Author: Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл

Өмнөд Монголын Шилийн гол аймгийн “Шилийн гол” сэтгүүлийн ерөнхий эрхлэгч, яруу найрагч Пунцагийн Цогтнарантай уулзаж хөөрөлдлөө. Тэрээр Монгол Улсад тавантаа ирж байгаа бөгөөд саяхан Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд болсон “Зуун яруу найрагч-зуун эх орны шүлэг” чөлөөт уншлагад оролцож найргаа дуудсан юм.

-Монгол уншигчдад шүлгээ уншиж сонирхуулсан танд баярлалаа. Та өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулаач!

-Миний бие Дундад улсын Монгол хугацаат сэтгүүлийн гавьяат найруулагч, сонин мэдээ хэвлэлийн тэргүүний ажилтан, Дэлхийн хайку шүлгийн нийгэмлэгийн болон Өмнөд Монголын зохиолчдын гишүүн, Дундад улсын умард орны шилдэг сэтгүүл болох “Шилийн гол”-ын ерөнхий эрхлэгч хүн байна.

Сая би “Монгол гэдэг овог аймаг

Морин дээр хаан нь

Нийслэлтэйгээн явж байсан

Түүх, үнэн хоёроо би мэднэ

Төмөр мэт гэрчийг дэлхий мэднэ

Бурхан тэнгэрээс бууж ирдэг үсэг бичиг минь

Бутраагүй, бусниагүй босоогоороо байна

Зарлиг шигээ

Үг хэлнийхээ

Байлдагч болон жагсаж

Жанжин шигээ

Өв соёлоо

Батлан сахиж байна

Хаан нь хэн бэ? Бид юм

Харваас бүүр шударга сайдууд юм

Төрдөө гэвэл

Боорчи шиг зүтгэж сурсан

Түмэндээ гэвэл

Боол шиг зүдэрч явсан

Хал хайр хоёроо багтаасан

Харцтайгаан адилхан

Хаан бол би юм.

Эрх чөлөө минь үүний

Тонгорго шиг гэрч

Эзэн шигээ амьдрал минь

Тангараг шиг баримт

Гишгэхээс уудам газар минь

Харааг хол тавьдаг

Гийгүүлэхээс ургах наран нь

Хажууд байх шиг манддаг

Их Хаан нутгийн иргэн би

Ертөнцөд өөрийн биедээ хаан юм

Өргөн хангай, говь минь

Газрын хаан

Өндөр Алтай оргил минь

Уулын хаан

Өв их соёл минь

Номын хаан

Өвөг богд Чингис минь

Дэлхийн их Хаан

Алхсан мөр минь

Алтанхан түүхтэй

Би хаан юм аа” гэж “Өөртөө би хаан” хэмээх шүлгээ уншлаа. Улсууд алга ташиж их сайхан хүлээж авсанд баяртай байна.

-Та яруу найрагч, уран зохиолчийн намтар цадигаасаа хуваалцаач?

-Дундад улсын бүх орны анхдагч “Уянгын мишээл” радио уран зохиол-яруу найргийн уралдааны тэргүүн шагналт, Хятад улсын “Гэлгэн уянга” шагналт уралдааны “Алтан одон”-ы эзэн, Өмнөд Монголын уран зохиолын дээд шагнал “Солонго” шагналт яруу найрагч юм. Одоогоор бүтээл минь япон, англи, хятад зэрэг хэлнээ орчуулагдаж, хөндлөн бичгээр Монгол Улсын уншигчдад бүтээл маань хүрсэн. Монгол найрагчдаасаа Бавуугийн Лхагвасүрэн, Тангадын Галсан, Артай нарын ахмадуудаа хүндэлж уран бүтээлийг нь дээдэлж явдаг даа. Манай сэтгүүлийн “Сувдан шигтгээ” буланд Монгол Улсын төрийн шагналт Цогдоржийн Бавуудорж нарын олон найрагчдын шүлэг зохиол хэвлэгдсэн шүү.

-Бичиж туурвисан ном бүтээл олон биз?

-Яруу найргийн “Далдын өндөр уул”, “Ил газрын нууц”, “Эртний ирээдүй” зэрэг шүлгийн түүврүүд, “Утгын хайгуул”, “Уянгын засуул” зэрэг шүүмж судлалын бүтээл туурвиж хэвлүүлсэн. “Эртний ирээдүй” шүлгийн түүврийг маань Дарьганга Харчин овогт яруу найрагч Ч.Эрдэнэбаатар уйгаржин монгол бичгээс кирилл үсэгт буулгаж, ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Тангадын Галсан гуай эрхшээн соёрхож Монгол Улсад одоогоос дөрвөн жилийн өмнө гаргасан байгаа.

-“Хөх судар” зэрэг олон роман туурвисан Монголын их сонгодог зохиолч, бичгийн гайхамшигт хүмүүн Ванчинбалын Инжаннашийг Монголын бичиг соёлын хүрээнийхэн зохиол бүтээлээр нь төдийгүй төрөлх богд Чингис хааны алтан ургийн тайж язгуурт хүн гэдгийг дэндүү сайн мэднэ. Ванчинбал тайжийн удам угсааныхан өнөө Өмнөд Монголд байдаг болов уу?

-Ванчинбал гуайнх Ляонинь мужийн Зүүн Түмэд хошууны айл байсан. Манай Шилийн голоос их алс газар. Бид нэлээд сурагласан ч одоо тэднийхний онцгой үр сад гэх хүн үлдээгүй бололтой юм билээ. Аав, хүү Ванчинбал, Инжаннаш хоёр “Хөх судар”-ыг Монголоо гэх жинхэнэ элэг сэтгэлээр туурвисан дорнын их соёлт мэргэд байсан даа.

-Монгол Улсад тав дахиа ирлээ гэсэн. Хаагуур хаагуур явав?

-Эзэн Чингис хааныхаа түүхэн холбоотой газруудаар явж, их зохиолч Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг” уянгын найраглалд гардаг олон сайхан газраар орлоо. Энэ удаа гэхэд Өвөрхангай аймгийн Хархорины хийд, дэлхийн энергийн төв болсон Дорноговь аймгийн Хамрын хийд, Аглагийн хийдээр зочлон зорчлоо. Монголын маань аль л өнгөтэй өөдтэй түүх дурсгалт газрууд энэ л нутагтаа байна. Тиймээс ч би “Хүй дарсан чулуу минь нутагтаа бий

Хүрч очих бодол минь нутагтаа бий

Овоон дээрээ чулуу нэмдэг Монгол

Орчлонг бүтэн эргэдэг байжээ” гэж би нэгэнтээ шүлэг бичиж байсан. Энэ сайхан монгол нутагт эх дэлхийн бүх монголчууд хүрч ирж сонирхоосой гэж би туйлаас их хүсдэг.

-Танаас саваагүй ч гэмээр нэг зүйл асууя. Монгол хүн шөлний хониороо амьжиргааныхаа бэл бэнчинг тодорхойлж байсан үе бий. Нэг хонины үнийн жишиг хилийн наана, цаана ямар байх шиг байна?

-Өмнө газарт нэг хонь дунджаар нэг мянган юанийн үнэтэй байна. Харин Монгол Улсын аль ч аймаг, суманд очсон нэг хонь таван зуун юаниас ч дээш үнэ хүрдэггүй юм байна. Тэгэхээр энд махны үнэ их хямдхан юм байна гэж бодлоо. Хэрвээ Дундад улсад хонь, үхрээ гэрээлж гаргавал их ашигтай байх болов уу.

-Та хэдүүлээ аж төрж байна?

-Бид хүү, охин хоёртойгоо дөрвүүл амьдардаг. Миний хүү цэргийн сургуульд сурдаг. Охин санхүүгийн сургууль төгссөн, банкинд ажилладаг. Олон хэлтэй хүн бий.

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, түүхийн ухааны доктор, Монголын морин спорт, уяачдын холбооны зөвлөх, адуу судлаач Адьяагийн Баярмагнайтай уулзаж ярилцлаа.

-Намрын сэрүү унах арай л болоогүй, наадмын сонь хуучирч амжаагүй байна. Та энэ зун хаагуур, яаж наадав даа?

-Улсынхаа наадамд соёолонгоо есөөр давхиулж, Төв аймгийнхаа наадамд айрагдуулж, Алтанбулаг суманд очоод энэ зуны хувьд гурван ч газар сайхан наадлаа. Онон уяачийн унага соёолон маань эзнээ сайхан баярлууллаа. Эрийн гурван наадам гэдэг Монголын ард түмний төрт ёсны их баяр шүү дээ. Хувь хүн эрийн гурван наадмыг зохион байгуулна гэж байдаггүй. Монгол төрөөс зохиодог их баяр. Өвөрмонголд өөрийн гэсэн төр улс байхгүй учраас эрийн гурван наадмыг зохионо гэж байхгүй.

-Ургийн баяр, овоо тайлгын наадмууд эрийн гурван наадамд орохгүй нь ээ?

-Наадам хавтгайрч ирж байгаагийн л илрэл. Монголын аль ч үеийн төр эрийн гурван наадмыг анхаарч ирсэн. Эрийн гурван наадмаар далимдуулж дамжуулан төр бодлогоо олон түмэнд таниулж, үргэлж өөртөө татаж ирсэн. Өнгөрөгч зууны дөч тавиад оны үед нэг хэсэг наадам хавтгайрч ирсэн. Улсын наадам хийсний дараа аймаг, сумд наадмаа зөрүүлж хийнэ. Багийн наадам хийхийн цагт цагаан хяруу унаж байдаг байлаа. Гучаад онд бослого тэмцэл гарч, их хэлмэгдүүлэлт хийж төр баахан ширүүлчихсэн. Тиймээс ард түмний сэтгэл санааг төвшитгөх гэж баахан наадам хийхгүй юу. Хурдан морины уралдаан хорьдугаар зууны хоёрдугаар хагасаас хойш ерээд он хүртэл бөх, сур хоёроосоо хөгжлөөр их хол хоцорчихсон байсан. Бөхийн хувьд үндэсний хэмжээний том барилдаантай, Монгол Улсын шилдэг гэсэн бүх бөхчүүд ирээд барилдчихдаг, сурын хувьд ч ялгаагүй аль л шилдэг мэргэн харваачид нь өрсөлддөг, улсын аварга, мэргэн цолтой байлаа.

-Сур харваа одоо бөх, морь хоёроосоо арай л дорд үзэгдээд байгаа юм биш үү?

-Сурыг өнгөрөгч зууны эхээр “Дэлхийд манайхаас өөр хаана ч ийм эртний бүдүүлэг наадгайгаар нааддаггүй” гээд чуулган дарга нар хуралдаад эрийн гурван наадмаас хасах гэсэн юм билээ. Тэгтэл хориглох гэсэн тэр жил нь урьд өмнөхөөс ч олон хүн өрсөлдөөд сүйд болсон учир хасаагүй байдаг.

-Хэдэн оны наадмаар сурыг хасах гэж байсан юм бол?

-Богд хаант Монгол Улсын үед юм билээ. Сур хэдийгээр нүд үзүүрлэгдэж байсан ч үндэсний спортуудаас хамгийн түрүүнд 1959 онд Зүүнхараад холбоотой болж байсан. Ерээд оны дунд үе гэхэд улсын хэмжээний морин уралдаан гэж байхгүй болсон байсан. Аймгийн наадам гэхэд ойролцоох хэдхэн сумын морьд давхидаг. Улсын наадмын хурдан морины уралдаан гэхээр Төв аймгийн хэдхэн уяачийн наадам болдог, тэр дундаа манай Сэргэлэн сумын морьд дээгүүр давхидаг, ийм л наадам болж хувирсан. Төв аймгийн арван хоёр сумын морь л ирж уралддаг болсон. Улсын наадамд Төв аймгийн хорин долоон сумын тал нь л ирж нааддаг байсан нь нууц биш. Уяачдад алдар цол гэх юм ч байсангүй.

-Уяачдын цолыг хэдийнээс өгч эхэлсэн юм бэ?

-Улсыг батлан хамгаалах нийгэмлэгээс мянга есөн зуун наян есөн онд улсын алдарт уяач цол бий болгоод эхний 71 хүнд өгсөн чинь жар гаруй нь Төв аймгийн харьяат улс байж билээ. Тэр дундаа Алтанбулаг, Сэргэлэнгийн уяачид голдуу байсан.

-Уяачдын амжилтын тэнцвэргүй, ялгавартай байдлыг арилгахын төлөө та багагүй зүтгэв үү?

-Жигдрүүлэх л гэж мачийж явна. Би чинь энэ Буянт-Ухаагийн наадамд долоон наснаас эхлээд өнөөдрийг хүртэл наадаж яваа хүн.

-Та чинь таван наснаасаа морь унасан таван үеийн уяачийн хүү гээ биз дээ?

-Дөрөв, таван наснаасаа морь унаж, хурдны морины нуруунд долоон наснаас дарцагласан хүүхэд. Арваад наснаас хурдны моринд томдсон. Жаран дөрвөн онд МУИС-ийн сэтгүүлчийн анхны ангийг төгсөх жил манай Сэргэлэн сумын морьд улсын наадмын эхний тавд дараалан давхиж байсан. Хөдөө буриад сумдаар томилолтоор явж байхад “Танай сумын морьд яагаад тийм их хурдан байдаг байна. Хулан тахийн удамтай болохоор төрийн наадмыг өнгөлөөд байна уу” гэж гэнэн юм их асууна. Тэр үеэс л улсын наадмыг яавал хэдхэн уяачийн наадмаас өргөжүүлж, улсын хэмжээний бүсийн наадам болгох вэ гэж өдрийн бодол болж явсаар өдий хүрлээ. Уяачдын хөдөлмөрийг үнэлүүлэх гэж их үзлээ. Хүй долоон худагт болж байгаа уралдаанууд чинь одоо ч гэсэн л Улаанбаатарын бизнесмэнүүдийн өрсөлдөөн болоод байна шүү дээ. Далан зургаан онд Хурц сайд л Сүхбаатараас морь машинаар ачиж ирж уралдуулсанаас өөр тохиолдол байхгүй байлаа. Хөлөөрөө хаа байгаа газарт очиж уралддаг адуу гэж дэлхийн хаана ч байхгүй. Энэ бүхнийг л ерээд онд шийдэх гэж зүтгэж явлаа.

А.Баярмагнай зээнцэр А.Түмэлэнгээ алдарт уяач Д.Хишигжаргалын хурдан цагаан азаргыг унуулж байгаа нь.

-Морин спорт, уяачдын холбооны анхны илтгэлийг тавьж байсан гэдэг дээ?

-Холбоог 1994 онд байгуулаад “Аймаг, бүсийн наадамд сүүлийн гурван жилд айрагдсан морьдыг чансаагаар нь эрэмбэлж гурван жилд нэг удаа Их хурд наадмыг явуулж байя. Баруун, зүүн хангай, говийн бүс гэж ангилъя” гэхэд “Яаж бүтдэг юм бэ” гэж байсан нөхөд л өнөөдөр “Их хурдыг би анх санаачилсан” гэж цээжээ ханхалзуулаад явах юм. “Монгол адуу” нийгэмлэгийн дэд дарга Дамдинсүрэнтэй Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай дээр анх орж бүсийн наадмыг зохион байгуулах талаар ярьж танилцуулж байлаа. Завхан аймгийн нутаг Сар хайрханд анхны бүсийн уралдааныг явуулж, Өндөр гэгээний ойн наадмыг бас бүсийн уралдаан болгосон. Ерэн зургаан онд Пунцагбалжирын санаачилгаар Хэнтийн Дэлгэрхаанд нэг сая төгрөгийн байтай том уралдааныг явууллаа. Манай Даваахүү хөдөлмөрийн баатар тэр үед “Манай Магнай ах чинь зөнөх арай л болоогүй байлтай. Газар газрын их хурдыг яаж цуглуулж уралдуулах вэ дээ” гэж намайг дооглож явсан хүн. Одоо болохоор “Их хурдыг би санаачилсан” гэж ярина шүү.

-Та мэргэжлийн сэтгүүлч хүн. Моринд хэдийнээс тэгтлээ яваад орчихов?

-Сэтгүүлч гэдэг бол миний 16-20 насанд дөрвөн жилийн дотор эзэмшсэн мэргэжил. Морийг чинь харин таван настайгаасаа мэдэх зүйл байхгүй юу. Дотоодын дээд сургууль төгссөн хүн бүх насаараа хоёрдугаар эгнээнд байлаа. Сургуулиа төгсөөд Төв аймагтаа дөрвөн жил ажилласан чинь Богд уулын баруун аманд насыг барах шинжтэй. Комсомолын сургуульд явъя гэж үзлээ. Коммунист намын дээдэд явъя гэж гуйлаа. Тэгээд болохгүй болохоор цэрэгт явчихгүй юу. Цэрэгт ирж найман сар болоод “Ардын арми” сэтгүүлийн хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар ажиллалаа. “Улаан-Од” сонинд ирж жил гаруй ажиллаад хойшоо академид явлаа.

-Таны аав чинь аль хэр уяач хүн байв?

-Намайг хойшоо сурахаар явдаг жил манай нэг сөнгө даага улсын наадамд наймд давхисан. Сөнгө гэж хусран биш мөртлөө унагатай ээжийгээ байнга дагаж явдаг даагыг хэлдэг байхгүй юу. Эхийгээ хөхдөггүй даага л даа. Өмнө нь манай нэг даага айрагдаж байлаа. Манай аав бага насны адуу сойж давхиулдаг хүн байсан юм.

-Дааган Цэндээ уяач гэдэг шиг л хүн байж дээ?

-Хэд хэдэн сөнгө даага нь арав дотор давхиж байсан. Хойно сурч байсан чинь манай нөгөө сөнгө даага хязааландаа улсын наадамд айрагдсаныг сониноос уншаад хөл газар хүрэхгүй баярлаж билээ.

-Наяад оноос улсын наадмын хурдан морины комисст ажилласан хүний хувьд баяр наадмын тухай хуульд санаа оноогоо нэмэрлэсэн биз?

-Баяр наадмын тухай хуулийн талаар намайг бодож явахад зарим нэг хүн “Н.Багабандид Баярмагнай зөвлөөд байна. Баяр наадмын тухай хууль гэж шал хэрэггүй юм” гэж нүд үзүүрлэж л байсан. Гэхдээ Багабанди Ерөнхийлөгчид би зөвлөөгүй. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын Болдбаатар гэж залуутай харин ярилцдаг л байсан. Морины тухай сайн сайхан зүйл яриад явахаар ачир дээрээ “Хэрэггүй зүйл” гэдэг монгол хүн байдаггүй юм.

-Хийморио ч боддог, төрийн сүлдээ ч дээдэлдэг болохоор арга ч үгүй биз дээ?

-“Ажнай”-н Бат-Эрдэнэтэй ерэн зургаан онд уулзаад Дэлгэрхааны хаврын бүсийн уралдааныг байл гэхэд л хорин зургаан том хивс өгч байсан гээд бод доо. Тухайн үед өндөр л шагнал байсан. Цолоо хийгээд, холбооныхоо салбарыг бүх аймаг, сумдад байгуулаад авлаа. Энэ бүх санаа нь минийх байсан. Морины соёл үнэхээр сайн хөгжиж эхэлсэн. Бүсийн болон үндэсний хэмжээний уралдаантай боллоо. ЮНЕСКО-д бүртгүүллээ. Уяачдын бай шагнал нэмэгдлээ. Монголын хэдхэн хөх өвгөчүүлийн хувийн сонирхол болж үлдсэн хурдан морины соёл Монголын төр, нийгмийн сэтгэлгээний анхаарлын төвд сүүлийн хорин жилд гараад ирлээ. Их хурлын гишүүд, сайд нар морь уялаа л гэцгээж байна. Энэ шинэ юм биш. Социализмын үед алга болсон ардын өв соёл сэргээд ирэхгүй юу. Хуучны хутагт хувилгаад, ноёд баяд бүгд л хурдан морьтой байсан. Богд хаан гэхэд л хорин түрүү, жаран зургаан айраг авч байсан байдаг. Богд өөрөө морь хөлслөөд погвойтол шогшиж явахгүй шүү дээ. Хурдан морь гэдэг иймэрхүү л байдлаар хөгжиж байсан. Монголын морин спорт, уяачдын холбооны үйл ажил өдрөөс өдөрт сайжирч Азийн болоод дэлхийн морин уяачдын холбооны гишүүн боллоо. Монгол уяачийн морь дэлхийн дэвжээнд түрүүллээ. Гиннессийн номонд бүртгүүллээ. Үнэхээр хийсэн ажил бол их дээ.

МЗЭ-ийн болон “Алтан-Өд” шагналт, орчин цагийн дууны шүлгийн нэрт мастер, яруу найрагч Даваасүрэнгийн Ган-Очирынд өнжиж, уран бүтээл, амьдралын яруу сайхан, гоо зүйн талаар хүүрнэлдэж сэтгэл зүрхний цангаа тайлав. Амьдрал дэндүү богинохон юм. Амьдралын номын хуудсууд юутай хурдан эргэнэ вэ гэж залуу насны андтайгаа уулзаж хөөрөлдөх зуур бодогдов. Тэр нэгэнтээ, тэртээ ерэн дөрвөн оны намар Баруун дөрвөн замд байсан сургуулиар минь орж, хамтдаа цаахна талын байрны орцонд очин шүлгээ уншин, найз охин Булганаасаа ирсэн гэгээн захидлуудыг уншиж байсан хөвүүн мөн гэж үү гэмээр өөрчлөгджээ. Өөрчлөгдсөн гэдэг өсөж өндийжээ гэсэн үг л дээ. Нэгэнтээ манай хоёрынх “Зуун-айл”-ын цагаан байшингуудад айл хөрш ч явсан үе бий. Гэтэл тэр минь өнөө арвантавдугаар хороололд ажил, орон гэрээ тохинуулчихсан “анд минь чи хаалгыг минь тогшооч” гэж сууна.

“Болор цом”-ын айргийн тавд уралдав

Арвантавдугаар хороолол дахь яруу найргийн урланд айлчлах үед Д.Ган-Очир маань эгэл жирийн, энгийн даруухан байдлаар угтан авав. Эгэл жирийн энгийн даруухан угтав хэмээхийн учир нь тэр болбоос үргэлж эрхэмсэг, гял цал байдаг найрагч билээ. Үүнийг нь Оросын их зохиолч Чеховын хэлдэгчлэн “Яруу найрагч бүхий л талаараа эрхэмсэг байх учиртай” хэмээн ойлгодогтой минь ч холбоотой байх юуны магад. Нэг давхар эзэгнэсэн яруу найргийн урлан, номын өргөө нь нам гүм, анир чимээгүй. Ямар нэгэн бясалгалын өрөөнд саатав уу гэлтэй. Д.Ган-Очирыг мэдэх нэг нь “орчин цагийн дууны шүлгийн их мастер” гэх биз. Гэвч, номын өргөөнд нь аль тэртээ дэлхийн сонгодог болсон Бетховены намуун аялгуу дуурьсаж, чингэснээ мөнөөхөн их туурвилч Моцартын яруухан концерт чихний үзүүрт сонсдоно. Нэгэнтээ Монголын их хөгжмийн зохиолч Т.Сэр-Од андын уран бүтээлийн өргөөнд зочилсныг санагдуулам сайхан аязууд ар араасаа эгшиглэнэм. Уянгалах хөгжмийн аялгуунд уран бүтээлч хүн ховсдуулдаг байнам. Ерэн дөрвөн оны “Болор цом”-д шүлгээ уншин айргийн тавд орж байсан найрагч хүү өнөө найргийн эрийн цээн хүрснийг түүний олон бүтээл гэрчилнэ. Д.Ган-Очир найрагч өнөө “Монголчууд” хэмээх угсаатны ёс заншил, утга зохиол, түүх, танин мэдэхүйн сэтгүүл эрхэлж Монголын оюуны язгууртнуудад “Төгрөгийн ашиг бус түмний гэгээрлийн тусыг зориулна” хэмээн яруу тодорхой өгүүлж суугаа аж. “Хар мянган сэтгүүл гарч байхад…” гэж асуултаа залгихуй тэрбээр “Харин тийм л учраас ашиг хараагүй сэтгүүл гаргаж, тарааж сууна” гэж нэг л их саятан имиж гаргав. “Их зохиолч Д.Нацагдоржийн төрсөн өдөр гэж арваннэгдүгээр сард л ганц тэмдэглэдэг. Харин би энэ жилийн бүх дугаараа их зохиолчдоо зориулж байгаа. Ер нь их хүний их ой гэдэг жилд ганц тохиодоггүй юм. Ноднин жил “Монголчууд”-ынхаа бүх дугаарыг билгүүн номч Бямбын Ринчен гуайн 110 жилийн ойд зориулж гаргасан. Ер нь бид монгол түмнийхээ оюун гэгээрлийн од болсон ийм хүмүүсийг хэзээ ч мартаж болохгүй” гэхийн ялдар номын өргөөнийхөө хойморт залрах яруу найрагч Данзангийн Нямсүрэнгийн хөрөг зурагт мөргөх амуй. Дорнын их найрагчийн харахад алгын чинээ ч харах тусам цаанаа л нэг утга төгөлдөр санагдах эл хөргийг Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын уугуул, нэрт зураач Пүрэвийн Мэлс зурсан аж. Гучхан минутын дотор зурсан гэх эл зураг зурсан, зуруулсан хоёр их бодьгалаа туулан элээж тэднийхээ агуу төгөлдөр авьяас билигт шүтэгч эрхэм дүүд нь л гуниг, баярын гэрч болж үлджээ. Ай, яалтай ч гэх вэ, хүмүүний зуурдхан хорвоо.

Гэвч, Ган-Очир найрагч сэтгэл цэлмэтэл мишээж “Бид өнгөрсөн бүхнийхээ араас дэндүү гуниад яах вэ хө. Чи бидэн Болд-Эрдэнэ, Содномнамжил нарынхаа араас элгээ эгштэл л бэтгэрлээ. Одоо эднийгээ хойч үед үлдтэл амьдаар нь мөнхөлж үлдээмээр байна. Би Нямсүрэн багшийнхаа энэ дутуу хөргийг гэр-музейг нь байгуулахаар өгнө. Орост Сергей Есениний гэр-музей гэж байдаг. Тэрэн шиг Эрээнцавд Данзангийн Нямсүрэнгийн гэр музей байгуулагдаад, найрагчийн гэргий Хандмаа эгчийг төр засгаас жаахан ч гэсэн цалинжуулаад суулгачихвал Монголын зүүн хойт цэг яруу найргийн аялал жуулчлалын төв цэг болоод мөн ч сайхан даа. Ээ дээ, тэр Хөх нуурын хотгор, их бага Тарь нуурт жил бүр түм түмэн шувууд чуулдаг шувуудын диваажин шүү дээ” гэх зуур “Тиймээс найз нь “Хүрээлэн” төслийн Буянбадрахад нэг дуулгамаар санагддаг юм” гэж аминчлан дурдав аа. Би энэ Ган-Очирыг ерээд оны дундуур

“Дээвэр жиндээх цагаан хяруу нь

Дэлхийг аргадсан эжийн минь үс ээ

Амрагаа санасан миний сэтгэл нь

Алтан торон дахь мөнгөн шувуу” гэж бичиж ахуйд анзаараа нь үгүй билгийн нүгэлтэн ажгу.

Д.Ган-Очир найрагчийн төрсөн нутаг Чулуунхороот сум байгуулагдаад жаран жил, энэ сум Эрээнцав сангийн аж ахуй болоод 42 жил болж. Энэ түүхт ойгоор саяын улсын наадмаар тав давж улсын начин болсон З.Анар очиж барилдан түрүүлж. Энэ Анар начин болбоос Сүхбаатар аймгийн хурц арслан Шарын Мөнгөнбаатартай тунаж давсан бөх. Шарын Мөнгөнбаатар начинг уналаа гэж яруу найрагч Ай.Төмөр-Очир ах солиулсан элгээ унатал гоморхлоо гэж ярихыг сонссон. Гэтэл Анар начинг давлаа элэг юугаа дэвттэл баярладаг бас нэгэн Очир хэмээх найрагч санж гэж гайхаж л суув. Одоогоос арван жилийн өмнө Цогзолдорж хэмээх аавын хүү тав даван улсын начин болчихоод Эрээнцавын ойн наадамд очин түрүүлж байсан гэхээр хаа газрын нутаг усаа гэх элгэн халуун сэтгэлийн үзүүрт нутгийн бөх гэдэг үргэлж уяатай байдаг бололтой.

Яруу найрагч Д.Ган-Очир аав ээж, гэр бүлийнхний хамт

Д.Ган-Очирын ажлын өрөөний номын санг хайрт хань Баярсайханы Булган нь төрсөн өдрөөр нь тохинуулж өгсөн гэнэ. Номын сан гэдэг бол өрж баяжуулсан хүн төрөлхтний оюун сэтгэлгээний их ертөнц юм. Гайхамшиг юм аа. Монголын орчуулагчдын эвлэлийн ерөнхийлөгч Ононгийн Чинбаярын орчуулсан арвандөрөвдүгээр Далай лам Данзанжамцын “Шилмэл эшлэлүүд” ном номын сангийн тэргүүн магнайд заларна. Номын сангийн дээрх хос мөнгөн морины баримал анхаарал татав. Монгол хүн бүхэнд морин эрдэнийн дүр дүрс бүхэн сэтгэлийн хойморт залардаг шүтээн болохоор яалтай. Тэгэхнээ энэ сайхан баримлыг “Ноён зууч-1950”-ийн захирал Энх-Амгалан бүсгүй Ган-Очирт дуу зохиож өгснийх нь шагнал болгож бэлэглэжээ. Ган-Очир найрагч “Миний аав арван зургаан нас хүртлээ хурдан морь унасан юм билээ. Тиймээс би энэ бэлэгтээ их бэлгэшээдэг шүү” гэж байх юм. Номын сангийн хүндэт нэгэн сууринд Манлай ван Дамдинсүрэнгийн бяцхан хөшөө байна. Хөшөөний сууринд “Төр улсын хэргийг амьд хүн хөдөлгөх авч тогтсон суурь нь амь, бие хайргүй зүтгэж үхэж үрэгдэгсдийн яс чөмгөн дээр тогтоно” гэж жигтэйхэн хачин үг сийлж. Үүнийг Манлай ван гуай хэлсэн гэхэд даанч учир дутагдалтай, хожмын өдрийн их мэдэгчид зохиосон буй заа хэмээн таамаглахад буруудахгүй мэт.

Энэ мэтийг таамаглан суухуй Д.Ган-Очир найрагч бодлыг минь уншсан мэт “2011 онд Манлай ван Дамдинсүрэнгийн 140 жилийн ой болж яруу найргийн уралдаан зарлахад миний “Эр хар нулимс” найраглалаас өөр юм очоогүй юм билээ. Тэгээд Баргын холбооноос намайг наад цомоор чинь шагнасан юм” гэж өгүүлэнгээ “Баргын холбооны Нямаа ахын утасны дугаар надад байгаа шүү” гэв. Ээ, хөөрхий монголчууд аа гэж. Зуу ч хүрэхгүй жилийн өмнө эх орон, тусгаар тогтнолоо гэж халуун амиа үл хайрлан тэмцэж явсан эх орончоо мартдаг ийм л нэгэн ард түмэнсэн бил үү, бид?

Д.Ган-Очир найрагчийн номын сангийн тэргүүн эгнээнд Оросын их яруу найрагч Сергей Есениний боть түүврүүд дүүрэн. Хэдийгээр түүнийг “Есенин Монголд” хэмээх алдарт түүврийг гаргасан хэмээн бодовч нүдэндээ огтхон ч итгэсэнгүй. Номонд хорхойтой хүмүүс бол миний энэ байдлыг ойлгох биз. Оросын яруу найргийн мөнгөн зууны их төлөөлөгчийн бурхан болсноос хойших их найргийн судрууд. Еэ бурхан минь, Серёжа Есенинийг дөнгөж тэнгэр зүг болсон тэр жил гарсан түүврийг гэхэд түүний багын анд Дашцэрэнгийн Энхтүвшин Санкт-Петербургийн хуучин номын дэлгүүрээс авчирч өгч. Үүнээс хойш орос хэлээр хэвлэгдсэн хорь гаруй боть нүд хужирлана. Монголд л лав Есениний ийм цуглуулгатай хүнтэй ахин учирна гэж би л лав амлаж чадахгүй.

Би Д.Ган-Очир найрагчийг ихэд ойрд санаж явжээ. Тэгэхнээ, тэр бол оны шилдэг бүтээлд олгодог “Алтан-Өд” шагналыг аль тэртээ 2007 онд “Номин талст” хамтлагийн Батсүхийн дуулдаг “Хүсэл” дуугаараа хүртэж, “ Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналыг “Сүүлчийнх гэж дурласаар байтал” номоороо хүртсэн туурвилч ажаам. “Урлаг бол хүн төрөлхтнийг араатнаас өөр байлгадаг цорын ганц шинжлэх ухаан шүү” гэж андыгаа хэлэхэд л энэ бүхнийг ухаарав, би. Гуравдугаар ангийн жаалхүү Д.Ган-Очир Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг” хэмээх тэр агуу найраглалыг ямар ч үг үсгийн зөрөөгүйгээр уншдаг байсан гэхээр ирээдүйн найрагчийн нямбай, чамбай дүр төрх амилан ирэх нь гарцаагүй. Тиймээс ч тэрээр “Зүүдний зураг”, “Цаг хугацааг нэрэхүй”, “Бие галбирлаг сарны доор…”, “Урин”, “Үүлсийн галбир” зэрэг яруу найргийн номууд, “Хайр”, “Шүлгэнд ассан аялгуу”, “Хайрын домог”, “Миний сонгодог” зэрэг цомгууд бүтээжээ. Хүн бид нэгнийхээ бүтээсэн хийгээд бүтээхүйг тэгтлээ огтхон ч анзаардаггүй аж. Тээр жил манай сонинд дадлага хийж явсан оюунтан хүү ийм ихийг бүтээсэн гэхээр бахархмаар. Бахархахаар ч барахгүй зохиосон дуунуудыг нь сонсоход баярламаар…

Түмэнд хүрсэн бүтээл хийсэн уран бүтээлчид магтаал гэдэг газраар дэвссэн цагаан хөвөн төдий л билээ. Цагаан хөвөн яах вэ гэвэл салхинд хийсээд алга болох зүйл шүү дээ. “Хурд” хамтлагийн Д.Отгонбаяр аяыг нь зохиож, “Номин талст” хамтлагийн дуулсан “Зүүдэнд ирэх жаргал” гэсэн дуу байна.

“Зурагнаас чинь гунигаа гээх юм

Зүүдэнд ирэх чинь жаргалтай сайхан

Хүлээж суухдаа чамтайгаа уулзах юм

Хүслийнхээ эрхээр чамайг санах юм

Хайрт минь чамдаа би хурдхан очих юмсан

Хорвоод хайрлах хүнтэй байх сайхан юм аа

Хайрт минь чамдаа би хурдхан очих юмсаан

Хорвоод хайрлах хүнтэй байх сайхан юм аа” Ган-Очиртойгоо энэ дууг нь сонсож жаахан суулаа. Бас сонсоход сайхан юм. “Харцнаас чинь би хайрыг мэдрэх юм даа…Халуун үг чинь санаанд эргэлдэх сайхан…” Би Ган-Очирыгоо ийм том найрагч гэж бодоогүй ээ. Шууд л хэллээ. “Дуу сайхан ш дээ хө. Со, Болд-Эрдэнэ ах та нар л голоод байдаг болохоос биш” гэнэ. Юу гэсэн үг вэ. Өнөөдөр би эднийд өнжих гэж ирсэн мөн ч их зүйл ойлгоод буцах нь дээ. Яруу найргийн урлангийнх нь хойморт Монголд тийм ч олон үзэгдээд байдаггүй Янжинлхам бурхны хөрөг. “Тийм ээ, энэ О.Дашбалбар багшийн минь номын өргөөнд байсан???” Анд минь удалгүй,

-Бакула Ренбүүчийн бэлэглэсэн Янжинлхам бурхныг Дашбалбар багш чинь Со (яруу найрагч Тогоонтөмөрийн Содномнамжил.Л.Б.) бид хоёрыг ороход

-Ган-Очир оо, энэ бурхан чамд байх учиртай юм гээд бэлэглэсэн юм. Би их айсан шүү гээд ард нь бичсэн гарын үсэг, огноог үзүүлэв. Багшийн гарын үсгийг манай ангийн Мөнгөндалай, Сүглэгмаа нар бүгд л мэднэ дээ. “1994.08.22. О.Д” гэжээ. Энэ Ган-Очир дэндүү их азтай найрагч юм. Данзангийн Нямсүрэнгийн шавь болж заяагаад Очирбатын Дашбалбарын цүнхийг барьж гүйгээд хожим хойчийн өдөр яруу найргийн эгшиглэнт эхээр шагнуулна гэдэг бас л их хувь заяа. Ган-Очир утга зохиолын ертөнцөд дөчин жил аж төрснөө “Бодролын цонх” хэмээх дурсамж хүүрнэлийн номдоо тов тодорхой өгүүлжээ. Энд тэрээр найрагч ах Содномнамжил, Базарсадын Бат-Орших нарын Дорнод талын найрагчдын талаар хүүрнэсэн гэнэм. Ган-Очирын өндөр өвөө нь Ламын Даваа гэж мундаг лам байсан бөгөөд түүнээс үлдсэн таван зуун жилийн настай “Алтангэрэл” судар нь үлдсэнийг баримтагтай үзүүлэв. Таван зуун настай цаас салхинд хийсч магадгүй гэсэн учраас задалж үзээгүй нь ч зөв болсон байх. Найрагчийн аав бол Чөлөөлөх дайны ахмад дайчин Осорын хүү малын эмч Даваасүрэн юм. Ган-Очирын ээж Ринчений Балжмаа Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын уугуул буриад агаад насаараа түүх-газарзүйн багш хийсэн нэгэн гэнэ. Ган-Очир найрагчийн төрсөн дүү Д.Эрдэнэ-Очир. Харин охин дүү Д.Баярчимэг нь АНУ-ын Вашингтон хотод мастер хамгаалахаар суралцаж байгаа аж.

Аавтайгаа хамт “Алтан гадас”-аар энгэрээ мялаав

Д.Ган-Очир үртэй бүхэн ургаж, үндэстэй бүхэн навчилдаг жамаар нутгийнхаа Баярсайханы Булган хэмээх бүсгүйтэй учирч ууган хүүгээ 1996 онд төрүүлэхэд уран бүтээлийн анд Баатарын Галсансүх нь таарч Амарбаясгалан нэрийг сугалаагаар өгсөн аж. Амарбаясгалан хүү Санхүү эдийн засгийн сургуулийн эдийн засгийн онолын гуравдугаар ангид сурч буй гэх агаад биднийг очих үеэр “Оюутан-цэрэг” хөтөлбөрт хамрагдан Улиастайн цэргийн ангид алба хааж буй гэв. Ган-Очир, Булган хоёр хүүгээ энэ сарын 31-нд эргэхээр захисан хатуу чихэр, хар гутлын тос, захны цагаан даавууг ягштал бэлдээд байгаа аж. Дунд охин Г.Амарзаяагийн хувьд ерөнхий боловсролын 48 дугаар сургуулийн есдүгээр ангийн сурагч юм билээ. Отгон хүү Г.Амармөнх бол аав, ээжийн алдрай бяцхан гуравхан настай шүтээн юм. Ган-Очир найрагч ууган хүү Амарбаясгалангаа арваннэгдүгээр ангид байхдаа Улсын эсээ бичлэгийн аварга болж сайд Ц.Оюунгэрэлээс өргөмжлөл гардаж байсанд баярладаг төдийгүй тэргүүний уншигч Д.Нацагдорж тэмдэгтэн болсонд бахархдаг ажгу. Бид энэ бүхнийг ярьсаар Ган-Очирын ажлын ойролцоох гэрт очихуй отгон хүү Амармөнх гэж аашны тулам нэгэн байна аа. Ааш гэдэг тэнгэр заяат монгол хүний мөнхийн дагуул ч байж мэдэх.

Ган-Очир найрагчийн дуу, шүлгийн шидэд илбэдүүлсээр нэгэн өдрийг үдэхүй гавьяат жүжигчин Т.Ариунаагийн дуулдаг “Хуучраагүй жийнс”, “Niciton”-ий Баачкагийн “Цамцаа тайл”, “Камертон” хамтлагийн “Явах цаг боллоо, хонгор минь” гэх мэт олон олон дуу чихнээ хоногшин үлдэв. Магад түүний зуу зуун дууны түүх маргааш, нөгөөдөр ч үргэлжилсээр байх билээ.

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Магван-Эрдэнийн Саруулдалайтай уулзаж ярилцлаа. Тэрээр МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр МЗЭ-ийн гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгчээр томилогдоод байгаа юм. М.Саруулдалай нь Улаанбаатар хотноо 1972 онд төрсөн. Хэвлэл мэдээлэл, кино урлагийн “Бэрс” дээд сургуулийг сэтгүүлч-зохиолч мэргэжлээр, “Шихихутаг” хууль зүйн дээд сургуулийг эрх зүйч мэргэжлээр тус тус дүүргэжээ. Тэрээр 2006-2009 онд МЗЭ-ийн Бодлого зохицуулалтын албаны даргаар ажиллаж, 2013 оноос МЗЭ-ийн Хяналтын зөвлөлийн даргын сонгуульт ажлыг эрхэлж байсан юм. “Эгээрэхүйн анир”, “Цаг хугацааны ирмэлт”, “Цас навчны шүлгүүд”, “Хунгийн дэвэлт шиг хаврын үдэш” зэрэг яруу найргийн түүврээ уншигчдад өргөн барьжээ. “Хунгийн дэвэлт шиг хаврын үдэш” номоороо оны шилдэг бүтээл шалгаруулах “Алтан өд” наадмын шагналын эзнээр тодорч байв.

-Монголын зохиолчдын эвлэлийн гүйцэтгэх захирлын албыг хаших боллоо гэв үү?

-МЗЭ-ийн гүйцэтгэх захирал, оны шилдэг шүлэг шалгаруулах “Болор цом” наадмын тэргүүн шагналт яруу найрагч Гомпилдоогийн Мөнхцэцэг маань Монгол Улсын Үндсэн хуульд заагдсан сонгох, сонгогдох эрхээ эдлэн нэр дэвшиж УИХ-ын гишүүн болсон. Говь нутгийн ард түмнээ төлөөлж төрийн эрхийг барилцах болсонд баяртай байгаа. Манай Зохиолчдын эвлэлийн гишүүн, “Болор цом”-ын тэргүүн шагналт яруу найрагч Ж.Мөнхбат бас Архангай аймгаасаа УИХ-д сонгогдлоо. Их Нацагдорж, С.Буяннэмэх, Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн нарын бичгийн их мэргэдийн гал голомтыг асаасан МЗЭ-ийн байгууллагаас хоёрын хоёр зохиолч УИХ-д сонгогдлоо. Г.Мөнхцэцэг найрагч УИХ-д сонгогдоод явсан учраас МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөл хуралдан зуун хувийн саналаар намайг МЗЭ-ийн гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгчээр томиллоо. Зохиолчдын эвлэлийн гал тогоонд бүтэн долоон жил ажилласан Г.Мөнхцэцэг, яруу найрагч Ж.Мөнхбат нар маань зохиолчдын байгууллагаа анхааралдаа авч ажиллах байх гэж найдаж байгаа.

-Г.Мөнхцэцэг захирлын сонгуульт хугацаа хэзээ дуусах байлаа?

-МЗЭ-ийн ээлжит чуулган хуралдахад ганцхан жилийн хугацаа үлдээд байгаа. Зохиолчдын эвлэлийнхээ гал тогоон дотор ажиллаж байсан хүний хувьд манай байгууллагад ямар асуудал тулгарч байгааг би харьцангуй мэднэ. Гүйцэтгэх захирлын албанд томилсонд баярлахаасаа илүү ямар их хариуцлага нуруун дээр ирж байгааг мэдэрч байна. Үндсэн ажлын маань дал, наян хувь нь аж ахуйн чанартай ажлууд байдаг. Мөнхцэцэг захирлын хийнэ гэж төлөвлөсөн ажлыг хийж гүйцээнэ. Эхний ээлжинд байгууллагынхаа хэвийн үйл ажиллагааг хангахын тулд түрээсийн тал дээр анхаарлаа хандуулна.

-Нэн тэргүүнд ямар ажил хийхээр төлөвлөж байна?

-Гүйцэтгэх захирлын албан тушаал гэдэг байгууллагын өдөр тутмын ажлыг эрхэлдэг менежер маягийн ажил. МЗЭ-ийн дээд удирдлага нь МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөл. Удирдах зөвлөлийн дарга нь Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт зохиолч, яруу найрагч Цэнд-Аюушийн Буянзаяа. Удирдах зөвлөлөөр байгууллагын гадаад, дотоод харилцаа, төсөв бүхнийг баталдаг. Манай зохиолчдын эвлэлийн байрны дээвэр бороо ороход дусаал их гоожно. Засвар үйлчилгээ ч их хийх шаардлагатай. Тиймээс аж ахуйн чанартай нэлээд ажил хийгдэх учиртай. Түүнээс гадна ахмад настай зохиолч, уран бүтээлчдээ хүлээж авч уулзах, залуу үеийнхнийхээ санаа бодлыг сонсож ажиллах гэх мэт олон ажил хүлээж байна.

-“Цог” сэтгүүлээ цаашид гаргаад явах уу?

-“Цог” сэтгүүл маань хэдэн жил гарахгүй завсарлаж байгаад саяхан эхний дугаарыг Г.Мөнхцэцэг захирал тэргүүтэй улс хариуцан гаргасан. Энэ сэтгүүлийн хувь заяа надтай холбогдох байх. Ө.Үлэмжтөгс, Ядамсүрэнгийн Баяраа нарын чадвартай залуустайгаа хамтран энэ сэтгүүлээ өнгө зүс сайтайгаар гаргаад явна.

-Зохиолчдын эвлэлийн байр маань нэлээд хуучирсан байх шүү?

-Манай эргэн тойронд өндөр байшингууд нэлээд олширлоо. Энэ байраа учиргүй өндөрлүүлж сүндэрлүүлэх нь ч хаашаа юм бэ. Хамгийн гол нь үүд хаалганаасаа өгсүүлээд өөд нь татаж, түүхийн дурсгалт эд өлгийн жагсаалтад оруулах шаардлага байна. Тэгвэл төр засгаас ч жаахан дэмжлэг өгөх байх. Миний нэг сайхан мөрөөдөл байдаг юм. Зохиолчдын эвлэлийнхээ үүдээр ороод ирэхэд алдар суутай зохиолчдын маань танхим байдаг, цэцэг өргөсөн цээж баримал нь байж байвал сайхан. Хятадын утга зохиолын музей, Хемингуэйн музейг үзэж явахад Монголын зохиолчдынхоо тийм сайхан танхимуудыг бий болгохсон гэж их хорхой хүрсэн.

-Ажил хэр бүтэмжтэй байх бол?

-Миний хувьд уйгагүй бөгөөд чимээгүй ажиллана. Ажлын үр дүн маань л бүхнийг харуулна.

-МЗЭ-ийн гадаад харилцаа гэж нэг чухал зүйл байна даа?

-Дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулангийн “Хүлэг минь, шүлэг минь чи бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” гэсэнчлэн гадаад харилцаа нэн чухал байлгүй яахав. 2013 онд МЗЭ-ийн хорин хоёр дахь салбар буюу Америк дахь монголчуудын утга зохиолын нийгэмлэгийг байгуулаад ирсэн. Тэнд тодорхой хүмүүс ажил эрхэлж байгаа. Зохиолч, орчуулагч Ононгийн Чинбаяр маань ОХУ-ын Москва хотод суралцангаа утга зохиолын тодорхой ажлуудыг эхлүүлж байна. Зохиолч Б.Батрэгзэдмаагийн “Очир эрхшээгч” роман англи хэлнээ гарч, гадаадад овоо амжилттай явж байна. Монголын зохиолчид маань аль болохоор л дэлхийд гарах эрмэлзэлтэй байгаа. Яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёо ах маань Монгол төрийн дээд шагнал Чингисийн одонгоор шагнагдаж, Нобелийн шагналд дэвшихээр яригдаж байна. Тиймээс хэл ус сайтай, боловсрол өндөртэй, авьяас билигт зохиолчдоо хөгшин залуу гэхгүйгээр уулзаж учран, хамтарч ажиллая гэж бодож байна даа.

-Өмнөх захирлын төлөвлөсөн зүйлсээс үргэлжлүүлээд хийх ямар ажил байна?

-МЗЭ-ийн Бага чуулган саяхан болж, гурван жилийн ажлын тайланг авч хэлэлцсэн. МЗЭ-ийн дүрмэнд улирал буюу жил жилээр ажлаа тайлагнана гэчихсэн байгаа. Тиймээс сүүлийн нэг жилийн гэрээ хийгдээгүй учраас шинээр төлөвлөгөө гаргаж, Удирдах зөвлөлөөр батлуулаад ажиллах юм.

-Мартсанаас мал мэнд үү гэгчээр уран бүтээл өндөр үү?

-“Хунгийн дэвэлт шиг хаврын үдэш” номоосоо хойш нэлээд шүлэг бичсэн. Ном болох хэмжээний юмнууд байгаа ч хэвлүүлэх гэж яарахгүй л байна. Миний хувьд үргэлжилсэн үгээр зохиол бичихгүй. Яруу найргаараа л дагнаж бичнэ. Данзангийн Нямсүрэн ах хүүрнэл зохиол огт бичээгүй юм шүү дээ.

-Богино өгүүллэгийн наадмаа хэзээ хийх гэж байна?

-Наадам өнгөрөөгөөд Удирдах зөвлөлөөр ажлын төлөвлөгөөгөө батлуулж байж л яг тодорхой хариу хэлье. “Болор цом”-оо хүн олны хардлага сэрдлэг төрүүлээд байхааргүй шинэлэг маягаар зохион байгуулна гэж яруу найргийн зөвлөлийнхөндөө хэлнэ. Хамаг хэл ам “Болор цом”-той холбогдож гардаг шүү дээ.

“Өдрийн сонин”-ы № 156, 158 дугаарт гарсан цуврал ярилцлагыг авч нийтлэв

---

Бөхийн төрөлд Монголоос төрсөн дэлхийн анхны аварга, Монгол Улсын гавьяат тамирчин, бөхийн нэрт тайлбарлагч, булган сүүлтэй дасгалжуулагч, улсын начин Шагдарын Чанравын гэргий Лувсанчоймболын Лириймаатай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Монгол төрийн их наадам дөхөөд ирэхээр Шагдарын Чанрав гэдэг хүний аргил сайхан дуу хоолойг монголчууд их үгүйлдэг. Та насны ханиа энэ үеэр их л үгүйлэн санана биз?

-Хорвоогоос эрт буцсан сайхан ханиа үгүйлэн санахгүй мөч хором гэж надад байхгүй. Миний Чанрав ямар сайхан хүн байлаа. Ёстой хүний дээд гэж л тэр минь байлаа. Хэнд ч нэг л зангаараа, олон таван үггүй, монгол эр хүний дээд байж. Эгч нь зориуд нэг юм хэлэхэд миний ханийн нэрийг Чанарав биш Чанрав гэж бичдэг юм шүү. Зарим хэвлэлд Чанарав гэж а үсэгтэй бичээд байдаг юм.

-Чанрав гэдэг нэр нь ямар учиртай юм бол?

-Тэрийг би сайн мэдэхгүй. Бодвол түвд үг л байх. Манай хүн чинь Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал сумын уугуул хүн. Нутаг усаа гэж сэтгэл зүрхээ үнэн зориулдаг хүн байсан. Чанравын маань өвөө Сайн ноён хан аймгийн Пүрэв Жонон гүний хошууны харьяат Галсан хэмээх хүн Ховд аймагт Манжийн амбаны цэргийн албыг гурван жил хаагаад байхад 1910 оны хавьцаа гарч Хятадад Манж Чин улсын төр унаж, амбанаа татахад албатууд чөлөөлөгдөж нутаг усаа бараадахаар тэмцсэн гэдэг. Галсан Ховд нутагт байхдаа Б.Жаргал хэмээх өөлд бүсгүйтэй танилцан нутагтаа дагуулан ирж амьдран Г.Шагдар, Г.Чойжинзов хэмээх хоёр хүү төрүүлж өсгөсөн байдаг.

-Та ч ханиа удам судраар нь мэдэж байна шүү?

-Чанрав маань удам угсаагаа сайтар мэддэг хүн байсан. Эмэг эх Жаргал 1875 онд Хар ус нуурын хөвөөнд төрсөн хүн юм билээ. Энэ бүхнийг юунд яриад байна гэхээр монголчууд сайн бөх, хурдан морь эхийн талаа дагаж удамшдаг гэдэг шүү дээ. Жаргал эмээгийн талынхныг “Бөхийнхөн” гэж ярьдаг, биерхүү чийрэг, өвчин ярьж үзээгүй, их хөдөлмөрч хүмүүс байсан юм билээ. Тэр эмээ нь хурганы годыг элдээд хантааз хүрэм хийж өмсдөг, тэр нь биед их хөнгөн, бас гоёмсог болоод бөх хувцас болдог байж. Энэ эмээ нь Чанравыг цэргээс халагдсаны дараа 1971 онд 96 насандаа бурхан болсон байдаг. Манай Чанравын аав Шагдар Хүрээмарал сумын нутагт 1914 онд төрсөн хүн байж.

-Чанрав гуай эцэг эхээс хэдүүл хүн юм бол?

-Г.Шагдар нутгийн бүсгүй А.Цэдэнбалжиртай гэрлэн Сосорбарам, Лхагвасүрэн, Тогоонтөмөр гэдэг гурван охин, Сэнгэравдан, Чанрав гэдэг хоёр хүү төрүүлсэн улс. Тогоонтөмөр охиноо дүү Чойжинзовтоо өргүүлсэн юм билээ. Шагдар аав 1951 онд идэр залуу насандаа өнгөрөхөд Чанрав маань гуравхан настай өнчирч хоцорсон юм билээ. Манай хадам ээж А.Цэдэнбалжир 1957 он хүртэл Хүрээмарал сумын “Улаан туг” нэгдэлд мал маллаж байгаад тэтгэвэрт гарч хүү Сэнгэравданг сургууль номын, Чанравыг бөхийн мөр хөөхийг дэмжиж хотод шилжин ирж хүүхдүүддээ түшиг болж амьдарсаар 1992 онд 84 насандаа бурхан болсон доо, хөөрхий. Ээж маань их шулуун шударга үгтэй, гайхамшигтай хөдөлмөрч хүн байсан. Ямар сайндаа л Чанравыг дэлхийн аварга цолыг Монголдоо анх удаа авч ирэхэд “Онгироо хүн томдохгүй бол том л цол байна” гэж суусан гээд бод доо.

-Та ханьтайгаа хэдэн онд танилцаж ханилав?

-Би 1973 онд Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийг төгсөөд одоогийн Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгад хөгжимчин болж, намар нь хөдөө урлагийн бригадаар явж байхад “Монголоос дэлхийн аварга төрлөө” гээд манайхан бөөн юм болж байлаа. Түүнээс хойш удалгүй ханьтайгаа танилцсан. Манай чуулгынхан дугуй ресторанд өдрийн хоолонд орно. Тэнд бөхчүүд бас хоолонд ордог байсан. Бодвол тухайн үедээ хоолных нь чанар гайгүй байсан юм болов уу. Тэнд ханьтайгаа учирч танилцсанаас хойш 1976 оны намар одоогийн зүүн дөрвөн замын урд талд Консулын дэнж дээр хуримаа хийж байлаа.

-Та чинь нийслэлийн унаган хүүхэд бил үү?

-Миний аав Лувсанчоймбол Аж үйлдвэрийн яамны мөн Хөнгөн хүнсний үйлдвэрийн яам гээд хоёр ч яамны сайд, Дорнод аймгийн дарга, Улаанбаатар, Дархан хотуудын дарга зэрэг хариуцлагатай өндөр албыг насаараа хашсан, ээж маань ч Боловсролын яамны сайдын нарийн бичгийн дарга, бичиг хэргийн эрхлэгч зэрэг алба хааж байсан хоёр. Хот суурин газар төрж өссөн айлын эрх танхи охин айлын бэр болж гэрт амьдарна гэдэг үнэхээр сонин өөр ертөнц байж билээ.

-Халуун ус хананаасаа аваад цай чанадаг тохилог сууцны хүүхэд монгол гэрт гал түлж амьдарна гэдэг ч бэрх байх нь тодорхой…

-Өө хэцүү байлгүй яахав. Хамгийн наад зах нь л гэхэд мод хагалж, худгаас ус авахаас эхлүүлээд намайг шинээр угтсан зүйл алийг тэр гэх вэ. Гэхдээ амьдаръя гэсэн сэтгэл байхад энэ бүхэн юу ч биш шүү дээ. Хөдөөнөөс идэш хоол ирэх үед хадам ээж маань бүтэн үхэр, адууны мах жижиглэн эвдүүлэхэд давахааргүй ажил шиг санагдаж байсан ч тэр бүхнийг хийж сурсан. Ээж бид хоёртой амьдарч байсан. Чанрав маань арван нэгэн нас хүртлээ эхийнхээ өврөөс гараагүй айлын отгон хүү гэдэг юм билээ. Ээж их цэгцтэй, хатуу дэглэмтэй, ажилсаг нямбай хүн байсан. Тэр хүний тэр гайхамшигтай чанарууд үр хүүхдэдээ нөлөөлж аливаад чин үнэнчээр ханддаг, амжилтын төлөө тэмцдэг чанарыг суулгасан нь дамжиггүй. Ээж надад амьдралын бүхий л талаар зааж сургаж, дахин хүмүүжүүлжээ гэж хүндэлж явдаг юм. Манай ээж Чанравт их хайртай, их ч хүндэлдэг байсан даа.

-Айлын эрх танхи үрс хэдэн хүүхдийн зулай үнэрлэв дээ?

-Манайх хоёр охин, хоёр хүүтэй айл. Ууган охин Жаргалан Компьютер техник менежментийн сургуулийг Үйлдвэрлэл маркетингийн мэргэжлээр төгсөөд АНУ-д нөхөр Б.Бат-Оргилын хамт амьдарч байна. Бага охин Ургахнаран МУИС-д суралцан хуульч мэргэжил эзэмшин АНУ-д хань, охин хоёртойгоо амьдарч байна. Хүү Буянтогтох Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийг бизнесийн удирдлага мэргэжлээр төгсөн “Мобиком” корпорацид ажиллаж байгаа. Бага хүү Мэндбаяр маань Хүмүүнлэгийн ухааны сургуульд сурч төрийн бус байгууллагад ажиллаж байна.

-Хань чинь бага насныхаа тухай их хуучилдаг байв уу?

-Багаасаа л барилдах дуртай хүүхэд байснаа их ярина. 1956 онд бага сургуульд орон дөрвөн жил онц сурч сумынхаа сургуулийн анхны “Таван онцын эзэн” болж байсан юм билээ. Хүрээмаралын сургууль чинь одоо ханийн маань нэрэмжит шүү дээ. Сургуульд байхдаа дандаа барилдаж явдаг хүүхэд байсан болохоор дээл хувцсаа ч тэсгээдэггүй байж. Ямартаа л ангийн багш Б.Вангуржав нь “Ганц морьт уралдаанч, ганц дээлт барилдаанч гэгчээр чи юунд дандаа ноцолдож явдаг хүүхэд вэ. Чи дээлээ ураад, завсарлагаанаар хоцорч орж ирж байна. Бас хүүхдийн дээл урж байна. Цаад муу ээж чинь чамд хэдэн дээл хийж өгөх чадалтай билээ” аргаа баран үглэж байсан тухай өвгөн маань дурсдаг сан.

Улсын начин цолны болзол хангав. Зүүн гараас Б.Онх, Ш.Чанрав, Д.Нэгдэл, Д.Баяраа, А.Баатархүү нар. 1979 он

-Таван онцын эзэн маань цаашид сургууль соёлын мөр хөөгөө болов уу?

-Манай хүн чинь 1960 онд дөрөвдүгээр ангиа төгсөөд сургуулиасаа гарч хөл муутай ээждээ хань нэмэр болохоор хонь хариулах болсон юм билээ. Жаран дөрвөн оноос бригадын гурван зуу шахам адуу авч малласан байдаг. Хоёр жилийн дараа аймгийн аварга адуучин болсон болохоор ямаршуухан малч хүн байсан нь тодорхой болох байх. Чанрав “Адуучин байсан үе маань миний бөх болох суурь бэлтгэл болсныг би яаж мэдэх вэ. Адуу дэллэж хөөвөрлөх үеэр бүтэн өдөржин морь уургалж өдөрт гурав дөрвөн морь эцээнэ. Орой тийшээ хоёр гар сарвайгаад уурга даахааргүй болно. Үдэш хоёр гарын шуугаа давстай хар цайгаар шавшиж шавшиж хононо. Өглөө адуугаа хурааж ирээд ахиад адуу уургална. Эхний хэдэн адууг уургалахад гар өвдөөд татаж болохгүй, уургаа алдчих гээд байна. Тэгсгээд халаад ирэхээрээ зүгээр болдогсон. Тэр л миний бэлтгэл байж. Хожим бөх болоод миний гар сарвайж бадайрах зовлонг бага амссан юм даа” гэж сурвалжлагчид ярьсан байдаг юм. Манай хүн жаран долоон оны хавар 19 насандаа цэрэгт мордсон байдаг. Цэрэгт тэнцчихээд Баянхонгороос Улаанбаатар руу гарахаас өмнө бөхийн барилдаан болоход дөрөвт үлдээд Батсүх гэдэг залуутай барилдаж тонгоруулаад унахгүй гэж мэрийсээр хүзүүндээ юм оруулснаас хотод гилжгий хүзүүтэй бууж байсан гэж байгаа. Тэр Батсүх нь хожим дэлхийн аварга болсон улсын начин Эрдэнэцогт сумын харьяат Батсүх шүү дээ. Баянхонгороос цэрэгт татагдсан гурван зуу гаруй залуу арав гаруй машинтай хоёр хоног явж Улаанбаатарт ирэхдээ машин зогссон газар бүрт хоорондоо барилдахад манай Чанрав, Батсүх хоёр л үлддэг байсан гэж онжавууд нь ч дурссан байдаг. Тэр хоёр дээлнийхээ суга, ханцуйг ханз татаад бууж байсан гэхээр овоо ноцолддог байсан байгаа биз.

-Чанрав гуай цэргийн албаа хаагаад ямар ажил алба эрхэлж байсан бол?

-1970 онд цэргээс халагдаад Улаанбаатар хотод Мах комбинатын өлөнгийн хоринтавдугаар цехэд ажиллахын зэрэгцээ Х.Намшир багшийн шавь болж бөхийн спортоор эрэмбэ дараалалтай хичээллэж эхэлсэн байдаг. Энэ үед самбо бөхийн анхны тэмцээн “Хоршоолол” нийгэмлэгийн зааланд болоход Б.Эрдэвт ялагдаж мөнгөн медаль хүртсэн. Польш улсад 1972 онд болсон олон улсын тэмцээн, Бакугаас тус бүр мөнгө, удаах жил нь Москва хотноо болсон Ах дүү армиудын аварга шалгаруулах тэмцээнээс хүрэл медаль авчирсан нь дэлхийн аварга болох гарааг бэлдэж өгсөн түүхтэй.

-Дэлхийн аваргын цомыг хэзээ гардлаа?

-Самбо бөхийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн 1973 оны намар Ираны нийслэл Тегеран хотноо болсон. Энэ тэмцээнд манай Чанрав 62 кг-ын жинд зодоглохдоо хорьж боломгүй хорин таван настай байж. Тэр үед манай улсад дэлхийн аваргын тэмцээнээс алтан медаль авсан ганцхан тамирчин байсан нь байт сурын дэлхийн аварга Д.Дэмбэрэл хэмээх бүсгүй байж. Чанрав эхний тойрогт Болгарын аварга Г.Великовтой таарч ялан, хоёр, гуравдугаар тойрогт Испанийн Роца, Америкийн Пручежский нарыг цэвэр ялснаар аваргын төлөө барилдах эрхтэй болж. Аваргын төлөөх барилдаанд ЗХУ-ын Н.Козицкийг ялснаар дэлхийн самбо анхны аварга болсон. Хань минь энэ тухайгаа өдрийн тэмдэглэлдээ бичиж үлдээсэн нь бий.

-За, өдрийн тэмдэглэлдээ юу гэж бичсэн байдаг бол?

-“1973 оны есдүгээр сарын 12. Энэ өдөр миний хамгийн том баярын өдөр. Дэлхийн аварга болсон өдөр. Өнөөдөр би өглөө долоон цагт босоод постны хажууд алхаж хоёр тойроод, хэд суниагаад зарятик хийлээ. 12 цагаас жин үзэв, 17 цагаас барилдаан эхэллээ. Би стадионд очиж хувцсаа өмсөөд бие халаалт хийхээс маш их дургүй хүрээд байлаа. Дэвжээн дээр очиж бие халаалт, бага зэрэг суниалт хийлээ. Козицкий миний хажууд халаалт хийж байгаад гараад явчихлаа. Энэ хүн бол Европын гурван удаагийн аварга, Япон улсын аварга, ЗХУ-ын таван удаагийн аварга хүн юм. Би энэ хүнтэй мэх хийлцэлгүй 2:2 торгуулаад хоёр минут өнгөрч байхад нь тохой сөхөн, хонгодож хоёр оноо авлаа. Дараа нь голд Козицкий дутуу тонгороод эргэхэд нь бас суйлж нэг оноо аваад барилдаан дуусахад 45 секунд дутуу байхад Козицкий намайг босож байхад хөл рүү өчих мэх хийхэд нь би нэг алхаад, буулт өгөөд цэвэр ялалт авч дэлхийн аварга боллоо” гээд гарын үсгээ зурсан байдаг.

ДАШТ-ээс анхны аваргын цом гардан эх орондоо хөл тавилаа. 1973 он

-Дэлхийн анхны аварга маань цолоо хамгаалах гэж дахин дэлхийн дэвжээнд зодоглосон болов уу?

-Дэлхийн аварга болсны хойтон жил Улаанбаатарт болсон самбо бөхийн Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд мөнгөн медаль хүртэж дэлхийн энтэй бөх болохоо нотолсон байдаг. Далан таван онд дэлхийн аваргад од муутай барилдаж дөрөвдүгээр байрт орсон бол хүсэхэд хясах гэгчээр 1976-1979 он хүртэл бүтэн дөрвөн жил самбо бөхийн дэлхийн аваргын тэмцээн зохиогдоогүй тул Чанрав дасгалжуулагчийн ажилд шилжиж, дэлхийн зиндааны олон шавь бэлтгэх болсон доо.

-Чанрав гуай үндэсний бөхөөрөө улсын начин цол хүртсэн хүн дээ?

-Манай хүн чинь Барилгын цэргийн 012 дугаар ангид хуваарилагдаж ирснээс хойш бөхөөрөө улам хорхойсох болсон гэдэг. Цэргийн ангийн хүнсний мал Архангайгаас тууж авч ирэх замдаа Төв аймгийн Алтанбулаг суманд барилдаж түрүүлэн сумын заан цол авсан юм билээ. Цэрэгт байхдаа 1969 оны хавар Армийн аварга шалгаруулах тэмцээнээр Чанрав 29 давж цэргийн арслан цол авснаас хойш заал танхимын барилдааныг алгасахаа байж. Монгол Улсын начин, самбо бөхийн олон улсын хэмжээний мастер Б.Онх “Начин наадмын чимэг” номондоо “Улсын цолгүй бөхчүүдийн барилдаанд 171 см өндөр, далаад кг жинтэй цэргийн арслан Ш.Чанрав гэдэг шар залуу гарч барилдаж эхэлснийг би мэдэх болсон. Чанрав харахад гулжиганасан, бяр нь хаанаа байгаа юм бол гэмээр барилддаг, өндөр мэдрэмжтэй, баруун сэнжигнээс хөнтөрч суйлдаг, мөн тонгорох, барилдах үеийн байрлалаас шалтгаалан гар мэхний олон хувилбар эзэмшсэн хүн” гэж дурсан бичсэн байдаг.

-Онх начин, Чанрав гуай хоёр нэг жил улсын начин цол авсан хүчтэнүүд байх аа?

-Монгол бөхийн талаар гарсан хэвлэл ном харж байхад Чанрав маань 1974 онд улсынхаа баяр наадамд гурав даваад дөрвийн даваанд улсын арслан Л.Сосорбарамд унасан бол 1975 онд гурав даваад Л.Дашдаваа начинд өвдөг шороодсон байгаа юм. Үүнээс хойш гурван ч наадамд зодоглож чадаагүй нь самбо, жүдо бөхөөр эрчимтэй хичээллэж, олон жил жин хассан байсантай холбоотой байх. Далан есөн онд манайх зүүн дөрвөн замын тэнд гэрт байхад наадмаар тав давж начин болон баахан улстай гэртээ ирж байлаа. Тэр жил улсын начин Б.Онх, Д.Нэгдэл, А.Баатархүү, улсын гарьд Дамдин аваргын хүү Баяраа нар манай хүнтэй улсын начны болзол хангаж байсан.

-Та наадам очиж үзээгүй юм уу?

-Хүүхдүүд нялх. Цэнгэлдэхэд очиж амжаагүй ээ. Гурвын даваанд одоогийн улсын заан Ж.Ганболдыг цэргийн арслан цолтой байхад, дөрөвт улсын арслан Ж.Чойжилсүрэн гуайг, тавын даваанд улсын арслан Л.Сосорбарам нарыг давж улсын начны болзлыг 31 насандаа хангаад зургаагийн даваанд дархан аварга Ж.Мөнхбатад өвдөг шороодсон түүх бичээстэй бий. Үүнээс хойш арваад жил үндэсний бөхөөрөө зодоглосон доо. Ш.Чанравыг анх барилдаж эхэлж байхад даян аварга С.Цэрэн заалны барилдаанд гурван ч удаа унаж байсан байдаг. Цэрэн аварга манай өвгөнтэй их найз. Манайхаар орж гарна. Аварга “Би өөрийгөө бяраар, биеэр хүнээс дутуугүй гэж боддог. Тэгсэн мөртлөө л “алуулчих” гээд байдаг юм. Надад бүтэн эрхтэн гэж алга” гэж гар, хөл, нүд, чих, хамар, хавиргаа үзүүлээд “Энэ арслангийн зулзага яагаад бэртдэггүй юм. Би гайхдаг юм. Барилдаанд эв гэж нэг юм байна, чи хол явна” гэж цэргийн арслан байхад нь урам хайрласан тухай Чанравын маань зулай дээр гишгэж төрсөн ах Шагдарын Сэнгэравдан маань дүүгийнхээ тухай бичсэн “Дэлхийн ууган аварга” номдоо дурдсан удаатай. Сэнгэравдан ах маань бурхан болооч дүүгийнхээ хөшөөг хөөцөлдөн байж төрөлх Хүрээмарал суманд нь босголцсон буянтай хүн дээ. Манай хүн ахдаа, ээждээ мөн ч их хайртай байсан даа.

-Чанрав гуайг дурсахад бөхийн алдартай тайлбарлагч байсныг нь яагаад ч орхиж болохгүй нь тодорхой доо?

-Миний хань бол алдарт бөх, сайн дасгалжуулагч багш төдийгүй Монголын бөхийн түүхэнд оруулсан нэг томоохон хувь нэмэр нь бөхийн спортыг мэргэжил, мэдрэмжийн өндөр түвшинд тайлбарладаг байсан хүн. 1977 онд араажаваар улсын их баяр наадмын бөхийг анх удаа шууд тайлбарлан дамжуулж, 1986 оноос А.Ганбаатарыг радиогийн тайлбарлагч болсноос хойш телевизээр тайлбарлах болсон юм. Өвгөн маань “Хурдан шалмаг барилдаан, олон хувилбар мэхтэй бөхчүүдийн барилдааныг тайлбарлахад урамтай байдаг. Сэтгэлд хоногшсон олон барилдаан бий. Тэр дотроос Д.Цэрэнтогтохын хоёр Мөнхийг орхиж улсад анх удаа түрүүлсэн 1976 оны барилдаан их содон байдаг” гэж ярьж байсан санаанд тодхон үлдэж. “Хэчнээн сайхан дуу хоолойтой, хэллэгтэй байгаад барилдаанаа ойлгож мэдрэхгүй бол тайлбарлах хэрэггүй. Зарим залуус хэн нэгнийг дуурайж ярих гээд барилдаанаасаа зөрж байна” гэж шүүмжлэлтэй хандана.

-Нийтдээ хэдэн жил бөх тайлбарласан байдаг бол?

-Бөхийн олон төрлийн барилдааныг 1973 оноос эхлэн 35 жил, улсын баяр наадам, цагаан сарын барилдааныг радио, телевизээр 1977 оноос бурхан болтлоо гучин нэгэн жил тайлбарласан. Улаанбаатар хотод наяад оны сүүлээр болсон чөлөөт бөхийн дэлхийн анхны цомын төлөө болон дэлхийн залуучуудын аварга шалгаруулах тэмцээн, 2001 онд манай эх оронд болсон жүдо бөхийн Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнүүдийг шууд дамжуулан нэвтрүүлж “Монгол Озеров” гэж гайхагдаж байлаа. Озеров гэж ЗХУ-ын гавьяат жүжигчин, нэрт тайлбарлагч байлаа шүү дээ. Азийн аварга шалгаруулах тэмцээний дараа “Таван цагираг” сонинд “Ш.Чанравын тайлбарыг сонсоход хэрэг дээрээ жүдо бөхийн үзүүлэнтэй хичээлд суусантай адил болов” гэж бичигдэж байсан нь үзэгчдээс хайрт тайлбарлагчдаа өгсөн үнэлэлт юм даа. Ардын хувьсгалын 79 жилийн ойн баяр наадмаар А.Сүхбат, Д.Сумъяабазар нарын барилдааныг тайлбарлаж байхдаа “А.Сүхбат гар ачиж магадгүй байна” гэж хэлж дуусаагүй байтал тэр ёсоор болж давж байсныг манай бөхийн хорхойтнууд одоо ч бахархан ярьж байдаг юм.

-Бурхан болохоосоо хэд хоногийн өмнө хүртэл бөхөө тайлбарлаж байсан гэдэг бил үү?

-Муу хань минь 2007 оны улсын наадмын үед хүнд өвчин амь насанд нь аюултай болсон нь тодорхой болсон байхад ч “Нэвтрүүлэгтээ дахиад суухгүй юм чинь нэг суучихъя даа” гээд зориглон тайлбарлаж байхад үзэгчид биеийг нь сайжирч гэж их л баярлаж байсан сан. Өвчин зовуурийг нь мэдэж байсан хүний хувьд дотроо уйлж л байсан даа, бид. Тэр наадмаас хэдхэн хоногийн дараа бурхан болсон шүү дээ. Миний хань амьсгал хураатлаа бөхөөр амьсгалсан бөхийн тэнгэрлэг зүтгэлтэн байсан даа.

Ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодол “Өдрийн сонин”-оор ирлээ. Түүнтэй уулзсаных жаахан хоргоож, уруулыг нь угзрав. Болгоон соёрхоно уу?

-Бүрэнгийн бүрэн найрагч ах минь шилмэл ботио гаргаж аваад нэг хэсэгтээ амсхийж сууна уу. Эсвэл нууцхан бөөн уран бүтээл туурвиж байна уу?

-1966 онд Жамбын Дашдондог “Залуу үе” сэтгүүлийн нарийн бичгийн дарга байхдаа манай аймгаар ирж, миний найман мөр шүлгийг сэтгүүлдээ тавьж өгсөн, эсвэл Явуу багш “Цог” сэтгүүлийн “Таны шинэ танил” буланд бүлэг шүлгийг минь хэвлэж өгснөөс хойш би их цаас цоохорложээ. Яахав, түүврүүдээ гаргалаа. Тэгэхдээ мах ясанд төрсөн юм гэдэг эзнээ тийм ч амархан бурантгийг нь эвхээд тавьчихдаггүй юм биш үү. Цаасаа нухаж л байна.

–Та анх хэвлэгдсэн шүлгүүдийнхээ тухай хэллээ. Ямар шүлгүүд байв?

–“Залуу үе”-д гарсан нэргүй шүлэг маань

“Хөвөн цэнхэр үүлэн цаснаас

Хөөрхөн чи минь шагайх шиг боллоо

Хөөрөн баясаад ахин харахнаа

Хөх л тэнгэрийн саран байлаа…” гээд өөр нэг бадаг байсан юм. Энд би байгаа юм. Бас нэг хэсэг юм байхгүй байсан цаг юм аа. 1968 онд “Цог”-тоо 11 шүлэг тавьсан. Миний анхны номын нэр “Нутгийн зургаан өнгө”, “Хөдөө”, “Зуны баясал” энэ тэр гээд байсан шиг байгаа юм. Дээр нь,

“Зэлэндээ хэвтсэн сарлагийн бух шиг

Зэрэгцэн хүглийх уулс бараалан

Хавьтсанаа сүлбэмээр эвэр нь гэмээр

Хавирган сар хэцэд нь туяарна” гэх юм уу

“Зан сайтай зун бүсгүй

Зайгүй шөнөжин нэрж хонов уу

Тунгалаг сархад шүүдрийн дусал

Туяхан ишнээ бөнжийн байна.

Захгүй талын энэ нэрмэлийг

Залгилж залгилж согтоо юм уу

Холын уулс зэрэглээнд гуйван

Холдон нийлэн цэнхэрлэж байна” энэ тэр гэж байлаа. Яг л миний төрж өссөн Бүрэнгийн тал нутгийн зураг фокустай, фокусгүй гарч байжээ, хөөрхий.

-Явуухулан хэмээх монгол найргийн гэрэлт сүмбэрийг хар багадаа бараадсан азтай толгод яах аргагүй мөн дөө, та?

-Нэг мянга есөн зуун жаран зургаан оны зургаан сард Ардын их хурлын сонгууль болж байсан юм. Тэр үед би Төв аймгийн Залуучуудын эвлэлийн хороонд хорин нэгэн настай залуу ажиллаж байлаа. Зохиолчид Ч.Лхамсүрэн, С.Дашдооров, М.Цэдэндорж, М.Ширчинсүрэн өөр хэн ч байлаа автобус дүүрэн улс аймгийн төвд уулзалт хийж явжээ. Намайг урьд нь дуулсан Ш.Сүрэнжав, Явуу багштай цуг над дээр ороод ирэхгүй юу. Тэдэнд хоёр шүлэг уншиж өгч байхад намайг тоож “Цог”-т шүлгийг минь гаргаж болох юм гэсэн. Би ухаандаа цэнээд, хэлсэн дээр нь гэсэн шиг яаран шүлэг барьж гүйгээгүй. Хоёр жил болж байж очсон л доо.

-Хэрсүү толгойн л зан даа …

-Миний сайных биш ээ. Ер нь манай бүрэнгийнхэн аажуу улс. Ялангуяа миний төрсөн хонхор Талын булгаас хэн нь ч байсан тэгнэ. Явуу багш намайг шууд л дэмжсэн юм. “Цог”-т гарсан шүлгүүд “Цог”-ийн оны тэргүүн шагнал авч байлаа. Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн бид хоёр адилхан шагнал хүртэхгүй юу. Дараа нь анхны ном гаргаж өгсөн. Хориод шүлэг том дугтуйд хийгээд аймгийн утга зохиолын дугуйлангийн Х.Арьяажаваар “Иймэрхүү юм бичиж оролдож байна” гээд явуулчихсан чинь “Шүлгүүдийг чинь үзлээ. Ном болгож гаргая” гэж надад хэлүүлсэн юм. Өмнө нь Явуу багшаар итгэл урмын сайхан үг бичүүлээд номоо гаргачихсан хүн чинь мандана биз дээ. Дорхноо аймгийн сонинд очоод, сониноосоо сэтгүүлчийн ангид орж, тэндээс Горькийн сургуульд очиж хоёр жил ном уншаад… Одоо ийм нэг өвгөн сууж байна даа.

-Залуу үе, залгамж халаа гэдэг хаврын ногоо шиг л ургаад, түрээд ирэх нь орчлонгийн жам. Та бүхний хойч үе хэр туурвиж байх шиг байна. Таныхаар хэн нь илүү бичиж байх юм бэ дээ?

-Бавуудорж, Ичинхорлоо, Мөнхцэцэг, манай Хулан эднийг одоо хэн залуу гэх вэ. Олон залуу авьяастан байна. Энэ олон радио, сонин, телевиз дунд хэн гэдэг шинэ хүн юу хэлэв, нийтлүүлэв гэдгийг мэдэх боломж бараг ховор юм. Шинэ нь хурдан тодорч, өмнөх нь хурдан бүдгэрдэг сонин цаг ч юм уу. Өөрийн гадарлахаасаа хэлэхэд одоо Архангайд явна уу даа, та нарын цоллоод байдаг “шар” Баттулга, танай сонины Н.Гантулга, цаасан барч, найрагч Цээнзэнгийн Галбадрах, аятайхан өгүүллэгүүдтэй Саюугийн Баттулга, хэнэггүй нь дэндсэнээс биш хэнээс ч дутахгүй М.Амархүү гээд залуус зөндөө байх юм.

-Хуучин андуудынхаа тухай хуучлаач, та?

-Тэднийг яривал ч ёстой дуунд гардгаар “Манай хошуугаар хэлцээд барахгүй” байх аа. Цаадуулыг чинь больё гэхэд ганцхан өөрийнхөө аймгийн хэдийг яриад суучихад л сонины зайд халтай юм болно. Үнэндээ ахмад үе, нөхдөө санах юм аа. Сүрэнжавынд, Бадарчийнд очиж, Сүрэнжавыг яаж гуларч, мандаж явсныг нь яриулж, Бадарчийг халааж “Цэнхэр дурдан алчуур” энэ тэрийг толгойгоо бөнжигнүүлэн дуулах, уйлахыг нь харж дөч тавин жил уйдсангүй. Тангадын Галсан Шинэжинстэд яаж тэмээ хариулсныг нь хуучлуулсан шиг Урианхайн нулимстай яриаг чагнасан шиг, Долгорын Нямаагийн яаж хэвлүүтэхийг харж, ямар сайхан байдгийг залуучууд бол мэдэхгүй л дээ. Муу Пүүжээгээ (П.Пүрэвсүрэн) аль болохоор эргэхийг боддог, эргэдэг ч байлаа. Нэг удаа очиход нөхдөө залууд нь яаж дууддаг байсан янзаараа Ногоон (Сүрэнжав), Дэлдэн (П.Бадарч), Хамар (Т.Галсан) хэзээ ирсэн, удахгүй ирэх байх гэхчилэн яриад “Үгүй хө, хүн гэдэг амьтан чинь олон жил гэрт хэвтэхээрээ ууж, идэхийг бол тоохгүй. Навчаа ч хоол ундандаа зөв юм. Харин та нарыг ирэхгүй бол уйдаж үхэхээ магадгүй юм байна шүү” гэж байсансан. Манай Пүүжээ гутраад “Эрдэнэ засгийн унага”-ыг дуулаад яваа юм шиг мөртлөө маш их уншдаг хүн байсан. М.Шолохов, Василий Быков, В.Шукшин энэ тэрээс мундаг сайн мэднэ. Шукшин гэснээс тэр намайг нэг удаа очиход Шукшины гурван цэнхэр ботийг бэлэглэлээ. Эхний хуудас дээр нь “Бурхны ерөөлөөр учирсан найз нөхөрлөл хамгаас үнэтэй. Энэ номын баатрууд бол чи бидэн шүү” гэж бичээд гарын үсгээ зурж “2005.05.07” гэсэн байсан юм. Нээрээ л бид Шукшины баатрууд нь үнэн юм чинь. Гэнэн, цайлган, залилуулж ханадаггүй ард түмний өрөөсөн.

-Ном гэхээр чинь саналаа. Тэр жил таны уран бүтээлийн цэнгүүн Дуурийн театрт болоход Бавуугийн Лхагвасүрэн гуай танд шилмэл ботиудаа дурсгаж байхыг би харсан. Ахмадууд бие биедээ ном их дурсгадаг сайхан заншилтай байж дээ?

-Тэр цэнгүүнийг би ч гэсэн санаж л явдаг. 2008 оны арванхоёрдугаар сарын аравдаар болсон юм. Манай Д.Пүрэвдорж, П.Бадарч, Д.Нямаа, Ш.Дулмаа, Б.Лхагвасүрэн, Т.Галсан, Д.Төрбат, Ц.Бавуудорж, Х.Сүглэгмаа, А.Эрдэнэ-Очир гээд олон найрагч цуглаж би баярлаж гүйцсэн. Нэгдүгээр эмнэлэгт мэс засалд ороод хэвтэж байсан Ш.Сүрэнжав боолтоо ч авахуулаагүй ирсэн гээд л бод. Тэтгэвэрт гараад бие тааруу байсан Б.Цэдэндамба, хэвтэрт байсан П.Пүрэвсүрэн хоёрыгоо жийпэнд ачиж авчраад уншигчидтай нь уулзуулахад олон хүн баярлаж тэр оройны “од” нь бараг мань хоёр болж байлаа. Пүүжээ бүр тэргэнцэртэйгээ тайзан дээр заларсан юм чинь. Дамбаа тайзан дээр гараад өнөөх бүдүүн дуугаараа “Ойрд бие муу. Үхлийн хар нохой надад ойртон оцойж суучихаад байгаа юм. Энд цугласан нөхдийнхөө шүлгээ уншихыг сонсоод хөгшин буриад хөөрч гүйцлээ. Хар нохой нэг онь буцав бололтой” гэхэд хүмүүс нирхийтэл инээлдэж хайртай найрагч нь өтөлсөн явааг хараад өрөвдсөн байлгүй, зарим хүн нулимсаа арчиж байсандаг. Тийм ээ, Лхагвасүрэн надад номоо өгч байлаа. “Цоодолынхоо цэнгүүнд би ирэхгүй бол Бүрэнгийн улаан уулс намайг таалахгүй” гээд шилмэл ботиудаа өгч байлаа. Муу нөхрөө гээд ярайтал цуглаад ирсэн нөхдөдөө би баярлахаас яахав. Уулзаагүй удсан олон найрагч, тэдний уншсан шүлгүүд хүмүүст их сайхан санагдсан байх. Орой долоод эхэлсэн уулзалт шөнийн хоёр шахуулж тарсан юмдаг. Өвлийн хүйтэнд хүмүүс яаж ийгээд харьсан хэрэг.

-Миний л мэдэхийн та ийм нэг дүнжгэр эр байсан. Одоо ч хэвээрээ явах юм. Нууц нь юунд байна?

-Уухайс даа, хөгшин хүнийг хөөргөж алах нь уу. Олон жилийн өмнө Гүржийн ууланд 129 настай Ширьли Мислимов гээч байсан гэдэг юм. Түүнээс “Комсомольская правда”-гийн сурвалжлагч их насалсны нь нууцыг асуужээ. Тэгэхэд Мислимов “Би 129 насныхаа сүүлчийн зууд нь өдөр бүр усан үзмийн дарс уусан. Миний энэ үгийг булшин дээр минь бичээрэй” гэсэн гэж сониноос харж байлаа. Би Мислимов биш харин ч амархан өтөлж яваа нэг муу ядарсан шүлэгч.

-М.Цэдэндоржийг та сайн таньдаг байв уу?

– Миний анх амьдаар нь харсан зохиолч Цэдэндорж юм. 1963 оны хаврын зүс бороотой сайхан өдөр М.Цэдэндорж, Д.Намдаг, З.Баттулга анд гурван гоё амьтан Зуунмод хотын гудамжаар алхаж явсан юм. Цэдэндорж гутал дээр өмд дараад өмсчихсөн, эрээн цамцтай, Намдаг нь хээ шаагүй, З.Баттулга нь гоё хар сахалтай, хээнцэр сайхан эр. Амьтад дагаж хараад сүйд ээ. Тэдэнтэй би яаж ойртох вэ. Хэзээ нь ч буцсан юм бэ. М.Цэдэндоржийн бичсэн “Утга зохиол, урлаг” сонин дээр “Далан худалчийн отгон дүү” гээд шог найруулал гараад ирсэн байлаа. Учрыг мэдэхнээ манай аймгийн соёлын хэлтсийн дарга тэдэнтэй уулзъя энэ тэр гэж хүлээлгээд уулзалгүй алга болсон тухай байжээ. Цэдэндорж бас миний анхны номын нэрийг өгсөн хүн. Яруу найргийн зөвлөлөөр анхны номыг минь хэлэлцэх үед нэрийг нь Цэдэндорж өгсөн юм билээ. Сүүлд Явуу багш “Чиний номын нэрийг Миша өгсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, чиний сангийн лам нь Цэдэндорж” гэж байлаа. Өөр олон сайхан дурсамж бий. Р.Гамзатовын “Миний Дагестан” номыг орчуулсан эх нь болох “Роман газета”-г надад өгч “Чамайг хэрэгтэй юм сурахад чинь нэмэр болно гэж энэ ухаант хүний номыг дурсгав. 1970.05.01” гэж бичиж өгсөн. Миний оросоор хальтчуулсан анхны ном “Миний Дагестан” гээд л ярьж болно. Одоо нөхдөө санах юм аа. Шүлэг хүртэл бичнэ гээч.

“Европ арьстай монгол зүрхтэй Цэдэндорж

Ёвроод авах шиг үнэн үгээ түн түн хэлэх

Ёстой гоё байлаа, найрагчид амьд байлаа

Гоцлон дуулаач шиг Гайтав салхи тавьтал ерөөх

Гонойж муруйлдан зогсоод Чойном сахал доороо хараах

Гоё байлаа, найрагчид амьд байлаа

Горьгүй хэлгий хүүхэд шиг Ширчинсүрэн

Горхи урсах мэт хайрын шүлгээ шулганах

Гоё байлаа, найрагчид амьд байлаа…” Уйдсан хүн чинь ингэж л суух юм даа.

-Ойрдоо ямар сайхан ном уншив?

-Нобелийн шагналтнуудын өгүүллэгүүд харлаа. Одоо гэхэд Луугийн номыг уншиж байна.

-Луу гэж хэнийг хэлээд байна?

-Яагав дээ, “Луу”-гаа мэддэггүй юм уу. Лувсандамбын Дашням л байхгүй юу. Дашням үзэг нэгт нөхдийнхөө тухай “Байх, байх үгүйн дунд” гэсэн сайхан ном бичжээ. Дурсамжийн ном зөндөө гарч байна. Луу арай л шийр заасан байна.

-Өнөөгийн манай яруу найргийн талаар цөөн үг хэлээч?

-Яруу найраг амьдралтай, хаанаас нь ч харсан монгол найраг байгаасай. Агуулгын хувьд гүнзгийрээсэй. Хэлсэн юмгүй бол хэлбэр хөөгөөд юу гавих билээ. Хэлбэр гэдэг бол ердөө л хувцас. Архи, дарсаар яривал лонх нь гэсэн үг. Уулаасаа муу гарсан сувсыг “морь-сарлаг”-ийн шилэнд хийлээ гээд хувирахгүйтэй л адилхан.

Цаг хугацаа минь-чөдрийн ганц минь

Дуулим хорвоогийн өдрүүд сүрэг олон адуу

Дураараа бид цөмийг нь нэг нэгээр унах юм даа

Нарны доор миний залуухан ижий

Намайг төрүүлэхээр нэгий нь унаад ирж байсан

Зүйргүй сайхан чамтайгаа уулзах билээ гэж

Зүрхэндээ дуулаад би нэгий нь унаад очиж байсан

Замбуулингийн гунигтай, баяртай олон өдөр

Заавал аль нэгийг нь бид унаж явдаг

Шивээ Хиагт руу Сүхбаатар ухаа хонгороо эмээллээгүй

Шийдэх тулаанд хорин нэгэн оны өдрүүдийг унаж явсан

Суут Дандар Японы өөдөөс алаг мориор дайраагүй

Сум сөрж гучин есөн оны дөрөөн дээр явсан

Гүррагчаа дэлхийгээс “Союз” хөлгөөр биш

Гүн тэнгэрээд 81 оны хаврын өдрүүдийг унаж явсан

Шинэ Монголыг урласан бидний алтан өвгөд

Шилээд цаг цагийн өдрүүдээр хөлөглөж явсан

Бурхны номонд сайжрахаар Утай, Гүмбэнг зорьсон

Буурал эртний гэлэнгүүд үүргэвчтэй явган гэлдрээгүй

Буухиа цагийн унаагаар газар хороож явсан.

Шоолол жигшлийн бай-хамгийн муу ялтан ч

Шорондоо нэг л өдрөөр унаажиж хүрдэг

Түргэнийхэн дохиотой машинаар дуудлаганд явдаггүй

Түгшиж яарсаар цагийн нуруунд давхиж явдаг

Өдөр хоног гэдэг ачтай унаа үгүй сэн бол

Өрх нь бүтээлгээстэй орчлон дугжрах байсан

Санаандгүй яваа хойчид минь чиний цаг дуусвал

Сартай орчлон өмнө чинь хаалгаа барилаа гэсэн үг

Мөнхрөх биш өнхрөх толгой хүмүүс та нар минь

Мөнгө, мөнгө гэж юунд дандаа амьтана вэ

Зон олонтойгоо жаргах, хайрлах заяагий чинь өгч

Зорьсондоо хүргэх унаа-чөдрийн ганц

Зогсолтгүй гэлдрэгч морио юунд үл хайрлана вэ.

Матадмаа

Халгиа цэнхэр горхи хажуугаар минь өнгөрөхдөө

Хамгийн хөөрхөн хүүхэн Матадмаа, Матадмаа гэлээ

Хавийн олон залуучууд ханарч дагаад үлдэхдээ

Хараад л суумаар хүүхэн Матадмаа, Матадмаа гэлцлээ

Гангар гунгар гэсээр ангир галуу дуулахдаа ч

Ганцхан хөөрхөн хүүхэн Матадмаа, Матадмаа гэлээ

Гадаа гэртгүй хүмүүс сэтгэл алдаад ярихдаа

Галыг минь түлдэг ч болоосой Матадмаа, Матадмаа гэлээ

Далай тэнгэрийн одод тооноор шагайж хэлэхдээ

Дагаад явчмаар хүүхэн Матадмаа, Матадмаа гэлээ

Далдхан сэтгэл минь уясаж ганцхан түүнд шивнэхдээ

Дандаа хоёулаа жаргая даа Матадмаа, Матадмаа гэлээ

2015.08.20 Матад-Улаанбаатар

“Боловсрол суваг” телевизийн “Яг түүн шиг” цэнгээнт нэвтрүүлгийн шүүгч, НИТХ-ын төлөөлөгч, “Шар айраг” хамтлагийн дуучин, уулын спортын мастер Г.Ганхүүтэй уулзаж хөөрөлдлөө.

-“Яг түүн шиг” цэнгээнт нэвтрүүлэг олны талархлыг багагүй хүлээж байх шиг байна. Байнгын хоёр шүүгчийн нэгээр та ажиллаж байгаа. Энэ шоуныхаа талаар яриач?

-“Боловсрол суваг” телевизээс надад энэ шоуны шүүгчээр ажиллаач гэсэн санал ирсэн. Би зурагтаар “Nostalgie” нэвтрүүлгийг зургаан жил хөтөлсөн. Бас бус хөгжмийн нэвтрүүлгүүд ч хийж байсан болохоор намайг урьсан байх. Анхандаа ийм сүртэй шоу болно гэж төсөөлөө ч үгүй. Өнгөрөгч ням гаригт зургаа дахь дугаараа цацлаа. “Максима” судалгааны байгууллагын судалгаагаар энэ нэвтрүүлэг далан хувьтай байна. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл “Яг түүн шиг” шоуг Монголын хүн амын гурван хүний хоёр нь бүтэн сайн өдрийн орой үздэг болсон байна. Саяхан би орон нутгаар яваад ирлээ. Тэгэхэд уулзсан хүн бүхэн “Халтар царайт” кино гарч байсан үе шиг болсон. “Халтар царайт”-ыг гарахад гудамжинд нэг ч хүн байдаггүй байсан шиг танай нэвтрүүлгийг үзэж байна. Ялангуяа сум, аймгийн төвд ням гаригийн орой гадуур ямар ч хүн байхаа больсон. Энэ их улстөржилтийн хажуугаар танай шоуг үзэж л таашаал авч байна. Маш их баярлалаа гэцгээж байсан. Шүүлтийн хувьд төслийн удирдлагууд надтай уулзаж “Сайн шүүж байна” гэсэнд баяртай байгаа. Үүнд нь би урамтай шүүгээд явж байна.

-Энэ шоуг албан ёсны эрхтэйгээр гаргаж байгаа гэсэн. Манай улс эрхийг нь авсан хэд дэх улс билээ?

-Дэлхийн урлагийн гайхамшигт одуудыг нэгэн тайзнаа нэгтгэдэг “Яг түүн шиг” шоу төсөл олон улсад амжилттай хэрэгжиж байгаа. Нидерланд улсын “Эндемол Шайн” группийн санаачлан зохион байгуулж эхэлсэн тус шоуг дэлхийн 39 орон албан ёсны эрхтэйгээр өөрийн улсдаа зохион байгуулдаг юм билээ. Манай улс 40 дэх улс нь болсон. Олон улсын продюссерууд нь ирж уулзаж, бидэнд зөвлөгөө өгсөн. Эхний хэдэн дугаарыг үзээд тэд сэтгэгдэл өндөр буйгаа илэрхийлсэн.

-Оролцогчдын хувьд Монголдоо төдийгүй олон улсад ч танигдсан одод байгаа. Тухайлбал, ОХУ-ын Буриадын ардын жүжигчин Б.Амархүү байна. Өөр улс орнуудын хувьд “Яг түүн шиг” шоунд урлагийн одод оролцдог юм уу, эсвэл дурын сонирхогч ч оролцдог юм болов уу?

-Янз бүр л байдаг юм билээ. Улс болгонд өөр байдаг. Манайхан ерөнхийдөө Оросын телевизийн шоуг хардаг. Анхны дугаараасаа л олны танил биш залуусыг цуглуулж оруулдаг. Индонези, Тайландад тухайн улсын одууд оролцох жишээтэй. Латин Америк, Европын хэд хэдэн улсад энэ шоу явагдсан. Манай улсын хувьд олон улсын шоуг албан ёсны эрхтэйгээр авч байгаагийн хувьд эхний шоу амжилттай байх ёстой учир олны танил, чанар чансаатай хүмүүсийг оролцуулах бодлого баримталсан. Энэ нэвтрүүлэг брэнд болоод явна. Тэнд харин залуучууд маань олны танил байх албагүй, авьяастай залуус оролцох үүд хаалга нээлттэй байх болно. Гараа сайн бол бариа сайн гэдэг. Тиймээс эхний дугаарууддаа чадварлаг дуучид, чадварлаг загвар өмсөгч залуусыг оролцуулсан нь оносон болов уу.

-Оролцогч наймаас та онцолчихоор хамгийн авьяаслаг нь хэнийг гэж бодож байна?

-Би шүүгч хийж байгаа хүний хувьд шоу дуусаагүй учраас үүнийг яг таг хэлж болохгүй. Ёс зүйн хувьд ч зохимжгүй. Бүгд л авьяаслаг залуус. Тэр дундаа мэргэжлийн дуучин биш Энхболд, Сарнай, Мөнхсоёл гэсэн гурван хүн байгаа. Эдний тухайд би маш их баяртай байгаа. Энэ шоунд заавал дуучин хүн оролцох албагүй, үнэхээрийн авьяастай, өөрийгөө сорих хүсэл сонирхолтой залуус оролцож болох юм аа гэсэн үүд хаалгыг нээж өгч байгаагаараа чухал. Ер нь бүх оролцогч маш шаргуу ажиллаж байгаа. Долоо хоног бол шинэ дуу сураад өөрийн болгоод, яг түүн шиг дуулаад хөдөлгөөн, дотоод сэтгэлийг нь гаргана гэдэг тийм амар зүйл биш. Тийм учраас энэ найм үнэхээр мундаг залуус. Миний хувьд наймуулаа л ялагч. Оноо бол тийм ч сонин биш. Энэ шоу долдугаар сарын 10-нд наадмын өмнө өндөрлөнө.

-Нэвтрүүлгийн хөтлөгч жүжигчин Цолмонбаяр өөрийг чинь “Танин мэдэхүйн хичээл орчих юм аа” гээд бахархсан янзтай байсан. Үнэндээ ч үзэгчид таны өргөн мэдлэгтэйг бахархаж байгаа нь нууц биш санагдсан шүү?

-Дууны санд байгаа дуучдын олонхыг би мэдэх юм. “Nostalgie” нэвтрүүлэг маань таван жил гаруй хугацаанд явж байна. Энэ нэвтрүүлгээр би дэлхийн од олон дуучдын талаарх мэдээ, мэдээллийг үзэгчид, сонсогчдодоо өгч байсан. Тиймээс надад их хэцүү байгаагүй. Хамгийн хэцүү нь юу вэ гэвэл энэ сайхан авьяастай залууст оноо өгөх л тун ч бэрх ажил юм байна. Нэг зүйл тодотгоод хэлэхэд “Universe best songs” ч юм уу, “Авьяаслаг монголчууд” шоу нэвтрүүлэгт шүүгчийн хувьд хэн ч танихгүй хүмүүс оролцож байгаа. Тэднийг шүүгээд, шүүмжлээд, хасаад явахад амархан. Энэ найман залуус бол наймуулаа миний маш сайн таньдаг дүү нар. Эд нартаа нэгэнд нь дөрвөн оноо, нөгөөд нь 12 оноо өгнө гэдэг үнэхээр хэцүү ажил. Дээрээс нь цахим ертөнц хөгжчихсөн, нэвтрүүлэг ард түмний нүдэн дээр шууд явж байгаа гэдэг утгаараа маш хариуцлагатай ажил. Дэмждэг хүмүүс ард нь байгаа. Тиймээс бусад шоуг бодвол “Яг түүн шиг” шоуг шүүнэ гэдэг хэцүү хариуцлагатай ажил болж байна даа.

-Нэгэнт цацагдчихсан зургаан нэвтрүүлгийн зочин шүүгчдийн талаар та ямар бодолтой байна?

-Энэ шоу угаасаа зочин шүүгчтэй байх ёстой юм билээ. Цаад стандарт нь тийм байдаг гэсэн. Шоу гэдэг утгаараа энэ нь ч зөв байх. Зочин шүүгчийг сонгон шалгаруулах тал дээр “Боловсрол суваг”-ийнхан өөрсдөө ажиллаж байгаа. Миний санал болгосон Чех улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд, зураач С.Саранцацралт нарыг нэвтрүүлгийнхэн маш уриалгахан хүлээж авч шоуны зочин шүүгчээр суулгасан. Зочин шүүгчид энэ шоунд нэг өнгө нэмж байгаа.

-Зургаа дахь шоуны зочин шүүгч Азийн топ модель Г.Оюунгэрэл, шүүгч жүжигчин Н.Онон, та гурав үеэл улсууд гэв үү?

-Хүссэн, хүсээгүй ийм тохиол болчихлоо. Ганхуягийн Оюунгэрэл бид хоёр үеэлүүд. Ах дүүсийн хүүхдүүд. Онон бид хоёр бас хамаатан.

-Ямар хамаатан билээ?

-Их л ойрын хамаатан улс. Нэвтрүүлэгт гурван хамаатан шүүгчийг албаар авчраад суулгачихсан юм биш. Телевизээс, цаанаасаа л сонгосон шүүгч нь Оюунгэрэл байсан. Гэнэт анзаарсан чинь л хамаатан улс гурван шүүгч нь болчихсон тохиолдол гарч байна л даа.

-Та энэ шоунд л зориулж дэлхийн од дуучдын талаар мэдээлэл хуримтлуулж байна уу. Эсвэл таны мэдлэгийн хүрээ тийм өргөн юм уу?

-Миний нэг онцлог нь нэвтрүүлгээ хийхдээ хэзээ ч айхтар юм бэлддэггүй. Олон жил алтан тайзан дээр урлагт зүтгэж яваа хүний хувьд тухайн үеийн нөхцөл, үзэгчдийн эмоциос шалтгаалж өөрийн сэтгэгдлээ л хэлж байгаа юм. Дуучдын талаар бол нэвтрүүлэг бэлдэж байх явцад онц сонирхолтой зүйлс нь сэтгэлд үлдчихсэн байдаг. Тэрийгээ л гаргаж бусадтай хуваалцаж байгаа хэрэг. Би ер нь их олон арга хэмжээ хөтлөх урилга авдаг хүн. Тэр нь үзэгчдээ их мэдэрдэг, мэдээлэл их авдагтай минь холбоотой болов уу. Миний нэг бодож явдаг зүйл бол залуусынхаа тархинд нэг юм үлдээе гэсэн бодол. “Үүргэвчтэй аялал” нэвтрүүлэг маань ч ийм л бодлоос төрдөг байсан. Сүүлийн үед ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид, оюутнуудад лекц унших урилга ирдэг. Бусадтай өөрийн үзсэн харснаа хуваалцах сайхан санагддаг.

-“Үүргэвчтэй аялал” нэвтрүүлэг чинь гарч байгаа юу?

-Сэтгүүлч З.Алтай ах маань УИХ-ын гишүүн болоод гадаадад Элчин сайдаар томилогдоод явснаас хойш аялал маань өндөрлөсөн. “Үүргэвчтэй аялал” нэвтрүүлэг маань 25 дугаар суваг телевизийн өмч. Алтай ахыгаа эзгүйд үүргэвчтэй аялал хийгээд нэвтрүүлэг бэлдээд явна гэдэг эрхзүй талаасаа эрх нь хаагдмал. Гэхдээ би үргэлжлүүлээд “Ганхүү далайн гүнд”, “Ганхүү-Метронд”, “Ганхүү Антарктидад”, “Ганхүү Африкт” гэсэн хэд хэдэн нэвтрүүлэг хийсэн.

-Өөрөө аялахаас гадна уулын спортын мастер хүн дээ?

-Дэлхийн зургаан тивийн долоон өндөр уул байдаг. Тэрний гурван оргилд Монгол Улсынхаа төрийн далбааг анх удаа мандуулсан уулчин болсон. Уулчин ч юу байхав дээ, хообийндоо хөтлөгдөж явсаар энэ уулсын оргилд гарсан. Сүүлийн хоёр уулан дээр уулын спортын олон улсын хэмжээний мастер Өсөхбаяр нарын мэргэжлийн уулчдаас зөвлөгөө авч гарсан л даа. Антарктид, Австрали, Африк тивийн гурван өндөр ууланд гарсан. Үүнийг маань төр засаг өндрөөр үнэлж спортын мастер гэдэг эрхэм хүндтэй цол олгосон.

-Уулын авиралт бол яах аргагүй эр зоригийн спорт. Та анхлан сонирхогчийн хэмжээнд байсан хүн одоо бол мэргэжлийн уулчин болжээ дээ?

-Үнэхээр гайхамшигтай спорт. Ууланд авирч байхдаа “Би чинь ямар тэнэг хүн бэ” гэж бодох үе зөндөө гарч байлаа. Авираад буух үедээ “Дараагийн гарах оргил минь юу билээ” гэж өөрийн эрхгүй бодогддог юм билээ. Уулын спорт гэдэг өөрөө өөртэйгөө өрсөлдөх чадвар юм даа. Ер нь хүн ямар ч зүйлд “Өрөөл бусадтай өрсөлдөөд байна” гэж бодоод байдаг боловч хамгийн чухал нь өөрөө өөртэйгөө өрсөлдөх л байгаа юм.

-Ууланд авирч явахдаа эрсдэлтэй зүйлтэй тохиолдож байв уу?

-Өө, тохиолдолгүй яахав. Хөлдөөд үхчихсэн хүний хажуугаар өнгөрөөд л дээш явна шүү дээ. Антарктидад тийм тохиолдол таарч л байсан.

-Хөлдсөн хүнтэй таарлаа гэхэд тоолгүй орхиод явах уу?

-Өөрийнхөө урд талын оргилд л гарахын тулд хаяад явахаас өөр арга байхгүй. Оргил дээр гарах нь л хамгийн чухал асуудал шүү дээ.

-Далайн ёроол цэвэрлэнэ гэдэг шиг уулын оргилд эндэгсдийн шарилыг буулгаж цэвэрлэдэг хүмүүс байдаг л байх даа?

-Тусдаа цэвэрлэдэг мэргэжлийнхэн байдаг.

-Та НИТХ-ын төлөөлөгч хүн. Энэ сонгуульд яагаад нэрээ дэвшүүлсэнгүй вэ?

-Би ИЗНН-д харьяалалтай хүн. Манай нам энэ сонгуульд АН-ыг дэмжиж сонгуульд оролцох болсон учраас нэрээ дэвшүүлээгүй. Би Чех улсын Либерец хотын Техникийн их сургуулийг инженер-дизайнер мэргэжлээр зургаан жил сурч 1990 онд төгссөн. Тэнд сурч байхдаа л ардчиллыг анхнаас нь дэмжиж, С.Зориг ахынхаа үүрэг болгосны дагуу “Ардчилал” сониныг гадаадад сурдаг оюутнуудад тараадаг сонгуульт ажилтай хүн байлаа. НИТХ-ын төлөөлөгч байхдаа хоёр ч ажлыг нэлээд урагшлуулсан гэж бодож байгаа. Нэг нь Улаанбаатарын метро. Ямар ч байсан гарт барих ТЭЗҮ-тэй болгож авлаа. Метроны техник эдийн засгийн үндэслэлийг гаргасан Японы “Жайка” байгууллагыг онцлон дурдах ёстой.

-Нөгөөх нь ямар ажил байв?

-Нөгөөдөх нь гэвэл рок, попын ордон барих асуудал. Бид гадаадын маш олон хамтлаг, дуучдыг урьж авчирч тоглолт хийж байсан. Хамгийн сүүлийнх нь гэхэд “Бутлик Битлз” хамтлаг байна. Монголд олон улсын стандартад нийцэхээр тоглочих талбай байхгүй байгаа. Тиймээс бид Сүхбаатар дүүргийн Ногоон нуур орчимд 4.5 га газрын асуудлыг шийдүүллээ.

-Ногоон нуурын айлуудтай тохирч газрыг нь чөлөөлөх үү?

-Тэнд 193 нэгж айлуудаас зуугаад айлын нөхөн олговор олгож, нүүлгэн шилжүүлсэн. Одоо дал, наяад айл үлдсэн байгаа.

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Тогтохын Сэр-Одтой уулзаж ярилцлаа.

-Таны зохиосон дууг Хятадын дуучин хулгайлж, оюуны өмчийн эрхийг зөрчлөө гэв үү?

-Яруу найрагч Нямбуугийн Баянмөнхийн шүлгээр 2005 онд аялгууг нь бичсэн “Хамтдаа туулъя гэсиймаа” гэдэг дууг маань БНХАУ-ын иргэн Түвдийн дуучин Жиан Шөн хэмээх залуу “Лхасын охин” гэдэг нэртэй болгож өөрөө зохиосон дуу хэмээн дуулаад нийтийн сүлжээгээр түгээж орхиж. Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Б.Энхмэндийн дуулж олны хүртээл болгосон “Хамтдаа туулъя гэсиймаа” дуу маань 2007 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл Монголдоо төдийгүй БНХАУ, ӨМӨЗО-д ихэд дэлгэрээд байсан юм л даа. Энэ тухай хориод хоногийн өмнө хөөмийч Сандагаа ах маань мэдэж анх надад дуулгасан. Баянмөнх найрагчтай холбогдож “Дууг маань хулгайлсан байна” гээд хоёулаа баримтжуулж харж, сонссон. Жиан Шөн хэмээх нөхөр зохиогчийн эрхийг өөр дээрээ татаж шүлгийг бичиж, аялгууг зохиосон гэж улайм цайм бичсэн байсан нь даанч харамсалтай. Дууг дүрсжүүлж цацсан байна.

-Дуугаа хулгайлуулснаа мэдээд яав?

-Бид ярилцаад Монголын хөгжмийн зохиолч, яруу найрагч, дууны хөгжим зохиогчдын эрхийг хамгаалах нийгэмлэг (MOSCAP)-т мэдэгдсэн. Удирдах зөвлөлийн дарга, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Б.Бямбабаяр, гүйцэтгэх захирал, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Ү.Хүрэлбаатар нарт албан ёсоор хандлаа. Өнгөрөгч долоо хоногт Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Монгол Улсын оюуны өмчийн газрын дарга Чинбатад бас мэдэгдэл хүргүүллээ. Эдгээр байгууллагууд гомдлын дагуу тодорхой арга хэмжээнүүдийг авах байх гэж найдаж байна. Цаг хугацаа шаардсан ажил болох байх. Харж л байя гэж хүлээж байна. Энэ хулгайн асуудалд гомдоллохоосоо илүүтэй харамсаж байна.

-Хулгайчид гомдож, хулгайд бүтээлээ алдсандаа харамсаж байна уу?

-Ийм зөрчил ганцхан надад ч тулгараад байгаа юм биш. Өмнө нь, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Пүрэвдорж ахын “Улаанбаатарын үдэш” гэдэг сайхан бүтээлийг Хятадын уран бүтээлч хулгайлсан зөрчил байна.

“Ээрэм талын сэвэлзүүр салхи

Эцэж ядраад амарсан ч юм уу?

Амраг хосын яриаг сонсохоор

Амьсгаа даран чагнасан ч юм уу?

Улаанбаатарын үдэш намуухан, намуухан

Учралын болзоонд залуус яаруухан яаруухан

Ханш нээсэн дөлгөөн хаврын

Хайраа илчилсэн дулаан орой

Халуун мөрөө түшилцэн налаад

Ханашгүй цэнгэлийн жаргалыг эдлээд

Улаанбаатарын үдэш намуухан, намуухан

Учралын болзоонд залуус яаруухан яаруухан” гэсэн үнэхээр үг, аялгуу зохицсон энэ дууг соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч П.Сандуйжав, хөгжмийн зохиолч Г.Пүрэвдорж нар ямар гайхалтай зохиосон билээ. Гавьяат жүжигчин С.Жавхлангийн

“Сүүмийх зэрэглээнд гэгээ анирлаад

Сүсэглэхийн эрхэнд ээж минь бодогдоод

Хүүгээ ирнэ гээд сүүгээ өргөөд

Хүслээ чилтэл алсыг ширтээ дээ

Алсад суугаа ээжий минь

Амин хайртай шүтээн минь билээ” гэсэн үгтэй сайхан дууг хулгайлсан явдлаас өгсүүлээд монгол ардын дуунуудыг хүртэл хулгайлсан тохиолдол өчнөөн олон байна.

-Гавьяат жүжигчин, найраг баян хуурч Тэрбиш гуайн дуу ч Хятадын хилийн цэргийн сүлд дуу болсон байдаг гээ биз дээ?

–“Сайн байна уу, ээж ээ

Саравчлан харсаар сууна уу” гэдэг сайхан дуу ч бас л хулгайлагдсан гэсэн асуудал байдаг. Яагаад ийм зөрчил давтагдаад байна вэ. Миний дууг хулгайлчихаар л би сүйд болоод байгаа юм биш шүү. Энэ бүхэнд л туйлын харамсаж байна.

-Өмнөд Монголын дуучид, уран бүтээлчид манайхнаас их хулгайлдаг юм биш үү?

-Өвөрлөгч ахан дүүст ямар ч буруу байхгүй. Харин ч тэд маань бүтээл маань хулгайлагдсанд ихэд харамсаж, цахимаар холбогдож байгаад хувиасаа их баярлаж байгаа. Фэйсбүүк, олон нийтийн сүлжээний хандалтыг харж байхад Өмнөд монголчууд Сэр-Одын бүтээлийг хулгайлчихсан мэт сэтгэгдлүүд их байна лээ. Тиймээс би Өмнөд монголчууд тийм булай хулгай хийгээгүй ээ, харин хятаджсан түвд залуугийн бусармаг үйлдэл байна гэдгийг хариуцлагатайгаар хэлье. Хятадын бүх уран бүтээлч хулгайлаад байна уу гэвэл түүн шиг худлаа зүйл байхгүй. Олон хүн сайнтай, муутай гэгчээр ёс журмаа мэддэг, авьяас билгээ шавхаж, ариун цагаанаар уран бүтээл туурвидаг хүмүүс олон байгаа. Цаашид ийм хулгай зэлгий бага гараасай, төр засгийн зүгээс Монголын уран бүтээлч бидний бүтээлийг өмгөөлж хамгаалдаг, өмчилж өөриймсдөг байгаасай гэж хүсч байна.

-Манайхан ч улстөржөөд л байхаас урлаг, соёлыг өчүүхэн төдий ч ойшоохгүй байгаагийн гор л гарч байгаа бус уу?

-Болсон явдлаас ургуулаад бодоход л манай төр засаг ямар хүчгүй байгааг мэдэрч байна. Яагаад хүчгүй байна гэхээр монголчууд бидэнд үнэ цэнтэй зүйл огт байхгүй болчихож. Өөрсдийн үнэ цэнтэй зүйлсээ бид өөрсдөө үнэгүйдүүлдэг. Цахим сүлжээний сэтгэгдлүүдийг харж байхад “За, яахав дээ. Сүртэй ш дээ. Зүгээр л нэг байдаг дууг хятад дуучин аваад дуулчихаа л биз” гэсэн хандлага их анзаарагдлаа. Бүх зүйлд ийм хариуцлагагүй, хялбархан сэтгэлгээгээр хандаж байгаа нь аймшигтай. Тэр дуу чинь ганцхан Сэр-Одын өмч биш шүү дээ. Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг болоод төрийн бус байгууллагын гэрээгээр эрх нь хамгаалагдчихсан Монгол Улсын бүтээлийн хувь заяа нь хулгайн хар мөрт дайрагдчихаад байна шүү дээ. Тэр сэтгэгдэл бичиж байгаа нөхөрт хамаатай зүйл гэдгийг мэдэхгүй байна. Бид эв нэгдэлгүй болсон юм байна. Нэгнээ өмгөөлж хамгаалах сэтгэлгүй болсон юм байна. Тиймээс л бид харийнхны хоолыг бэлдэж өгч байгаа боолууд аятай болж. Энд би нойроо хасан байж нэг бүтээл гаргаж байхад Хятадад нэг хулгайч хэзээ шинэ бүтээл нь гарах нь вэ гэж гэдсээ илээд унтаж байдаг болчихож.

-Аливаа уран бүтээл бол хэн бүтээснээсээ эс шалтгаалан тухайн үндэстнийхээ оюун санааны дархлаа гэж би боддог. Тэгэхээр Монголын уран бүтээлчийн дууг хулгайлна гэдэг улсын хилийг зөрчсөнөөс ялгаагүй биз?

-Монгол Улсын хилийг давж орж ирээд, айл гэрийн хойморт нэг хятад хүн ор хөнжилд нь унтаад, тогоо шанагыг нь дээрэмдээд эзэн суучихсантай л адилхан гэмт халдлага, луйвар шүү дээ. Манайхны юм бүхнийг жижиг гэж хардаг зан л тэднийг давруулж байгаа. Юм бүхнийг жижиг гэж харвал том юм нь юу байгаа юм бэ. Энэ л жижиг гэж харж байгаа юм бүхэн чинь нийлж байгаад Үндэсний аюулгүй байдал, соёлын дархлаа болдог. Тиймээс аливаа юмыг жижиг гэж харж болохгүй. Юм бүхэнд чин сэтгэлээсээ үнэнч хандах учиртай. Найз нөхөд хүртэл бие биедээ найзын ёсоор хандаж чадахаа больчихож. Айлын сайхан үр хүүхэд ээж аавдаа хайраа өгч чадахгүй байгаа юм байна. Бидний ухаант дээдэс хэн нэгнийг үр хүүхэдтэйгээ зүйрлэж хайрладаг, өрөвддөг байсан бол өнөөдөр миний хүүхдийн өрсөлдөгч гэсэн буруу нүдээр хардаг, харьцдаг болчихож. Энэ бол дэндүү эмгэнэлтэй зүйл.

-“Алдсан хүн арван тамтай” гэдэг. Хэрвээ олон улсын Арбитрын шүүхээр асуудал нааштай шийдэгдвэл хулгайд алдсан дууныхаа нөхөн төлбөрийг хэдий хэмжээтэй байвал таны санаа сая ханах бол?

-Хятад улс нэг тэрбум гурван зуун жараад сая хүн амтай. Монгол Улс Хятадын хүн бүхний тоогоор нэг америк доллар нэхэмжлээд авч чадвал Оюу толгойгоо, Таван толгойгоо алдах гээд байгаа Хятадад төлөх өр зээлийн хэдэн хувийг төлөх боломжтой вэ гэдгийг бодоод үз дээ. Нэг тэрбум гурван зуун жараад сая америк доллар зөвхөн миний бүтээлийн хулгайлагдсаны нөхөн төлбөр болоод ороод ирэхэд Монгол Улсын эдийн засагт мөн ч их нэмэртэй еэ дээ. Хэрвээ төр засгаас зөв бодлого явуулбал тухайн улсад харьяалалтай иргэний оюуны өмчийн эрх гэдэг ийм л үнэ цэнтэй байдаг. Ийм хэмжээнд яригдах ч боломжтой. Тиймээс бид газар нутгаа л онгичиж төнхөөд байх биш түүний цаад талд эдийн засгийн ямар боломж байна вэ гэдгийг харах л чухал юм. Бид муу бүтээл хийгээгүй учраас л гадны улсын иргэн хулгай хийгээд баяжиж болоод байна. Монголд үнэ цэнгүй бүтээл яагаад Хятадын зах зээлд өндөр үнээр арилжигдаад байна гэдгийг бодох цаг болсон. Оюуны өмч, зохиогчийн эрхийг зөрчсөн тохиолдолд ингэж л шийтгэж ойлгуулах учиртай. 2011 оны хавар СУИС дээр АНУ, Орос, Польш зэрэг олон улсын эрдэмтэн мэргэжилтнүүд оюун, соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн том чуулган болж байсан. Тэгэхэд сонссоноор, АНУ-ын эдийн засгийн хорь гаруй хувийг оюуны эрх, өмчлөлөөс бүрдүүлдэг гэж байсан. Одоогоос найман жилийн өмнө Холливудын кино зохиолчид ажил хаясан. Тав хоног ажил хаяхад л тэдний цалин, ажлын цагт эерэг өөрчлөлтүүдийг хийсэн байдаг. Оюуны салбар гэдэг үнэхээр ач холбогдолтой салбар гэдэг нь эндээс анзаарагдаж байгаа биз. Хөдөлмөр нь нүдэнд харагдаж, гарт харагдахгүй ч ач холбогдлын хувьд ийм л чухал салбар шүү дээ. Тиймээс бид ганцхан газраа ухах биш оюуны өмчлөлд анхаарлаа хандуулаасай.

-Цахим ертөнцөд “Манайхан гаднаас өчнөөн л дуу хулгайлдаг. Сэр-Одын нэг дууг нэг хятад дуулаа л биз. Сүртэй юм” гэсэн хандлага байна лээ шүү?

-Бид тэр дууг өөрийн байлгаж чадвал үр ашиг, ач холбогдол нь маш их. Түүнээс биш “Сэр-Одын тэр дуу яадаг юм” гэж бичээд сууж байгаа тэр хүнд ч очих хувь тэнд бусдынх болчихсон яваа шүү. Үүнийг л бид жижигхэн юм гээд тоохгүй орхивол ёстой нөгөө салан баавгайн үлгэр болно.

-Та Шанхайн хөгжмийн сургууль төгссөн. Багш нартаа юм уу, Хятадын хөгжмийн зохиолч найз нөхдөдөө дуугаа хулгайд алдсан тухай дуулгав уу?

-Монгол Улсад маань Монголын хөгжмийн зохиолч, яруу найрагч, дуу хөгжим зохиогчдын эрхийг хамгаалах нийгэмлэг (MOSCAP) гэж албан ёсны байгууллага байхад найз нөхөд, багш шавийн барилдлагатай улс руугаа хувиараа гүйж очно гэдэг ёс зүйн хувьд зохимжгүй. Тиймээс би тэдэнд дуулгаагүй. Албан ёсны журмаараа шийдэгдэг.

№123 (5388) дугаарт

Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, аймгийн алдарт уяач, сэтгүүлч, яруу найрагч Намсрайн Лутбаяртай уулзаж хөөрөлдлөө.

-МУИС-ийн сэтгүүлчийн ангид элсэж ирлээ?

-Хүний хувь заяа, зураг төөрөг гэж байдаг. МУИС-ийн утга зохиолын бүлгэмийг зохиолч Далхаагийн Норов багш ажиллуулж байлаа. Б.Цэнддоо, Бороохойн Батхүү, Д.Сумьяа, Бямбажавын Энхтуяа, Доржзовдын Энхболд нарын наяад оны төлөөллүүд тэр дугуйланд явна. Тэр үед би Б.Цэнддоод хадаг барьж шавь орсон. Миний хадаг барьж шавь орсон хүн бол Цэнддоо багш байгаа юм. Ээж минь гараараа хуулан бичиж өгсөн тавын дэвтэр дүүрэн шүлэг байсан л даа. Аав маань монгол хэл, уран зохиолын багш ч гэлээ намайг тэгтлээ их дэмжээд сүйд болохгүй. Тэр дэвтрийн шүлгүүдийн ихэнхийг “Энэ яруу найраг биш” гээд зурчихсан. Би тэрнээсээ ичээд дугуйланд очихоо байлаа. Тэгэхэд багш намайг дуудаж явуулдаг болсон. Д.Пүрэвдорж гуайн удирддаг МЗЭ-ийн яруу найргийн дугуйланд бас явна аа. Тэр их найрагч надад “Чи эсвэл их том яруу найрагч болно, нэг бол огт байхгүй болно” гэж нэг үг хэлсэн.

-Их найрагчийн хэлснээр та одоо олны танил том яруу найрагч болчихсон юм биш үү?

-Тэр үг одоо ч надад бодогддог. Одоо болтол номгүй яваагаа бодохоор яруу найрагч мөн ч юм шиг, биш ч юм шиг. “Болор цом”-д нэг удаа шүлэг уншиж үзсэн. Босго нь өндөр юм билээ. “Морин хуур”-т нэг удаа орж үзсэн. Бас л босго нь өндөр наадам. “Болор цом”-д “Босоо бичиг” шүлгээр нэг удаа оролцсон. Тэр шүлэг Зохиолчдын хорооны аль нэг төмөр сейфэнд цоожлогдож, харин хэн нэгний “Хүмүүн бичиг” гэсэн шүлэг уншигдсан. Хүнийхээ хувьд би их гутарсан. Тэгээд цомд уралдахаа больсон доо. Ер нь энд тэнд ч шүлгээ унших дургүй болсон.

-Шүлгийн санаа хулгайлчихна гэж айгаад байдаг болчихсон юм уу?

-Миний шүлэг унших талбар биш юм аа гэж бодох болсон. Ер нь ч хүний сэтгэлийн утга, уянгыг унага даага шиг уралдуулж болохгүй гэж боддог. Яруу найргийн ай савд уянгын, дуудаж унших, бясалгаж сонсох гээд янз янзын шүлэг байна шүү дээ. Тэр бүхнийг нэг зиндаанд шүүнэ гэдэг аюултай. “Болор цом” уг нь сайхан наадам мөн ч шүүлтүүр нь одоо ч эргэлзээтэй. Олон сайхан үзэгчид сэтгэлийн таашаал эдлүүлж, оюуны цангаа тайлдаг ч шүүлт нь нэг л сонин санагдаад байдаг.

-Завханд байхдаа олон дуу хийв үү?

-“Бүүвэй ээж”-ээс хойш “Дуут нуур”, “Аав уул”, “Бадархундага”, “Тэр минь хөөрхий” гээд арваад дуу төрсөн. Тэр бүхнийг олонд хүргэсэн хүн бол яах аргагүй гавьяат жүжигчин С.Батсүх. Миний уран бүтээлийн анхны хамтрагч бол урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Цэвээнравдан. Тэгээд урлагийн гавьяат зүтгэлтэн хөгжмийн зохиолч Жамьян багш байна. Би нэг л аянд дууны шүлэг хийсэн. Тэр нь “Завхан гол”. Бусдад нь миний шүлгэнд ая зохиосон.

-Та сэтгүүлзүйн бүтээлүүдээ ном болгож боож байгаа гэв үү?

-“Сонинтой хуучраагүй сонирхолтой баримтууд” гэсэн сэтгүүлзүйн гурван зуугаад хуудас номоо хэвлүүлж байна. Сэтгүүлч Ш.Даваадоржтой хамтарч хийсэн хоёр ч ярилцлага энэ номонд маань орсон. Сонины цаас шарладаг ч сонинтой хуучирдаггүй шинэ зүйл их байдаг юм байна. Би сонины хайчилбар ч хадгалж мэдэхгүй их сонин хүн байгаа юм. Муу ээж минь л аваад хадгалчихсан байсан зүйлсээ эмхэтгэсэн.

-Ээж тань таны шүлгүүдийг дэвтэрт хуулж, бас сонины хайчилбаруудыг чинь хадгалсан гэхээр хүүдээ үнэн хайртай, бас их нямбай хүн юм. Ямар мэргэжлийн хүн билээ?

-Миний ээж хими, биологийн багш мэргэжилтэй. Өчигдөр өглөө үүрийн дөрвөн цаг арван минутад хүүдээ зориулж найман мөр шүлэг бичиж гэнэ ээ. Өнгөрөгч 15-ны өдөр миний төрсөн өдөр байлаа. Цахим хаягтаа ээждээ зориулсан шүлгээ тавилаа. Энэ шүлэг дуу болж байгаа.

-Таны авьяас тэгвэл ээжээс чинь ундаргатай юм байна даа?

-Манай аавын талынхан Хатагины хар сүлдийг хоёр зуугаад жил хадгалж ирсэн удам судартай улс. Аавын өвөө залан Загд хэмээх далан таван ардын заргыг зохиосон гэж хэл шинжлэлийн эрдэмтэд тогтоосон тэр хүн. Хошуу ноён Хурц ван Түдэнтэйгээ заргалдаж заргын бичгийг Богдод илгээж байсан түүхтэй. Дунд сургуулийн сурах бичигт нар шиг тойруулж бичсэн тухай байдаг даа. Тэрийг өвөө минь зохиож бичсэн байдаг. Бяруутын бага сургуульд багшилж байгаад баригдаж хэлмэгдэж буудуулсан. Манай ээжийн тал болохоор Халзангийнхан гээд бас л сэхээтэн улс байсан юм билээ. Адуунд угшил ярьдаг, хүнд удам ярьдаг болохоор өвөг дээдсийн минь оюуны гэгээ надад туссан л байж таараа.

-Адуунд угшил гэснээс улсын их баяр наадамд хурдан буянаа давхиулж байсан түүхээсээ хуваалцаач!

-Би багаасаа морины хорхойтой хүүхэд байлаа. Нэгдүгээр ангид байхын сургуульдаа тогтолгүй, морь унаад хөдөө зугтчихна. Аав хичээлийн эрхлэгч, ээж багш болохоор тэдэнд хэцүү байсан нь мэдээж. Ямар сайндаа л ангийн багшийг маань сольж байх вэ дээ. Манай өвөө морь сайхан унадаг. Намар морио зарчихдаг. Би морио зарах гэхээр зүүгдээд уйлдаг. Эмээ болохоор таргийн, цайны сүүний хэдэн үнээгээ зарахгүй шүү гэдэг. Өрхийн бодын тоо толгой хэтэрчих гээд зардаг байсан юм билээ л дээ. Өвөө минь морийг ижлээр нь унадаг, уядаг. Хөхөл мундаатай хоёр шар хээр морь ч юм уу, хур дэлийг нь ижилсүүлж зассан морьд унадаг, одооныхоор бол машинаар гоёдог шиг л тийм зантай хүн байж. Манай адуунд сэтэртэй хүрэн морь, алаг, шарга адуунууд байсан. Тэгээд сургууль соёлын мөр хөөснөөс хойш шинэ мянган гартал адуунаас жаахан хөндий явсан. Хоёр мянган онд арван гурван жилийн дараа хүүтэй болоод нэг үрээ худалдаж авч, азарга тавин адуу бүрдүүлсэн. 2005 онд авга ах Намрал маань нас барж, хөдөөлүүлэх гээд нутгийн настнуудтай хуучилж суулаа. Эрдэнэцагааны Орлой хонгор улсад айрагдсан манай нутгийн анхны адуу. Тэр адууг эх талаасаа Халзангийн гэж Хурц гуай ярьж байна. Дөчөөд жилийн өмнөх юм ярьж байна шүү дээ. Тэгээд ямар адууг унаган адуу гэх вэ гэж удтал ярилцаад “Нутгийн адуу гаргая. Чи хариуц. Егүзэр адуу гэж нэрлэе” гэж тогтоцгоолоо.

-Егүзэр хутагтынхаа алдраар нутгийнхаа адууг нэрлэсэн юм байна шүү дээ?

-Тэрний хойтон жил нь манай сумын ой боллоо. Уран бүтээлийн анхны цэнгүүнийг минь мялааж миний найз, яруу найрагч Сумьяагийн Амартайван надад нэг даага бэлэглэсэн юм. Тэр шүдлэн үрээндээ Алтан-Овооны наадамд хорин долоод давхилаа. Долоон насандаа сумандаа түрүүллээ. Би унаа аваад очиж байхад их насанд Дүүгүүр саарал минь түрүүллээ. Энд авчирч Завханы Эрдэнэхайрханы Энхболд гэдэг найздаа өгч, улсад уралдан арван тавд орсон. Дүүгүүр сааралдаа хадаг зүүтэл “Арван тавд давхисан моринд хэзээ хадаг зүүж байсан юм” гэж улсууд шоолж л байсан. Дараа жил нь Дүүгүүр саарал улсад түрүүлж төрийн түмэн эх боллоо.

-Нутгийн өвгөчүүлийн захиасыг ямар ч байсан биелүүлж дээ?

-Улсад хоёр жил уралдаад түрүүлнэ гэдэг агуу амжилт л даа. Ингээд “Талын хүлэгч” галынхнаа Эрдэнэцагаан сумынхаа уяачидтай холбож Егүзэр адууг бий болгосноор улс, бүсийн наадмуудаас арван хоёр, арван гурван ч айраг, түрүү аваад байна. Тэрэн дотор Эрдэнэцагааны унага, миний соёолон 2009 оны улсын наадамд айргийн гуравт хурдалсан. Долоон сарын 12-ны өдөр бол манай гэр бүлийн хувьд дэндүү гунигтай өдөр байдаг. Аав минь наадмын хоёрдахь өдөр бурхан болсон юм. Жил жилийн энэ өдөр гунигтай байдаг байсан. Харин морь минь гуравт давхихад ээж минь Дуламсүрэн манлайд “Хүүдээ их баярлалаа. Манайхны гунигийн өдрийг үргээж баярын өдөр болгож өглөө” гэж хэлж байсан даа. “Морь уях бол төрийн хэрэг шүү” гэж манай тод манлай уяач Дуламсүрэнгийн аав Цэвээнжав гуай хэлсэн байдаг. Энэ бол ёстой үнэн үг.

-Энэ сарын 31-нд “Улаанбаатар палас”-т болох “Хийморийн Шилийн Богдыг Хойморын Отгонтэнгэртэй золгуулсан” уран бүтээлийн цэнгүүнд чинь ямархан зиндааны уран бүтээлчид оролцох гэж байна?

-Би тоглолтынхоо нэрэнд их ач холбогдол өгсөн шүү. Миний

“Сунаж байгаа адуу шиг

Аргамаг уул Шилийн богд

Сунаж яваа чоно шиг

Эрэмгий уул Шилийн богд” гэсэн шүлэг байдаг. Унасан унаган нутаг минь наран мандах зүгийнх ч Завхан нутаг, Отгонтэнгэр хайрхан миний сэтгэлийн шүтээн болж. Тиймээс ч би

“Уулс хэвлийд нь үндэс мэт яргасан

Үүлс зулайд нь цэцэгс мэт дэлбээлсэн

Газар тэнгэрийн алтан заадас

Гарьд цагаан уул Очирваань хайрхан” гэж бичсэн удаатай. Энэ л хоёр сайхан нутгаа уран бүтээлээрээ холбож явна. Тоглолтод маань ардын жүжигчин Ш.Чимэдцэеэ “Ганга нуур”, Г.Баярмагнай “Мэлмийтэй Монгол”, гавьяат жүжигчин Д.Жаргалсайхан “Шилийн богд” дууг дуулна. Энэ дуу гэхэд их учиртай.

-За ямар учиртай дуу байна?

-О.Дашбалбар ахад зориулсан дуу байгаа. Балбар ах “Чи ахыгаа амьдад минь баярлууллаа гэж байсан. Гавьяат жүжигчин Г.Эрдэнэбат, Э.Бүрнээбаяр, Завханы Батсүх, Ц.Түвшинтөгс, Х.Үнэнхүү, “Зууны манлай эстрадын дуучин” Б.Сарантуяа, У.Далантай, С.Ганзориг, Ө.Уянга, Э.Амартүвшин нарын гавьяатууд, соёлын тэргүүний ажилтан Б.Батбаатар, Н.Гантулга, Б.Батболд, А.Энхтайван, Т.Батсайхан, Э.Бумхүү, дуучин Н.Дашдэмбэрэл нар миний шүлгүүдээр бүтсэн дуунуудыг дуулна даа.