрчилт санааг үзэгчдэд илэрхийлсэн.

-Сүүлийн үед жүжгээс гадна ямар ном бүтээл туурвиж байна даа?

-Судлал, шүүмжийн “Эсрэг цаг-3” номоо хэвлэлд шилжүүлэхэд бэлэн болголоо. “Цаг хугацааны цас бороо” гэсэн яруу найргийн түүврээ хэвлүүлж байгаа. Өмнөтгөлийг нь манай зохиолч, яруу найрагч Г.Аюурзана бичсэн. Өмнөх шүлгүүдийн уур амьсгалаас тэс өөр ном болсон. Бичил тэмдэглэл шахуу богино өгүүллэгийн номоо гаргана. “Хамгийн хойд хот” романаа үндсэндээ бичээд дуусч байгаа. Харь газар хэдэн сар суухдаа бараг төгсгөчих байх.

-Харь газар хаашаа, ямар ажлаар одох гэж байна?

-БНСУ-д Сөүл хотын тухай зохиол бичихээр сонгогдсон. Азиас гурван зохиолч тэнд уригдан очих юм. Энэтхэгтээ сүүлийн үед нэлээд нэрд гарч яваа, “What’s loser” буюу “Юу ялагч вэ” ном бичсэн Панжак гэдэг зохиолч, Индонезийн нэг эмэгтэй зохиолч бид гурав Сөүлийн амьдралтай танилцаад нэг нэг эсээ бичиж ном гаргах юм. Тэр үеэр миний богино өгүүллэгийн ном “Ази” сэтгүүлийн хавсралт болж солонгос хэлээр хэвлэгдсэний баяр давхацна. Энэ оны долоодугаар сарын эхээр Ази тивийн зохиолчдын форум Солонгост болно. Тэнд оролцох юм.

-Донровын Намдагийн гэр сургуулиас Дэмбээгийн Мягмар, Дармын Батбаяр нарын жүжгийн зохиолчид төрсөн гэдэг. Өөрийн чинь жүжгийн зохиолын багш гэвэл хэнийг нэрлэх бол?

-Хадаг барьж сүйд болоогүй ч жүжгийн зохиолын талаар маш их зөвлөгөө авдаг, их ойрхон байж үг сургаалыг нь дотроо хүлээн зөвшөөрдөг хүн маань төрийн шагналт зохиолч Дармын Батбаяр шүү дээ. Тэр хүний нөлөө намайг яах аргагүй жүжгийн урлагийн бүтээл рүү уруу татсан. Жүжиг гэдэг яруу найраг, хүүрнэл зохиолоос тэс өөр байдаг юм байна. Миний анхны “Би Пушкин биш ээ. Харин…” жүжигт хүмүүс ам сайтай байсан нь урам өгсөн байх. Хүүрнэл зохиол, жүжиг хоёр тэс өөр байдаг. Хоёр туулай хөөсөн хүн хоосон хоцордог гэх хүн ч байдаг. Гэхдээ одоохондоо хоёуланг нь бичээд л явж байя. Болохгүй юм байхгүй байлгүй л гэж бодож байна. Яваандаа эмгэнэлт жүжиг бичнэ л гэж боддог. Трагеди бол жүжгийн зохиолын оргил нь шүү дээ. Залуучууд “пэнсэндээ гарах” гэж яриад байдаг даа. Тэрэн шиг яруу найргийн хувьд араас гарч ирж байгаа залуусын давалгаан, цаг үе, насаа бодсон ч уран зохиолын илүү үр бүтээлтэй төрөл рүү даацтайхан орох хэрэгтэй юм байна.

-Яруу найрагч Г.Аюурзана “Дөч хүрээд яруу найргаасаа зодог тайллаа” гэж яриа өгч байсан. Өөрөө бас яруу найргаас зодог тайлж байгаа юм уу?

-Би тэгж төлөвлөгөөтэй тэгье, ингэе гэсэн юм алга. Гэхдээ л бичиж байсан хурд, тоо, яруу найргийн сэтгэлгээ ямар нэгэн хэмжээгээр буурдаг, багасдаг хандлага өөрт ажиглагдаад байх юм байна шүү дээ. Яруу найргийн сэтгэлгээ байхгүй болтол л бичээд байя гэж бодоод байна.

-Өөрөө О.Дашбалбар багшийнхаа тухай ном болохоор хэмжээний их зүйл бичсэн дээ?

-Багшийг байхгүй болсноос хойш эсээ, тэмдэглэл, дурсамжийн арван есөн өгүүлэл бичсэнээ ном болгож боосон. Өнгөрөгч онд хэвлүүлье гэснээ буцааж татсан. Ухаан суугаагүй хорин хэдэн насандаа, гуч гараад зэргээр янз бүрийн цаг үед бичсэн зүйлс л дээ. Багш дөчин хоёр насандаа байхгүй болсон. Би хойтон багшийнхаа насанд хүрнэ. Тэр хүнээс ах болчихоод багшийнхаа ертөнцийг дурсаад үзвэл яах бол гэсэн бодол хэвлэлд шилжүүлэхээс хойшлуулсан.

-Монголын нэрт зохиолч Л.Хуушаан, Л.Дашням нартай хамаатан садан гэдэг байх аа?

-Манай аав, ээж хоёр Архангай аймгийн Түвшрүүлэх сумын уугуул хүмүүс. Монголын чадварлаг ах, дүү хоёр зохиолч манай өвөөтэй эгч дүүсийн хүүхдүүд юм л даа. Манай аавын талынханд ерөөл магтаал хэлдэг бэлэн сэцэн хүмүүс олон байсан юм билээ. Мөн гарын уртай зураачид олон байсан гэдэг. Урлагт дурласан авьяасын гинжин хэлхээ намайг үгийн урлагтай холбосон байхыг үгүйсгэхгүй.

-Гадаадын олон хэлнээс мундаг бүтээлүүд орчуулагдаж, зохиолчид маань ч уран зохиолын бүхий л төрлөөр туурвиж байна. Өнөөгийн утга зохиолын амьдралыг өөрөө зохиолч, судлаач, шүүмжлэгчийн нүдээр хэрхэн харж байна?

-Судлаачид нэгэн үе “Монголын утга зохиолын хөлөг онгоц зогслоо” гэж харж байсан. Би үүнтэй тэр үед ч, одоо ч санал нийлдэггүй. Нэг монгол зохиолч монгол хэлээрээ зохиол бичиж л байгаа цагт монгол хэлт утга зохиолын хөлөг онгоц дэлхийн утга зохиолын их далайд дарвуулаа босгон хурдлахаар хөдөлж л байна гэсэн үг. Харин хурдаа авах цаг нь одоо иржээ. Бидэнд өмнөх үеийнхний бичсэн өв байна. Ид бичиж байгаа идэр насны зохиолчид байна. Араас минь хашгираад, дагаж орж ирж байгаа залуус байна. Байдал ийм байхад Монголын их утга зохиолын ирээдүйг бүрхгээр юм уу, хараар төсөөлөх ямар ч боломж байхгүй. Монголын утга зохиол өмнө нь байсан, одоо байгаа, ирээдүйд байх гурван цагийн хэлхээнд мөнх орших аугаа зүйл шүү дээ. Хамгийн гол нь өөрсдийнхөө бүтээлийг чанаржуулах л чухал. Тэрнээс ном гаргах донгоор олон ном хэвлүүлээд зохиолч хэмээх эрхэм алдрыг өг хэмээн тулган шаардах утгагүй. Хүн зөв, буруугаа өөрөө тодорхойлж мэддэггүй. Тэгж залаад өгөх мэргэжлийн шүүмжлэгчид харин утга зохиолд яах аргагүй дутагдаж байгаа.

-Г.Батсуурь, Х.Чойдогжамц нарын сайн шүүмжлэгчид гарч ирчихээд л байна даа?

-Сайн зүйлийн улбаа хэзээ ч тасрахгүй, залгамжлагчид төрж гарах нь ойлгомжтой. Г.Батсуурь бид нэг үеийн залуучууд. Нас ойролцоо. Бас утга зохиолд орж ирсэн үе ч ойролцоо. Чойдогийн хувьд харьцангуй залуу хүн. Ийм залуу хүн гадагшаа явж, нүд тайлмаар байна. Дэлхийд М.Горькийн Утга зохиолын дээд сургуулиас дутахгүй өчнөөн сайн сургууль байна. Утга зохиолын шүүмж бичих сонирхолтой залуус бидний уншаагүйг уншиж, сонсоогүйг сонсож ирэх хэрэгтэй байна. Ер нь шүүмжлэгч хүн зохиолчоос, тайзны найруулагчаас мэдлэг боловсролоороо хуруу өндөр байж байж л утга зохиол, урлагийг хөгжүүлж чадна. Шүүмжлэгч болох хүсэл эрмэлзэлтэй залуус зүрх сэтгэлээ дагаад дэлхийн хэмжээнд өөрийгөө хөгжүүлэх боломж нь нээлттэй байна. Уг нь төр засгаас бодлогоор бэлдэх ёстой юм л даа. Даанч төрийнхөн үүнийг огт ойшоохгүй. Нэг хүн ч нэгддэггүй л байхгүй юу. Наяад оны сүүлээр манай зохиолч, дарга нар монгол үндэстний эрх ашгаа өмнөө тавьж, өөрсдийнхөө хүүхдүүдийг биш Аюурзана ах шиг ардын дөрвөн хүүхдийг Горькийн сургуульд явуулчихсан бол манай утга зохиолын хөгжилд ямар их нэмэр болох байв. Өөрийн эрх ашгаас илүү утга зохиолын эрх ашиг гэж байдаг юм. Монголын зохиолчдын эвлэлдэн нэгдсэн мэргэжлийн байгууллагыг ч би дотоод жижиг асуудалд биш дэлхийн цараатай томоохон асуудал хөөцөлдөөсэй гэж боддог юм.

-Ямар том асуудал билээ?

-“Болор цом”, “Утгын чимэг”-ийг хэн ч зохион байгуулаад явж чадна. Хамгийн гол нь гадаад харилцааг л өргөжүүлэх хэрэгтэй. Тэгвэл залуучууд гадаадын нэр хүндтэй сургуулиудад тэтгэлгээр суралцах боломжтой. Шинэ үеийнхэнд энэ л тун чухал.

-Шинэ залуу үе гэснээс цахим хуудсандаа Г.Сэр-Одын нэрэмжит шагналт яруу найрагч Балдоржийн Алтанхуяг хэмээх хүүгийн “Мууран байшингуудын түүх” номонд бичсэн өмнөтгөл шүүмжээ тавьсан байв уу?

-Би сардаа бараг хоёр, гурван хүний номын өмнөтгөл бичиж байна. Залуу үеийнхэн надаар номын өмнөтгөлөө бичүүлэх зорилго гэх нь ч хаашаа юм, ер нь дуртай. Би залуусын утга зохиолын замнал, бүтээлийг задлан шинжилж бичдэг. Би тухайлан нэг хүний нэрийг дурдмааргүй байна. Яагаад гэвэл би багш хүн. Бүгдэд адилхан сэтгэлээр ханддаг. Намайг тойрсон олон залуус өндөрт нисэхийг хүсэж байна. Тиймээс энэ үед нь л оюун санаагаар дэмжихийг би боддог. Утга зохиолын ирээдүй гэрэлтэж байг л дээ. Харамсалтай нь, залуу үедээ хүйтэн ханддаг хүмүүс байдаг. Хүн өөрийн үеийнхэнтэйгээ тэрсэлдэж, тэмцэж болно. Хамгийн гол нь араас гарч ирж байгаа үеэ дарах гэсэн явуургүй үзэл газар авахгүй биз дээ. Шинэ залуу үе гэдэг хүссэн ч, хүсээгүй ч орчлонгийн жамаар түрээд л гараад ирнэ шүү дээ.

Төв цэнгэлдэхэд Мөөеө аварга, Баянаа аварга нар ханхайтал орж ирээд зүлэг ногоон дэвжээгээ тойроход үзэгчдийн сэтгэл булгилан догдолж, цаанаа л нэг тааламжтай аадар шаагих мэт алга ташин угтдаг. “Жижиг” Сүхбат аварга барилдахгүй ч гэлээ гандмал хүрэн тэрлэгтэйгээ орж ирэхэд олон түмэн уухайлан “хайр зарладаг”. Түүн лүгээ адил “Болор цом” болоход уран элэглэгч И.Цэрэнжамц гуайг алтан тайзнаа гарч уран шогоо хэлэхгүй бол үзэгчид цаанаа л нэг намдуухан намуухан байдаг. Монголын элэглэлийн нэрт мастер, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, шог зохиолч Ишдоржийн Цэрэнжамцтай уулзаж хөөрөлдлөө. Тэрээр хуучнаар Сайд нарын хоёрдугаар эмнэлэгт хэвтэж байна. Сахарын хэмээх аюулт өвчин нь Санжийн Пүрэв зохиолчийг зовоосон шиг шаналгаад эмнэлэг бараадсан нь энэ ажээ.

-“Болор цом”-ын эздийн чуулган хэмээх мундаг тоглолт Соёлын төв өргөөнд энэ сарын 4-ний өдөр болох гэж байна. “Болор цом”-д та л элэглэл уншихгүй бол давсгүй хоол шиг санагдаад байдаг. Танд энэ тоглолтод орж элэглэл уншаач гэсэн хүсэлт ирэв үү?

-Одоогоор тийм санал ирээгүй л байна. Хэрвээ ирвэл очиж элэглэл уншиж болно шүү дээ.

-Та элэглэл уншихдаа өөрөө огтхон ч инээхгүй атал үзэгчдийн элэг хөшчих гээд байдаг. Таны энэ гайхамшигтай чадварыг үзэгчид их талархалтай хүлээж авч байгаа харагддаг?

-Хошин шог зохиолчид тайзан дээр шүлгээ уншина гэдэг чинь үндсэн ажлаа хийж байна гэсэн үг. Ажлаа хийж байхдаа, барилгачин туйпуу өрж байхдаа, оёдолчин хувцас урлаж байхдаа тачигнатал хөхрөөд байдаггүй биз дээ. Тэрэнтэй л адил шог зохиолч хүн өөрөө инээх учир байхгүй. Хэрвээ үзэгчдийг дагаад инээчихвэл бараак (гологдол) гаргаж байна аа гэсэн үг. Шог зохиолч хүн үзэгч олон түмнийг анзаарч аль хэсэг дээр их инээж байна вэ гэдгийг мэдэрч байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл өөрийнхөө бүтээлийг хянаж байх учиртай.

-Дэлхийн хоёрдугаар дайн өндөрлөсөн 1945 он Монголын их утга зохиолд Бавуугийн Лхагвасүрэн, Балжирын Догмид, Дөнгөтийн Цоодол зэрэг олон сайхан уран бүтээлчдийг төрүүлж өгсөн байдаг. Та бол дөчин таван оныхонтой л яах аргагүй дөрөө харшсан онжав нь мөн дөө?

-Би их утга зохиолд орохын тухайд эднээс арай эрт хөл тавьсан хүн шүү дээ. Санхүүгийн техникумд сурч байхдаа арван тавхан настай хөвгүүн би дорнын их найрагч Бэгзийн Явуухулантай уулзаж, өрөөнд нь шүлгээ уншиж байв даа. Цоодол, Лхагвасүрэн нар сураггүй байсан тэртээх зууны жаран нэгэн оны юмыг чамд ярьж байна шүү. Хэдий ийм эрт хөл тавьсан ч санхүү бүртгэлийн ажил хийгээд утга зохиолоосоо нэг хэсэг хөндийрчихсөн юм. Ахин эргэж бичиж эхлэх үед Явуу найрагч яруу найргийн секцийн эрхлэгчийн ажлаа Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайд өгчихсөн учир би дараагийн үеийн Зундуйн Дорж, Бямбажавын Хүрэлбаатар нартай нэгэн цаг үед харьяалагдах болсон хэрэг. Би дөчин таван оны тахиа жилийн хавар төрсөн юм билээ. Ээж минь надад “Чи төрөөд гэрт багтахгүй, ямаа ишиглээд хотонд багтахгүй байсан. Миний зуны эхэн сард төрсөн шүү” гэж захисан. Тэрийг нь хөөгөөд үзэхээр ихрийн ордод төрсөн байдаг. Ихрийн ордоо үхрийнх гэж их андуурч явсан. Тэр үеийн сүрхий тэмдэглэлт өдрөөр төрсөн өдрийг минь аваад паспорт дээр бичүүлчихгүй юу. Одоо бодоход тавдугаар сарын 13 хавьцаа юм билээ. Тэгээд өөртөө зориулж “Их дэлгүүрийг их орос гэж эндүүрчээ.

Путин болох будаа!

Ихрийн ордоо үхрийн орд гэж андуурчээ.

Пушкин болох ч будаа” гэж бичсэн. Пушкин ихрийн орд юм билээ, уг нь.

-Паспортын чинь төрсөн өдрөөр тантай хөөрөлдөж байгаа юм байна. Аргын тооллын төрсөн өдрийн чинь мэндийг хүргэе!

-Яг өнөөдөр юм байна ш дээ. Миний паспортын мэндэлсэн өдөр ирсэн учраас их зарчимтай, зөвхөн номон бэлэгтэй ирж байгаа юм байна шүү дээ, чи. Паспортын төрсөн өдөр биш миний төрсөн өдөр ирсэн бол өөр юмтай ирэх байсан нь лавтай (инээв).

-Явуухулан гуай дээр “арван таван наст капитан” шүлгүүд барьж очив уу?

-Тэр үеийн Зохиолчдын хороо Засгийн газрын ордон дотор байсан юм. Ордон руу ордог пропускийн товчоо Үндэсний түүхийн музейн байранд байдаг байсан. Оюутан хүүхдийн хувцас хунар харчихаад пропуск бичиж өгөхгүй шүү дээ. Жаран хоёр онд Зохиолчдын хороо Улсын мөрдөн байцаах газрын байранд ороход Явуу дээр орж шүлгээ уншиж өгч байлаа. Цав цагаан костюмтай, цав цагаан царайтай залуу “Илиада”, “Одессей”-г оросоор уншаад сууж байсан. Арын хананд нь Пушкины жигтэйхэн гоё том зураг өлгөөтэй. Нутаг ус, сургууль асуулаа. Завханых, Санхүүгийн техникумд сурдгаа хэллээ. Шүлгээ унштал сайн ч гэж хэлээгүй, муу ч гээгүй, бичээд бай л гэсэн. Долоо хоног шүлгээ завсар зайгүй бичээд ирж уншина. Тэр үед хэн хэн Явууд шүлгээ уншиж байв гэхээр Ш.Сүрэнжав Их сургуулийн оюутан, П.Пүрэвсүрэн Улсын багшийн дээд сургуулийн түүх-газар зүйн ангийн оюутан, Ш.Дулмаа Эвлэлийн төв хорооны ажилтан, соёлын гавьяат болдог П.Сандуйжав, яруу найрагч Еэгийн Чулуун, сүүлд орчуулга хөөгөөд явчихсан сайн шүлэгтэй Батцэнгэлийн Бямбажав бид уншдаг байлаа. Явуухулан Нийслэлийн залуу зохиолчдын нэгдлийг байгуулахад нэг номерт намайг бүртгэж авсан байдаг. Хоёр номерт Б.Бямбажав, гуравт Ш.Сүрэнжав бичигдсэн. Явуухулангийн нэгдлийн бүр анхных нь гишүүн би юм шүү. Явуугийн нэгдлийнхнээс 1963 онд Сүрэнжав, банхар Пүүжээ, Жамцын Шагдар гурвын ном шалгаран хэвлэгдэж байлаа. Тэр үед Данзаннямын Шагдарсүрэн л номоо гаргасан байсан.

-Дараагийн үеийнхэнтэйгээ дахин утга зохиолд орж ирсэн түүхээ хуваалцаач?

-З.Дорж, Б.Хүрэлбаатар, Ламжавын Лувсандорж эд нарын үе л дээ. Тэдэнтэйгээ шүлэг зохиолоо уншина. Би дээшээ ч үерхэнэ, доод үеийнхэнтэйгээ ч нөхөрлөнө. Тэгэхээр нэлээд чөлөөтэй цыган байгаа биз. Миний анхны “Цэнхэр агь” түүвэр бараг наяад оны өмнөхөн хэвлэгдсэн юм шүү. Пүрэвдорж найрагч миний тэр номыг үзчихээд “Чи ер нь хошин шог руу орвол яасан юм бэ” гэснээр хошин талыг бариад явчихсан юм. Б.Лхагвасүрэн, Л.Лувсандорж нар цойлон гарч ирээд “Ер нь би яруу найргийн бичлэгийн хувьд жаахан хуучиндуу юм уу даа” гэж өөрийгөө ч голж байсан. Ингэж л хошин тал руугаа орсон доо.

-“Болор цом” гучин хэдэн жил болоход та хэдэн удаа элэглэл уншсан байх юм?

-Тийм ч олон уншаагүй дээ. Арваад жил л уншсан байх. Пүрэвдорж гуай анх зохион байгуулахад уншиж байсан.

-Таны цээжинд олон сайхан элэглэл бэлэн зэхээний л байж байгаа даа?

-Элэглэл хийнэ гэдэг тийм амар ч юм биш. Пунцагийн Бадарчийг гэхэд бүтэн хоёр хоног дагаж явж байж элэглэл бичиж байлаа. Тэр хүнийхээ зан араншинг ажиглаж, зохиолын онгодлог чанар, зохиолын өөг нарийн анзаарч, сэтгэлгээний ямар эгзэгтэй байдал байна вэ, тэр бүхнийг анхаарна даа. Бадарчийгаа хоёр өдөр дагасных

“Эхнэр бид хоёрын хуримын хос бөгж алтан эрдэнэ

Эхний номын авсан шагнал мөнгөн эрдэнэ

Идээ будаанд гэрэлтэх хамар шүрэн эрдэнэ

Энх хил дээр зүүсэн погоон номин эрдэнэ

Эрдэнэсантаас сурвалжилсан бүсгүй Оюун-Эрдэнэ

Эрээн зангианы шармал хавчаар зэс эрдэнэ

Эцсийн хоёр араа хүртэл ган эрдэнэ

Эрхэм найрагчийн зоосон толгой сувд эрдэнэ

Энэ биеэрээ Бадарч есөн эрдэнэ” гэж бичсэн. Эх бүтээлээр нь хийхээс гадна хүний үйлдлээр элэглэл хийж болно.

ЭРДЭНЭЧИМЭГ ГИШҮҮНИЙ ЗУУЛТАН ДОР БҮХ ТАМХИЧИД БАЙГАА

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, шог зохиолч И.Цэрэнжамцтай уулзаж хөөрөлдлөө. Завхан аймгийн Сантмаргац сумын “Шивээт” хэмээх газар мэндэлсэн хошин шог зохиолын нэрт мастер маань “Цэнхэр агь”, “Үүл нүүсэн хөх тэнгэр” яруу найргийн түүвэр, “Хошин өргөө”, “Хүрэл инээмсэглэл”, “Өрлөн цод”, “Уянгын хошин холбоо” хошин шогийн түүврүүд, “Инээдмийн товчоо-1, 2” боть, “Би бүрхтэйгээ самнуулсан зараа”, “Чинжүү шиг, чихэр шиг” номууд туурвиж, хөдөлмөрийн баатар, хөгжмийн зохиолч Д.Лувсаншаравтай хамтран “Учиртай дөрвөн толгой” хошин дуурь, “Миний хөөрхөн хонгорхон үрс” драмын жүжиг үзэгчдэд толилуулжээ.

-Бүтээлээр нь элэглэл хийхээс гадна хүний үйлдлээр хийж болно гэлээ. Та нэг сайхан жишээ хэлээч?

-Би нэгэнтээ Сүрэнжавыг

“Ном уншихдаа цагаан шилээ зүүдэг

Номер цоллохдоо ягаан шилээ зүүдэг

Нойрноос сэрэхдээ ногоон шилээ зүүдэг” гэчихгүй юу.

-Сүрэнжав гуай жигтэйхэн их уурлав уу?

-Юундаа уурлахав. Харин ч хариу барьж

“Дагз нь үсээ барихаа байсан

Давсаг нь шээсээ барихаа байсан

Данс нь балансаа барихаа байсан” гэж явуулсан. Элэглэл гэдэг чинь ийм л лүдий юм байгаа юм даа. Ер нь тэгээд хошин шог чинь давсан ухаан байгаа юм.

-Давс шиг гашуун ухаарал гэсэн үг үү?

-Давс шиг биш л дээ хө. Хүнийг давах ухаан байхгүй юу. Дутуудуулаад шидчихвэл юу ч болохгүй. Доромж юм уу, гүтгэлэг болчихно. Хүний доог болно.

-Харин одооны элэглэл уншаад байгаа нөхөд та нарыг ердөө гүйцэхгүй санагдаад байдаг юм?

-Одоо элэглэл уншиж байгаа хүн байна уу. Би сайн мэдэхгүй юм. Орост дээр үед Иванов гэж сүрхий шогч байсан. Элэглэл чинь тодорхой нэг бүтээл дээр л төрдөг төрөл юм даа. Тэрнээс манайхан чинь хажуугаас нь хараад нөхөрсөг шог хийгээд байх юм. Жишээ нь, Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн “Аав нь хүүгээ согтуу явахыг үзлээ

Азгүй хүн ээ би.

Аманд багтдаг байсан хөөрхөн хөл нь

Алтан дэлхийг онож ядан дэнчигнэнэ” гэдэг шүлэг байдаг даа. Яг энэ шүлэгт л элэглэл хийх ёстой юм. Би энэ шүлэгт элэглэл хийлээ гэж бодъё. “Амрагаа би согтуу явахыг үзлээ, азгүй хүн ээ би.

Аманд багтдаг байсан тэр хөөрхөн хөл нь

Аугаа орчлонг онож чадахгүй дэнчигнэнэ” Амрагийн хөл аманд багтана гэдэг чинь хөлийг нь мөөм шиг хөхдөг байх нь байна шүү дээ. (инээв)

“Залуу насны хань ижлийн дундуур

Завсар оруулахгүй гэж ам өгсөн чамайг

Бүдрэхдээ бүдрэх хорвоогийн жамд

Бүртийтэл орхих сэтгэл надад байгаагүй.

Ах нь дүүгээ согтуу явахыг хараад

Арилжааны банк дампуурах шиг уйтай” Одоо мань эр зай бариад эхэлж байгаа биз. Түрүүн “Амрагаа” гэж байснаа одоо “Ах нь дүүгээ…” гээд сэтгэл нь холдоод явчихаж байна шүү дээ.

“Ахыгаа чи саятан гэж бодов уу

Салахгүй юунд утасдаад байна.

Чи бид хоёр бие биедээ өргүй шүү

Тэгэхэд нэг уулзсанаа харин ах нь хэзээ ч мартахгүй ээ” Эх зохиол дээрээ “Аавыгаа чи хоёр болгон харж байгаа

Нэг нь үхэхэд нөгөө нь үлдэх юм шиг санаж байгаа” гэдэг биз дээ. Энийг л элэглэл гээд байгаа юм. Элэглэлээс гадна нийтийн хэрэглээнд, нийгэмд зориулсан хошигнол гэж байна.

-За, тэрнээсээ ганц нэгийг хэлээч?

–“Утас дуугарвал нохой нь авдаг

Ус гоожвол муур нь хаадаг

Авгай нь дуншихад хөрш нь өвддөг

Америк ер нь сонин орон”. Мөн биз. Би “Уран шор” уншъя л даа.

-“Уран шог” уншъя гэж үү?

-Уран шор юм л даа хө. Би удахгүй мянган бадаг “Уран шор” хэмээх номоо гаргах гээд бэлдээд байгаа юм. Дөрвөн мянган мөр шүлэглэсэн уран шор байх нь байна ш дээ. “Мөнгөтэй боссын мяраалаг эхнэр

Морь унаж турахаар шийджээ.

Арван хил хасаж туржээ

Авгай биш морь туржээ” Энэ бол цагаахан инээдийг сонсогч, үзэгчид хайрлах хөнгөхөөн шог юм.

“Гуранз олширч, билүү цөөрсөөр

Гудамж олширч, талбай цөөрсөөр

Гуя олширч, тахиа цөөрсөөр

Гуанз олширч, нохой цөөрсөөр” гэхэд нийгмийн үзэгдлийг л хөнгөхөөн шордоод чимхчихэж байгаа юм.

-Ёоё, элэг хөшлөө. Та нээрээ баллана шүү?

-Чи ийм юм сонссон уу. “Авгай нь нөхрөө өглөө загнаад

Атар талх аваад ир гэжээ.

Архичин нөхөр нь дэлгүүрт ороод

“АПУ-гийн талх авъя” гэжээ.

-Дэндэвийн Пүрэвдорж багшийнхаа шүлэг зохиолд элэглэл хийв үү?

–“Азын алаг мэлхийний

Наян нэгэн шагайн дээр

Алаг нүдэн бүсгүйн

Шивээс алагласан бугуйн дээр

Ангирын бяцхан дэгдээхэй

Үхэтхийн ойчих тойром дээр

Алтны уурхайн сэглэсэн

Амьгүй зэгэл шороон дээр

Аавын мөнгөн хазаарын

Амгай шаргих зуузай дээр

Аймаг сумаараа талцсан

Айлын найрын дэмбээн дээр

Алиахан саарлыг сандаачсан

Хип хопын булгиан дээр

Ард түмнийг гундаасан

Авлигач ноёдын булхай дээр

Тусгаар тогтнол чамайг

Тунхаглан бичихээс ичнэ би” гэж “Тусгаар тогтнол чамайг тунхаглан бичнэ, би” шүлэгт нь элэглэл хийсэн.

-Нэг бүрийн элэглэлээс гадна нийтийн гал тогоонд зориулсан бүтээлээсээ сонирхуулаач?

–“Шаравын Сүрэнжав хөдөлмөрийн баатар болж мэднэ

Шар Мягмарсүрэн хөдөлмөрийн гавьяа зүүж мэднэ

Шагдарсүрэнгийн Цогтод хөшөө дурсгал босгож мэднэ

Шагдарын Дулмаа хөдөлгөөнт дасгал зааж мэднэ

Юм ер нь юу ч болж мэднэ.

Эвсэл намууд нүүрснээс шингэн гаргаж мэднэ

Эрдэмтэн докторууд нүднээс цахилгаан гаргаж мэднэ

Элбэгдорж НҮБ-ын ерөнхий болж мэднэ

Илжиг төрийн сүлдэн дотор давхиж мэднэ

Юм ер нь юу ч болж мэднэ

Бавуугийн Лхагвасүрэнд Нобелийн шагнал дурсгаж мэднэ

Балжирын Догмидод Лхамноржмаа дурлаж мэднэ

Бадарч Монголын төрөөс авсан шагналдаа уйлж мэднэ

Бавуудорж Монголын их амар амгаланд уурлаж мэднэ

Юм ер нь юу ч болж мэднэ

Бал дарга тэнгэрээс амилж ардчиллынхныг сандаргаж мэднэ

Балбар тэндээс асаж Ай.Төмөр-Очирыг шанаадаж мэднэ

Богдын хатад Цагаатгалын комиссоос нөхөн төлбөр нэхэж мэднэ

Бортолгой Чойбалсангийн хөшөөг авахаар хөөцөлдөж мэднэ

Бэтгэртлээ санасан өлсгөлөнгөө талбай дахин зарлаж мэднэ

Бизнес хөөж ямаачин болохоор тэмээчин Галсан хөдөөлж мэднэ

Юм ер нь юу ч болж мэднэ

Ариунаа дэлхийн бүх хүүхдүүдэд дуулаад

Хоолойгоо нөхөртөө тушааж мэднэ

Амай дэлхийн бүх улсыг тойроод

Хоёр хөлөө музейд өгч мэднэ

Явуухулан хэрвээ үсээ урт ургуулсан бол

Яг Христ шиг харагдаж мэднэ

Яруу найрагч Цоодолын Хулан

Явуугийн хулан байсан янцгааж шүлгээ уншиж мэднэ

Юм ер нь юу ч болж мэднэ

Украин Оростой нийлж мэднэ

Урд хөрш манайхтай нэгдэж мэднэ

Умард Солонгос Америкийг дэлсэж мэднэ

“Утгын чимэг” “Болор цом”-ыг дэглэж мэднэ

Юм ер нь юу ч болж мэднэ” Энэ бол нийгмийн гал тогоонд зориулсан нийтийн элэглэл юм. “Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч, манай “тороосон толгойт” Баттөрийн Мягмаржавын

“Мэлмэрээ нуурын хөвөөнд нь

Миний л ээжий суугаа даа

Нутаг, ээжээ санаад байнаа

Нулимсаа нуугаад уйлах уу даа” гээд дуу байдаг даа.

-Өөрийн эрхгүй аялагдаад ирдэг их сайхан дуу шүү?

-Энэ дууг гэхэд

“Мэлмэрээ нуурын хөвөөнд

Мягмаржав найрагч суугаа даа

Мэндийг нь эрсэн ээжийгээ танихгүй

Мөн чиг их уугаа даа” гэхэд хөөрхөн элэглэл болчихож байгаа биз. (И.Цэрэнжамц гуай өөртөө их таашаалтайгаар дуулж өгөв. сур) Хүн болгон мэддэг маш сайн шүлгээс элэглэл аяндаа төрдөг.

-Та “Уран шор” номынхоо шог бадгуудаас дуудаач?

–“Хулан, илжиг хоёрын

Худаг нэг байдаггүй

Хутга, хийл хоёрын

Хуй нэг байдаггүй”,

“Идэж барахгүй малтай

Исгэрч барахгүй талтай

Инээж барахгүй баяруудтай

Итгэж болохгүй намуудтай”,

“Яавал тань шиг ухаантай болох вэ гэж

Яамны хүн их эрдэмтнээс асуужээ.

Хариу зөвлөгөөг Ринчен гуай өгчээ

“Хамгийн гол нь тэнэгээ сайн нуу”,

“Мөнгөтэй болгон босс болжээ

Мөөмтэй бүхэн мисс болжээ

Мөгөөрстэй бүхэн гавьяат болжээ

Мөрдэстэй болгон генерал болжээ”,

“Засгийн газар Наран улсаас

Зээл тусламж зөндөө гуйсан

Үзэглэх гэрээндээ гарын үсэг зурахдаа

Үзгэндээ черниль бас гуйсан”,

“Эрдэм мэдлэг хэрвээ

Бэлгийн замаар халддаг бол

Энэ хорвоогийн хамгийн ухаантнууд

Биеэ үнэлэгчид байх байсан”,

“Эхнэртэй хүний хамгийн хэцүү нь

Эмэгтэй хүнийг хувцаслах

Эхнэргүй хүний хамгийн хэцүү нь

Эмэгтэй хүний хувцсыг тайлах” гэх мэтээр “Уран шор” хэмээх арван дөрвөн хэвлэлийн хуудас номоо бэлдээд сууж байна. Энд нэг зүйл хэлэхэд одооны хүүхдүүд афоризмд онч үг гэсэн шал дэмий нэр томьёо өгөөд байх юм. Монгол хэлэнд цэцэн үг, мэргэн үг гэсэн сайхан нэршил байна шүү дээ. Миний эдгээр үгс бол шор үг юм. “Толгойн эм ашигтай зүйл. Толгойн эм байгаагүй бол толгойтой гэдгээ хүмүүс мэдэхгүй байх байсан” гэсэн үгэнд ямар цэцэн үг байна. Ямар мэргэн үг байна. Шордсон үг байгаа биз дээ. “Хүн гэдэг ичгүүргүй амьтан. Дүүжлэхэд хүртэл хэлээ гаргана” гэдэг афоризм чинь шордсон үг байгаа биз дээ.

-Олны танил улстөрчдийг шордож шогловол юу гэмээр байх юм бэ?

–“Очирбат Ерөнхийлөгчийг саяхан

Байгалийн музейгээс гарч явахад

Ойроос харсан хоёр оюутан

Бар явж байна гээд зугтаажээ”

-Нээрээ л Очирбат гуайн царай нь ч барархуу юм, Монгол Улсыг Азийн бар болгоно гэсэнтэй нь дүйж л байна даа. Багабанди гуайг тэгвэл та нэг хэлээч?

–“Баянхонгорын Шаргалжуутад

Багабанди даргыг амрах сургаар

Барын бамбар нь айсуй гэж

Баахан амрагчийг үргээжээ” гэж байгаа юм. Очирбат бар болсон юм чинь дараагийнх нь Ерөнхийлөгч бамбар болох нь тодорхой биз дээ.

“Хувьсгалт нэрнээсээ ичсэн шиг

Хуншгүй юм алга

Хундагаар сүү амсах шиг

Худлаа юм алга”. Хошин шог гэдэг чинь хэт ихэсгэсэн юм уу, хэт багасгасан үнэнийг л хэлж байгаа юм. Дурангийн хардаг талаас биш нөгөө талаар нь аливаа юмыг харахтай ижил зүйл.

“Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн заалтан дор

Бүрэн эрхт улс минь байгаа

Эрдэнэчимэг гишүүний зуултан дор

Бүх Монголын тамхичид байгаа

Эрхэм Ерөнхий сайдын зандралтан дор

Эдийн засгийн хямрал байгаа” гэх мэтээр зөндөө олныг ярьж болох байна. Үзэгчид гэдэг талбай дээр хүн өшиглөхөөр уурладаг атлаа тайзан дээр хүн өшиглөхөөр инээгээд байдаг их гэнэн улс. Тэгэхээр инээлгэх урлагийн орчныг бүрдүүлэх чухал.

“Jangar international”, “FSM
media group”, “Chi­medee’S music” гэсэн гурван компанийн хамтын бүтээл Монголын
анхны олон ангит “Жангар” 3D хүүхэлдэйн кино дөрөвдүгээр сарын 23-нд БНХАУ-ын нийслэл
Бээжин хотноо болсон олон улсын кино наадамд нээлтээ хийгээд ирсэн билээ.

“Бур бур бороотой

Сэр Сэр салхитай

Өвөлгүй зуны

Өвчингүй энхийн Бумбын орон”-ы тухай
өгүүлэх Жангарын туулиар сэдэвлэн хийсэн монголчуудын соёлын хосгүй үнэт өвийг дэлхий
дахинаа сурталчлан таниулах төсөл хоёр жилийн турш хэрэгжиж байгаа билээ. Улаанбаатар
хотноо нээлтийн ажиллагаагаа эхлүүлсэн уг кино төслийн багийнхан ирэх тавдугаар
сард ОХУ-ын Буриадын Улаан-Үд, Тува, Халимаг улсад тус тус нээлтээ хийх юм байна.
Тус киноны зохиолчоор ажилласан МЗЭ-ийн болон Г.Сэр-Одын нэрэмжит шагналт яруу найрагч
Г.Сүхзоригтой уулзаж ярилцлаа.

-“Жангар” хүүхэлдэйн киноны зохиолыг
хэдийнээс эхэлж бичиж эхлэв?

-Анх хоёр жилийн өмнөөс “Жангар”
хүүхэлдэйн киноны энэ төслийн тухай би сонсож байсан. “FSM media group”-ийн захирал
Э.Одбаяр, “Chi­medee’S music” компанийн захирал М.Чимэдтогтох бид хэд хамтран ажиллаж
байсан юм. Тэгээд энэ хүүхэлдэйн киноны дууны үгийг бичих санал надад тавьснаар
энэ төсөлд татагдан орсон. Энэ хүүхэлдэйн киноны зорилго нь дэлхийгээр нэг тархсан
монгол үндэстэн, монгол туургатны соёлын үнэт өвийг дэлхий дахинд таниулах. Бидний
хойч ирээдүй болсон хүүхэд багачууддаа монгол хэл, соёл, зан заншлаа өвгөдийн үлдээсэн
энэ гайхамшигт өвөөр дамжуулан сурталчлан таниулахад оршиж байсан болохоор надад
энэ төсөлд оролцох нь нэр төрийн хэрэг байлаа. Тэр ч утгаараа цаг наргүй, нойр хоолгүй
ажиллаж байгаа энэ сайхан баг хамт олонтой ажиллана гэдэг бахадмаар урамтай байсан
шүү.

-“Жангар” кино нийтдээ хэдэн бүлэг,
ангитай бол?

-“Жангар” хүүхэлдэйн кино маань
нийт арван бүлэгтэй. Арван минут үргэлжлэх арван анги нь нийлээд нэг бүлэг болох
юм. Тэгэхээр нэг бүлэг нь 100 минут үргэлжилнэ гэж бодохоор нэлээд урт кино болсон.
“Жангар”-ын туулийнхаа дагуу Үйзэн алдар хааны хөвүүн үхэшгүй мөнхийн хорин таван
настай Жангар анх энэ хорвоод мэндлэхээс эхлээд зургаан настай Жангар хүүгийн баатарлаг
үйлсээр дагнан хийсэн байгаа. Цаашид долоон настай Жангар, найман настай Жангарын
баатарлаг үйлсээр ч хүүхэлдэйн кино хийх бодол бидэнд байгаа.

-Хүүхэлдэйн киног харж байхад их
л хөөрхөн өгүүлэмж, дүрслэлтэй болсон байна лээ. Найруулга талд нь ямар хүн ажилласан
юм бол?

-Уг хүүхэлдэйн киноны бүх найруулга
зохиомжийг “JAN­GAR international” компанийн захирал Х.Далай гэж тун ажил хэрэгч
залуу хийсэн. Дан ганц хүн бичихэд үнэхээр их цаг хугацаа шаардсан ажил л даа. Миний
хувьд урьд өмнө нь хүүхэлдэйн киноны зохиол бичиж байгаагүй. Гадагшаа кино зохиол
бичээд явуулчихсан тэрнээсээ сайхан хариу авчихсан байсан болохоор яг олон улсын
стандартын дагуу нэг хуудас нь нэг минут гэдэг дүрмээр л бичсэн. Нэг анги нь 10
минут үргэлжлэх болохоор үзэгдэл тус бүр нь минут, секундээр тооцогдох ёстой байсан.
Маш олон хүний нөр их хөдөлмөр шаардсан ажил. Удахгүй хүүхэлдэйн кино маань гарахаар
үзэгчдэд тодорхой анзаарагдах байх.

-Зураг авалт, хүүхэлдэйн хөдөлгөөнүүдийг
анзаарч байхад зүгээр нэг зурмал зураг хөдөлгөдөг арга техникийг бодоход дэлхийн
стандартад дөхөж очсон юм шиг санагдсан. Энэ талаар та юу гэж бодож байна?

-Орчин үеийн кино урлагийн хамгийн
сүүлийн үеийн техник тоног төхөөрөмжийг Монголын нөхцөлд тэр бүр аваад байх боломжгүй
л дээ. Жил бүр сайжран шинэчлэгдэж, өөрчлөгдөж байдаг билээ. Гэхдээ манай төслийн
багийнхан хамгийн сүүлийн үеийн гэж хэлж болохоор компьютер, программын дагуу хийж
гүйцэтгэсэн. Бүгдийг олон улсын жишигт нийцүүлж хийхийг зорьсон. Ганцхан жишээ гэвэл
бид яг Холливудийн нэгэн адил дууг нь хийхийг хүссэн. Тэр ч утгаараа энэ хүүхэлдэйн
киноны дууг хүүхдүүд болоод том хүний аль нь ч сонсож болохоор хийсэн.

-“Жангар” кино олон дуутай юу?

-Удахгүй энэ хүүхэлдэйн киноны
13 дуунаас бүрдсэн цомог гарна. “Chimedee’S music”-ийн захирал М.Чимэдтогтох маань
олон улсын “BMI” гэдэг дуу хөгжим, хөгжмийн зохиолчийн эрхийг хамгаалдаг байгууллагад
гишүүнчлэлтэй хүн. Тийм болохоор дээрх байгууллагад энэ хүүхэлдэйн киноны бүх хөгжмийг
бүртгүүлж зохиогчийн эрхээ хамгаалуулан хамтран ажилласан. Лэди Гага, Мадонна хүртэл
эрхээ хамгаалуулдаг лут байгууллага юм байна лээ. Энэ хүүхэлдэйн киноны хөгжим монгол
үндэстний дуу хөгжмийн бүхий л үнэт соёлыг шингээж олон улс даяар түгээн сурталчлахаар
бодож хийсэн байгаа.

-Алдарт “Жангар” тууль бол Монголын
уран зохиолын гурван оргилд зүй ёсоор тооцогддог. “Жангар”-ын олон ч хувилбар байдаг.
Та бүхэн чухам аль эхийг түлхүү барьж хүүхэлдэйн киногоо бүтээв?

-1946 онд “Жангар” туулийн 500 жилийн
ойг тэмдэглэх тухай яригдаж байсан ч төдийлөн анхаарч үзээгүй юм билээ. Оросын нэртэй
зохиолч, эрдэмтэд манай “Жангар” туулийг өндрөөр үнэлж, эрдэм шинжилгээний эргэлтэд
оруулан судалж байсан. Монголоос молхи миний мэдэхээр нэрт соён гэгээрүүлэгч Б.Ренчин
гуай, ардын уран зохиолч Т.Галсан тэргүүтэй хүмүүс “Жангар” туулийг сурталчлан таниулахад
хамгийн ихээр анхаарсан санагддаг юм. Жангар судлаач эрдэмтэн мэргэд МУИС болон
Хэл зохиолын хүрээлэнд олон л байдаг байх. Тэр талын мэдээлэл хомс байгааг минь
уучлаарай. “Жангар” туулийн хорин бүлэг манай Монголоос, гучин бүлэг Халимагаас,
далан бүлэг нь Шинжаанаас илэрч одоогоор тогтоогдсон байгаа гэхээр мөн ч лут бүтээл
болох нь тодорхой. Хүүхэлдэйн киногоо бид энэ бүгдийн нийтэд түгээмэл тархсан хэлбэрийг
нь гол шугамаа болгож барьсан даа.

-“Жангар” төсөл зөвхөн хүүхэлдэйн
киногоор л хязгаарлагдаагүй биз?

-Энэ “Жангар” төсөл маань дан ганц
хүүхэлдэйн киногоор зогсохгүй. Цаашид уг төслийн хамт олон хүүхдийн дууны цуврал
цомог, видео тоглоом, хүүхдийн цуврал нэвтрүүлэг, хүүхдийн комикс ном, дуулалт бүжиг,
“Жангар” туулийг судлах, сэргээх үйл ажиллагааг хийхээр төлөвлөөд байнаа. Эхнээсээ
бодит ажил болоод явж байгаа. “Жангар” тууль хайлж буй нэлээд олон цагийн видео
бичлэг хийж архивжуулсан. Эдгээр бичлэг нь нутаг нутгийн онцлогийг харьцуулан судлахад
дөхөм болох байх.

-Өөрөө олон улсын соёл урлагийн
“Delphic-III” наадмаас “LURA AWARDS” шагнал хүртэж байсан уран бүтээлч. Сая ярьж
суухад гадаадад нэг кино зохиолоо илгээгээд нааштай хариу авсан гэв үү, үгүй юу?

-Би 2009 онд олон улсын соёл урлагийн
“Delphic-III” наадамд дэлхийн 54 орны төлөөлөл оролцсоноос “LURA AWARDS” шагналыг
яруу найргийн төрлөөр эх орондоо авчирсан л даа. 2015 онд харин “Чингис хааны тамга
буюу Индиан Жонс-5” гээд нэг кино зохиол бичээд Холливуд руу явуулсан. Тэгээд тэндхийн
кино зохиолын мэргэжилтнүүдээс өндрөөр үнэлэгдсэн үнэлгээ авсан.

-Тэр кино зохиолоо хэрхэн бичив.
Арай Холливудад монгол зохиолчийн бүтээл шалгарч цахиур хагалах гэж байгаа юм биш
биз?

-2014 онд арван жилийн 24 дүгээр
сургуулийн М.Жаргалсайхан багш намайг дуудаад нэг кино зохиол бичих даалгавар өгдөг
юм байна. Анги даасан багш маань байсан болохоор шууд л даалгасан. Захиалагч нь
манай ангийн хүүхэд. Яаж мэдсэн юм бүү мэд, юутай ч Индиан Жонсын шинэ ангийг бичих
даалгавар байлаа. Шүлгээс хальж үзээгүй би бараг нэг жил бичсэн. Хоёр, гурван янзаар.
Тэгтэл 2015 оны тавдугаар сарын 27-нд нөгөө алдарт найруулагч Стивен Спилберг “Индиан
Жонс-5” киногоо хийнэ гэж Холливудын нэг мэдээллийн сайтад мэдэгдсэн юм. Миний зохиол
ч сая нэг утга учиртай болж гялалзуулаад дуусгасан. Энэ үед бараг дуусч байсан хэрэг.
Нэлээн эртнээс бидний ажиллагаа эхэлсэн байгаа биз. Тэгээд зохиолоо явуулаад өнгөрөгч
аравдугаар сард шүүмжлэгчдээс хоёр хуудас дүгнэлт тодорхойлолтоо авсан юм.

-Тэр дүгнэлт тодорхойлолтод юу гэж
бичсэн байна?

-Яах вэ дээ. Тэрхүү зохиолыг цаашид
зарж борлуулах мөн кино хийх эрхийг нь өгдөг юм байна лээ. Уг зохиолоор кино хийвэл
хэдэн ам.долларын төсөв гарах, хаана хаана зураг авалт хийх вэ гэдгийг нь хүртэл
тодорхойлж, дүрүүдээ хэрхэн гаргасан, зохиолын хэр шинэлэг содон сэдэв вэ гэх мэт
таван янзын дүгнэлтийг сайн, муу, дунд гэсэн дөрвөн шатлалтай дүгнэдэг аж. Тэгээд
бүх зохиолыг маань нэг хуудсанд бүхий л үйл явдлыг нь хураангуйлаад цаашид дараагийн
шатанд найруулагч, продюсеруудын гарт очиход бэлдээд өгдөг гэсэн үг. Надад бол Монгол
гэдэг агуу их түүхтэй ард түмний үр хойчис юм болохоор өвгөдийнхөө гайхамшигт түүхийг
дэлхий нийтэд таниулчих хүсэл байлгүй яахав. Яг аль талаас нь харуулбал дэлхий нийтийн
анхааралд сонирхолтой байх вэ гэдэг талаас маш их түүхийн ном уншсан. Өөрөөс чинь
хүртэл “Алтан ордны улсын хаад” ном аваагүй юу. Багш маань маш их материалаар хангаж
орой болгон утсаар хэр ахицтай явж байгааг асуудаг байлаа. Юутай ч цаашид миний
зохиол кино болдог ч бай, болдоггүй ч бай АНУ-д зохиогчийнхоо эрхийг баталгаажуулж
цаашид кино болгохыг зөвшөөрсөн бичиг авна гэдэг сайхан хэрэг болсон.

-“Индиан Жонс-5”-ын албан ёсны нээлт
хэзээ билээ?

-2019 оны зургадугаар сард “Индиан
Жонс-5” нээлтээ хийх сурагтай ч одоо хүртэл яг таг зохиолын сэдэв нь тодроогүй байгаа
юм байна лээ. Зохиол маань хэрхэн явахыг зохиолын маань өөрийнх нь амин сүнс нь
мэдэх биз. Одоогоор ангийн анд маань тэр талаар хөөцөлдөж байгаа учир хэрхэн яахыг
нь хүлээж л сууна. Би их өөдрөг үзэлтэй хүн. Манай уран бүтээлч залууст дэлхийн
дэвжээ их холгүй болов уу гэж би бодоод байгаа юм. Заавал бүгд их хааныхаа нэрийг
барих биш Гэсэр, Жангараасаа эхлээд хосгүй баялаг өв сан бидэнд үлдээсэн өвгөдийнхөө
түүхээр бид хэсэгтээ дэлхийд гайхуулах юмтай улс. Гэхдээ дан ганц мань мэт бичдэг
хүмүүсээс гадна ажил хэрэгч залуус маань энэ соёлын өв сангаараа дамжуулж дэлхийд
гарах энтертайнмент ертөнц холгүй байна аа гэдгийг л хэлмээр байна.